Загоны

— Нічога, што... — пачаў Юрка. Заўважыў, як маяк моцна хістаецца загледзеўшыся безнадзейна ў неба.

Пад правай нагою заламалася дошка і Юрка упаў на падлогу. Дошка трэснула, але не пераламалася.

— Што там? — гэта голас брата. Сказаў, як бы хацеў пасмяяцца.

Яшчэ штосьці сказаў. Потым:

— Чаго ляжыш?

Юрка ляжаў, удыхаючы пах нагрэтага дрэва. Так пахнуць крыжы на могілках. Зноў брат:

— Чаго ляжыш?

Юрка бачыць яго, у брата цікавасць пеўня да ката пасля таго, як узляцеў ён са страху перад ім. Засмяяўся з яго. Смяяўся з брата, а брат таксама смяяўся, яго вочы бы кнопкі.

— Хадзі сюды! — Юрка клікаў і смяяўся.

— Злажу я, — сказаў брат.

Наўкола далячыня цудоўна-цудоўная... Ад вёскі ішоў чалавек.

Юрка хутка злез з маяка.

Праехалі цераз Патоку, за варотамі стаяла баба, больш нікога. Яшчэ, калі даязджалі да Гараймова, сонца пачало дапякаць у патыліцу і запахла лесам.

Ехалі, ехалі. Ехалі ўжо мо гадзіну... Як вокам кінуць рыжыя кучмы сасновых кустоў, на пакінутых палосках. Дзікія кучмы. Пахла лесам і ад таго хацелася піць. I яшчэ ад таго, што выпілі запас вады.

— Мы блудзім, — сказаў Юрка.

На растайніх дарогах залез ён на вялікую крушню каменняў, палохаючы тлустую яшчарку.

— Давай паблудзім, — гэтак брат. — Не давялося мне блудзіць, — яму наўрад ці хацелася піць. — Цікава, куды выедзем...

— А-ну цябе!...

Сонца адкацілася і за верхавінамі лесу паказаліся хмары, за імі бізун бліскавіцы. Хмары клубавалі ўсляпую, пакідалі дождж на нядобрую ўцеху вятроў.

Мы праехалі ўбок ад Новай Волі, — Юрка дастаў з торбы турыстычную карту. На поўдзень ад Новай Волі не ўбачыў ніякіх дарог. Падумаў: куды не паедзем, выедзем да нейкай вёскі. — Паедзем на ўсход.

— Шкада, што не маем палаткі, — сказаў брат.

Паехалі хутка.

— Шкада, што не маем палаткі, — выкрыкваў сваё брат. — Перачакалі б буру ў лесе... Глянь, які прыгожы лес...

Вецер скочыў да вачэй.

Паміж дрэў убачылі купал царквы. Купал прасунуўся за сцяну старога хвойніку. Наперадзе захроп конь, з-за павароту дарогі выпаўзла фура сена, збоку мужчына і жанчына. Была гэта дзяўчына, яна забегла за фуру, у яе вельмі брудныя ногі. Бацька паганяў каня, конь не меў часу палохацца матацыкла. У запененую шыю ля хамута ўпіваліся блішчастыя сляпнякі. Конь махаў мордаю і цягнуў.

За лесам мосцік і рачулка, унізе лугі і капіцы сена, налева — вёсачка, чарада фурманак з сенам, мужчыны і жанчыны, жанчыны бягуць за мужчынамі, жанчын абганяюць дзеці. Дзеці пішчаць і штурхаюцца. На далёкім пагорку царква, а ўбок — другая вёска, блішчаць шыбы ў вокнах, там сонца.

— Дожджык, дожджык, крапяні, дзяцей у хату зажані, — брат здзяцінеў і зусім натуральнае тое, што зараз закіпеў ад дзіцячай заядласці: — Дождж не дагоніць нас!

Матацыкл панёсся нядотыкам. Злева мільганулі людзі, фуры, вёсачка.

— Не так прэндко! — закрычаў хтосьці няпольскім голасам.

Юрка азірнуўся: сцяна дажджу гарадзіла лес.

— Варочай у вёску! — крыкнуў брату.

— Эй!

— Дождж за намі!

— Гэй!!

Брат не чуў Юркі, альбо прытвараўся, што не чуе. Царква на пагорку большала, яе званіца як бы асядала. Блізка ўдарыў пярун, сцебануў дождж па шыі, па плячах. Моцны, густы дождж, першая хваля дажджу. Яго буйныя кроплі апякалі, сутыкненне холаду з гарачынёю — халодных кропель з гарачым целам.

Затрымаліся ля царквы.

— Пакінь матацыкл! — крыкнуў Юрка і пабег да царквы. — Пакінь, чуеш!?

Стоячы пад дахам на ўсходах царквы, глядзеў, як брат пхне перад сабою матацыкл і мокне зусім.

— Вада залье матор! — крычаў брат. Ён крычаў многа, яго займала злосць.

Юрка выбег на дождж і памог паставіць матацыкл пад сухою сцяною, куды не даходзіў касяк дажджу.

— Казаў табе не ехаць пад дажджом... —- гэта была лішняя сварка.

Стаялі пад дахам.

Брат ляпнуў Юрку па плячы. Той псыкнуў ад болю, кашуля мокрая і прыліпаючая.

— Цяплей? — брат зазірнуў яму ў вочы. Юрка хацеў зазлаваць, але раздумаў.

— Пойдзем у царкву, тут вецер. —Хіба зачыненая...

Брат паціснуў клямку, дзверы зачыненыя.

— Просты замок, — сказаў брат. Пабег да матацыкла і прынёс штосьці, чым адамкнуў замок. Дзверы самі расчыніліся, прадуваў цуг.

Увайшлі. На іх нясмачна паглядзелі іконы. Пахла пылам і цішынёю, і чамусьці сушанай канюшынаю. Па вітражах сёк дождж.

Хрыстос, Сцяпанаў Андрэй, радасны ў радасці, нешчаслівы ў няшчасці, сумны ў адзіноцтве, бяссільны на лёс. Бяссільны, бяссільны, бяссільны! Дзіва, ён у царкве — месцы надзеі, будынку надзеі, храме надзеі... Глядзець у ікону і слухаць спеву жаваранка, і мець у вачах слёзы вечнага, сонечнага, чыстага, шчырага, як жаданні дзіцяці. Гэта не да Бога малітва, гэта да надзеі малітва, да дум сваіх— да чалавека! Маўчанне. Маўчанне, а ў ім — то ўсмешка дзяцінства, то мары мала-досці, то трывогі жыцця, то мудрасць смерці.

— Хрыстос сапраўды быў?

Пытаў у Юркі. Адказаў яму не адразу: усё ў вачах вёскі, лес, лугі, дождж, начэплівы вецер. Адказаў брату:

— Мне Бога няма, другому Бог ёсць, — пачуўся раздражненым.

Выйшлі з царквы, пасталі пад дахам — на ўсходах. Закурылі. Глядзелі ў даліну, на вёску ў дажджы, на разбоі буры ў ваколіцы. У гуляй-полі скавытаў хутар.

Дождж перастаў падаць у дванаццаць гадзін. Прамоклы вецер туліўся да кучмаў дрэў. Над лесам разагравалася сонца. Ад'ехалі памалу, матацыкл рабіў каляіны на шырокай сцежцы.

— Рака Нарва там? — брат кіўнуў убок зялёнай смугі.

— Там.

— Першы раз выкупаюся ў гэтым годзе... Пакупаемся. Пасля дажджу вада цёплая.

— Трэба паесці.

Гутарылі без спеху. Вецер не здуваў слоў у расуючае жыта. Прамоклы, разлёгся на стрэхах хат і сушыўся, гэты задзіра з саламяным запалам.

— Спачатку пакупаемся. Добра перад ядою паплываць, — брату вельмі нецярплівілася.

— У Нарве надзвычай быстрая вада.

Дзве малюсенькія вёсачкі, за гумнамі другой вёсачкі блішчэла Нарва. Ад гумнаў пайшлі пехатою ўніз, дзе спутаны конь. Прамоклы конь. Павярнулі налева, пакрай жыта дайшлі да кустоў. Ачмураны матацыкл увялі ў свежы лазняк і пачалі распранацца. Вакол нікога больш.

Стромкі і аброслы бераг, па вадзе плывуць жмуты кошанай травы. Распрануліся дагала, адзенне павесілі на галлі куста, страсянулі з яго ваду, каб не замачыць дарэшты адзення.

Вада аказалася не так ужо і цёплай, але было вельмі прыемна. На дне найбольш халодная вада, яе плынь месцамі збівала з ног, выпалосквала пясок з-пад ног.

Недалёка, дзе нізкі бераг і зусім плыткі брод, паявілася маладая жанчына, і доўга мыла яна цынкавае вядро.

Купаліся вельмі доўга.

— Думаў, што акалею, — сказаў брат.

На яго целе крупіністая гусіная скурка. Апрануліся і паляжалі ў зацішшы высокай травы, разаслаўшы пад сябе плед. Потым елі, Юрка скалечыў палец, адчыняючы банку кансерваў.

У дзесяці кіламетрах адсюль беляцела вадакачка чыгуначнай станцыі ў Семяноўцы. За ёю, па самы небасхіл, лясы Белавежскай пушчы. Юрка калісьці прайшоў гэту аколіцу пехатою і ведаў, што па дарозе да белай вадакачкі ёсць вёскі, яны гнездзяцца ў далінах, іх не відаць. Юрка ведаў, што да вадакачкі дзесяць кіламетраў. Брат не ўмеў ацэньваць адлегласці, яму вадакачка выдавалася шахматнай фігуркай, якую можна ўзяць у далоню — добра закасаўшы рукі. Не ведаў зманлівай блізкасці далёкага.

— Пасядзім, — сказаў брат.

— Хутка вечар, час ехаць.

— Паспеем. Не пехатою ісці нам.

— Да самай Белавежы шмат дарогі, — сказаў Юрка.

Пачыналася чыстая прыгажосць вечара пасля дажджу.

— Там заначуем? — спытаў брат.

— Так.

У Белавежы чакаў Юркаў знаёмы, і брат ўстаў. Назаўтра, рана, павінны паплысці лодкамі па Нараўцы ў глыб пушчы.

— Мо не паспеў яшчэ прыехаць, — сказаў брат пра знаёмага. Пайшоў па матацыкл, Юрка згарнуў плед.

Язда надакучыла. Трэба было надта зважаць, каб не наехаць на камень або вывалены корч.

На сцяжыны і пясчаныя гасцінцы сыпаўся змрок. У гурбах змроку хаваліся ёлкі, цяпло прасочвалася ў зямлю. Даліны кладавіліся спаць, нацягваючы на сябе белыя пярыны туманаў.

Калі праехалі цераз Гайнаўку і выехалі на шашу ў Белавежу, стала зусім цёмна. Ад лясных прасек налятаюць хмары машкары, у брата заслязіліся вочы, ён не купіў акуляраў. У Белавежу заехалі ў дзесяць гадзін вечара. Турыстычная гасцініца знаходзілася ў парку, паблізу шырокай завадзі Нараўкі. Прабіраў холад, над дзвярыма ў гасцініцу гарэла лямпачка, вакол лямпачкі хмурынка камароў. Увайшлі ў малы калідор, дзе рэцэпцыя гасцініцы. У калідоры поўна нямецкіх турыстаў, яны толькі што прыехалі і запаўнялі фармуляры. Вялі галаслівую размову.

Юрка даведаўся, у якім пакоі знаходзіцца знаёмы.

— Кажуць, калісьці была гэта царская стайня, — сказаў Юрка да брата.

— Пхі, — брату выдалася ўсё панурым і няўтульным.

— Тут ён, — Юрка паглядзеў на чорную лічбу на дзвярах.

Пастукаў

— Проша, — сказалі за дзвярыма.

Знаёмы ляжаў у адзенні на пасцелі. Ён курыў і попел ад папяросы страсаў на падлогу.

— З'явіліся! — выкрыкнуў звычайным голасам.

— Мой брат, — Юрка сказаў імя брата.

Знаёмы сеў на пасцелі, падаў руку.

— Елі? — спытаў звычайны голас.

— Даўно.

— Будзе лёгкі сон, — знаёмы нікому не хацеў дапячы. — Маем чатыры ложкі, выбірайце, — І ўсміхнуўся нецярпліваю ўсмешкаю. — Заначуем, як паны!

— Чаму, — гэта не было пытанне. Брат не адзываўся.

— Выпісалі фармуляры?

— Не. Там поўна немцаў.

— Пакуль вы прыехалі, я хадзіў пабачыць зуброў.

— Кладавемася спаць.

— Пачакай. Выспішся, — звычайнаму хацелася гаварыць.

— Трэба рана ўстаць.

— Устанем.

— Устанем, ракам пастанем, — перакрывіў яго Юрка.

Брат задаволены.

Знаёмы не адразу згас, аблізаў губы — пераставаў гаварыць.

Юрка з братам распрануліся і, доўга не чакаючы, пакладавіліся ў пасцель. Знаёмы выйшаў з накоя, ён да поўначы прагаварыў з паненкаю, што дзяжурыла ў рэцэпцыі.

За бабаю пабег, — неразумна засмяяўся брат.

— Спі, — абцішыў яго Юрка. Ён моцна заснуў і захроп.

Ранкам у пакоі свяціла сонца і было холадна. За акном, на ялінавай галінцы, круцілася малая птушка. Рыкалі каровы, і хтосьці прайшоў па жзіраванай сцежцы.

Разбудзілі знаёмага.

— Паголімся, — сказаў ён звычайным голасам і зноў паваліўся ў пасцель.

Устаў тады, калі Юрка наліў яму ў пасцель вады.

— Ты свіння, а я думаў, што ты Юрка.

З зялёнай нары алеі выйшлі мужчына і жанчына, ён крыху спераду, яна крыху ззаду, крок паспешлівы і ў кірунку да гасцініцы. У ранішнім бляску твар жанчыны цудна-харошы, чарнявы, але ласкавы. Мужчына падстрыжаны вельмі коратка, падобны на баксёра. У жанчыны і мужчыны відаць з-пад плашчоў штосьці белае, ён трымае ў правай руцэ дзіўную сумку. Калі падыйшлі яны да дзвярэй гасцініцы, брат пачуў, як ён сказаў да яе:

— Скажыце, што я не мог адразу. На Заставе радзіла кабета.

Гэта быў лекар і медсястра. У гасцініцы хтосьці захварэў.

Брат мыўся ва ўмывальні, вада настолькі халодная, што немагчыма добра пачысціць зубы. Затое чарадзейна адганяе соннасць. У дзвярах умывальні глядзіць на яго дзіця, бела-рыжы хлопчык, яго тварык таксама бела-рыжы. Так, як бы хто абліў яго параным, але выстуджаным тлустым малаком з ранішняга надою. Брат знарок доўга паглядзеў яму ў вочы, хлопчык усміхнуўся вяла, потым яго вочы спалохаліся і ён знік. Ён мякка патупаў па пустым калідоры. Аднекуль наскочыў на яго голас маці:

— Ты чаго ўстаў!? Марш спаць! Голас забубніў па пустым калідоры.

Брат вярнуўся ў пакой. Знаёмы пацягваўся, апусціўшы ногі на сырую падлогу.

— У старыя часы людзі не мыліся, а жылі па сто год, — гаварыў, бачачы, як дрыжаць лыдкі брата.

Юрка быў ужо ў дзвярах, ручнік закінуў на плячо, мыла трымаў у левай руцэ, шчотачку да зубоў і пасту — у правай.

— Я пахаджу трохі, — сказаў брат.

— Пахадзі, — Юрка раптам не ў гуморы. Брат углыбіўся ў сцюдзёную алею, густа абсаджаную клёнападобнымі дрэвамі. Яму хацелася пабегаць у такую рань, саромеўся зрабіць гэта на зручнай жвіраванай пляцоўцы перад вокнамі гасцініцы.

Наперадзе краявід з вясковай макаткі: ярка-зялёная паляна, за палянаю ярка-сіняя істужка, як бы ручайка, але гэта цвілі нейкія кветкі. Далей буйна падстрыжаныя дрэвы, ліпы, а ўбок ад ліпаў старая вежа і буслінае гняздо на вежы. Бусел клякоча.

— Гэй, пан! — брат адхіліўся ад зямлі, яго клічуць.

Ад буйна-падстрыжаных дрэў ішоў зялёны чалавек у службовай шапцы, на шапцы арліная плямка, твар уланскі. Ішоў ляснік.

— Не можна нічога рваць, — сказаў ляснік, не гледзячы на рукі.

— Я нічога не рву.

— Не можна, — паўтарыў ляснік. Ён пайшоў.

Брат намерыўся пахадзіць на руках уніз галавою і адсюль цэлае непаразуменне. Ляснік пайшоў.

Брат чуўся свежа і непрыемна было ўваходзіць у гасцініцу, дзе дзерла горла ад напаставанай падлогі, ад груба памаляваных дзвярэй і ад пылу на ўсім.

У пакоі стаялі Юрка і знаёмы.

— Бррр, які холад! — горбіўся знаёмы. Ён зачыніў акно, стала душна.

Паснедалі першымі — у рэстаране было пуста ў такую рань. Дасталі па шклянцы чаю, скрыгельчыку хлеба, да хлеба яйкі, вараныя на густа. Яйкі халодныя, звараныя ўчора.

— Хачу хлеба. Дайце хлеба! — дзіваваў знаёмы.

Кельнерка нясмачна зірнула на знаёмага, на ўсіх.

Змарнавалі гадзіну часу.

— Хай яго халера! — загневаўся Юрка на знаёмага. — Хадзем.

Брат устаў.

З парка трапілі на звычайную вясковую вуліцу, вельмі доўгую. Царква, даволі хілыя хаты, у адным месцы чарнела мураванка: гэта слынная Белавежа.

Ад моста на Нараўцы павярнулі зноў налева, так сказаў ім хлапчук, якога спыталі пра лодкавую станцыю. Воддаль ад рэчкі калужына, некалі купальны басейн, пабудаваны фашыстамі, яўрэямі пад іх наглядам. Ля станцыі трох ці чатырох хлапчын.

Лодкі выдаў малады, але вельмі сімпатычны белавежац.

Знаёмы купіў танных кансерваў. Цярпліва слухалі яго, ведаючы, што канчае гаварыць.

Плылі пакрай парку, а на шырокай завадзі, якую Юрка з братам бачылі ўчора, рушылі наперагонкі. Знаёмы аслаб, найдзяльней трымаўся брат, Юрка даганяў яго. Брат абліў Юрку халоднаю вадою.

— Кінчыба ты, — вылаяў Юрка брата, ужываючы праклён свайго дыялекту. Знаёмы не зразумеў, брат мацней націснуў на вёслы.

Нараўка, як усе малыя рэкі, страшэнна пятляе і часамі маецца ўражанне, што плывеш па колу, без канца і пачатку. У ёй мала незарослай вады, таму робіцца несамавіта, калі спрабуеш паставіць нагу на дно — да цела цягнуцца гідкія языкі водарасляў. Іх так многа, што рабаціць у вачах. Асаблівая неахвота ўлазіць у такую ваду, калі заўважыш на беразе вужа, што выграваецца на сонцы.

У меру таго, як плывеш штораз далей і заціхае чалавечае жыццё, і трохкат матацыклаў на шашы ў Белавежу, непрыемнае ўражанне знікае. Так заўсёды, калі чалавек ашаломлены прыродаю, якая зусім не патрабуе яго.

Знаёмы застаўся ззаду. Ён спяваў, потым заціх.

Юрка з братам уплылі на затонне пакрай пушчанскай рэзервацыі. Лагодна разышліся кругі вады, ля трыснягу трымцелі матылі.

Брат не ўтрымаўся, каб не пакупацца. Ён ныраў з лодкі, лодку адганяла пад сцяну трысцягу. Брат падплываў да лодкі і выцягваў яе на сярэдзіну затоння. Месца глыбокае, гэта яма, але віроў не было. Нараўка працякала ўбаку, рэчка з затоннем сфастрыгавана рэдкім чаротам.

— Люблю! — порхкаў брат. — Ой, добра! I плясь зноў.

— Не перакінь лодкі, — папярэджваў яго Юрка. Яму таксама хацелася купацца.

Белае неба і цудоўна радасна наўкола. Прыемная гарачыня, над вадою прыемная гарачыня. Брат вырабляе ў вадзе.

Недзе далёка зноў заспяваў знаёмы, у яго набрыняўшы голас. Юрка адчуў штосьці, што ўжо было: касілі жыта — знізу, ад мястэчка, часамі прыходзіла музыка, пустынная і нетутэйшая, сумная, то праз меру сонечная. Не хацелася касіць жыта. Наогул, не хацелася працаваць, гэта была мука. Выехаў у Беласток вучыцца. У Беластоку хацелася есці; хацелася быць у Беластоку, але каб есці тады, калі хочацца, а не тады, калі трэба. Цяпло і бесклапотна. Адно есці хочацца моцна, да таго моцна, што ў канцы думаеш толькі аб бульбе і хлебе. Пахне хлебам і... пожняю.

— Гэй! — крыкнуў знаёмы голас.

За рэдкім чаротам паказалася яго лодка

— Будзем есці, — знаёмы голас просіцца. Брат улез у лодку.

Распаролі кансервы, разарвалі хлеб. I елі.

На белым небе ластаўкі, у сонцы матылі над вадою. Пад верх падплыла плотка, бліснула срэбрам і патанула ўглыб. Падплыло дзве плоткі, адна малая. У трыснёг нырнуў цень вялікай рыбы. Стрункі трыснёг напіваецца вады, блішчыць зялёным вастрыём. Па-над трыснягом верхавіны пушчанскай рэзервацыі.

— Смакуе на свежым паветры, каня з'еў бы, — гаварыў брат. У яго поўны рот.

— Гм, — Юрка палічыў патрэбным азвацца. Ад неба цішыня і спакой. Мацней зелянеюць верхавіны пушчанскай рэзервацыі, мацней бліш-чыць трыснёг, плоткі спакойныя, матылі даверлівыя.

— Цудоўны дзень.

Гэта сказаў знаёмы. I Юрка паверыў яго голасу.

Потым паплылі далей, заплылі за рэзервацыю баброў. Было гэта вельмі далёка. Сонца пахілілася на захад, рашылі вяртацца. Да лодкавай станцыі даплылі на змярканні, знаёмы пайшоў шукаць сімпатычнага белавежца. Знайшоў яго на забаве ў клубе.

Здалі лодкі і пайшлі ў гасцініцу.

Снілася ім штосьці моцна высокае, ціхае, і радаснае. Калі прачнуліся, была раніца і сіняе неба, высокае сіняе неба.

ДЗІЎНАЕ ПІСЬМО

Кіра і Саша прыйшлі са школы. Кіра прыйшла першай.

— Саша! — засмяялася Кіра, калі ўбачыла ў дзвярах брата. — За тыдзень канікулы!

— Ну і добра, — адказаў Саша. Ён быў злосны на яе за тое, што яна хваліцца пяцёркамі.

Кіра з'яўляецца выдатнай вучаніцай, у яе адны пяцёркі. Раз мела чацвёрку і то плакала.

— Не цешышся, што хутка канікулы? — здзівілася Кіра. Яна не здагадвалася, што Саша зайздросціць ёй пяцёрак. Ён ні разу не сказаў ёй гэта, шанаваў сваю сястру і не дапускаўся да таго, каб зрабіць ёй прыкрасць. Ведаў, што яго зайздрасць беспадстаўная, мог бы быць такім жа добрым вучнем, але не хапала яму цярплівасці добра адрабляць хатнія заданні.

— Ведаеш што, — пачала гаварыць таемным голасам Кіра, калі Саша паклаў свае рэчы на месца і выгодна рассеўся ў крэсле. — Мама гаварыла, што ў ліпені паедзем над азёры. Тата ўжо заказаў домік...

Саша здагадаўся, што хоча сказаць сястра.

У мінулым годзе, каля возера Зэльва, на поўнач ад яго высокага берага, у старым лесе знайшла Кіра манету. Ляжала на вузенькай сцежцы ў малінніку, па якой толькі што хтосьці прайшоў; сляды былі зусім свежыя, завялі яны да вялікага каменя, аброслага мохам. Далей, за каменем, слядоў не было.

Сталася гэта ў апошні дзень канікулаў і трэба было вяртацца дамоў, у Беласток. Тата сказаў тады, што гэта вельмі старая манета, але не хацеў верыць, што Кіра знайшла яе на сцежцы. У школе настаўнік доўга прыглядаўся да манеты пакуль удалося яму прачытаць невыразны, вылінелы надпіс: была гэта манета Вялікага Літоўскага Княства, выпушчаная ў XVI стагоддзі.

Хто згубіў гэту манету ды адкуль узяў яе? Чаму сляды канчаліся каля вялікага каменя? Так вялікага, што каб улезці на яго, Кіра станавілася Сашы на плечы...

Кіра і Саша сядзелі, думаючы аб усім тым, што здарылася мінулым летам.

У кухні маці рыхтавала абед.

— Кірачка, — сказала маці. — Хадзі, паможаш мне памыць пасуду.

— Іду, маманька, — Кіра ўстала, паглядзела на Сашу і сказала: — Саша, прыбяры наш пакой. Пагаворым потым.

Праз чатыры дні пасля гэтай размовы, калі ўвесь клас ужо рыхтаваўся да ўрачыстага заканчэння навучальнага года, пісьманосец прынёс у школу пісьмо да Кіры. Хлопцы і дзяўчаты жартавалі, што да Кіры піша нарачоны. Яна схавала неспадзяванае пісьмо, прачытала яго ў ў парку, каб Саша не ўбачыў.

Хтосьці напісаў:

«Паслухай добрай парады, вучаніца Кіра! Калі паедзеш на канікулы, цешся сонцам і вадою, але не сунь носа ў не свае справы, бо можа стацца няшчасце вялікае з табою і тваім братам. I будуць плакаць маці з бацькам!

Добры Дзядзька».

Кіра прачытала пісьмо яшчэ раз і моцна спалохалася. У той дзень нікому нічога не сказала.

— Чаму не хочаш есці? — дапытвалася маці. — Мо хворая ты?

— Можа двойку дастала! — сказаў Саша і пачырванеў ад сораму: сам па сабе не спадзяваўся, што пяройдзе яму праз горла такая зласлівасць!

Бацька нядобра паглядзеў на Сашу.

— Я буду есці, — сказала Кіра, намагаючыся, каб ніхто не прыкмеціў, што яна нешта тоіць. Ёй зрабілася цяжка ад таго, што не можа быць шчырай. Баялася паказаць страшнае пісьмо і не ведала, што рабіць? Хацелася ехаць у тыя аколіцы, туды, дзе возера Зэльва і вялізны камень у старым лесе.

Познім вечарам, калі ўсе паснулі, Кіра ціха ўстала з пасцелі, выйшла ў калідор, асцярожна зачыніла недамкнёныя дзверы ў пакой бацькоў. Вярнулася і запаліла начную лямпачку, абажур апусціла нізка, бляск падаў толькі на кавалак стала. Каля акна, на софе, спаў, раскрыжаваўшыся, Саша, ён мармытаў праз сон. Разбудзіла яго і паказала яму пісьмо. Саша спачатку нічога не зразумеў.

— Ціха ты, — прыцішыла Кіра яго хлапцоўскі голас. — Зачыні акно, а то машкара ляціць на бляск, і заслані фіранкаю.

— Так, — Саша перастаў пазяхаць, вытрашчыў вочы і думаў. — Дзіўнае пісьмо, дзіўнае... Яснае яно толькі нам. Мы ж нікому чужому не гаварылі, дзе знайшлі тую манету...

— Ага, — пацвердзіла Кіра, набіраючыся яшчэ больш страху.

— Ці ты заўважыла, што гэтае пісьмо выслана з Варшавы? — запытаў Кіру.

— Праўда, — Кіра паглядзела на канверт, на якім выразна чарнеў штамп варшаўскай пошты.

— Але пісьмо з Варшавы можа кожны выслаць, — сказала яна ўжо не спалоханым голасам. Не магла сабе дараваць, што адразу не звярнула ўвагі на штамп.

— Праўда і няпраўда, — адрэзаў Саша, які зноў штось заўважыў і не хацеў, каб Кіра папярэдзіла яго. — Паглядзі, як наклеена паштовая марка?

— Нічога незвычайнага не бачу...

— Тэ-тэ-тэ, — перабіў ёй Саша. — Ці людзі з горада так наклейваюць маркі? У горадзе часта пішуць пісьмы і не бавяцца ў прыгожае наклейванне марак.

Сапраўды, маркі на канверце наклеены вельмі дакладна і акуратна.

— Так робяць найчасцей тыя, якія рэдка пішуць пісьмы, — падхапіла думку брата Кіра. — Бач, рогі канверта сцёртыя, як бы хто доўга насіў гэтае пісьмо ў кішэні.

— Ну так, — згадзіўся Саша. — Хтосьці мог прывязці пісьмо ў Варшаву і там укінуць у паштовую скрынку. Мог зрабіць гэта пры аказіі або нат спецыяльна па тое прыехаць у Варшаву...

— Э там, гаворыш як малы, — Кіра выказала сваю рацыю. — Думаю, зроблена гэта пры аказіі, едучы да радні або ў службовых справах. Спецыяльна ехаць толькі па тое, замнога каштавала б кагосьці. Мог жа ўкінуць пісьмо ў Аўгустове або ў Беластоку, гэта бліжэй, чым Варшава.

— Хіба маеш рацыю. Той хтосьці меў аказію быць у Варшаве. А выслаць пісьмо з Варшавы гэта не тое самае, што з Аўгустова ці Беластока...

Саша сказаў прымаўку:

— Воўк крадзе авечкі далёка ад свайго гнязда.

— Пісьмо гэтае не пісала мужчынская рука, — сцвердзіла Кіра. — Напэўна.

— Але, — Саша аб гэтым не падумаў. Літары дбайна стаялі адна пры другой. Хлопцы не ўмеюць так цярпліва пісаць, а падпісваюцца з выкрутасамі, з фантазіяй... «Добры Дзядзька» напісана гэтаксама, як цэлае пісьмо.

— Не, не мужчынская рука, — Кіра яшчэ раз прыгледзелася да пісьма.

— I не дарослай жанчыны, — дадаў Саша.

— Па чым мяркуеш?

— Па словах, якімі напісана пісьмо, — сказаў Саша. — Дарослыя непрызвычаены пісаць коратка і прыгожа. Во, чытай... «цешся сонцам і вадою». Альбо: «I будуць плакаць маці з...» — Саша не дакончыў. Чамусьці пачуўся нядобра.

Кіра замаўчала.

— Пісала рука, якая не ведае цяжкай працы, — слушна заўважыла Кіра. I Саша пачуўся лягчэй.

Літары выведзены далікатна, без залішняга прыціскання пяра. Гэтая рука добра адчувае пяро.

— I ўмее роўна вырваць картку паперы з сшытка, — удакладніў Саша.

Пісьмо напісана на картцы паперы, вырванай з вучнёўскага сшытка.

— Каб гэтае пісьмо пісаў старэйшы чалавек, забаяўся б падпісвацца «Добры Дзядзька». Прыдумаў бы іншы псеўданім, — усё яшчэ разважаў Саша.

Кіра выглядала на зусім спакойную.

— Адкуль вядомы адрас тваёй школы ды імя і прозвішча? — паставіў пытанне Саша і тут жа адказаў сам сабе. — Мы многа гаварылі аб школьных сябрах і аб сваіх школьных прыгодах. Чуваць было гэта на цэлым возеры...

Саша не гаварыў ужо нічога цікавага і Кіра перабіла яму:

— Слухай, ведаем многа: пісьмо напісала добрая вучаніца, бо без памылак, жыве ў вёсцы, пісала сама, але на чыюсьці просьбу...

— Не яна навыдумляла такіх страхаў у пісьме, — дадаў з перакананнем Саша. Ён круціў у руках канверт, чагосьці заглянуў усярэдзіну і дастаў адтуль волас, бялявы і тонкі. — Глядзі, волас! Не дарослага чалавека, мяккі і белы. Дзяўчынскі... — засмяяўся. Яму раптам захацелася спаць.

— За ёю хтосьці крыецца... — у Кіры заблішчэлі вочы.

— Як толькі закончыш школу, ідзі працаваць у міліцыю.

Кіра хацела сказаць, што валасы выпадаюць ад таго, што брудная галава, але пачуўшы прытык Сашы, адцялася яму:

— Думаеш, у міліцыі дзяўчаты не могуць працаваць?

— Могуць. Цяпер раўнапраў'е, — бубніў з-пад коўдры Саша.

— Бо і так.

Гаварылі доўга. Кіра забылася пра страх і заснула спакойна. Прыснілася ёй возера і высокая гара, а на гары вялізны камень-валун. А з-пад валуна высыпваліся розныя манеты, і побач Кіры стаяў настаўнік, цешыўся, што будзе мог арганізаваць у школе багаты нумізматычны музей.

ВОЗЕРА

На Зэльву прыехалі першага ліпеня, пад вечар.

— Пабудзем тут чатырнаццаць дзён, — сказаў бацька, бо столькі дзён водпуску з працы атрымаў ён. — Будзем адпачываць і весяліцца колькі ўлезе! Навучу вас, дзеці, плываць на вялікія адлегласці, ад берага да берага возера.

— Яшчэ патопіш іх, — занепакоілася маці, — Кіра, памажы мне распакаваць чамаданы. А ты, Саша, прынясі вады з крыніцы ад Чортавай затокі.

Чортавай затокай называлі балоцістую мялізну, якая прасціралася клінам аж у стары лес, а далей — балаціна, на якой растуць буйныя чорныя ягады, і жужжаць хмары камароў. Мялізна зарастае блішчастым высокім чаротам, дзе вядуцца дзікія качкі.

У Чортавай затоцы знайшлі мёртвага сома. Быў надта вялікі, яго скуру пакрываў слізкі мох, чапляліся малыя слімачкі. Стары ляснік Мацюкевіч ведае, што ў Зэльве жыве яшчэ большы сом, які часам выплывае на паверхню возера і тады здаецца, што гэта плывае вывернутая дном рыбацкая лодка. Так казалі людзі, ляснік не хацеў гаварыць.

Крынічка каля Чортавай затокі выцякае з высокага берага, абплеценага карэннямі дрэў. Насупраць крынічкі возера глыбокае. У гэтым месцы ў мінулым годзе тапіўся якісьці хлопчык. Прыплыў ён каякам «Гультай», меў з сабою вядро. Набраў поўнае вядро крынічнай вады, бяздарна паставіў у каяк, які потым вывярнуўся дагары дном. Хлопчыка выратаваў студэнт з Варшавы, які якраз паблізу, у лесе, расстаўляў палатку.

Ночы ў лесе над Зэльваю цёмныя, але месячныя. Месяц узыходзіць позна, каля поўначы. Высоўваецца ціха-ціха з-за кучмы высокіх соснаў на другім беразе возера, каля Змеевай паляны. I смяецца нямым смехам, каб не парут.пыць цішыні. Пры ўзыходзе месяца на вялізнай шыбе возера паяўляюцца то там — то сям ледзь прыкметныя хрыбты хваляў. Гэта вецер выходзіць на свой шпацыр перад сном. Штораз забягае ў стары лес і скідае на зямлю шышку. Ад гэтага палохаецца нейкая начная птушка і крычыць на цэлае горла. Ад яе крыку прысядаюць ёлачкі.

Зоркі, што свецяць на небе, відаць на азёрнай вадзе тады, калі блізка падысці да берага. Свецяць яны вельмі глыбока.

Пляснула хвастом рыба, яна старалася каўкнуць зорку, але гэта ёй не ўдалося. Зорка блішчыць і блішчыць. Ад сярэдзіны возера вада цёмная, купаюцца там сосны са Змеевай паляны. Усю ноч купаецца лес, каб мець сілу ўдзень сцерагчы Зэльву ад спякоты.

— Саша! — зашаптала Кіра. — Глядзі! Штосьці ў Зялёнай бухце?

Ад яе слоў павеяла холадам. У канцы возера, у Зялёную бухту, пасунулася нешта белае. Гэта не магла быць ніякая птушка. З такой далечыні не відаць нават лебедзя. Таемную з'яву бачылі штовечар, заўсёды каля дзесятай гадзіны.

З доміка данёсся ціхі голас маці:

— Дзеці, пара спаць.

Назаўтра паплылі лодкаю ў Зялёную бухту. Нізкія берагі, зарослыя непраходным гушчаром ляшчын і бярозак, былі недаступ-нымі. Плыткая вада, уся натканая зеллем, цяжка расступалася пад лодкаю. Прабіваліся цераз чарот і, калі апынуліся цалкам блізка да першай бярозкі, вылецела вялікая птушка і знікла за зелянінаю.

— Гэта лясны арол, — сказаў Саша. — Недаплывем да берага па гэтым зелішчы. Давай назад.

— Я памагу табе, — сказала Кіра. Неміласэрна пякло сонца.

— Я сам, — Саша ўхапіўся за вясло. — Гэта не на твае сілы.

Саша з усіх сіл загроб вёсламі, аднак лодка не рушылася.

— Мы застраглі!

Саша зняў з крука вясло і спрабаваў ім адштурхнуць лодку з плыткаводдзя. Вясло загразла ў балоце без дна.

— Вось і папаліся, — жартаваў ён, абціраючы ўспацелы ад натугі і страху лоб.

Замаўчалі. Навокал усё зялёнае: і вада, і неба, і паветра, і цішыня. Кіра прыгледзелася да чароту і сказала:

— Саша, паглядзі, пень!

Блізка лодкі тырчэў даволі высокі пень, аброслы мохам і зеллем. Пачалі памалу ўпірацца вяслом у пень, ён быў спарахнелы, але не разваліўся дарэшты. Лодка кранулася з месца. Доўга выбіраліся з зарасцяў.

Выплываючы з Зялёнай бухты ўбачылі, што на возеры падымаецца бура. З-за соснаў на Змеевай паляне выпаўзалі чорныя хмары і вельмі хутка мацнеў вецер. Было ўжо запозна ніукаць даступнага берага і сховішча ад дажджу пад нахіленымі дрэвамі. Грывістыя хвалі ўдаралі ў бок лодкі, кідаючы ёю быццам карабком ад запалкаў.

— Лодка вывернецца! — закрычала Кіра. — Вяслуй проста на хвалі, на сярэдзіну!

Саша і без яе ведаў, што іншага выйсця няма. Баяўся толькі трапіць на падводную выспу, якая знаходзілася пасярэдзіне возера.

— Сядай наперадзе! — крыкнуў да Кіры. — Я ўтрымаю кірунак.

Кіра мігам папаўзла пад лаўкамі на нос лодкі, які небяспечна задзіраўся ўгору. Ушчаперылася за барты.

— Залівае!

Саша не адказаў, па твары сёк дождж, вецер выдзіраў вочы. Кіру разпораз залівала хваля, расплываючыся пенаю ў канец лодкі.

— Толькі каб не загразці на падводнай выспе, — маячыў Саша. — Толькі каб не загразці на падводнай выспе...

Праз сіта дажджу пільна сачыў за грывамі хваляў, не мог распазнаць, у якім месцы знаходзіцца дзіўная выспа. Цэлае возера разаранае вялізнымі скібамі з белапеннымі разорамі.

Першая летняя бура.

Саша не мог зразумець, як гэта сталася, што выплываючы так далёка не забралі з сабою коркаў!? Без коркаў, у выпадку чаго, немагчыма доўга ўтрымацца на бурлівых водах...

— Перастань думаць аб гэтым, — зганіў уголас сам сябе. — Што сталася, то сталася...

Кіра не чула яго, вецер здуваў словы назад.

Пад кашуляю па спіне цякла вада, з валасоў цякла вада, з рук цякла вада, а Сашу рабілася штораз гарачэй.

Калі даплылі ўрэшце да Чортавай затокі ў лодцы было столькі вады, што барты выставалі над паверхняй возера не болей, як на пядзю. Убачыўшы гэта Саша пахаладзеў.

Кіра дрыжэла, не могучы выціснуць з сябе нават паўслова. Дождж перастаў падаць яшчэ далёка ад берага, але дзьмуў пранізлівы вецер.

— Гартуецеся, — смяяўся бацька, але відаць было, што злосны на іх.

— Куды вас панясло! — не сцярпела маці. — Замест адпачываць, будзеце хварэць.

Хутка пераадзеліся ў сухую вопратку і ляглі ў пасцель. Пілі адвар з малін і адчувалі, як прыемна расплываецца па целе цяплыня ды перастаюць дрыжэць рукі. Прынялі па таблетцы аспірыну і паснулі, як пшаніцу прадаўшы. Спалі шаснаццаць гадзін: пакладавіліся каля дванаццатай гадзіны дня, паўставалі назаўтра ў палавіне пятай гадзіны раніцы. За акном сосны пад сінім небам, іх голле блішчыць кроплямі радасці ў вясёлых праменнях. А такі спакой, што аж самога сябе не чуеш!

— Кіра, глянь, як цудоўна...

Кіра расплюшчыла вочы, села і пачала папраўляць сваю пасцель.

— Паглядзі, у акно хаця паглядзі, Кіра. Саша чуўся ляпей ад Кіры, не меў гарачкі, бо вяславаў бы ашалелы. Кіра сядзела нерухома ў лодцы, і таму прастыла.

Ён жвава выскачыў з-пад пледа, узяў ручнік, мыла, расчыніў наўсцяж дзверы і пабег да во-зера мыцца.

Спяваў:

Спявалі птушкі, а ўбок Чортавай затокі крычалі дзікія качкі. Саша спяваў:

Ён стаяў на памосце, раскудлачаны і моцны; здаваўся першабытным уласнікам гэтых пупічаў, дастойным яцвяжскім ваёўнікам, які выйшаў уранку палюбавацца бацькаўшчынай.

Кіра і Саша назвалі дрымучыя лясы вакол возера Яцвяжскай пушчай. I пробвалі адгануць мову яцвягаў па назвах рэк і азёраў, але гісторыя, якую ведалі, не захавала нічога аб мове трагічна выгубленага народа.

— Гэй-гэ-эз-эй!! — закрычаў на ўсё возера.

З-за Залатога Рогу выплыла лодка. Вяртаўся ёю бацька з ранішняй лоўлі рыб.

— Чаго енчыш, як няшчасце! — папракнуў Сашку бацька. Галасы выразна чуваць у чыстым паветры. Пахне расою і лесам.

Саша ўзяў разбег і нырнуў надоўга пад ваду. Выплыў каля дзесяці крокаў ад памосця.

Залатым Рогам назвалі падводны пясчаны паўвостраў, які загінаўся да сярэдзіны возера і прападаў у глыбінях. Паміж мялізнаю Залатога Рогу і памосцем ранкамі можна напаткаць пад паверхняй вады збуцвелыя дубовыя бярвенні, вынесеныя плынню. Адбывалі яны сваю адвечную вандроўку. Сашка любіў падплысці да бярвенняў, стаць на іх і памахаць рукамі, і пацешыцца. Выглядала гэта так, як бы ён ішоў вадою па калені. Бярвенняў бывала пяць, часамі тры або адно толькі. Пад цяжарам цела Сашы паволі патаналі яны ўглыб. Выносіла іх у гэтым месцы возера, дзе найменшая глыбіня, усяго каля пятнаццаці метраў.

— Глядзі, каб болей так не рабіў! — казаў бацька да Сашы. — Можа стацца няшчасце. З вадою няма жартаў.

Сёння бацька сказаў:

— Дзеці, увечары наладзім вогнішча. Ты, Кіра, назбіраеш смольных шышак, а ты, Саша, пойдзеш са мною па сухапад.

Падчас абеду маці сказала да Сашы:

— Чаму, Сашанька, не ўзяў ты сваёй гітары? Забыўся?

— Забыўся, мама, — прызнаўся Саша, дзівуючы, як гэта магло стацца.

Бацька і Саша пайшлі збіраць сухапад далёка ў лес. У густым маладняку заплакала дзіця і ўзняўся трэскат. Не паспелі добра ўслухацца, як выскачыў адтуль заяц. Бег проста на іх, пішчаў, бы заплаканае дзіця. — Воўк!

— Дзе? — Саша ні разу не бачыў жывога ваўка. Заяц уцякаў перад ваўком.

Ваўка ўгледзець цяжка, ён імчыць хутка і ціха, адчувае чалавека здалёку і знікае быццам цень.

Найбольш сухападу знайшлі на высокай гары ў старым лесе, дзе вятры і віхуры. З высокага месца відаць вялікі камень-валун і Саша раз-пораз паглядаў на яго. Здалося, што камень як бы варухнуўся і ад таго ў Сашы падзеравянелі рукі.

— Не марудзь. Паспяшай, — падганяў Сашу бацька, даўно забыўшыся пра расказ Кіры аб манеце.

Узбіранае галлё расклалі на пачварнай сасновай галініне, якую абламала бура. Бацька цягнуў, а Саша памагаў збоку. Раптам адчуў, што глядзяць ча яго вочы. Аглянуўся, але нічога не заўважыў, не калыхнулася ніводная галінка ў кустах, не замаячыў ніякі цень. Запацелі рукі.

Бацька ішоў спакойным крокам, пасвістваючы ўлюбёную мелодыю «Ой, бярозы ды сосны»...

Вогнішча ўвечары ўдалося надзвычай. Наладзілі яго ля самюсенькага берага; абкапалі раўчаком, адгарнулі навокал кастрыцу, каб не нарабіць пажару. Кіра назбірала проста крушню сасновых шышак, ад якіх добры жар. Прышоў стары ляснік Мацюкевіч і прынёс у брызентавай торбе сырой бульбы. Пяклі і смакавалі яе, як нешта найсмачнейшае ў свеце. Ляснік абяцаў на-вучыць за другім разам пячы рыбу на агні.

Ляснік Мацюкевіч прыбіраўся расказаць цікавую прыгоду — прасілі яго і Кіра, і Саша, і бацька, і маці, — калі ў тую ж хвілю данёсся далёкі ды выразны плач. Гэта не быў заяц, гэта напраўду плакала дзіця там, дзе ўдзень збіралі галлё.

Мацюкевіч аж устаў, і ўсе паўставалі. Па возеры паскакаў бляск ад полымя, у блізкім чароце сонна заквакалі дзікія качкі, пад ногі, раздуваючы жар, поўз халодны ветрык ад вялікай вады.

— Што гэта? — маці занепакоілася не на жарты, углядалася ў чорную сцяну бору.

— Ідзем, — сказаў ляснік да бацькі.

— I я з вамі, — папрасіўся Саша.

— I я, — Кіра таксама хацела ісці.

— Не ўсе, — сказаў бацька.

— Дзяўчынка можа ісці з намі, — сказаў ляснік, паказваючы на Кіру. — А хлопец павінен застацца пільнаваць домік. Трэба, каб хто з мужчынаў застаўся на месцы, — дадаў ляснік Мацюкевіч, каб пацешыць Сашу. Ляснік меў рацыю.

У Кіры загарэліся вочы. Саша і маці пайшлі да доміка.

— Ідзі, Кіра, пераабуйся ў гумовыя боты, — сказаў бацька. — Ноч. У туфлях пакалечыш ногі, наступіш на вужа... I вазьмі электрычны ліхтарык, — прыпомніў ёй.

— Добра, тата.

Пакуль ляснік Мацюкевіч выбіў махорку з люлькі, Кіра вярнулася з доміка ў гумовых ботах, куртцы, і з электрычным ліхтарыкам. Ляснік выясніў для Кіры, што яна павінна клікаць у лесе дзіця, якое можа забаяцца голасу дарослых людзей.

Ляснік узяў ліхтарык, Кіра ішла на другім месцы, а бацька ззаду. Ляснік час ад часу запальваў ліхтарык, калі праходзілі праз мокрыя мясціны ў ялінавым лесе, дзе так цёмна, быццам вочы перасталі бачыць. Чуваць, як парыпваюць старыя яліны, гудзіць бліз твару камар, потым два камары, потым многа. Злятаюцца на бляск.

Калі выйшлі з ялінавага лесу ў сасновы, зрабілася відней, на небе мігцелі зоркі. Месяц яшчэ не ўзыходзіў.

Пасталі.

— Здаецца, ужо недалёка? — сказаў бацька. Плач дзіцяці паўтарыўся, калі праходзілі яшчз цераз ялінавы лес.

— Так, — ляснік ляпей ведаў ваколіцу. — Яно павінна быць недзе тут, зараз гара.

— Крыкні, Кіра.

— Го-оо-гоо-о... гу-уу-гу-у... Дзе ты-ыы?!

Рэха паляцела аж за возера і распалася ў палянах. Лес маўчаў, растапырыўшы ў неба касалапыя цені. Рушылі пад гару, Кіра спатыкнулася на карэннях, якія, бы расшчэмленыя пальцы бруднай рукі выставалі ад пачарнелага пня. Ішлі асцярожна, як толькі маглі, каб не нарабіць шуму. Ляснік Мацюкевіч нешта пачуў і зашаптаў да Кіры, каб болей не клікала.

На гары, аднак, нічога падазронага не прыкмецілі. Цямнелі плямы сырой кастрыцы, разгрэбанай галлём, якое валаклі бацька з Сашам. Відаць адсюль кавалак возера, а дакладней, Зялёную бухту. Сосны і яліны ссоўваліся ўніз да бялеючых бярозак і пакудлачаных ляшчын у балаціне. Узыходзіў месяц — вялізнае чырвонае кола выкацілася памалу з падзёўбанай адзінокімі соснамі Змеевай паляны. У месячным бляску пабялеў камень-валун, аб якім ніхто не думаў і цяпер усе паглядзелі туды: за валуном задрыжэў заціхлы плач, закончаны імклівым шолахам у кустах.

— Мы тут! — крыкнула Кіра не сваім голасам. Пабеглі да валуна. Кіра напаткала тыя самыя сляды, якія кіраваліся ў кусты і далей, у малінавыя зараснікі. Нікога нідзе.

У той час Саша, застаўшыся з маці ў доміку, сядзеў на самаробным ганку. Унізе, ля самога берага, загасала вогнішча. Раптам выбухнула высокае полымя, абсвятляючы цэлы бераг, аж па шапкі соснаў. Саша падумаў, што гэта вярнуліся бацька, ляснік і Кіра. Зразу не здзівіла яго, што ніхто не гаворыць, а каля вогнішча пуста.

— Маму, вярнуліся! — крыкнуў у расчыненыя дзверы, бачачы, як маці заварвае на прымусе чайнік з малінавым адварам.

Спрытна саскочыў з ганку і пабег. Полымя разгаралася з-пад горбы кінутага ў жар хмызняку і сасновага сухападу. Саша прыпыніўся як укопаны, разглядаўся і крычаў:

— Тата! Кіра! Дзе вы?

Цягнулася так некалькі хвілін. Саша адступіўся да доміка. Маці запытала:

— Дзе яны?

— Не прышлі.

— Саша! Як табе не сорамна вырабляць такія штукі, — загневалася маці.

Саша прамаўчаў. Ён зразумеў, што тут хтосьці ёсць. Хто?

Калі полымя паслабела і пацямнеў бераг, Саша сказаў:

— Я зараз прыду, мама.

— Не лазь нікуды.

— Я выйду і прыду.

— Час кладавіцца спаць, — сказала яшчэ маці.

Саша нячутна прачыніў дзверы і выслізнуўся на ганак, прысеў і паволі споўз пад куст ядлаўцу, што рос пад акном. Перапоўз да другога куста, бліжэй берага. Затым, прыбярэжнымі сцежкамі прасунуўея пад нізкарослы вербалоз, адкуль да вогнішча не далей, чым на два скокі. На лыдку дзыганула жаба, але Саша ляжаў неру-хома. Жаба пакаўзнулася на лыдцы і ўпала ў траву. На плыткую ваду выплыў малады шчупак і пагнаўся за рыбкамі. Саша час ад часу па-глядаў на тлеючае акно доміка, там маці бразгітала пасудаю, рыхтуючы гарачую вячэру.

Убок ад вогнішча зашахацелі чароты, расхіліліся, прапускаючы прыгорбленую голую постаць у падводных акулярах і з плаўнікамі на нагах. Даволі голасна пляскаючы плаўнікамі плывец падыходзіў да вогнішча.

Саша чакаў, што будзе далей.

Плывец нахіліўся, узяў тоўстую галіну і з размаху ўдарыў па галавешках, раскідаючы іх аж у ваду. Узняўся дым.

— Што ты чаўпеш там! — крыкнула маці, пачуўшы псычанне галавешак у вадзе. У лес выройваліся хмары іскраў.

— Стань! — закрычаў Саша. Схапіўся і падскочыў да чалавека з возера, аберуч сціснуў за руку з галінаю, каб выламаць на спіну і пакаціць яго. Хвілю мацаваліся, для Сашы выядаў вочы дым, рука аказалася нейкай слізкай і халоднай. Той ірвануўся, пераскочыў па-над жарам і знік у дыме. Саша сігануў за ім, пакаўзнуўся на га-лавешцы і ўпаў тварам у плыцізну, давячыся пяском, перамешаным з мулам. Вада каля берага забушавала і, калі падняўся на ногі, беглі ў во-зера блішчастыя кругі. I нічога болып. Ужо свяціў месяц.

— Як ты выглядаеш! — пачуў за сабою голас маці.

Твар, шыя, рукі ў гразі, на адзеняі дзіўная пена.

— Я памыюся і ўсё пачышчу, — сказаў Саша.

Пашоў на памосце абмыць бруд. Абмыўшыся сеў адпачыць крыху. Пена на адзенні — гэта крэм, якім шмаруюцца плыўцы, выбіраючыся на вялікую дыстанцыю.

На сярэдзіне возера пляснуў хвастом здаравенны шчупак. Саша ўспомніў, што шчупакі рэдка палююць на глыбінях, пераважна, займаюцца сваім разбоем пры берагах, дзе гнездзіцца ў зелішчы дробная рыба.

Устаў.

У цемені другога берага, куды не даходзіла месячнае святло, загараўся і гас зялёны агеньчык. На лініі агеньчыка, на спакойнай гладзі, галава чалавека, напэўна таго плыўца. Ён пераплыў ужо палову возера! Саша ўсведаміў сабе, што рука, за якую ўхапіўся, была даволі слабая, нягрубая, не падобная да рукі дарослага чалавека. А і ростам той быў невысокі. Саша ўпэўніўся, што меў дачыненне з хлопцам, якога хтосьці чакаў на тамтым беразе.

Аб гэтым здарэнні расказаў для Кіры назаўтра.

Падумаўшы, Кіра сказала:

Камусьці залежыць на тым, каб мы перапалохаліся.

РАСКАЗ ЛЕСНІКА

Ляснік Мацюкевіч палюбіў адважную дзяўчынку, якой была Кіра. I, калі Кіра і Саша зайшлі ў леснічоўку па малако, Мацюкевіч якраз сядзеў на прызбе і грэўся на сонцы. Каля яго пацягваўся здаравенны кот.

— Дзень добры.

— Дзень добры, дзеці, — уцешыўся ляснік.

Старому надакучыла самота, і ён рад пагаварыць абы аб чым. Сказаў:

— Сядайце, дзеці. Па малако прышлі?

— Так, — адказала Кіра за сябе і за Сашу, Саша не любіў, калі называлі яго дзіцём.

— Добра, што прышлі. Зараз будзе малако.

Гэта абазначала, што карова не падоена, і давядзецца пачакаць. Ляснік Мацюкевіч адзінока жыў у пахнучай смалою хатцы і сам даіў кароўку. У хлеўчыку рохкаў сыты падсвінак, на панадворку, засмечаным карою, грабліся куры. Певень стаяў на адной назе і пазіраў на гасцей. Быў у лесніка і сабака Пудлік, але ў мінулую зіму разарвалі яго дзікі ў алыпыне, што каля Зялёнай бухты.

— Як здароўе мамкі і татка? — пытаў Мацюкевіч. — Калі зноў зробіце вогнішча?

— Вы абяцалі навучыць нас пячы рыбу на агні, — сказала Кіра.

— Я ўмею гэта ад маладых год, — сказаў ляснік. — Бывала, вазьму лодку-доўбанку, выплыву ў Зялёную бухту, а там рыбы ўсялякай аж густа ад яе: і ляшчы, і плоткі, вядома, і шчупачкі, і акуні. Ды вугорчыка часамі падхопіш бывала, і сома малога. Раскладу агонь ля берагу, напяку сабе рыбы рознай, крыху соллю пасыплю і ем, як кот, наесціся не магу. Няма цяпер рыбы ў Зялёнай бухце, заплывае багном ад тых пор, як калісьці вырубалі там лес. Альшынкі разбуялі, цень ад іх шчыльны, але лішняй вады не выпіваюць з зямлі, багнее бераг, сунецца ў возера, у бухту. Даўней, пры маёй памяці, бухту гэту назызалі Ялінавым затоннем. Прыгожыя і стройныя раслі яліны... — ляснік Мацюкевіч задумаўся.

— Аднаго разу, — ажывіўся ляснік, — прыбягае да мяне вігранец і кажа, што злавіў у бухце шчупака такога, аж страшна глядзець на яго, хвастом косіць чароты і падымае высокую хвалю быццам бура якая! А галава ў таго шчупака, кажа вігранец, усёроўна як цэбар, а вочы бы кулакі! Зубы мае як бораны, з горла выпускае на волю рыбы, якія паеў і нават даволі вялікага шчупака выпусціў, але я, кажа вігранец, не ўступіў, трымаю яго на гаку. Было гэта на досвітку.

Ідзем, кажу да вігранца, памагу табе вывалачы пачвару на сушу. Спачатку, кажу, сцягнем шчупака на мялізну. Свяціла сонца, калі мы забеглі на бераг бухты. Вігранец лавіў на жыўца, чэпленага ў гак на шнуры. Хапаемся за шнур, прывязаны да дрэва і цягнем, і цягнем, аж нам вочы на лоб вылазяць. I праўда, выплывае з глыбіні нешта чорнае і доўгае. Змучыўся, падла, кажу я пра шчупака, — спакойным зрабіўся. Глядзі, кажу да вігранца, зважай, бо зараз шпарне хвастом. Цягнем асцярожна, але моцна, падцягваем да берагу і бачу, а гэта ніякі шчупак ды вялізнае дубовае бярвенне. Вігранец стаяў за мною і не бачыў. Я як пачаў смяяцца то ён спалохаўся, думаў, што я здурэў са страху... Хэ-хэ-хэ...

Ляснік засмяяўся, а Кіра ад рогату прысела на мураву.

— Выяснілася, што шуму ў бухце начоўп лебедзь, якога спугнуў папоцемку вігранец... Хэ-хэ...

Кіра запытала пра тое, пра што даўно хацеў запытаць лесніка Саша. Запытала:

— Чаму той чалавек называўся вігранцам?

— Добра не ведаю, чаму тамтых людзей завуць вігранцамі, — гаварыў Мацюкевіч. — Мой дзед калісьці чытаў старую кніжку і талкаваў так: даўным-даўно ў гэтыя лясы прыбыў на паляванне вялікі князь літоўскі Ягайла, які аб'яднаў Літву з Польшчаю і стаў каралём. Ягайла паляваў аднойчы каля глыбачэзнага возера Вігры, што каля цяперашніх Сувалкаў. На парослай пушчаю выспе на Віграх князеўская служба адкрыла паселішча людзей, якія з'яўляліся патомкамі яцвягаў, вельмі ваяўнічага народа, пражываючага тут у старыне, і знішчанага крыжаносцамі. Змілаваўся Ягайла над беднымі недабіткамі слаўнага народа і абдзяліў кожнага яцвяга зямлёю. Так і пабудавалася тады ў нашай ваколіцы вёска Вігранцы званая, што за Зэльваю, над малым возерам Куніс. Яцвягі гаварылі моваю блізкаю літоўскай, таму і дагаварыліся яны з князевай службай. А «куніс» па-літоўску абазначае конь, а «зэльва» абазначае зялёнае.

— Скажыце нам што-лень па-літоўску, — папрасіў Саша.

— Па-літоўску я не ўмею, ведаю ўсяго некалькі назваў азёраў і рэк, — адказаў Мацюкевіч. — Наш род паходзіць з-пад Гродна, з беларускай зямлі. Дзед мой служыў у цяперашнім Гіжыцку, у Прусах. Але яго адтуль выгналі за штосьці і ён пасяліўся тут, стаў асочнікам у вялікага беларускага пана Валовіча, да якога належылі ўсенькія нашы лясы і азёры аж па Вігры. Мой бацька яшчэ ўмеў гладка гаварыць па-беларуску...

— А хто такія асочнікі? — пытала Кіра.

— Асочнікі, дачушка, — ляснік пачаў гаварыць паволі, каб добра зразумелі яго. — Асочнікі, гэта былі такія людзі на панскай службе, якія пільнавалі лясоў, каб ніхто не паляваў у іх і не выбіраў мёд з борці, не маючы на тое дазволу.

Вось з тых часоў і павялася назва Чортавай затокі. А было гэта так: пан Валовіч загадаў патапіць зладзеяў і, калі вялі іх да берагу, дык у балаціне, што ля затокі, падняўся страшэнны грукат і віск, якога свет не чуў. Усе пападалі на зямлю. Зладзеі тым часам скарысталі з таго замяшання і паўцякалі. Людзі гаварылі, што зла-дзеям сам чорт памог. Аднак, адзін стары асочнік, які не баяўся смерці, пашоў паглядзець, ці праўда гэта, што страшаць чэрці?! Убачыў у балаціне шайку дзікаў, якія заўзята грызліся паміж сабою. Але нікому не сказаў аб тым, што бачыў, баючыся гневу пана Валовіча, а яшчэ больш забаяўся насмешак. Расказаў аб гэтым асочнікам тады, калі памёр пан Валовіч. I засталася гэта таямніца толькі між імі, — закончыў расказ Мацюкевіч і дадаў: — Ну, час падаіць кароўку.

— А чаму тая, вунь, паляна называецца Змеевай? Там няма змеяў, — пацікавілася Кіра. Саша непрыхільна скрывіўся, даючы зразумець, што замнога пытае.

— Ого, — ляснік дастаў люльку і напіхаючы яе махоркаю расказаў дзіўную гісторыю. — На гэтай паляне ўсюды рос буйны маліннік, у якім вяліся змеі. Змеі любяць маліннікі. Пан Валовіч загадаў, каб не забіваць змеяў, прысылаў сюды нарочных людзей аж з Ваўкавыска, якія лавілі самыя тоўстыя змеі і сушылі іх у печах. I малолі іх на восыпку панскім коням. Ад такой восыпкі конь стаецца гарачым, быстрым, і добра на такіх конях ваяваць. Апрача таго, змяіны тлушч памагае на хваробы...

Ляснік расказваў і расказваў, але Кіра ўжо не чула яго слоў. Яна думала аб тым малінніку і сцежцы, на якой знайшла манету, угледзела сляды, што завялі яе да каменя-валуна. Наважылася расказаць пра ўсё гэта лесніку Мацюкевічу, ды штосьці паўстрымоўвала яе.

Ляснік выдаіў кароўку, Саша і Кіра памаглі працадзіць малако ў бляшаную банку.

— Ну, піце на здароўе, — сказаў Мацюкевіч. Калі выходзілі ад яго, Саша штурхнуў локцем Кіру і паказаў галавою на куст шчыльнага ядлаўцу за плотам, за якім пачынаўся лес. За кустом хістаўся цень чалавека.

— Патрымай малако, — сказаў да Кіры, падаючы ёй банку.

— Ты з аднаго боку, а я з другога... — Кіра не паспела даказаць свой план.

Цень знік. Саша забег за куст, дзе хтосьці доўга стаяў, падслухваючы расказ лесніка і размову з ім. Трава за кустом цвёрда ўтаптана. Саша пабег далей.

— Саша! — крыкнула Кіра і ён вярнуўся. Кіра мела рацыю: пагоня без сэнсу, тым больш, што невядома, у якім напрамку ўцёк чалавек, цень якога Саша заўважыў, дзякуючы ранняму сонцу, што сыпала серабром паміж верхавінамі прыазёрнага сасонніку.

— Саша!

— Чаго, Кіра?

— Не баішся?

— Чаго баяцца!

— Аднак, трэба ўсё расказаць для таты.

Саша не адразу адказаў:

— Што з таго, калі раскажам. Мы ж нічагусенькі не ведаем, хто круціцца... Няма чаго расказваць, — Сашу вельмі хацелася адкрыць.

— Я не баюся, Саша, — сказала Кіра проста ў вочы.

Саша пераконваў яе ў сваёй слушнасці:

— Трэба б хоць даведацца, хто круціцца ўночы ля валуна: дзеці ці дарослыя людзі? Калі дарослыя, тады зусім другая справа...

— Падкрадземся туды?

— Вядома.

ЦЕНІ

Увечары, калі маці, накрыўшы ногі пледам, сядзела ў ляжаку перад домікам, а бацька рыхтаваў вуды да ранішняй лоўлі рыб, Кіра і Саша зышлі да возера пашпацыраваць перад сном.

Маці прыпыніла Кіру:

—Чаму ты без світэра?

— Мне цяпло, маманька.

— Накладзі світэр, — сказала маці. Кіра вярнулася па світэр.

Змрок снаваў сваё начэплівае чорнае павуцінне, абплятаючы зямлю, кусты, дрэвы, неба. Ад Чортавай затокі падкрадаўся туман. Па-над Залатым Рогам пашыбавала чапля, выпучыўшы пражорлівае воле. Вада рабаціць ад машкары і дзівосных мух, за якімі бегае водны павук, і сям-там плюскае, як дзіцячыя пацалункі, рыба, паядаючы бесклапотных насякомых. Гэта шлоткі пачалі працавітае паляванне. З глыбокай вады за чаротам выпырснула банда маленькіх акунёў, уцякаючых перад шчупаком. У месцы, дзе шчупак завярнуўся, утварыўся вірок не большы, чым дзесяцізлотавая манета. У возеры невядома чаго тырчэла крачка, замест даўно адплысці спаць у зялёным ціхаводдзі.

Кіра і Саша, дайшоўшы да крыніцы, накіраваліся ўглыб лесу, выбіраючы напрамкі паміж ядлоўцамі. Непрасветныя ядлаўцовыя зараснікі дасканала скрываюць людскую постаць і глушаць ход. Высока, на сасне, застагнала чайка-кнігаўка, залапатала крыламі і зляцела да блізкага берага. Жабы кумкалі аднастайнім хорам, апавяшчаючы добрую пагоду.

Кіра ішла наперадзе, яна ляпей арыентавалася пасля таго, як разам з лесніком і бацькам шукалі плачучага дзіцяці. Кіра прадчувала, што бацька ўстрывожаны ўчарашняй прыгодай. Сёння раніцай ён не паплыў на лоўлю, хадзіў кудысці — няйначай, як па тое, каб пераканацца, ці напраўду не здарылася няшчасце ўночы? Прышоў стомлены, але не зусім спакойны.

Ззаду трэснула сухая галінка. Кіра прыпынілася і пачакала на Сашу, які адстаў.

— Асцеражней ідзі, — зашаптала яму ў вуха, калі падышоў да яе.

— Гэта не я, — прашаптаў Саша. — Можа хто ходзіць па лесе?

Затаілі дыханне. Лес маўчаў, як бы хацеў сказаць: «Чаго стаіце, ідзіце, не бойцеся, я вас схаваю».

— Пайшлі.

У ялінавым лесе заблудзілі.

— Чаму не ўзяла ліхтарыка?! — папракнуў Кіру Саша.

— Каб усё змарнаваць, — зашыпела Кіра. — Бляск здрадзіў бы нас.

Выходзілі з ялінавага лесу і траплялі ў нейкую балаціну. Зноў вярталіся. Дрыжэлі ногі ад безупыннай натугі, каб не паваліцца на нейкім пні або на коўзкіх карэннях. Саша ўспомніў, што кара на старых дрэвах, на ўзлессі, мацней абрастае мохам ад паўночнага боку, куды не даходзяць сонечныя праменні, не высушваюць вільгаці.

Перасталі блудзіць і неўзабаве выйшлі ля самюткага падножжа гары ў сасновым лесе.

— А я ўжо хацела падсадзіць цябе на яліну, каб пабачыў, дзе Вялікая Мядзведзіца, — жартавала Кіра. Саша чуць не засмяяўся.

Сасновы лес рэдкі, кусты нізкія. Не маглі ісці разам; калі Кіра прытойвалася за дрэвам, Саша нячутна ішоў і хаваўся за другім дрэвам, стараючыся ступаць па траве. Памалу дайшлі на гару і далей, у яе канец, дзе на ўскраіне малой паляны заляглі ў купіне высокага ядлоўцу, што рос вянком па берагах квадратовай ямы, відаць, выкапанай у вайну для размяшчэння батарэі. Адсюль ваколіца бы на далоні. А насупраць, метраў пяцьдзесят уніз да Зялёнай бухты, цямнее камень-валун. Па-над бухтаю туман.

Праляжалі ўсяго некалькі хвілін, калі за імі, у лесе, зноў трэснула галінка і мацней ступіла чыясьці нага, быццам падаючая ў траву спелая антонаўка.

— Саша, глядзі на лес, а я на камень...

Ад крайняй сасны адляпіўся цень дарослага чалавека і ў імгненне вока прапаў. Саша падумаў, што яму ўявілася, але чым пільней углядаўся ў цемень, тым вастрэй адчуваў, што там нехта ёсць!?

Па скроні сцякла першая кропля поту, клейкага і халоднага. Кіра штурхнула Сашу ў нагу і яму здалося, што ён гікнуў ад перапалоху. Кіра нямым кіўком рукі паказала, каб адвярнуўся да яе.

Убачыў, як да валуна падышоў цень высокай дзяўчыны з кошыкам, і пахіліўся перад каменем. Кошык знік бы пад зямлю праваліўся. Цень сказаў да кагосьці аглушаныя словы, і паменшаў. Дзяўчына села адпачываць. Пад валуном выразна заскрыгатала рыдлёўка, пасыпаўся пясок; там хтосьці капаў!

Дзяўчына ўкленчыла і прыняла ў рукі цяжкі кошык, за ім яшчэ адзін, які паволі адставіла ўбок і схілілася па трэці кошык. Па яе твары мільганула зялёнае святло. З-пад валуна выпаўз цень і, калі ўстаў на ногі, было відаць, што гэта хлопец. Ён зазёваны.

— Падарвешся з дзвюма кошыкамі, — сказала да яго ўголас дзяўчына.

— Ціха-аа! Трэба спяшаць, — буркнуў на яе. Паднялі кошыкі, адзін узялі паміж сабою, і памаячылі хілым крокам у кірунку Зялёнай бухты.

— Ідзем, паглядзім, што яны капаюць? — запрапанавала Кіра.

— Без ліхтарыка? — здзівіўся Саша. Цяпер ён меў рацыю, прыгаворваючы Кіры, што не ўзяла з сабою ліхтарыка.

Саша сказаў важнейшую рэч:

— У лесе, за намі, чалавек!

— Не можа быць?!

— Мо маюць трэцяга супольніка? — сказаў Саша.

— Магчыма, — Кіра не спадзявалася таго. — Яны, капаючы і выносячы пясок, мала што заўзажаюць... Пойдзем следам за імі?

— Здрадзімся.

— Дзівак ты. Нас хтосьці следзіць, мы ўжо здрадзіліся.

— Ідзем, пабачым, чаму выносяць пясок? — згадзіўся Саша.

— Я пайду першай, а ты дзесяць крокаў за мною.

— Я першы! — запярэчыў Саша.

— Не галасуй, — Кіра сціснула Сашу за руку. — Нападаюць заўсёды на першага, а ты хлопец, маеш сілу, абароніш мяне.

— Думаеш, забаюся!

Кіра выхілілася з ядлоўцу і накіравалася ўскрай палянкі ўніз, да Зялёнай бухты, абыходзячы здалёку валун. Саша адчакаў і рушыў за ёю. Не траціў з вачэй постаці Кіры і адначасова ўважліва ўслухоўваўся ў лясныя гукі. Канчаўся сасновы лес, і Кіра знайшлася на вузенькай сцежцы, якая гублялася паміж капіцамі пакірачаных ляшчынак з лазнякамі і белымі плямамі бярэзінак. Гразлі ногі. Саша раз і другі праваліўся па калена ў багніну, пакуль неспадзявана для сябе намацаў нагою кладку з пары круглякоў. Страціў з віду Кіру. Заспяшаў і праваліўся яшчэ раз. Раптам пачуў спераду кароткую гутарку і шохат, як бы хто ссыпаў авёс у засекі. I ў якіх дваццаці кроках паказаліся два цені, адзін за другім высунуліся бы з-пад зям-лі. Саша скочыў направа, на вывалены пень, пакаўзнуўся на ім, але паспеў схапіцца за бярозку і адштурхнуцца да наступнага скоку, у ка-піцу ляшчын. Усё адбылося так хутка, як бліск маланкі. Апрытомнеў, адчуваючы, што ляшчынка загразае пад цяжарам яго цела. Заенчылі начныя птушкі і блізка залапатала воднае птаства. Гэта ў бухце.

— Што гэта?! — дагнаў Сашу голас хлопца.

— Дзікі, — выясніў голас дзяўчыны. Затрымаліся ў месцы, адкуль скочыў Саша.

— Малады дзік, — сказаў голас хлопца і засвяцілася зялёнае святло. — Стары сюдою не пралез бы.

— Пайшлі.

Голас хлопца загаварыў цішэй:

— Яшчэ раз прынясем і на сёння канец работы. Да ўзыходу месяца трэба паспець замаскаваць шахту, пакуль не стане відней.

Заціхлі іх крокі.

Саша не меў сілаў паўтарыць скокі, каб дабрысці да кладкі. Выламаў доўгі кій, замахнуўся ім на тонкую галінку бярозкі, нагнуў яе да рук, пацягнуў да сябе, бярозка даволі лёгка паддалася і не заламалася. Ступіў на яе, трымаючыся за галлё для раўнавагі, і сабачым сцо-абам перабег да пня, памятаючы, што калі замарудзіць хоць на хвілю, пляснецца ў дрыгву, бы недавучаны веласіпедыст у калюжыну.

На кладцы апынуўся без сіл.

Дзе Кіра?

Не дбаючы аб захаванне цішыні, ацверазелы ад болю ў левай назе, паклыгаў наперад, да бухты. Там паявілася перад ім нешта такое, ад чаго падняліся ў Сашы валасы і перастала балець у назе: стаяла высокая смерць з касою! Апрытомнеўшы, захацелася зарагатаць: гэта стаяла лодка з неразгорнутым парусам, а ў ёй насыпаная горба пяску. Да берага даходзіла цясніна, відаць глыбокая, аб якой ніхто не ведаў.

— Саша! — з цемені выйшла Кіра.

Уздрыгануў ад нечаканасці.

— Вось што мы бачылі штовечар у Зялёнай бухце, — сказаў Саша аб лодцы з парусам. Ён з цэлай сілы выганяў з сябе страх.

Кіра сказала:

— Яны вывозяць пясок на сярэдзіну бухты, каб не пакінуць ніякіх слядоў.

— Кіра, дзе ты схавалася?

Але Кіра казала:

— Яны не ўжываюць вёслаў, каб не палохаць птаства, і не нарабіць шуму.

Кіра добра разважала, у Зялёнай бухце аж кішэла ад дзікіх качак, што знаходзілі тут багатую спажыву.

— Кіра... — пачаў сваё Саша і абарваў у паўслове.

На кладцы, за імі, штосьці пляснула, забулькала гразь. Хтосьці чутна засоп, як бы вылазячы. Потым настала ціш. Аж цалкам блізка хтосьці затупаў раз і другі, усёроўна, бы назнарок. I як бы псычаў дзесьці вуж...

— Сюды! — Кіра тузанула Сашу за руку. Прыселі за кустом, на гнілым бярвенні, якое распадалася на дзве часткі і заплывала граззю, перамешанай зеллем. Саша пастанавіў атакаваць таго, хто паявіцца, збіць з ног, пакаціць у багнішча і ўцякаць з Кіраю ад праклятага мес-ца. Пяройдзе пяць мінут і будуць па пояс у, багне! Бярвенне пад імі прарывалася глыбей іглыбей.

Высунуўся вялікі цень, які прыцішана загаварыў голасам бацькі:

— Саша!, Кіра! Дзе вы?

— Тата! — амаль уголас крыкнула Кіра і замахаўшы ад радасці рукамі ссунулася ў дрыгву. Саша скочыў у куст, упёрся нагамі ў спле-ценыя карэнні, і з цэлай сілы цапнуў Кіру за руку, цягнучы яе да сябе.

Бацька падбег да іх. У Кіры падралася сукенка. У Сашы да крыві падзёрты голлем твар.

— Затрымаем іх перад кладкаю, калі будуць нясці кошыкі з зямлёю, — гаварыў бацька. — Тут няма як...

Калі, прайшоўшы праз небяспечную кладку ўбеглі ў лес, цень дзяўчыны стаяў каля валуна на гары.

— Чагосьці замарудзілі яны, — бацька ўсміхнуўся ў цемнаце. — Тым ляпей для нас. Ідзем.

Ад лесу падкраліся да валуна з таго боку, адкуль не было відаць дзяўчыны. Пад валуном скрыгат лапаты.

Бацька вышаў з-за валуна. Дзяўчына віснула і кінулася ўцякаць.

— Не ўцячэш, — засмяяўся бацька і грозна крыкнуў у нару шахты: — Вылазь, хлопча!

Кіра і Саша паабапал.

З чорнай нары выскачыў дзікі крык.

— Ратунку!!! — залямантаваў хлопец. Яго лямант заглушыла бульгатанне, быццам пасыпаўся на ваду раптоўны вялікі град.

Бацька прысеў ля нары і пасвяціў ліхтарыкам. Першае, што кінулася ў вочы, гэта пабялелы твар у вадзе, якая гвалтоўна падымалася. Пад валуном студня з дубовых бярвенняў, са шчылін сыплецца пясок, засыпаючы хлопцу вочы. I ён ніяк не можа намацаць звісаючую вяроўкавую леску.

Перакрыкваючы жудаснае бульгатанне бацька тлумачыў:

— Леска налева ад тваёй рукі!!

Крыкнуў заголасна, у студні загрымела бы выбух і хлопец яшчэ страшней завыў.

— Ратуй!!! Ратун-нку-у!!

Аслеплены пяском штораз хапаўся абедзвюма рукамі ў надзеі адшукаць леску, але чапляючыся за бярвенні студні тапіўся з галавою. Зноў выплываў і зноў гэтаксама тапіўся.

Бацька ўзяў канец лескі, прымацаваны ў падножжа валуна, махнуў ёю раз і другі так, як робіцца гэта з ланцугом, калі апушчанае ў студню вядро не чэрпае вады. Стараўся падаць леску проста ў рукі хлопцу.

— Зважай, татачка! Упадзеш! — непакоілася Кіра.

Саша свяціў у студню ліхтарыкам і маўчаў. Вада падымалася, пясок сыпаўся і сыпаўся са шчылін паміж бярвеннямі. Урэшце, за каторымсьці разам, бацьку ўдалося падаць леску і хлопец заціснуў на ёй рукі, як шалёны. Ён ані мог ані не быў здольны вылезці на верх па гэтай турыстычнай лесцы.

— Выцягнем! — крыкнуў бацька, не было чаго траціць ні мінуты. Хлопец, калі самлее, загіне тут! Бацька падаў Сашы канец лескі, памагала Кіра. Саша кінуў ліхтарык у траву; ляжаў непагашаны і свяціў дзесьці на Зялёную бухту.

— Не тузайце, бо ўпадзе! — гаварыў бацька. I ўсе цягнулі далікатна і плаўна, як скарб, які павіс на апошняй нітцы.

Твар хлопца паявіўся ў нары, бацька мамантальна абхапіў яго за шыю і вывалак. Ён ледзь дыхаў, цэлы дрыжучы, мокры і халодны. На свежым паветры страціў прытомнасць і трызніў.

Бацька ўзваліў хлопца сабе на плечы.

— Хутка, дзеці!

Паваротная дарога выдалася доўгай. Хацелася знайсціся ў доміку, палячыць хлопца і пагаварыць з ім. Кіра спераду асвятляла ліхтарыкам дарогу, Саша крочыў ззаду і часта разглядаўся па баках, ці не ідзе хто за імі? Меў на ўвазе дзяўчыну, якая ўцякла ў невядомым кірунку. Мо скліча сяброў?

Паміж дрэвамі агеньчык доміка, далей шэрая паласа цудам уцалеўшага снегу: гэта воды Зэльвы.

У доміку, апрача маці, і ляснік Мацюкевіч.

— А, папрыходзілі партызаны, — дабрадушна сказаў ляснік, паглядаючы на ўпэцканых балотам Кіру і Сашу.

— Саша, прынясі з возера вады, — сказала маці. — А, ты куды ўлезла!? — здзівілася, глянуўшы на Кіру ў падранай сукенцы.

З хлопца знялі мокрую вопратку, укладавілі ў Сашавым ложку, нацерлі плечы і грудзі камфоравым алеем, а калі дайшоў да памяці, напаілі малінавым адварам, выпрактыкаваным маміным лекам ад прастуды. I далі таблетку аспірыну. Ён заснуў.

Ляснік Мацюкевіч тады дакладней прыгледзеўся да яго ўпаўшага твару.

— Та ж гэта вігранчыхі сын, — здзівіўся ляснік. — А тая дзеўка та напэўна сястра...

Мацюкевіч пашоў поначы да леснічанкі.

Саша даў нырца з памосця, любіў перад сном паплываць у цёплым вечаровым затонні. Ля берага зашахацеў чарот, выплыла лодка, вёслы білі па вадзе, быццам дзесяць шчупакоў хвастамі. Хтосьці ўцякаў, як толькі мог! Знайшоўшыся на гладкай тоні лодка параскідала хвалі і паперла бы апантаная, намагаючыся скінуць з ся-бе чыйсьці вёрткі цень. Саша пашкадаваў, што не мае плаўнікаў, дагнаў бы гэту лодку.

— Гэй! — крыкнуў бацькавым голасам. — Не ўцячэш, дзяўчына!

Вёслы захісталіся як маятнік насценнага гадзінніка, які спяшае на ліха ведае колькі мінут за суткі! З па-за Змеевай паляны выглянуў месяц, цікаўліва зірнуў, але пакуль засвяціў на возера, лодка наблізілася да процілеглага берагу.

На памосце ўжо чакаў Сашу бацька.

— Укралі нам лодку, — сказаў.

Саша апусціў галаву, душыў яго сорам, злосць на самога сябе: быць на памосце і не звярнуць увагі на тое, што ля слупка замест лодкі, пустое месца!

— Даганю яе, тата!

— Ідзі спаць. Я сам, — бацька быў ужо раздзеты і масаваў лыдкі, мускулы. — Хоча затапіць лодку, — сказаў бацька. Сеў на памосце, ссунуўся ў ваду і бясшумна паплыў.

Саша, калечачы на шышках голыя ступені, імчаў да доміка па гумовы матрац, напампаваны паветрам.

— Ты куды!? — спрабавала перапыніць яго маці. Саша вырваў з-пад Кіры матрац. Кіра не паспела нічога сказаць.

Саша залез па пахі ў ваду каля памосця, дзе дно ачышчанае ад гнілога галля, лёг на матрац і паплыў услед за бацькам, працуючы абедзвюма рукамі — вятракамі.

Ля процілеглага берага стукат падобны да таго, калі біць каменем па кадушцы. Дзіравіць лодку, нядобрая дзяўчына! Саша замахаў рукамі, апускаючы іх у ваду аж па локці. Неўзабаве параўняўся з бацькам, які пачаў плысці краулем.

— Гэй! — крыкнуў Саша, а рэха голасу кінулася з імпэтам на лясную сцяну, вырастаючую ў зорнае неба з кожным метрам пераплытай адлегласці. Стукат абціх.

Лодка, асірацелая і напалову затопленая, ужо павярнулася носам на глыбіню, папхнутая нядобрай рукою. У лесе чуваць уцякаючага чалавека.

Бацька адштурхнуў лодку да цёмнага берага, Саша спрабаваў зрабіць тое самае і зваліўся з лёгкага матраца. Лодку ўратавалі — патанула ў прыбярэжнай мялізне, задраўшы нос; намучыліся да сёмых потаў вывалакаючы на плыцізну ў меру таго, як выцякала з яе лішняя вада.

Невялікую на шчасце дзіру туга заткнулі купальнымі трусамі і адплылі. Бацька вяславаў без аглядкі, Саша выбіраў жменямі ваду, што сачылася праз матэрыял.

ШАХТА

Хлопец расказаў, што ў мінулым годзе, збіраючы ягады з сястрою і маці, прыселі каля каменя-валуна адпачыць і паесці. Пры такіх аказіях хлопец любіў улазіць на валун і любавацца прыгажосцю сваёй ваколіцы. Але тады, першы раз, прыкмеціў выкаваны ў камені след босай нагі, зарослы мохам, а ніжэй, збоку, крыж літоўска-беларускай Пагоні.

Маці насварылася, каб болей не лазіў на. гэты камень, які выдаваўся помнікам, пастаўленым на магіле нейкага князя!

Пасля гэтага здарэння маці забараніла адпачываць тут і, пераходзячы каля валуна, пабожна хрысцілася.

Хлопец, аднак, не стрымаў сваёй цікавасці і пастанавіў яшчэ раз агледзець знакі на валуне. Баяўся ісці адзін і нагаварыў сястру. Пайшлі ўдваіх, калі маці не было ў хаце. З-пад каменя вышмыгнула яшчарка, сястра завішчала. Каб паказаць ёй, што няма чаго баяцца яшчарак, хлопец спрабаваў усадзіць у нару сваю руку і неспадзявана намацаў бляшкі. Былі гэта дзве дзіўныя сярэбраныя манеты. Разгроб норку глыбей, але больш не знайшоў.

Пачулі ў лесе галасы людзей і кінуліся ўцякаць наўпрасткі, цераз маліннікі. Тады сястра згубіла сваю манету, якую знайшла Кіра.

Сястра марыла вывучыцца на лекара, гаварыла, што не баіцца магілаў. Яна была пераканана, што пад валуном ляжыць скарб, пакла-дзены ў багатай князеўскай магіле. Так некалі хавалі валадароў. Ёй надта хацелася вучыцца далей ды не было за што паслаць яе ў горад, на навуку. На такіх размовах прайшла восень і зіма.

Брат увесну, нарэшце, згадзіўся капаць. Сястра сказала, што стаўшы лекарам возьме яго да сябе, у горад, і вывучыць на інжынера. Калі адкрылі студню было ясна, што гэта не магіла, і страх прапаў. Гэта глыбока схаваны скарб! Гэта ніякая студня! Гэта добра забяспечаны скарб! Сястра нецярплівілася.

Яна загадзя паслала ўсе патрэбныя паперы ў школу, у Беласток. У чэрвені паехала на экзамены і тады, будучы ў Беластоку, выслала пісьмо да Кіры, каб у гэтае лета ніхто чужы не паявіўся ў ваколіцы. Пісьмо ўкінула ў скрынку паштовага вагона варшаўскага поезда на станцыі Беласток «Цэнтральны».

— Сястра здала экзамены на пяцёркі, — закончыў доўгі расказ хлопец. Ён пачырванеў.

— Ну, а што здарылася ўчора? — бацька не пытаў адразу пра гэта, каб не нерваваць непатрэбна хлопца. Маці, Кіра, Саша маўчалі.

— Капанне адбывалася даволі лёгка, — пасмялеў хлопец. — Нідзе ні каменьчыка, адзін пясок, аж раптам натрапіў я на камень, уціснуты паміж бярвеннямі. Падумаў, трэба яго выдраць, а то ўпадзе на галаву, калі дакапаюся ўглыб. Толькі я чапіў лапатаю той камень — як жа ж пачала хлястаць адтуль вада!...

Хлопец пабялеў, зрабілася яму нядобра. Пасядзеўшы моўчкі, дадаў:

— А вашых галасоў я не чуў, сталася гэта хіба перад самым вашым прыходам...

*

Студня аказалася глыбачэзнай шахтай.

Прыехала брыгада геолагаў і вось ужо трэці год працуюць спецыялісты, ужываючы ўсялякіх спосабаў, але шахта заўзята бароніць сваёй таямніцы. Калі залаталі шчыліну, выпампавалі ваду і пракапаліся на пятнаццаць метраў глыбей, зноў усё заліла вада. Тым разам з другой шчыліны. Залаталі і гэту шчыліну, пракапаліся яшчэ не болей, як на дзесяць метраў, калі прарвалася вада з неспадзяванай трэцяй шчыліны, размываючы дзве першыя. Заўважана, што вада не б'е бы з крыніцы, як бывае гэта пры капанні студняў, але падымаецца толькі да пэўнага ўзроўню, які адпавядае ўзроўню вады ў возеры.

Налілі ў шахту чырвонай фарбы і праз некалькі дзён паявілася чырвоная вада спачатку ў Зялёнай бухце, да якой найбліжэй; потым — у Чортавай затоцы і ўрэшце ў малым возеры Куніс, каля вёскі Вігранцы. Значыць, да шахты праведзена пад горамі і лясамі каналы.

Запушчана геалагічны свярдзёл, які на глыбіні сто пяцьдзесят метраў прабіў нейкую жалезную пакладзіну і вынес на верх не кавалкі золата або дыяментаў, але дробінкі пергаменту, на якім чарнеюць літары: «ли, «ру», «ол», «чти».

Шахта, празваная Чортавай дзірою, сцеражэ скарбы каштоўнейшыя, чым золата і дыяменты, сцеражэ вельмі важныя дакументы, якія расказалі б нам пра невядомыя падзеі ў гісторыі нашага народа.

Тыя дакументы, відаць, так важныя, што хтосьці ў XVI стагоддзі не завагаўся забяспечыць ім несамавітую таямніцу. А той хтосьці быў напэўна вялікім інжынерам, калі патрапіў прыдумаць і пабудаваць штосьці такое, што немагчыма зрабіць нават пры цяперашняй тэхні-цы. А мо той хтосьці быў самым вялікім вучоным, які калі-кольвек нарадзіўся на нашай планеце, і мо зрабіў такія адкрыцці, у параўнан-ні да якіх сучасная нуклеарная тэхніка выдалася б усяго дзіцячаю цацкаю!? I схаваў ён гэтыя адкрыцці да лепшых часоў, калі ўсе людзі на нашай Зямлі, як адзін чалавек стануць сябрамі навечна.

Скарбы ў Яцвяжскай пушчы недаступныя ў наш нядобры век, усёроўна, бы хтосьці пастараўся аб тое, каб памятаць пра лёс яцвягаў, пра народ, які загінуў назаўсёды.

Беласток, 21—26 сакавгка 1968 г.

І

Вясна, як толькі памятаў Юрка, прыходзіла з-за Лапіцкіх пагоркаў. Так і тады — ужо колькі дзён дзьмуў у даліну цёплы вецер і нізка кудлаціліся хмары. Час-часом высвечвала сонца, і ад таго ралля мацней чарнела і бліскала ў вочы беллю снегу ў разорах. А на Глінішчы снег быў як бы некрануты; ён ляжыць там заўсёды доўга, нарэшце ўтвараючы маленечкае блакітнае паазер'е з незасыпаных старых ямаў на бульбу, якое высыхала недзе ў першае сенаванне, пакідаючы пасля густую махавіну макрыцы. Далей, за могілкамі і пад Разбойнікам, глеба не вызвалялася — ці мо здавалася гэтак ад далечыні, — вясна заходзіла туды, відаць, потым.

На Доўгім выгане снег, бы развэдзганая смятана, плямамі, усярэдзіне якіх цямнела западзінамі вада, яшчэ добра трымаўся на дарозе, паміж уледзянелымі каляінамі. Там нехта ехаў санямі; конь, быццам разумнае стварэнне, марудна цягнуў, апусціўшы галаву. Чалавек ішоў побач, растапырваючыся на коўзкім.

Вёска не тое што ўперлася ў Лапіцкія пагоркі, але як бы і выходзіла на іх, усё роўна бы баючыся таго глыбокага рову, гуллівага ў веснаходдзе, над якім трываў масток, асабліва самотны ўвечары, у сакавіцкае беспрасвецце.

Юрка, засынаючы, чуў праз вячорную мітусню бацькоў вадаспадзісты шум, які ўдзень, калі стаяць на тым мастку з ненадзейнымі парэнчамі, слухаеш як песню вясны, што ўяўляецца квяцістым анёлам па-над палямі. У другім класе, памятае, намаляваў гэтую паню — ва ўквечанай сукні, з жаўрукамі... Сніліся карабельчыкі. Яны плылі выганскай муццю ў Свіслач, далей — глыбачэзным Нёманам у мора, да сонечнае Францыі, на берагах якой сумны Напалеон нецярпліва чагосьці чакае. Некаторыя з іх гінулі ў бурах ля горскае Грузіі з арліным замкам царыцы Тамары, па-нябеснаму прыгожай, не бабы і, нават, не дзяўчыны, і якую назваць цудоўна прываблівай было б усё яшчэ зневажэннем яе.

Упоранкі спяваў шпак на бярозе, заінелай, у самюткім закутку падворышча, за калодамі з грубай карою, з якое ніяк не ўдаваліся Юрку падводныя лодкі. Тут, у шчыліну, зарослую крапівою, упаў яму добры шаўцоўскі нож, якога адразу не мог, ведама, дастаць назад і з часам забыўся аб ім. У гэтае прадвесне Юрка, шныпарачы па гарышчы, угледзеў у матчыным куфры кніжку са скурападобнымі вокладкамі, якая выдалася яму кавалкам нечага смачнога. З малюнкамі непраўдападобных гораў, высокіх руінаў у жывых туманах, жанчынаў у іконным адзенні і са святымі тварамі. Напісаў яе Лермантаў, панская фатаграфія якога была напачатку, — вусаты, у мундзіры, прапахлым бабулінымі яблыкамі-папяроўкамі, спасаўкамі; вершьі, не вельмі зразумелыя, запамяталіся Юрку сваім незямным настроем. Страшнавата было чытаць іх.

...Перш зелянелася рунь у полі, жыты. Гусценька здалёку. За які-небудзь тыдзень зямля выпўскала першыя парасткі травы пад платамі, камянямі, у зацішных месцавінах каля гумнаў, дзе прыгравала сонца. Дзеці рвалі буйнейшыя сцяблінкі, жавалі іх, і хтосьці ўспамінаў пра бярозавы сок: як і калі спускаць яго, халадзісты ды салодкі. Спрачаліся, даводзілі адзін аднаму сваё, аж зладзеяваты Адоль раптам выкрыкваў: «Хлопцы, вароны робяць гнёзды!», і гурмою беглі да Антыфонавых дрэў, цераз грузкія агароды, правальваючыся на аселіцы, але так ніхто і не наважыўся ўзлезці на верхавіну вяза, на якім крычалі чорныя птушкі, ганебна крапаючы нам пякучым памётам на галовы. Юрка знаходзіў на-брынялую палку на загоне Гарбузіхі і кідаў ёю ў амялу гняздоўя, выклікаючы гэтым лапатанне крылаў, упартае, бы цётчыны свары.

На прызбе загачанай па ваконцы Антыфонавай хаты грэў свае косці Шурка. Глухі — з выбітым на вайне вокам і прыдурэлы, брусілаўскі салдат, артылерыст, абвешаны крыжамі герой, сярдзіты чалавек, якому любілі дакучаць дзеці, Ён, сапраўды глухаваты, не пачуў птушынага вэрхалу і не адразу згледзеў быў падшыванцаў, каб прагнаць іх, палохаючы пакручастай кульба-каю. Юрку, уцякаючы ад Глухога, першы раз зрабілася проста— сорамна.

* * *

У той год, у жніво, Глухога Шурку забіў аўтобус. Ён наглядаў за братавымі малымі, старэйшага хлопчыка вучыў ездзіць на веласіпедзе, паказваў яму, і з горкі ля склепа выехаў на вуліцу, трапіў якраз пад колы машыпы, насупраць Шыманчыкавай студні; шафёр казаў: выскачыў на мяне з-за куста бэзу, з варотаў...

II

Юрка падышоў да акна. Бацька стаяў каля сяней і глядзеў, як сусед зачыняе хлеў.

На канцы вечаровай дарогі, абломленай мускулістым бугром, нешта гуло, быццам вялізны чмель... Выпаўзаў стары грузавік, прыстасаваны для перавозу пасажыраў. Дзівосная буда, па-хатняму ашаляваная ды з акенцамі! Гэта яе называлі аўтобусам.

На прыпынку пасыпаліся з таго аўтобуса людзі, валюхаючыся ў гразі. Шафёр, усё роўна што адкалоўшыся ад ягонага выгаблеванага боку, наблізіўся да задняга кола ды стукнуў у яго ботам. Трохі пастаяў, закурыў, цаазіраўся, клікнуў да сябе кандуктара і — Юрка выразна пачуў — накрычаў на гэтага чалавека:

— Слухай, пан, калі яшчэ раз мне набярэш гэтулькі людзей, дык, яй-богу, павязеш іх на сваім гарбе! Во, паглядзі, пан, як колы асядаюць.

Кандуктар адказаў шафёру чамусьці, як той Адоль: прыкідваючыся спалоханым. Так, прынамсі, здалося Юрку. Затым — Юрка сачыў іх — яны адышліся ўбок, зашапталі адзін аднаму, пачалі рагатаць, ажно енчыць, хапаючыся за жываты. Пайшлі, а як жа, да Абцасіка, чырвананосага шаўца і карцёжніка. Ім трэба было, відаць, не так паесці, як зрабіць па чарцы ды згуляць у ачко.

Пры вячэры бацька гаварыў да маці:

— Няма каму пасвіць кароў. Пастухі ў Беластоку панамі... Смяюцца з гаспадара. — Дадаў: — Што гэта будзе: кожны панам хоча быць!

Маці разявіла рот, каб сказаць, і папярхнулася, закашлялася да слёз.

Юрку было прыкра ад бацькавых слоў. Ад гэтага яго намёку на жаданне сына падацца ў рамесную школу, у беластоцкую.

Была ўжо вясна, але начамі яшчэ наскоквалі прымаразкі. Сёй-той выганяў кароў на пашу, спачатку на Доўгі выган. На ўсю вёску быў цяпер адзін пастух, Супрун, і таму іншы раз даводзілася пасвіць статак самім. Чаргою, як казаў Антыфон. Гэта ён паддабрыўся да Юркавага бацькі: «Тваю чаргу, Антошка, зробімо ў нядзелю, і ты пашлі з каровамі свайго вучня, няхай ён сам па-пасе».

...Перад узыходам сонца ў полі Юрку ўпершыню здалося, што, каб не далёкі спеў пеўняў, можна было б ашалець ад страху, ад уражання, быццам усенька навокал заснула вечным сном! Гэткі страх здзівіў яго. Ен ніколі дагэтуль не перажываў такога. Могілкі і тыя ўяўляліся яму нечым амаль забаўным... Чужы Беласток з хатамі, у якіх добрыя саламяныя стрэхі, дбайна ўкладзеныя, з пабеленымі камінамі; уздоўж шырокіх тратуараў з натоўпамі людзей, пастухоў-зладзеяў, парабкаў-гультаёў, краўцоў-гарбацікаў, шаўцоў-п'яніцаў, крамнікаў-ашуканцаў. Яны смяюцца з бацькі, які крочыць сярэдзінаю вуліцы адзін-адзінюткі ды неразумна трасе на ўсіх гірападобным кулаком. «Падлы вы!!!» — выкрыквае на іх бацька. А яны дражняцца з ім: «Гэй! Гэй-гэй!! Гэ-ээ-эйііі!!!»

Юрка расплюшчыў вочы.

Цераз іскрыстае ад расы канюшынішча ішоў нехта высокі, як Антыфон, і крычаў:

— Гэй, як ты пасеш?! Гэй, каровы ў канюшыне — паўздуваюцца! Прападзе жывіна, чуеш, зараза?!

Гэта быў чалавек з задрыпанага Гаспорскага хутара, і яму, па праўдзе кажучы, можна было напляваць на няшчасце з не ягонымі, вясковымі, каровамі. Ён, пабачыўшы, што Юрка заварушыўся, павярнуў назад, да каня, якога з плугам пакінуў ля лазнякоў у Жаўручыным лужку.

Бытта справядлівае пакаранне, здула неўзабаве Шашка, сваю кароўку: стаяла казачна жудаснай кошкаю, што ўгледзела тлустую асеннюю мыш. Юрка сцебануў Шашка пугаю, біў і біў непавараткую быдляціну, надрывіста плачучы. Бачылі гэта дзяўчаты ды хлопцы, што ішлі дарогаю ў царкву.

* * *

Пасля таго як Юрка ўпусціў кароў у канюшыну, яму вельмі зажадалася стаць слёсарам, механікам пры маторах, і ён, варочаючыся са школы, хуценька абедаў ды ішоў з кніжкамі ў гумно, дзе залягаў на гладкіх снапах, прыхаваных бацькам на паркі дзеля новай страхі, у апусцелым прыстаранку, і там вучыўся да сутоння, дагэтуль троечны вучань пані Яроцкай...

ІІІ

Юрка, як і бальшыня хлопцаў, быў за тое, каб вучыцца ў механічным тэхнікуме.

— Добра, — сказала настаўніца. Яна пахваліла: — Добры выбар: мужчынская прафесія... — Расказала пра свайго брата, механіка ў горадзе.

У класе стала цудоўна. На перапынак выйшлі адны дзяўчаты, крыху як бы з крыўдай у вачах за тое, што аказаліся яны нецікавымі.

— I я ў тэхнікум, — азвалася дачка солтыса, але яе ніхто не сдухаў.

Сябры склаліся грашыма, за якія накупілі цукерак у крамцы Лукашэвіча. Затым зайшлі ў маянтковыя зараснікі, што за фундаментамі спаленага. палаца, там параскладалі ласунак на чысценька павырываныя лапухі, падзяліліся ім пароўну, расселіся ў здзічэлых травах, дзіўных, шляхотнага вырасту, відаць, паркавых, ды елі, непрыстойна смокчучы па-парасячаму. Расказвалі сабе аб тым, як гэта хораша быць механікам. Хтосьці згледзеў пад разбуранай абораю паржавелыя колы, аселыя ў зямлю зубачы, і дружна пабеглі туды.

На заканчэнне навучальнага года адбылася вечарына выпускнікоў, на якую запрасілі вучаніц ды вучняў, што перайшлі ў сёмы. Маці спякла пірог, пазычыла талерак, а бацька — дзіва над дзівамі! — прыдбаў бутэльку хвалёнага першаку. Загадчык школы, увесь святочны, сыпаў каляровымі словамі, даручаючы старанна павыпісваныя пасведчанні з арлінымі пячаткамі. Юрка адчуваў сябе як пасля споведзі — абмытым і галодным.

За багата застаўленым сталом — дзеці з бацькамі, па-вясельнаму, з немалым гонарам, а дзе хто і фанабэрліва. Настаўпікі спрабавалі жартаваць, хацелі таварыскай цеплыні, беспасярэднасці, настаўніцы загаворвалі да мацярок гадунцоў, але так нічога і не выходзіла. Мужчыны клялі ў душы гэты панскі баль, не могучы напіцца ды пабуяніць: саромеліся вучаных. Якая тут суполка — адных, што ўважаюць сябе цёмнымі, з тымі, што адукаваныя? Дзяўчаты з хлапцамі таксама не натанцаваліся, хоць сам Пекны Лёнік іграў, а пані Яроцкая заахвочвала да белага вальса: «Таня, Кіра, давайце бавіцца... Усе!»

Таніна маці расселася, бы Лапаціха з Новай Вёскі на вячорках. Здавалася, так і назаве нейкага хлопца матавілам, так і ахрысціць нечыю дачку вышчаркаю. Юрку нясцерпна хацелася выбегчы адсюль у Грабняк і там кідаць шышкамі ў вавёрак, з'язджаць на задку з пясчаністае стромы аж да самых віроў ля даўняга млынішча, распрануцца дагала ды нырнуць у крынічна халодную глыбіню пад палямі з зялёнымі бародамі водарасцяў або ўзбегчы на гару, на Шыбеніцу, і адтуль галёкаць — то ў бок Разбойніка, то на Гаспораў хутар, то па-над Глінішчам, то да аціхлае вёскі: «Гото-гоо-оо!»

— У панядзелак трэ будзе абкідаць бульбу ў Александроўцы, — сказаў бацька, калі завідна варочаліся дамоў Школьным завулкам.

* * *

Юрку да таго ж стала ненавіднай бацькоўская хата, што ён адразу спацеў ад аднае толькі думкі, што можа праваліцца на ўступным экзамене ды нікуды не пойдзе вучыцца далей. Яму беспрычынна ўспомнілася, што казаў п'яны Антыфон: вока Глухому Шурку выбіў ягоны сын, а не немец на фронце ў першую вайну...

ІV

У дзень экзамену, у шарую рань, аўтобусная буда на прыпынку нагадвала сабою замалы вулей, ля якога раіліся чалавекападобныя стварэнні. Піскі, крыкі, лямант, бязладная сварлівая гутарка, мітусня. «Няхай Бог сцеражэ!..» — паўтарала маці, і Юрка, ужо ў дарозе, зразумеў, што яна страшэнна хвалявалася: кандуктар браў грошы і ад тых, якія не дабіліся да дзвярэй у калатнечы і ціску, што пагражаў ламаннем скабаў.

Апошнімі да запацелага грузу даляпіліся солтыс з дачкою. Юрка задыхаўся яшчэ і ад смуроду бензіну; прыціснуты да прагорклых махорыцаю грудзей некага, безнадзейнага, таропіўся то на вялікі гузік, то на зацыраваную дзірку над ім. Вышэй не бачыў.

Рука дранцвела ад пакунка, баялася кінуць яго пад ногі. Угары грымелі прастуджаныя галасы, салоныя жарты. Яму да млеўкасці займала дух ад гайданкі на калдобінах.

Ехалася Юрку, як таму сабацы ў скрыні.

Калі не меў чым дыхаць, цямнела ў вачах, і ўсё выдалася жахлівым сном, мужчыны загаварылі пра беластоцкія хаты. Было гэта як подых паветра, як намочаны ў сцюдзёнай вадзе ручнік у спякотнае лета... Божа, не прычакаць канца!

З ног прападалі рэшткі сілаў, кропелька па кропельцы...

Цэлаю вучнёўскай хеўраю, удзесяцёх, апынуліся ў Беластоку, неверагодна чужым, хоць і раней вядомым з апавяданняў спекулянтаў і тых, што варочаліся з ваенных вывазаў у Нямеччыну. У выпаленым цэнтры з мілымі воку асотамі на цагляных пустэчах паклыгалі шукаць той тэхнікум на Сасновай, слухаючы солтыса і нават ягонае дачкі. Быццам выгнаныя ў свет. З першымі ўколамі іншага, пакуль нязведанага неспакою.

...Іх завялі ў каменную залу з каланадаю, бы ў касцёл. Неўзабаве старых, што папрыязджалі разам з дзецьмі, папрасілі выйсці на двор, і нейкі настаўнік, такі пыхлівы і, адначасна, надта ж падобны да цырульніка з блішчастай прычоскаю, абвесціў — яго словы так і пахлі, так і пахлі адэкалонам, — аб блізкім пачатку экзамену. На чорнай дошцы — урачыста — выпісаў ён пісьмовыя пытанні. Калі тлум вучняў размеркаваўся па адной асобе за кожным столікам, памочнік экзаменатара, чалавек з тварам бывалага парабка, хутка раздаў усім карткі міністэрскае паперы з чырвонымі прадаўгаватымі штампамі. Юрка, учытваючыся ў сваё напісанае, не мог пазбыцца вачэй маці, — нібы яна глядзела на яго...

Перад ад'ездам у вёску, узбуджаныя, пад добраахвотным старшыняваннем солтыса, знайшлі ўтульную мясціну і супольна спажывалі харчы, выклаўшы ўсё на вышываную сурвэтку аднаго з хлопцаў. За калючым жываплоццем чортапалоху буяніў горад, але ягоны шум ужо не быў такім бяссэнсавым, як гэта адчувалася імі спярша.

* * *

Юркаў бацька меў рацыю, калі казаў, што ў горадзе кожны дзень — свята.

Юрка думаў пра Беласток без ранейшае яснасці.

V

У корм свінням мяшалі конскі памёт.

Юрка збіраў тыя яблыкі, калі добра звечарэла на выгане. Цяпер ён адчуваў усю прыніжанасць гэткага занятку, з'едліва смяяўся сам сабе з таго, як нядаўна спаборнічаў з сябрамі — хто болей. Ціхнулі гумны. Слепнякі хатаў, у чымсьці пустэльныя агеньчыкі ў іх вокнах, свяцілі не далей як да кустоў бэзу ў заплоцці.

Юрка лічыў дні да свайго выезду ў Беласток, на навуку. Экзамен у тэхнікум ён здаў і быў гэтым не то ашаломлены, не то прыпалоханы.

Маці сказала:

— Юрачка, хлопчык мой, шануй ты адзенне. Шануй, хлопчык. — Ад ласкавых слоў яе, наагул суровае жанчыны, рабілася яму ніякавата.

Мераючы касцюмік з даматканага, шарупаватага, матэрыя-лу, Юрка са злосцю прыкмячаў, што нагавіцы пашылі яму навырост, і ён дамогся ў маці, каб іх трохі падкарацілі.

Пад ложкам, у пакоі, стаялі новенькія чаравікі. Ён начышчаў іх, ад нецярплівасці марнуючы ваксу, падпільнаваўшы, калі бацька сабраўся ў поле або на рынак; стары думаў, чым заплаціць Абцасіку за работу.

Усяго раз Юрку выдалася, што ў нечым пакрыўдзіў ён бацькоў і што маці сярдуе якраз на яго.

Прычакаў таго апошняга з апошніх дня і ночы ў бацькоўскай вясковай хаце.

Прыснілася яму, быццам ён ужо едзе ў Беласток — фурманкаю, забытымі гасцінцамі, нацянькі. Паганяе каня. Дарога... Юрка ніколі не быў у доўгай дарозе. Сабакі ў сустрэчных вёсках брэшуць: «Едзь! едзь! едзь? едзь!» Іх брэх — як злосць зайздрослівага сябра. Рушыўся Юрка ўвечары, калі на каляіны церусілася святло ночы. Малая Мядзведзіца, у бестурбоцці задраўшьі хвост, гайсала па нябёсах, скідаючы на зямлю дурнень-кія зоркі, ажно перапыніў ейную гульню месяц, які спакойна ўзышоў на дах леснічоўскай вартоўні і рассмяяўся смехам бацькі са свайго дзіцяці, што з забаўнай бессаромнасцю вычаўпляе пры чужых.

Месяц узяўся наводзіць парадкі. І ў лесе, і ў заполі, і на вярстовай далечы. Зазіраў пад стаўбунаватыя ядлоўцы, будзіў там зайца-сплюха, і пужаў яснотаю ваўка-забойцу, і супакойваў совы-брыдулі, знепакоеныя павіднеласцю. Ён як бы ішоў шляхам наперадзе, паказваючы ўхабіны, глыбокія лужыны, каменне, пагорбленае ад пабояў каранёўе... Дражніўся, гладкатвары, з рэчкай Сакалдою, прыгажуняю сярод лугоў, ад чаго раздражнена маўчалі сосны на Копнай гары. Воз натужліва намотваў далечыню, спіцамі перасякаючы пясок або нездаволена крэкчучы ў макрэдзінах; іншы раз, быццам пабрыкваў або ўздыхаў, і ўсё роўна што спрабоўваў пагаманіць з навіслым галлём, кідаючы ў глуш кароткае рэха, якое нагадвала соннае клекатанне бусла ў гняздзе з малымі... У верхавінах цікаваў вецер, гэты задзіра, які, ад няма чаго рабіць, абрываў шышкі ды абломваў сушняк. А вось і прасека, бы нейкая вуліца, бачаная са стоенымі будынінамі, што вытрашчыліся шклянымі бельмамі ганкаў, утульных ды з усходкамі да чыстых дзвярэй. «У-у-ця-ця-кае-е-еес... у-у-уця-цяка-ее-ееее-е... уця-кае...» — заікліва піпшэлі воссі. «Ш-шш-Што?!» — перапытала галінка, пяшчотна кальнуўшы Юрку ў вуха. «Так-так-так-так» — траскацелі колы. Лес кінуў свае справы, а той ветрык разявіўся ў анямеласці. «Чаму-уу?... чаму-ууу?» — гукала сава, птушыная наслядоўніца мудрасці. «Так-так трэ-эба!.. так-так трэ-эба!.. так-так.» — недзе дзерлася паганая птаха, задаволеная, што, нарэшце, трапілася ёй прыкрае. Прылезла звалацужаная хмара, звабленая гвалтам, і, таксама сваё, прагрымела: «Ка-а-а-аб я-аа тва-ай-го-ооо сле-ее-еду-ду-ду не-ээ ба-ба-бачы-ыыы-ла-ааа!!!» Юрка здзяжыў клячу. «Едзь!.. едзь!.. едзь!..» — усё чутно было ад вёсак у ваколлі. Знядужэлыя пад восень палі ўжо нічога не казалі. Даўно яны, і першымі, яшчэ ў жніво, пасварыліся былі з Юркам, а пот вочы яму заліваў, ой, і рукі пры снапах жытнёвых млелі ад знямогі. Ад усяго таго неба блакітнае расплакалася дажджамі, наклікаючы сумоту баб'яга лета.

Вось-ка елачкі назбягаліся да дарогі: «Юрачак... Юрачак... Юрачак...» Дзе-нідзе бярэзіны, абражаныя, бялелі, распусціўшы косы. Дуб, гняўлівы дзед, прабубніў: «Скру-у-уці-і-і шшы-ыю-юю!» Асіна ж пасмяялася з елачак-верачак. «Ла-ссс-с-скі прос-с-ссс-сі-ііі-іце?!» Гонкія сосны — тыя хісталіся, нібы маліліся. Іхныя сёстры, яліны, па-матчынаму цямлелі ў жаданні яму шчаслівага падарожжа, як дзіцяці роднаму, якому грэх зычыць зло.

Адны яны пагадзіліся з Юркам, атуляючы яго супакоем надзеі і хаваючы ад яго чорны смутак. Не прасілі аб памяці... Правялі хлопца да першых хат Беластока, доўга стаялі навідавоку. «Пайшлі вон!»"— вылаяўся на іх горад, па-зладзейску міргнуў да Юркі і папытаўся: «Маеш закурыць? Дасі, га? Хі-хі-хі...»

Юрка прачнуўся.

Са шчылінаў дзвярэй ад кухні цадзіўся бляск лямпы. Ноч ужо абцякала з вішань ля акна і раеплывалася ў запушчаным малінніку. Высыхала неба, і на ім белым кужалем харашэў дзень.

— Не спіш, Юрачак? — маці ціхмян наблізілася да ягоных вачэй і адвярнулася некуды.

Яна выязджала разам з ім.

Бацька курыў у задуменні.

У аўтобус не селі... Трэба было запрагаць каня.

* * *

Гэты сон успомніцца Юрку праз шмат гадоў пасля таго, як закончыць ён школу. Была, здаецца, нейкая п'янка, — не, адбывалася вяселле ў Багноўцы, якая далучана да Беластока. Якіясьці пустадомкі на ім, з інтэлігенцкімі бародамі, круцілі насамі на попахі ад свежаўгноенага прысядзібнага ўчастка за тым будынкам, у якім ладзілі гасцям музыкі, і яны дэкламавалі зласлі-вячы, згіджанае некім дурным нешта з пушкінскага вопісу вёскі, вядома, пад разбэшчаны рогат, такі чырванаморды, вазацкі...

Адзіным, хто абразіўся на іх, быў менавіта Юрка.

VI

Першага верасня пяцідзесятага года па высокім чыгуначным палатне ад вуліцы Смольнай у кірунку цэнтральнага вакзала ішлі маці і сын. Яны з вёскі, гэта відаць па іхным адзенні і па тым, што хлопец загаварыў быў па-беларуску.

Быў гэта Юрка. Ён праводзіў маці да цягніка ды абяцаў ёй пісаць дамоў, прыехаць дапамагчы капаць бульбу, і на малацьбу ў глыбокую восень, калі ўдараць маразы... Абяцаўся акуратна вучыцца.

Старая плакала неяк нястрымна, развітальна, і ў Юркі таксама пасыпаліся слёзы, відаць, таму, што, не зважаючы на радасць, неспадзявана ўцяміў: адзін-адзінюсенькі застаюся! Аб адзіноце не думалася ў вёсцы, яно тады не заўважаецца, яго там, магчыма, і зусім няма... А горад вялікі, і Юрка ў ім — сіратою. Маці пакінула яму бохан хлеба і сушаную каўбасу, пакуль абжывецца ў чужой хаце, і абразок Маткі Боскай. I пасцель, ад якое пахла крынічнаю рэчанькай; уяўляліся крыштальная вада, каляровыя каменьчыкі на дне, жоўты ад пяску бераг, пырханне папутаных коней на лузе і залацістыя кветкі ля сіняга люстэрка Анюты, азярочка ў зарослай аерам дрыгве. Ва ўсім гэтым бачыў і сваю маці, як палошча яна хусце ды гукае да яго: «Юрачак, ручнікі паплылі!» А бацька ўязджае возам у глыбокае, каб намачыць колы. Ён неяк з'явіўся з наўсцяж расчыненага паднябесся, што па-над Глінішчам...

Са Смольнай відаць смугу забеластоцкіх лясоў, ад кустоўя нечага па-пад высокаю ў гэтым месцы ваўкавыскаю чыгункаю. Нейкі куст галеў, засцілаючы падножжа лісцямі, усё роўна што надумаўшыся мякка выспацца. Тут было ўтульна, і Юрка любіў заходзіць сюды, ціха паспяваць сабе... Быць у не сваёй кватэры цяжка. Яго дражніў пах, чужы пах, і прытым дзіўны, — мо і не чужы, і не тое што дзіўны... Пах, ад якога рабілася яму нядобра, блага. З часам прызвычаіўся ён да яго і забыў аб ім, калі вырас, ажаніўся ў Беластоку ды прыдбаў уласную кватэру, памаляваную, чысцюткую, шчыльную. Той пах, тыя запахі, як аказалася, былі ад фарбаў, ад безбалагання, ад далікатных кухонных прыправаў. Наймацней пахла, вось, прыправамі.

— Кавалер пасыцеў, — аднойчы сказала гаспадыня, прымаючы са стала пасуду. Яна паглядзела на яго, як на нешта тлустае і смачнае. I гэта Юрку забалела.

Ён гатоў быў пакінуць усё: школу, Беласток і пешшу пайсці адсюль, але цярпліва падлічыў, што да Усіх Святых заставалася дваццаць шэсць сутак, да гэтых перадзімніх канікулаў, гэтулькі, колькі патрэбна літараў, каб скласці імёны маці і бацькі і прозвішча.

Білет купіў напярэдадні.

— Ужо прыехаў? — бацька сек упоцемку дровы пад паветкаю.

— Вылюднеў наш хлопец! — цешылася маці.

А ён малавеле не зайшоўся ад невытлумачальнага жалю — да мужчынскай грубаватасці, да жаночае сардэчнасці.

Пасадзілі Юрку на найлепшай табурэтцы. Размаўлялі з ім, як з гасцём. Гэта, вядома, прыемна, але, мабыць, болей, аднак, прыкра. Неяк не цалкам ты ўжо свой...

* * *

Можна досыць дакладна здагадвацца наконт праўдападоб-нага пачатку сталасці ў чалавеку, ягонага, наагул хуткага, выспявання ў юначыя гады, якія ашаламляюць, бы цвет чаромхі ў майскую пару. I ў Юркі вязалася гэта з праявамі шанавання яго з боку бацькоў, прызнавання імі таго, што ў ім ёсць нешта такое, чаго не было і няма ў іх і ў каго іншага. Адбываецца тое, пераважна, нечакана ды ў настроі неназванага суму, нават адчужанасці.

VII

Юрка, хутчэй з нудоты ў царкве, азірнуўся на хор, што выспеўваў незразумелае, і яго зрок спатыкнуўся на ўсмешцы, прамяністай, як бляск расінкі на жытнёвай сцяблінцы, калі спяваюць жаўрукі і ўрачысцее ў прасторах. Усміхалася дзяўчына, пра якую неяк ведаў, што яна завецца Таня і будзе ёй, пэўна, чатырнаццаць гадоў. Сваю ўвагу кіравала Таня некуды па-над ім; наўкола кленчылі ды ўставалі, хрысціліся і шапталіся, пасоўваліся ўзад або наперад, быццам нешта бралі, хавалі за пазухі, выносілі.

Па звароце з царквы, дома, маці распытвалася ў Юркі пра рознае аб ягоным побыце ў Беластоку. Ён адказваў ёй няўважліва, халадзеючы пры ўспаміне аб горадзе і сваім тэхнікуме, суме па доме і сябрах.

Ён уцёк з кухні на гарышча, дзе смяяўся невядома чаго. Выбраўся да гумна па сечку карове, забіўся ў застаронак з сенам і спяваў «Вочы чорныя». Песні неўмеў, памятаў адны пачатковыя словы, але яму хапала і гэтага. У варотах з'явіўся бандзюкаваты Адоль і папытаўся:

— Дзе ты напіўся?

Юрка нешта наплёў яму і папрасіў:

— Дай, Адолік, махоркі.

Адвячоркам вёску так укрыў туман, што здавалася, няма чым дыхаць. Будынкі ўзвышаліся накшталт гмахаў, і ад нязвычнае цішы было ўражанне, што ты аглох.

Страх вырастаў яшчэ і ад даўгога святла з вокнаў, якое нагадвала пражэктары падводнага чаўна капітана Нэма; рыбінаю, што затаілася, мігцеў на падворышчы, Антыфона не прыхаваны плуг, лямешыца... Ад Танінай хаты, яе франтоннага венецыянскага акна, струменіўся бляск у сад і на вуліцу, ад чаго іскаркамі пераліваліся слязінкі марусечы на голлях. Блізка захліснуўся дзявочы смех, у весніцах замаячылі постаці, тры ці чатыры. Астатняй выходзіла Таня, Юрка адразу пазнаў яе, ягоныя вочы зашалелі, усе дзяўчаты зліліся яму ў адну, нерэальную ды з іконным тварам. Трывога, як нечуваная радасць, пагнала Юрку ў нейкі завулак, завяла ў панурыя закуткі ля выгану. Ён убіўся ў нечыя палаты, агароды, без аніякага одуму расплакаўся —скавытліва, як бы прычытваючы: «Чаго я, дурань?, Ну чаго?!» За парканам насцярожана забрахаў сабака, і гэта памагло Юрку сяк-так апамятацца: ён засаромеўся свае слабасці, быццам асмешаная малеча.

Ён выбіўся ізноў да Танінага дому, каля якага ўжо ні жывой душы, і намагаўся аднавіць з памяці ўсё, што здарылася. Юрку гэта не ўдавалася — ён пачаў сумнявацца ў сапраўднасці таго, што так нядаўна бачыў і перажыў. Разумеў, што вось апякае яго першае каханне, пра якое начытаўся ў кніжках і наслухаўся, каханне да дзяўчыны, якая яшчэ і не стала дзяўчынаю, несвядомай свае прыгажосці, яшчэ расці ёй і расці, квітнець цудоўнаю ружаю як найдалей ад усякіх людскіх узбалоткаў. I толькі адно пачуццё павінна быць ёй суджана: захапленне, такое, без якога Юрка не зможа жыць, як дарослы, як той, якому трэба заваяваць свет цэлы дзеля аднаго-адзінюткага яе імя, і дзеля якога ён гатоў апусціцца ў неіснаванне, стацца тою кропелькай на вішнёвай галінцы пад акном, згінуць у неабдымнасці прыроды, з тым чароўным перакананнем, што ўсялякае шчасце, якое чакае Таню, ад яго яно будзе і ад нікога болей, аб чым таксама, апрача яе, ніхто і не даведаецца.

Юрку, як і кожнаму ў ягоным узросце, вядома, снілася аголеная распуста, але ні разу, хоць часамі ён жадаў таго, не здолеў уявіць сабе цела Тані.

* * *

Мы наглядаем, відаць, наступную заканамернасць: першае каханне, як самае бурлівае, ёсць супраціўнае шлюбнаму жыццю, сутнасць якога, гэта грамадска-гаспадарчае аб'яднанне пары людзей, што натуральным чынам пярэчыць усяму таму ўзвышанаму. Гэта праўда, што чалавек бярэцца з пачуццяў, але жыве ён, аднак, розумам, даказваючы тым самым усявечную бяссільнасць сваю ў дачыненні да самога сябе і перамогу над ім звычайнага існавання, якое нязменна пакідае ў нас саміх смак упаду. Ці не таму мы ствараем багоў?

У вылускным класе Юрка ездзіў на экскурсію. У Варшаўскім музеі ён глядзеў на скульптуру Венеры і, вачам веры не даючы, пазнаваў у ёй Таню.

VIII

Вяртанне на Смольную было яму поўным пакуты, чакання нечага.

Ах, пакінуў бы тэхнікум, махнуў бы рукою на Беласток, які расчароўвае, ды лепш падаўся б у майстэрню слесара Жулкоўскага ў Крынках, дзе, прынамсі, напэўна выйшаў бы ў людзі! Ды не, нельга так. Чамусьці цалкам нельга. Каб не той вясковы смех, каб не тая злосць бацькоў, плач маці, каб, урэшце, і не сябры, якіх цяпер не пазнаць ад іхняй ганарыстасці... Каб — не Таня!

Настаўнікі ставілі Юрку неблагія адзнакі, якімі не было яму перад кім пахваліцца. Ён, праўда, трохі апусціўся пасля Калядаў.

У паездку дамоў Юрка наведаўся быў да Грышы, хоць з ім не надта і дружыў. А меў ён наўвеце вось што: з Грышкавай хаты добра бачылася Таніну.

Віхурыла мяцеліца, заносячы снягоццем платы і па-вар'яцку рагочучы, усё роўна што ўзлезшы на таполю; у кагосьці ляскала дзвярыма. У гэтай яе разбуяненасці нешта як у маладое ўдавы, якой пашанцавала хутка пайсці замуж... Імчала выючая весялосць, са стрымгалоўем і ў поле. Тады мяцеліцу ашукаў мароз і пасунуліся хмары, бы сумленне, і ўжо кожны зноўку мог зразумець тое, што на свеце няма нічога болей сумнага ад адлігі ўночы.

Юрка ўкладваўся спаць позна.

Ён вырашыў стаць усё-такі інжынерам і вынайсці штосьці нікім не адкрытае: каб Зямля не аддалялася ад Сонца, каб круглы год квітнелі сады і каласілася збожжа, каб спявалі жаваранкі і купаліся ў рэчцы дзеці. Каб усенька жывое дзякавала яму, а ён змог сказаць: «Гэта не мая заслуга, гэта — Тані!» А яна здзівілася б: «Мая?» А Юрка ёй: «Так, Танечка!» Яна: «Як гэта мая?» Ен: «Ты — як вясна! Ты — багавіца вясны!»

Юрка заходзіў у кнігарню па вуліцы Кілінскага, у хвасце колішняе Базарнай, і вышукваў кнігі з навукаю аб метэаралогіі, будаўніцтве паркаў, меліярацыі; грубыя тамы, у якіх рабаціла зрок ад матэматычных узораў, рысункаў геаметрычнага аналізу, тэхнічных дадзеных. Юрка зубрыў матэрыял, запамінаў цэлыя старонкі ды раздзелы, бы паэму аб Грузіі, зразумелую пакуль нязвычнай сонечнасцю ў ёй.

Ен, з маленства ненавідзячы лічбінаў, стаў лепшым матэматыкам у класе. Але высцерагаўся прагаварыцца наконт Тані.

* * *

У нашых адносінах да кахання натыкаемся на супярэчнасць: несумненная веліч перажыванняў і нешанаванне іх. Падобнае на тое, што кожны з нас не прызнае адсутнасці высокіх пачуццяў у самога сябе, прагнем іх, як хлеба, як жняя вады ў спякоту!..

Гэтак у нас ад зморанасці паслейшым жыццём?

IX

На Вялікдзень паехаў Юрка на вяселле дваюраднага брата. Маці дала яму тады аж пятнаццаць злоты на цукеркі дружцы. За сталом дзяўчына касілася на той пакет прысмакаў у ягоных руках; хлопец крадком паглядваў на дружбантаў і рабіў так, як яны.

Пакет ён паклаў ёй у прыпол.

— Што гэта? — запытала яна. — Дзякую! Я люблю цукеркі.

— Гэ-эй! — крычаў сват. — Гэ-э-эй! Дакуль будзем сядзець?! Хадзем танцаваць вальс. Чапляйся!

Бухнуў кароткі рогат, і ўрэзалі музыкі. У Юркі мурашкі бегалі па спіне, саромеўся проста глядзець на сваю дружку. Але асмеліўся, сказаў ён:

— Станцуем?

— Ага, — згадзілася яна. Ды тут жа недзе прапала.

— Дай, Юрка, цукерак! — з'явіўся, бы з-пад зямлі, Грышка. — Дай, дай, не шкадуй, — смяяўся ён не на жарт. — Прыгожая яна? Пакажы, ну, якая, — і разглядаўся з ганка на вясельнікаў, што ішлі вытанцавацца ў нанятай дзеля таго хаце.

— Малы ты, ці што?

— Бач ты яго: вырас!

Юрка недалюбліваў Грышку. Балючай стрэмкаю засела ў ягонай памяці Грышкава зняважлівасць да ўласнае маці. Аб чым жа гаварыць з такім чалавекам, як ён?

Пыліла гулянка. Маладая танцавала са сватам, малады — са старшаю дружкай. Уражвалі вочы — гарачыя не ад уцехі, але ад паспешлівасці, ад таго, каб як мага больш павесяліцца, а не нудзіцца пад сцяною ды глядзець на нечыю радасць, быць усяго сведкай чужой удачы. Круціў польку і Грышка: з віхрастым чубам, з прыглядкаю да дарослых.

Юрка неяк не адразу даглядзеў тое, што ён вытанцоўваў сваё менавіта з Таняю. Так у яго сталася ад непраўдападобнасці здарэння, ад вялікае неспадзяванасці пабачыць яе на музыках. Таню, пакуль не дзяўчыну, не расцвілую кветку, не акрыленую яшчэ, усяго з першымі ледзь прыкметнымі побліскамі ў паглядзе, усё роўна што выпадковы такт музычнае фразы ў гарманіста, які акурат рассядаецца граць, пачырванелую, напэўна, ад гарачыні, ад духоцця, рассмяяную фактычна па-дзіцячаму...

У перапынках між танцамі яна стаяла з Грышкам, і таму Юрка не тое што збаяўся паказвацца перад імі. Яму было звычайна вельмі непрыемна ад таго, ад тае здагадкі, што Грышун, гэты Грышуніска, мог бы западозрыць яго ў пачуццях да яе і потым не сціхаць з насмешкамі.

* * *

Крыўда застаецца. Няма, бадай, болей трывалых пачуццяў за тыя, якія спараджаюць у душы горкае суцішша. У кожнага яно іншае, бы воблік, бы пальцы, бы ўсмешка і позірк, смех, праява ласкі, чуласці, дотык...

Крыўда стварае нам бязвыйсці. Яна настолькі ўладная над намі, што толькі нешматлікія сярод нас гэта заўважаюць ды разумеюць.

Ці каханне ёсць формаю крыўды?..

Юрка, будучы ўжо ў глыбокай сталасці, усё здзіўляўся тымі хвалямі жалю, што ахоплівалі яго на, ўспамін паўзабытае, нават паўлегендарнае яму тады Тані, так і не пабачанай ім пасля таго, калі яна выехала вучыцца ў сярэдняй, затым, пэўна, і ў вышэйшай школе (даходзіў да яго почут пра яе замужжа).

Х

Самым надакучлівым Юрку прадметам стаўся тэхнічны рысунак. Гарбаты выкладчык выклікаў агульны перапалох.

Уваходзячы ў клас, ён не гаварыў вучням «добры дзень», сядаў у сваё крэсла заўсёды з нейкаю злосцю.

— Сёння мы будзем займацца простымі элемэнтамі. — сказаў аднойчы, устаўшы і пагойдваючыся на пальчыках.

Вучні зашасталі прыладамі для рысавання, пільна ўглядаючыся ў тое, што выкладчык пісаў на чорнай дошцы. Ён штораз адыходзіўся назад, спраўджаў, ці не зрабіў якое памылкі, і зноўку выводзіў крэйдаю лічбіны. Над ягонай сярдзітай і гэтак жа віхрастай галавою ўпарта лётала муха.

Часам быў ён у даволі неблагім настроі і тады любіў пажартаваць, як заўсёды, досыць груба. I гэты раз не абышлося без такога вось жарціку. Вучніскі ажно бляялі ад рогату, але ўсё-такі чуйна, каб у выпадку чаго ўмомант сцяць свае сківіцы.

Юрка ўявіў сабе ганарлівую грымасу Тані і — з надзвычайнай дакладнасцю — ейную хату, якую тут жа, са сканцэнтраванасцю вулічнага маляра пад беластоцкім касцёлам святога Роха, намаляваў. I яшчэ засяродзіўся над партрэтам самое Тані, увесь, у дрыготкім натхненні, калі аглушыў яго крык гэтага настаўніка:

— Зараз жа пакажы мне, што ты чаўпеш там! — ён забаўляўся тым, што захапіў Юрку знянацку. — Што гэта, пытаюся ў цябе?! — тыцнуў валасатым пальцам у намаляванае. — Хочаш быць тэхнікам ці цесляром? А мо жаніцца здумаў ды ўжо хату сабе плануеш? Ты, мабыць, ахвотнік смачна пажыць без навукі... Чаго плачаш? Лепш за задачу бярыся.

Юрка не плакаў, гэта не былі слёзы адчаю. Выкладчык, відаць, таксама сцяміў тое і пры ўсякай нагодзе ставіў хлопцу потым двойкі.

Аднаго лета Юрка з бацькамі жаў на сваім палетку. Смаліла. сонца, і маці папрасіла прынесці вады з крыніцы ў Жаўручыным лужку. Ад пожні дыхцела гарачынёю, быццам з хлебнае печы. Бацька выціраў шапкаю пот і вытрасаў з кішэні размоклы ад таго пачак Папяросаў. Стаяла спякота, якое старыя людзі не памяталі. Юрка перажыў тое жніво, бы сонечны ўдар, таму што Таня тады дала яму адчуць, як зусім не жадае яна сустрэцца з ім. Ля тае крыніцы, што ў выжатым полі, тоўпіліся жнеі і жнеяры, і для Тані Юрка мог сысці хаця б за звычайнага ёй хлопца, які ўсяго прыйшоў набраць вады. аднак яна, згледзеўшы яго, борзда павярнула назад амаль з канца сцежкі. Не, яе не клікалі. Да яе неўзабаўку падышоў Грышка, яны аб нечым пагаварылі, ён ўзяў конаўку, якую падала яму Таніна маці, прынёс вады ім, колькі хвілінаў пасядзеў там, — яго, здаецца, пачаставалі полуднем, падалі яму белы кубак, напэўна, кампоту з чырвоных парэчкаў, што ў іхным садку, і лучавінкаю — а як жа! — сушанае каўбасы.

Юрка прытаіўся за Адолевымі дзесяткамі, са снапоў перасохлага калосся якіх высыпалася зерне.

* * *

Юрку, як і сам ён лавіў сябе на тым, неяк дарэчы было з пачуццём крыўды. З ім як бы лепей бачыў ён людзей або, можа, так яму толькі здавалася?

Ён успрымаў як нешта дэбільнае нечыя тырады наконт мараў чалавецтва пра вечнае шчасце. «Ну добра, — разважаў, натыкаючыся на радасных дурняў, — а ці ж магчыма ўсё глыбей думаць, будучы бесперапынна шчаслівым?»

XI

Тое лета было даўгое. У хаце Лапаціхі ізноў ладзілі кавалеры музыкі, начамі ўсё ярчэлі зоркі над Доўгім выганам і па-над дрэвамі за Антыфонавым падворышчам, а духата не прападала, хоць было бліжэй да восені. Усенька жывое змарылася чаканнем прохаладзі; куры і тыя перасталі купацца ў ямках на пясчанай вуліцы, залазілі ў лапухоўе, дзе, абяссіленыя, драмалі, паразяўляў-шы дзюбы.

Юрка, выбраўшы вольную часіну, пайшоў быў паглядзець школу, якую рамантавалі нейкія дзядзькі. Яны малявалі сцены, адзін з іх грэбаўся ў паўразваленай печцы. Гэтыя майстры, занятыя сваёй работаю, нават не глянулі на Юрку, і ён прайшоў у памяшканне класа, у якім вучылася Таня, пахадзіў па ім крокам прадпрыемцы, якога цікавіць нешта канкрэтнае: зняў з дошкі абвестак расклад урокаў, нікому непрыдатны, і акуратненька паклаў яго ў кішэню, пастаяў у акне, пакратаў клямку дзвярэй; зайшоў у бібліятэку, у якой чагосьці карпела старажыха, і ўкраў там чытацкую картку Тані, багата спісаную нумарамі кніжак, датамі; з пакінутае насценнай газеты выдзер нататку з подпісам Тані і групавы здымак, на якім пазнаў яе тварык, а магчыма, іншае дзяўчынкі, падобнай... На старым дрэве ля дарогі ён наскрэбаў ножыкам яе імя. З часам яно счарнела, расплылося.

Неяк у тую пару заехала ў вёску кінаперасоўка, спынілася якраз ля школы, было гэта ў суботу, ужо ў адвячорак, і адразу стала ад таго святочна. З кінакарцінаю «Пакаленне пераможцаў».

Юрка аніяк не важыўся звычайна падысці да натоўпу публікі, як усе да ўсіх. Мо і не тое, што ён не адважыўся, але, праўдзівей, збянтэжыўся, адчуўшы на сабе позірк Тані. Ён пачырванеў ад пят да галавы і чым больш думаў пра тое, што менавіта чырванее, тым болей апякала яго гэтай чырванню, аж задрыжэла пад нагамі зямля.

Яна прыйшла не адна, а з сяброўкаю. Прыйшоў і Грышка, які пытаўся ў Юркі пра нешта зусім дробнае. I ўсё гэта — сярод узбуджаных крыкаў і смеху, мітусні і сціску.

У самай прасторнай зале, сяк-так парамантаванай I пры заслоненых вокнах, — Таня зноў выдалася Юрку далёкай. Грышка, трымаючы бонду сланечніка, спакойна рваў яго на малыя кавалкі, і калі пагасла святло ды ажыло кінакадрамі прасцірадла экрана, цэльна кідаў імі ў яе патыліцу. Яны рыкашэцілі і, апісаўшы дугу, падалі недзе наперадзе, а Таня забаўна разглядалася па баках — і са злосцю, і з зацікаўленнем. Раптам парвалася кінаплёнка, паслаўшы на тую белень міготкія чорцікі, механік выключыў апарат, расстаўлены на ссунутых сталах, востра бліснулі электрычныя лямпачкі пад столлю, і ўсе натужліва глядзелі на тое, як майстар, выціраючы сагнутай у локці рукою, мокры лоб, калупаўся ў трыбіках, крыху нагадваючы сабою гэтым краўца, у якога папсавалася швэйная машына. Адсланілі яму адно акно, расчынілі яго насцеж, і хтосьці, пэўна, задыхаўшыся густым паветрам, прапацелым ды паркім, палез, бы п'яніца які, на двор, у гушчэчу бэзу, што буяў ўздоўж яблыневых садоў па-суседску.

Грышка праціснуўся да Тані. За ім — Юрка, пабялелы ад усхваляванасці, сам не свой, на здзеравянелых нагах.

— Добры фільм, — гаварыў да іх Грышка, да Тані і ейнае сяброўкі.

I Юрка браўся сказаць, але яму перасохла горла, не варочаўся язык, кідала ў дрыжыкі. Ён не быў дарыхтаваны да такой аказіі, а, наадварот, адносіў такую сустрэчу на адлеглае будучае. Яго перш за ўсё ўражала ды неяк падкошвала тая свабода і нават бесцырымоннасць, з якою пачаў гутарку Грышун з Таняю, за адно ласкавае слова якой Юрка расплакаўся б... Думаў, што ўпадзе перад ёю на калені ды папросіць прабачэння. Магчыма, ён учыніў бы так, не змогшы прамовіць і слова, наклікаўшы на сябе і ейную пагарду, цалкам несвядома, ды не знаходзіў хаця б малюсенькае прычыны...

* * *

Ад узвышанага да смешнага адзін крок. Смяёмся з першага кахання, шукаем камічных здарэнняў у ім, смяёмся са сваіх роздумаў аб дзяўчыне. Аднак жа ніколі не робім таго ў самоце, цішыні, разважліва азіраючыся на перажытае.

Смех ёсць нечым болей публічным, чымсьці плач.

XII

Гэтае восені, калі ў Юркі пачынаўся час навукі ў Беластоку, ён палюбіў далёкія праходкі, якія здаліся яму зручным спосабам супакоення сваіх думак. У Навамесцкім квартале напаткаў ён гумны. На адзінокім сваёй прыгажосцю ўзгорку, лагоднейшы схіл якога зарастаў адзічэлым садком, узвышалася хата. Інтрыгавала яна Юрку нечым асаблівым ці больш падобным да чагосьці вядомага, блізкага... Ганкам, як у Танінай хаце Гэта шчасна табе, калі ў чужым месцы можаш вышукаць нешта аднолькавае, нагадваючае тбе, што ты любіў і любіш.

Юрка напісаў ліст да Тані. Высылаючы яго, ёй спадзяваўся аднавіць хоць тыя тоненькія ніткі сімпатыі да яго, якія, мабыць, існавалі яшчэ ў Тані. «Дзень добры, Таня, — пісаў Юрка, — у першых словах свайго пісьма да цябе хочацца расказаць аб школе. Як, напэўна, ведаеш ты, вучуся я ў чатырохгадовым Механічным тэхнікуме ў Беластоку. Курс другога класа закончыў з атульнай адзнакаю «выдатна». Цяпер я ў трэцім. У нас яшчэ не пыталі на першую чвэрць, бо і не было калі. Прамінула ўсяго некалькі тыдняў, як пачаўся новы навучальны год. Жыву звычайна. На тым заканчваю сваё пісьмо. Юрка».