Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

ТРЫВОЖНАЕ ЛЕТА

Калі б хто з дамашніх запытаўся ў Кастуся, чаму яму гэтае лета не сядзіцца ў Альбуці, ён нічога пэўнага не мог бы сказаць. Вядома, ні маці, ні бацька, ні дзядзька Антось пра гэта не пыталіся. Можа, таму што ён, Кастусь, быў тут, у глухой леснічоўцы, ужо толькі госць, ці мо проста яны дагадваліся, чаму трывога і неспакой апанавалі яго душу.

Бацькі не загружалі будучага настаўніка працай, але Кастусь сам браў касу і ішоў, не адстаючы, пракос у пракос, з дзядзькам Антосем і Уладзікам.

Сам былы семінарыст адчуваў, што нешта дзіўнае робіцца з ім: прапала звычайная весялосць і бадзёрасць, не чыталася і не пісалася. Калі не было каля хаты ці ў полі пільнай работы, Кастусь браў кош у рукі і на ўвесь дзень сыходзіў з дому.

Лета выдалася сухаватае, ночы былі халодныя, таму грыбы пракідаліся рэдка. Бывалі дні, што Кастусь вяртаўся дахаты з пустым кошыкам, а ён жа ведаў у наваколлі ўсе грыбныя мясціны! Нарэшце, высыпалі лісічкі, сям-там пачалі трапляцца баравічкі. Гэта цяпер у нейкай меры апраўдвала перад старэйшымі сямейнікамі яго лясныя вылазкі. Хоць дома добра разумелі, што Кастуся цягнуць у лес не грыбы. Проста хлопцу трэба пабыць аднаму, яму хочацца сабрацца з думкамі.

Потым Кастусь зачасціў у Мікалаеўшчыну. Ён і раней хадзіў у сяло, звычайна пасля полудня ў суботу, і вяртаўся дахаты назаўтра позна ўвечары ці ў панядзелак ранічкаю. А цяпер ішоў ледзь не кожны дзень.

У сяле сабралася чалавек дваццаць настаўнікаў. Была ў іх свая штаб-кватэра — хата, дзе жылі бацькі колішняга дырэктара Яські Базылёвага. Іван Васільевіч Міцкевіч ужо некалькі гадоў настаўнічаў у Беларучах, за Мінскам, і кожны год прыязджаў у родную Мікалаеўшчыну. Как было менш тлуму ў хаце, калі да яго прыходзілі сябры, ён займаў на ўсё лета камору. Там была прахалода, цішыня і паўзмрок. У буднія дні пад вечар, а ў нядзелю і днём у каморку да Птушачкі (так празвалі сябры Яську за маленькі рост і меладычны голас) збіраліся настаўнікі-мікалаеўцы Антон Мароз, Цімафей Камароўскі, Ігнат Міцкевіч, Міхал Дземідовіч, наведваўся Аляксандр Фурсевіч з Галавенчыц. Прыходзілі і семінарысты Алесь Сянкевіч і Сымон Самахвал, якія сёлета выкіроўваліся ў настаўнікі і чакалі прызначэння на пасаду. Частым і жаданым госцем бываў тут і Кастусь.

— А, Стары, здароў!

— Не кісні, браток! Нос угору, — радасна віталі Кастуся настаўнікі.

У Яськавай каморцы, як заўсёды, ішла задушэўная размова. Абмяркоўвалася ўсё, пачынаючы ад мясцовых навін і канчаючы падзеямі ў краіне. У кожнага быў свой погляд, свая думка. Настаўнікі ўмелі і любілі спрачацца, даказваць і настойваць на сваім.

— Міністр унутраных спраў Плеве — моцная рука,— пачынаў Цімафей Камароўскі.— Ён навядзе парадак.

— Вось каб ты сказаў, што галава разумная,— адказваў Антон Мароз.— У гэтых чынадралаў, якога б рангу яны ні былі, усё зводзіцца толькі да таго, каб душыць і цугляць народ...

— Дзяржаўныя інтарэсы гэтага патрабуюць,— даводзіў Камароўскі.

— А ці патрабуюць дзяржаўныя інтарэсы, каб селянін атрымаў зямлю і асвету? — умешваўся ў спрэчку Кастусь.— Забываюць усе гэтыя міністры, што пачаўся дваццаты век, што народ рана ці позна скажа сваё слова. Так вечна быць не можа, народ абуджаецца, і мы, настаўнікі, павінны яму ў гэтым дапамагчы.

— Эйш ты! — ківаў галавою Цімафей.— Паглядзімо, братко, як ты будзеш абуджаць. Усе спачатку трапечуцца і гавораць высокія словы, а потым сядзяць цішком, як мыш пад венікам. Ці гуляюць у карты і спяваюць у царкоўным хоры.

— Не, я не ўседжу! I ў карты не буду гуляць,— не здаваўся Кастусь.

— Дай божа!

Каб пагасіць спрэчку, якая магла зайсці далёка, гаспадар каморкі зачынаў песню:

Гэй, ды ляцелі шэрыя гускі,

Ды лецячы гаманілі.

Гэй, ды лецячы гаманілі:

«Дзе ж мы будзем начаваці?

Што ж мы будзем вячэраці?»

Песня была з падтэкстам, усе яго разумелі. Таму пускалі па кругу шапку, браліся за качаргу, і той, хто быў апошнім, ішоў у Моўшаву карчму па сітніцу і тараны. Яська прыносіў гладыш кіслага малака і міску маласольных агуркоў. Ад семінарскага часу была завядзёнка — ніякага пітва не ўжываць. Адступалі ад гэтага ўгавору толькі двойчы за ўсё лета: пры першай сустрэчы і на развітанні.

Аднойчы прыйшоў Кастусь у Яськаву каморку. Сядзіць там Алесь Сянкевіч, падае Кастусю руку і пытаецца:

— Ты ведаеш, хто я?

— Бас, Садавы,— пачаў пералічваць Кастусь Алесевы мянушкі.

— Не, не ведаеш! Я — настаўнік Старадарожскага народнага вучылішча. Вось хто!

Сянкевіч дастаў у пацвярджэнне сказанага з кішэні сіненькі канверт, у якім ляжала паведамленне мінскай дырэкцыі народных вучылішчаў за подпісам інспектара калежскага саветніка Лаўрова, што Аляксандр Антонавіч Сянкевіч лічыцца на службе з 1 верасня 1902 года настаўнікам Старадарожскага народнага вучылішча.

— Задаволены прызначэннем? — запытаўся Кастусь.

— Сам яшчэ не ведаю,— адказаў Алесь.— Далекавата крыху тыя Старыя Дарогі ад дому.

Назаўтра Кастусь з Алесем заглянулі ў Негертава. Сымона Самахвала дома не было, ён недзе гасцяваў у мацерынай радні пад Мірам. Бацька сказаў, што Сымон ніякага пісьма з Мінска яшчэ не атрымліваў, хіба як ішоў у госці, то мо заходзіў у воласць і там яму ўручылі...

Хлопцы рушылі ў Новы Свержань. Магчыма, у воласці Кастуся чакае піеьмо, якое вызначыць яго далейшы лёс на некалькі гадоў, а мо і на ўсё жыццё. Але ў воласці пісьма не было. Пісар паабяцаў пераслаць яго адразу ж у Мікалаеўшчыну.

Прайшло дзён тры ці чатыры. Кастусь не раз парываўся схадзіць у сяло, але не пускаў дождж — дробненькі і цёплы грыбасей. Ішоў ён некалькі дзён, перастаючы толькі на якую гадзіну-паўтары. Пад яго аднастайнае шамаценне па саламянай страсе (Кастусь усё лета спаў у гумне) хлопец уставаў і клаўся спаць.

— Цяпер, брат, грыбы рвануць, яны даўно былі на падыходзе,— гаварыў дзядзька Антось.

Кастусю некалькі разоў снілася, што ён атрымаў сіні канверт. Толькі пачне яго разрываць — і ад хвалявання прачынаецца. Сёння ён надумаў абавязкова пайсці ў Мікалаеўшчыну, няхай толькі крыху сцішыцца дождж. Кастусь прысеў перакусіць на дарогу, як раптам у хату ўбег малы Юзік:

— Сымон ідзе!

Значыцца, нейкія навіны нясе, калі дажджу не пабаяўся! Кастусь выйшаў на ганак. На галаве ў Самахвала мяшок, порткі падкасаны да каленяў, ногі босыя: смела джгаў цераз лужыны і гразь. Убачыўшы Кастуся, Сымон дастаў з кішэні нейкую паперку. Пісьмо! Няйначай, прызначэнне. Кастусь як быў з лыжкай у руках, кінуўся насустрач сябру, з хваляваннем схапіў канверт.

Не! Не яму. Гэта было прызначэнне Сымона Самахвала настаўнікам Аталезскага народнага вучылішча. Сымон прыйшоў падзяліцца сваёй радасцю: школа паблізу, можна нават схадзіць у агледзіны.

— Не падай духам, Стары! — суцяшаў Сымон Кастуся.— Скора і ты будзеш ведаць, дзе прыйдзецца зімаваць. Збірай манаткі!

ПА ДАРОЗЕ Ў СМАЛЬГАВОК

Але словы Сымона не спраўдзіліся. Пісьма з Мінска не было і не было. Прайшоў тыдзень, настаў другі, як Самахвал наведваўся ў Альбуць, а Кастусь усё яшчэ чакаў прызначэння. Хадзіў ён у воласць кожны дзень, потым цераз дзень, пакуль не абрыдла...

Настаўнікі спачатку пацвельваліся і жартавалі, што дырэкцыя народных вучылішчаў ніяк не падбярэ Кастусю такую вёску, дзе ён не змог бы крамолу разводзіць, дзе ёсць прыгожыя пападзянкі, манаполька і блізка чыгунка, каб было зручна ездзіць да сяброў у госці. Неўзабаве жарты змяніліся асцярожнымі меркаваннямі, што, магчыма, нехта забыўся выслаць паведамленне аб прызначэнні ці проста здарылася якая памылка з адрасам. Адначасова ўсе суцяшалі: да першага верасня яшчэ далёка, ды сапраўдная вучоба пачнецца толькі з кастрычніка і нават пазней: школы працавалі звычайна ад першага снегу да першай ластаўкі. Інакш кажучы, набярыся цярпення і чакай, чакай... Усе збіраюцца ў дарогу, збірайся і ты. Крыўдна адно толькі, што ўсе ведаюць, куды паедуць, а ты — не...

Каб неяк развеяцца і хутчэй прайшоў час, Кастусь на некалькі дзён пусціўся ў іншую дарогу — разам з бацькам і дзядзькам Антосем паехаў аглядаць зямлю пад Слуцк.

У Смальгавок збіраліся даўно, але ўсё неяк не выпадала мужчынам адхіліцца ад дому: толькі адсеяліся, як падышла касьба, а там жніво...

Спачатку толькі Міхал жыў думкаю пра той райскі куточак Случчыны. Ён першы распачынаў звычайна гаворку пра зямлю, калі ўсе сямейнікі збіраліся за сталом палуднаваць, уголас разважаў і планаваў, што там выгадней сеяць — жыта ці пшаніцу, які садзіць сад, больш яблынь ці груш. Памалу ў гэтыя развагі і мары пра зямлю ўцягнуўся і дзядзька Антось. У буднія дні мужчыны бачыліся рэдка: Міхал увесь час у абыходзе, дзядзька Антось у полі. Затое у нядзельку браты маглі нагаварыцца ўволю. У сваіх размовах яны заходзілі часам так далёка, што нават абмяркоўвалі, у які вугал ставіць на новым месцы хату — у нямецкі ці ў звычайны. Аднойчы маці не ўцярпела і накінулася на мужчын:

— Лепш паехалі б ды паглядзелі тую зямлю, чым па-пустому толькі малоць, не раўнуючы, як Петрусёва Альбіна каля калодзежа.

— Паедзем! — адказаў Міхал.—Дай толькі ўхадзіцца са жнівом.

Міхалаў цесць — Юрка Лёсік згадзіўся не толькі пазычыць свае драбінкі на жалезным хаду, але падахвоціўся нават сам разам паехаць паглядзець тую хвалёную зямліцу. Як толькі ўкінулі апошні сноп з поля ў гумно, дзядзька Антось падаўся ў Мікалаеўшчыну да Юркі дамовіцца, калі ехаць у Смальгавок. Міхал з Антосем збіраліся ў сераду, каб у чацвер трапіць на кірмаш у Капыль. У іх быў свой інтэрас: хацелі прыцаніцца да добрага маладога каня. Сівак быў цягавіты і не такі стары, але дробненькі конік. На новым месцы, дзе, кажуць, цяжкая зямля, ён мо і плуга не пацягне. Там жа і будавацца прыйдзецца, дзерава вазіць на хату, хлеў і гумно. Увогуле, як ні вазьмі, з якога боку ні падступіся,— выходзіла, што трэба мець, калі не важнецкага, то многа лепшага каня, чым Сівак.

Дзядзька Антось у той жа дзень прыехаў з вёскі ў хвацкіх драбінках, але без Юркі. Прывёз толькі Кастуся, які хадзіў праводзіць Яську Базылёвага. Той паехаў зноў настаўнічаць у свае Бяларучы. Старому Лёсіку выпала нейкая пільная справа, і ён не мог ехаць разам ні ў гэтую, ні ў другую сераду. Браты так нарэхціліся, што не сталі чакаць Лёсіка: хутка сеяць збажыну, а там дажджы пачнуцца. Трэба — не іначай — ехаць цяпер!

Да вечара агледзелі драбінкі, змазалі колы, узялі торбу аўса, укінулі ў палукашак мурожнага сена і канюшыны. Ехаць будзе ямчэй, і для каня папаска: дарога немалая, лічы, вёрст пад сотню ў адзін канец набяцэцца.

— Кастусь, можа, і ты маеш ахвоту праехацца з намі? — запытаўся бацька.

— Магу,— падумаўшы, адказаў ён.— Можа, якраз за гэтыя дні і прызначэнне прыйдзе... Цікава і на Случчыну глянуць. Я ж далей Нясвіжа нідзе і не быў.

Выехалі ў сераду пасля сняданку. Маці напякла грэцкіх бліноў, паклала ў торбу бохан хлеба, кусок сала і вэнджанай шынкі — дарога вялікая і справа не абы-якая! Мужчыны апрануліся ў крамнае, дзядзька Антось, які звычайна хадзіў у лапцях, абуў боты — як-ніяк ехалі яны ў людзі.

Бацька з дзядзькам Антосем уселіся ззаду, Кастусь, узяўшы лейцы, спераду — і рушылі з двара.

— У добры час! 3 богам! — прамовіў дзядзька Антось.

Раптам маці закрычала:

— Чакайце, чакайце! Ледзь не забылася.

Кастусь прытрымаў каня. Маці хуценька збегала на ганак, схапіла вядро, зачарпнула вады ў крынічцы і, як заведзена ў добрых людзей, з «поўным» перайшла дарогу. Няхай жа будзе спор і шчасце!

Па дарозе Кастусь зноў убачыў чырвоную мураванку семінарыі. Ехалі праз Нясвіж: бацька і дзядзька Антось хацелі заглянуць у замак і перадаць знаёмым падпанкам сякі-такі гасцінец — мяшочак арэхаў, вязку сушаных грыбоў, свежай рыбы. Кінеш за сабою—знойдзеш перад сабою! Былы семінарыст у думках паслаў развітальны паклон той будыніне, якая была яму чатыры гады роднай хатай, дзе жыла дружная і вясёлая сям’я вясковых хлопцаў. Настаўнікі, як хацелі, муштравалі і здзекаваліся з семінарыстаў, папаціснулі з іх алею, калі з сырой мужыцкай гліны ляпілі апору цара, «ацечаства» і царквы. Не кожны хлапец даваўся, каб з яго зрабілі казённага і сухога чыноўніка. Вядома, часам прыходзілася нялёгка, калі нашпігоўвалі абрыдлівай і мудрагелістай непатрэбшчынай, але — што ні кажы — і шмат добрага і разумнага трапіла ў тваю галаву.

Кастусь успомніў Лычкоўскага і ўсміхнуўся: крыху дзівак ён, але ўсё ж някепскі чалавек і настаўнік. А дзе цяпер Фядот Андрэевіч Кудрынскі? Выжылі яго дырэктар Меліяранскі і поп Бонч-Багданоўскі. А можа, і сам ён кінуў-рынуў службу ў семінарыі? Кажуць, працуе ў Віленскім музеі, піша і выдае кнігі.

Начавалі ў Кукавіцкай карчме, якая амаль на паўдарозе з Нясвіжа ў Капыль. Назаўтра рана рушылі далей. Дарогі пытацца ў Капыль ужо не трэба: трымаліся падвод, якія цягнуліся бясконцаю чарадою на кірмаш. Былі тут звычайныя сялянскія вазы, трапляліся фарбаваныя брычкі засцянковай шляхты, цягнулася некалькі падвод з высокімі цыганскімі будамі, а за Пацейкамі іх абагнала нават старасвецкая панская карэта, запрэжаная тройкай пярэстых, як на падбор, коней. Бліжэй да Капыля стала больш пешых цётак і дзядзькоў. У кашах яйкі і маладыя пеўнікі, хто валок на продаж венікі і плеценыя карзіны.

Яшчэ здалёку паказаліся дзве белыя спічастыя касцельныя вежы, пасля між зеляніны дрэў бліснуў купал царквы, а потым выглянулі і местачковыя хаты. Дзядзька Антось ведаў тутэйшыя мясціны: ён некалькі разоў прыязджаў у Цімкавічы (мястэчка калісьці належала Радзівілам, і цяпер Нясвіжская ардынацыя мела тут свой бровар), траплялася бываць яму ў Капылі і аднойчы нават у Слуцку. Куды толькі ні пашлюць цябе, калі твой брат служыць лесніком, а ўся сям’я вымушана дагаджаць той скулячцы, якая называецца панам ляснічым!

Дзядзька хваліў капыльскую зямлю і яшчэ больш капыльскі кірмаш, дзе прадаюць коней і кароў з усяе ваколіцы. На тым кірмашы ён некалі купіў аўчыны і выцяжкі вырабу капыльскіх татар-гарбароў.

— Не аўчыны, а цуд! — гаварыў Антось.— Мяккія, хоць у вуха кладзі. А выцяжкі во! — выставіў ён бот, густа змазаны дзёгцем,— — зносу ім няма і вады не баяцца. Не ўступяць гамбургскім, што нашы плытнікі з Прусаў прывозяць...

Гаворачы пра аўчыны і хром тутэйшага вырабу, не заўважылі, як уехалі ў мястэчка. Паабапал шырокай вуліцы стаялі звычайныя вясковыя хаткі, невялічкія, крытыя саломай. Як толькі пераехалі мосцік, дзядзька Антось забраў у Кастуся лейцы:

— Тут недзе стромая гара была...

Рыначны пляц знаходзіўся на пагорку, у самым цэнтры мястэчка. Адным краем ён упіраўся ў царкву і цвінтарную агароджу, другім — у касцельныя сцены, а далей плошчу абступалі крамы і крамкі, за якімі бялелі муры сінагог.

Мужчыны кірмашаваць доўга не збіраліся, таму каня не распрагалі, а звярнулі ўбок і сталі ля сцяны чырвонай мураванкі з надпісам «Клейнборгъ. Промышленные товары». Міхал з Антосем пайшлі паглядзець і прыцаніцца да коней, а Кастусь застаўся пры возе, адпусціў пасак і кінуў Сіваку канюшыны.

3 розных канцоў цягнуліся фурманкі, людзі ўсё прыбывалі і прыбывалі, хто на возе, хто пешкі, хто верхам на кані. На вазах везлі парасят, авечак, індыкоў, гусей, за падводамі ішлі каровы, цялушкі, пярэзімкі. Кастусь тупаў ля воза і пазіраў на кірмашовы вэрхал. Увагу яго прыцягнула кучка капылян. Спачатку яны размаўлялі па-беларуску, а потым перайшлі на нейкую дзіўную гаворку, дзе нібыта і былі беларускія словы, але яшчэ больш нейкіх незразумелых: ловат, рыкуха, вакля, крэса, супік... Адзін з іх, пажылы ўжо чалавек з сур’ёзным выглядам, сыпаў, як з мяха, такімі слоўцамі і некуды цягнуў сваіх сяброў. Калі вярнуўся дзядзька Антось, гаваркія капыляне зусім блізенька стаялі ля воза, на якім сядзеў Кастусь.

— Чуеце, дзядзька? — запытаўся Кастусь.— Па-якому гэта яны шпараць?

— Па-кравецку! — усміхнуўся дзядзька.— У капыльскіх краўцоў, якія ходзяць па ўсёй ваколіцы зімою шыць кажухі, ёсць такая свая гаворка. Старэйшыя капыляне ўсе яе ведаюць. Вось цяпер дамаўляюцца цану збіваць на карову і, калі ўдасца, то зробяць барыш разам...

Неўзабаве прыйшоў бацька:

— Ну і коні! Агонь, а не коні! Асабліва тая жарабіца!

— Але і цана на яе дай божа,— сказаў дзядзька Антось.— А капыляне, як тыя цыганы, так і тупаюць каля добрага каня, нікога не падпускаюць прыцаніцца.

Распыталі дарогу на Слуцк і адразу рушылі. Дарога з торжышча каля канцылярыі станавога прыстава крута спускалася ўніз. Спакойны Сівак спуджана застрыг вушамі і спыніўся. З’ехалі з гары толькі тады, калі засунулі ў задняе кола тоўсты кол, а Кастусь узяў Сівака за аброць.

Адразу за Капылем краявід перамяніўся. Пачалася Случчына: лес адступіў і сінеў толькі далёка на небасхіле, вакол прасціралася, як кінуць вокам, раўніна, на якой віднеліся вёскі і вёсачкі з ветракамі...

Падарожнікі вярнуліся дамоў у панядзелак. Ехалі назад прамейшай дарогай, з Капыля звярнулі на Рымашы, Пагарэлае. Сямейнікі садзіліся за стол палуднаваць, калі Кастусь спыніў каня на панадворку. Маці выйшла на ганак:

— Ну, як з’ездзілася?

— Добра,— адказаў Міхал.— Трэба везці задатак. Зямля — не раўня нашай...

— Дзякуй богу,— прамовіла маці,— але мне, прызнацца, ехаць у чужыя людзі не хочацца. Ой, як не хочацца!

— Мама, а мне нічога няма? — запытаў Кастусь.

— Не, няма...

Да той весткі Кастусь сябе за дарогу падрыхтаваў. Ён нават надумаўся пачакаць яшчэ з які тыдзень і, калі не будзе пісьма з дырэкцыі, паслаць туды запытанне.

ДОЎГАЧАКАНАЕ ПРЫЗНАЧЭННЕ

Папалуднаваўшы, Кастусь выпусціў Сівака з хлява, напаіў яго і, вывеўшы за крынічку, спутаў у кустах. Няхай сабе пасецца пасля дарогі. А сам як быў з аброццю ў руках, пайшоў прылегчы ў будане, які зрабілі ўлетку дзеці.

Толькі Кастусь адхіліў дзяружку, якой завешваўся ўваход, як на хвіліну сумеўся, а потым злосць працяла ўсю яго істоту: у будане вісеў партрэт Крылова, вырваны з яго любімай кнігі. 3 тае кнігі, якую Кастусь так шанаваў і якую паклаў у куфэрак, каб узяць з сабою туды, дзе прыйдзецца яму працаваць. Гэта, відаць, пакуль ён ездзіў у Смальгавок, малы Юзік пагаспадарыў у яго куфэрку.

— Юзік! Юзік, ідзі сюды! — пазваў Кастусь.

Хлапец аціраўся на падворку і адразу кінуўся подбегам на кліч брата. Юзік быў ужо ля будана і толькі тады здагадаўся, што Кастусь кліча яго на расправу. Хацеў хлапчына крута рвануць назад. Але было позна: яго правае вуха апынулася ў Косцікавых пальцах.

— Твая работа? — пацягнуў брат малога ў будан і тыцнуў носам у партрэт: — Прызнавайся, хто вырваў з кнігі? Хто?

— Не, не я! — хныкаў Юзік.— Гэта Міхаліна вырвала. Гэта яна павесіла...

— Ідзі пазаві мне Міхаліну,— пусціў Кастусь братава вуха.

Але той, пачуўшы волю, залемантаваў на ўсё горла:

— Міхаліна, уцякай! Уцякай, кажу!

Дзеці, як спуджаныя вераб’і, шуснулі хто куды. Пачуўшы крык, выйшла з хаты маці:

— Што вы тут лемантуеце? На ўвесь лес нарабілі галасу. У Акінчыцах чуваць, пэўна.

— Мамачка, гэта Рысь аброццю б’ецца,— выскачыў Юзік з агарода і прытуліўся да маці.

— Які Рысь? — дапытвалася маці.— За што б’ецца? Дзе ён?

— Наш Кастусь,— хныкаючы, тлумачыў малы.— Нейкую кнігу яго парвалі.

Кастусь сапраўды гнаў перад сабой Міхаліну і крычаў:

— Кажы, хто парваў кнігу? Хто!

— Я толькі з куфэрка дастала,— гаварыла сястра.— А Юзік вырваў партрэт.

— Мы разам рвалі! — апраўдваўся малы і схаваўся за спіну маці.— Гэта Міхаліна мяне падвучыла.

— Дык разам рвалі,— дапытваўся Кастусь,— ці ты адзін рваў, а цябе толькі падвучылі? Гэта ж трэба такую кнігу папсаваць!

Невядома, чым бы скончыўся гэты вэрхал, але на мосціку затарахцела падвода.

— Ціха, сараматнікі! Нехта чужы вунь едзе,— прамовіла маці.

Кастусь па гнядым кані адразу пазнаў, што ехаў сам Антон Сянкевіч — бацька Алеся. Сярэдняга росту, апрануты ў крамнае, Сянкевіч лёгка саскочыў з воза, падаў руку маці і Кастусю. Папытаўшы, як здароўе пані гаспадыні, дзе Міхал і дзядзька Антось, госць пазмоўніцку падміргнуў Кастусю:

— Ну, браце, з цябе магарыч!

«Няўжо, нарэшце, прыйшло доўгачаканае прызначэнне? — мільганула радасная думка.— Куды ж там хаця? Далёка ці блізка? У добрую мясціну ці туды, дзе і Макар з цялятамі не быў?»

Куды ўжо там ёсць, але зараз ён будзе ведаць...

— Пісьмо? — з трывогай і радасцю запытаў Кастусь.

Нічога не кажучы, Сянкевіч падышоў да свайго воза, дастаў з-пад сядзення зашмальцаваную скураную сумку, расшпіліў яе, пакапаўся ў паперах і працягнуў сіні канверт. Кастусю, які даўно знябыўся ў чаканні, на нейкую хвілю здалося, што гэта толькі сон. Зараз ён возьме ў рукі канверт, пачне яго разрываць — і прачнецца.

Мінская дырэкцыя народных вучылішчаў паведамляла, што Канстанцін Міхайлавіч Міцкевіч прызначаецца з 1 верасня 1902 года настаўнікам у Люсінскае народнае вучылішча Хатыніцкай воласці Пінскага павета. Унізе была прыпіска аб тым, што на службу трэба з’явіцца не пазней 20 кастрычніка.

— Ну, сынку, куды? — не ўцярпела, запытала маці.

— У Люсіна Пінскага павета.

— А дзе гэта? — дапытвалася маці.-— Далёка ад нас?

— Не так далёка, але не так і блізка,— сказаў Сянкевіч.— А вёрст сто пяцьдзесят добрых будзе...

— Каб жа я ведаў, што пападу ў Люсіна, то хаця б распытаў у Алеся Фурсевіча пра ўсё. Ён там два гады настаўнічаў, а цяпер яго перавялі ў Любашава. Я, значыцца, на яго месца еду. Ніколі не думаў і не гадаў, што туды пашлюць.

У той дзень пасля вячэры ў леснічоўцы доўга абмяркоўвалі Кастусёва прызначэнне ў Люсіна. Маці наракала, што сына пасылаюць далёка ад дому, у чужыя людзі: на святы не прыедзе і свежаніны не паспытае. А колькі тых грошай атрымае? Трэба ж нейкую вопратку на зімку купіць, боты справіць. Міхал і дзядзька Антось, якія не адзін раз ездзілі з панам ляснічым і яго гасцямі на паляванне за Ганцавічы, у Дзяніскавічы, хвалілі палешукоў за іх працавітасць, гасціннасць і прыхільныя адносіны да незнаёмага чалавека. Кастусь там не прападзе і ў крыўдзе не будзе. А што настаўніку мала грошай плацяць, дык нічога не зробіш. Усё ж такі гэта, калі не зусім панская служба, то не тое, што быць нейкім лесніком.

Кастусь пайшоў, як заўсёды, спаць у гумно. Толькі ён павысцепваў посцілкі, як зарыпелі дзверы.

— Хто там?

— Гэта я, сынку,— пачуўся матчын голас.— Хачу пагаварыць з табою. Ты там, Косцічак, не крыўдзі дзяцей. Калі і ўзяў за вуха Юзіка, то нічога, гэта свой, ён не будзе доўга насіць злосці ў сэрцы. А чужое дзіцятка нельга крыўдзіць, бо яно да цябе горнецца ўсёй душою, а калі што не так зробіць, то, вядома, без злога намеру. Будзь з імі ласкавы і добры. Трэба, каб яны цябе любілі і паважалі, а не баяліся... Чуеш, сынку?

— Чую, мама!

— Помні, што ласкаю ты ўвойдзеш ў любое сэрца, а злосцю напалохаеш дзіця, коса на цябе будуць пазіраць і іх бацькі... А табе жыць сярод іх. Лепш чалавеку сто разоў зрабіць добрае, чым адзін раз злое. Няхай, сынку, пра цябе людзі там гавораць добрым словам. Не гарачыся, не злуйся...

Кастусю падалося, што маці заплакала, бо голас яе захліпнуўся, і ў яго самога набеглі слёзы. Бедная мама: ёй да ўсяго клопат, усё яе абыходзіць!

Доўга не спалася ў тую ноч маладому настаўніку, ніяк не выходзіла з галавы размова з маці, яе наказ. Думаў пра сваё прызначэнне, пра тое, як сустрэнуць яго незнаёмыя людзі, як ён будзе жыць з імі...

Ад’язджаў Кастусь на станцыю ў Стоўбцы 16 кастрычніка адразу пасля снедання. Бацька з Уладзікам не чакалі, пакуль збярэцца Кастусь у дарогу, а перахапілі трохі блінцоў і падаліся ў абход. Служба — не дружба.

Дзядзька Антось запрог Сівака, Кастусь вынес з хаты свой куфэрак, высыпалі на падворак дзеці. Можна было рушыць, але маці, як заўсёды, нешта ўспомніла. Нарэшце яна паказался з самаварам і торбачкаю ў руках. Былі там сушаны чабор, мацярдушка, мята, ліпавы цвет, яшчэ нейкія зёлкі. Кастусь замахаў рукамі: на што той самавар?!

— Хоць гарбаты вып’еш,— пусціла слязу маці.— Хто табе там вельмі што зварыць...

Каб не крыўдзіць маці, прыйшлося ўзяць самавар, а ў прыдачу да яго кусок сушанай вяндліны і гарнушак мёду.

— Ну, з богам! — перахрысціла сына маці.

ПРАФЕСАР ВЯЛІКІХ ЛІТАР

У дарозе прыйшла неяк сама сабою думка заехаць у Любашава, да Алеся Фурсевіча. Цікава з ім пагаварыць, параіцца наконт школьнай працы. Ён ужо чацвёрты год настаўнічае, мае вопыт, ведае, як трэба паводзіць сябе з вучнямі і іх бацькамі, а таксама з валасным начальствам. Аднак самае галоўнае іншае: сябар два гады адслужыў там, у тым невядомым Люсіне, і можа пазнаёміць яго з тутэйшым жыццём-быццём, школаю і людзьмі, з якімі Кастусю прыйдзецца мець справу.

Пасажырскі цягнік памалу праставаў на поўдзень. За акном плылі між пагоркаў хаты з пачарнелымі саламянымі стрэхамі, сярод іх часам блісне белая мураванка ці бляшаны купал драўлянай цэркаўкі або пакажуцца крылы працавітага ветрака. Справа і злева бязлесныя прасторы, толькі далёка сінеюць бары ды зрэдку прабяжыць купка пажоўклых бярозак. Пуста і сумна ў полі. Вунь пляцецца адзінокая фурманка, а яшчэ далей на ржышчы чарнее статак кароў і авечак. Пастушка нідзе не відаць, мабыць, бядак прытаіўся ля мяжы і сапе носам у дзіравы каўнер.

Кастусь адышоў ад акна, прысеў на лаўку. А што, як ён не застане Фурсевіча дома ці школа яго далёка ад станцыі? 3 куфэркам і гэтым вось самаварам (на якое ліха ён толькі згадзіўся ўзяць яго з сабой?!) не пацягнешся шукаць сябра і яго школу. А нашто рэчы цягнуць з сабой? Хіба нельга пакінуць іх на станцыі? Тады ўлегцы можна сігануць далёка.

Пасля Баранавічаў хмары зацягнулі неба, сыпануў спорны дожджык. Але хутка хмару перагнала, і нават на якую гадзіну выглянула халоднае асенняе сонца. Кастусь зноў утаропіўся ў акно. За Ляхавічамі пацягнулася, як кінуць вокам, раўніна. Спачатку відаць былі доўгія палоскі, потым іх засланілі лясы і лясочкі. Затым пералескі і кусты перайшлі ў бясконцыя і аднастайныя балоты. Здавалася, не будзе ім ні канца, ні краю. Неўзабаве цягнік выкіраваўся на пясчаны грудок, дзе стаяў станцыйны будынак і прытуліліся сялянскія хаткі.

Гэта і быў раз’езд Любашава. Кастусь з куфэркам і самаварам саскочыў з падножкі. Пакінуўшы рэчы на станцыі і распытаўшы дарогу ў школу, настаўнік борздзенька рушыў да свайго сябра. Падганяў вечар і дробненькі халодны дождж. Добра, што ісці было не так далёка: з якую вярсту па шпалах, а там звярнуць на стары гасцінец з прысадамі, пакуль не пакажацца пры дарозе сялянская хата на дзве палавіны. У адной жыве ляснік, другую — здае пад школу. Там кватаруе і настаўнік.

— Во каго не чакаў у госці! — кінуўся Фурсевіч абдымаць сябра.— Якім ветрам і куды?

— Да цябе ў падсуседзі, ці проста сказаць — на тваё месца.

— Няўжо ў Люсіна?

— Паглядзі, калі не верыш,— падаў Кастусь сваё прызначэнне.

— Што я магу сказаць? Не зайздрошчу табе! Але і нічога страшнага. Два гады я там адбухаў. Вядома, глуш, але і там людзі жывуць, і, скажу па сакрэту, дзяўчаты там ёсць і прыгожыя і разумныя. Сам пабачыш, і, можа, каторая запалоніць тваё сэрца... Глуш то глуш, а вось збіралася ў школу дзяцей больш, чым тут. Школа там ужо даўно, а тут нядаўна, нават свайго будынка, як бачыш, яшчэ няма... Ну, а пра школьныя справы досыць, цяпер ты ў мяне госць. Нечаканы і дарагі госць.

Пакуль Алесь апавядаў сябру пра першыя ўражанні ад працы на новым месцы і ўспамінаў люсінскіх знаёмых, на стале з’явілася міска гарачай бульбы, талерка баравікоў, гладыш кіслага малака і яшчэ сёе-тое. Асеннія вечары доўгія, але сяброўская бяседа ў хлопцаў зацягнулася далёка за поўнач...

Назаўтра зранку, як і было дамоўлена, Кастусь пайшоў на ўрокі да Фурсевіча. Сеў на апошняй парце і пільным вокам зорыў за Алесем. Той вёў урокі ў добра наладжаным тэмпе: адны вучні пісалі, другія — рашалі задачкі, трэція — чыталі. Сам Фурсевіч засяродзіў усю ўвагу на першакласніках. Іх настаўнік яшчэ не столькі вучыў, як толькі прывучаў да школы і кнігі. Кожнага навічка Алесь ведаў па імені, размаўляў з імі ласкава. Калі што ў малога не выходзіла ці адказваў ён няправільна, Фурсевіч не павышаў голасу, а падыходзіў да хлапчука, клаў яму руку на плячо і падбадзёрваў:

— А ты падумай, не спяшайся, не бойся...

У час размовы з адным вучнем Алесь не спускаў вока з астатніх: аднаму сцвярджальна кіўне галавою («Малайчына, і сёння першы рашыў задачку!»), на другога паківае пальцам:

— Сяргей, шануй вочы, а то як у зайца будуць. У цябе ёсць свой сшытак.

Асабліва спадабалася Кастусю, як Алесь правёў урок чытання. Фурсевіч стаў каля стала, узяў у руку падручнік і пачаў чытаць ціха, але з уздымам і нейкай асаблівай шчырасцю. Кастусь быў сведкам таго, як Фурсевіч чараваў, браў у палон дзіцячыя сэрцы. Спачатку ў класе не ўсе слухалі, як чытае настаўнік: хто рашаў задачкі, хто пісаў. Неўзабаве ціша запанавала ў класе, нават старэйшыя вучні, якія самі чыталі гэты твор і ведалі яго амаль на памяць, уважліва ўслухоўваліся ў кожнае слова настаўніка. I дзіўная рэч, сам Фурсевіч так захапіўся чытаннем, што на яго твары заззяла радасная ўсмешка, і сам ён нібыта папрыгажэў.

«Малайчына!» — з зайздрасцю падумаў Кастусь, любуючыся сябрам.

На развітанне Кастусь узяў з Алеся слова, што той у скорым часе наведаецца да яго ў госці, пройдзецца па знаёмых сцежках.

— Няўжо, браце, цябе не цягне глянуць на якую знаёмую? — дапытваўся Кастусь.— Паслухаеш, як я ўрокі даю. Ты ж мой самы блізкі сусед.

— Не бойся, сумаваць не будзеш, як упражэшся ў школьны хамут... Быў я люсінскім мядзведзем, цяпер ты ім станеш,— загадкава прамовіў Алесь.

*

Кастусь адпусціў сваіх вучняў у гэты вечар крыху раней. Каб нагнаць прапушчаныя дні, ён, па парадзе Фурсевіча, займаўся з дзецьмі зранку і яшчэ па абедзе. Сходзяць вучні дахаты, паабедаюць і зноў за парту. Заняткі працягваюцца, аж пакуль не змеркне. Былі дні, калі настаўнік нават прыносіў лямпу, але сёння ён не стаў гэтага рабіць. Няхай дзеці адпачнуць, ды і сабе трэба зрабіць перадышку: якраз ужо чатыры тыдні, як ён пачаў заняткі ў школе.

Здаецца, учора люсінскі дзядзька прывёз яго з раз’езда ў вёску. Было гэта перад самым вечарам, ужо сям-там у хатах паблісквалі агеньчыкі. Кастусь узіраўся ў ваколіцы. Перш за ўсё кінулася ў вока, што вёску з усіх бакоў абступаў лес. Палявая дарога вывела на шырокую і досыць роўную, але вельмі гразкую вуліцу, абапал якой без пэўнага ладу туліліся паляшуцкія хаты з буслянкамі. Месцамі калёсы па самыя калодкі правальваліся ў гразь, і тады худы нізенькі конік пяўся з усяе сілы, выцягваючы воз на грудок. Так паўтаралася некалькі разоў, пакуль настаўнік не запытаўся:

— Можа, я злезу?

— Го! Чаго злазіць? Конь пацягне,— адказаў фурман.— Дый школа вунь!

На скрыжаванні вуліцы, якой яньі ехалі, і вулачкі, што вяла ў поле, стаяў высачэзны пахілены драўляны крыж, а за ім збоку ад дарогі школьная будыніна. Кастусь крытычным вокам акінуў яе і застаўся задаволены. Школу пабудавалі, відаць, нядаўна, бо сцены, складзеныя з тоўстых бярвенняў, не паспелі яшчэ пачарнець ад дажджу і сонца. Прасторны ганак, вялікія вокны, два коміны на страсе.

На школьным падворку тузаліся хлапчукі. Убачыўшы Кастуся з самаварам у руцэ (куфэрак ззаду нёс фурман), яны кінуліся наўцёкі, а адзін крыкнуў:

— Новы вучыцель прыехаў!

На ганку настаўніка сустрэла старая, але даволі рухавая кабеціна.

— Цётка Мар’я, прымай госця! — прамовіў фурман.

— А мой паночку, а мой залаценькі! Калі ласка, калі ласка, просім! — прыветліва расчыніла старая дзверы кухні.— А вунь далей ваш пакой. Я ўжо вочы прагледзела, чакаючы вас, а яго няма і няма. Думала сабе, ці не занядужаў ён, галубок, бо прапаў недзе дый годзе!

Пакуль старожка завіхалася ля печы, збіраючы вячэру, Кастусь агледзеў школу і таксама застаўся задаволены. Большую палову памяшкання займаў класны пакой, у якім было ажно пяць вакон. Маленькай, але ўтульнай была і яго каморка: пры сцяне драўляны ложак, ля акна, стол, збоку кніжная паліца.

Праз дарогу стаяў прыгожы прасторны дом з белымі аканіцамі. Кастусь ужо ведаў ад старожкі Мар’і, што там жыве пан падлоўчы — ляснічы Ігнат Баранцэвіч. Пакуль настаўнік тупаў на школьным падворку, за ім з-за фіранкі ўважлівым вокам цікавала дзяўчо. Калі ён выйшаў на вуліцу, з хаты ляснічага выбегла чарнявая стройная дзяўчына. Схапіўшы пару паленаў на дрывотні, яна подбегам кінулася назад. На нейкую хвілю іх позіркі скрыжаваліся, і Кастусь у вялікіх прыгожых вачах суседкі прачытаў насмешлівую гарэзлівасць. «Эйш ты, якая хітрая!» — падумаў настаўнік і хацеў прывітацца, але не асмеліўся. Потым ён увесь дзень сябе ўпікаў: «Мядзведзь, форменны ты мядзведзь. Такая была магчымасць пазнаёміцца...»

Кастусь, асцярожна мінаючы лужыны, рушыў цераз вёску. Люсінцы, асабліва пажылыя мужчыны, прыветліва кланяліся, з ахвотаю адказвалі на пытанні, а вучні насцярожаным вокам азіралі настаўніка і стараліся не сустракацца з ім, зварочвалі на другі бок вуліцы ці ў двор. Як старэйшыя, так і дзеці, былі апрануты ў чорныя ці карычневыя суконныя світкі. Ад шапкі-кучомкі да лапцей — усё было на палешуках свайго хатняга вырабу і аднаго колеру. Крыху больш разнастайныя жаноцкія ўборы.

Адразу кідаліся ў вока буслянкі. Цераз дзве-тры хаты на гумне ці на дрэве красавалася буслінае гняздо. Самі паляшуцкія хаты стаялі абапал шырокай вуліцы без пэўнага ладу, але былі пераважна новыя, фундаментам для іх служылі тоўстыя дубовыя калоды, укапаныя ў зямлю.

Ішоў настаўнік па дарозе, якая, як ён потым даведаўся, вяла ў тыя самыя Дзяніскавічы, куды не раз ездзіў бацька на паляванне з нясвіжскімі панамі і падпанкамі. Прайшоўшы вярсты тры-чатыры, Кастусь пастаяў на мосціку. За невялічкаю рэчкаю канчаўся лес, пачыналіся хмызнякі, парыжэлае куп’ё, блішчала вада.

Пару дзён Кастусь знаёміўся з вёскаю і яе ваколіцамі, а потым заказаў фурманку і паехаў у Хатынічы, дзе знаходзілася валасное праўленне. Там ён пазнаёміўся з мясцовым настаўнікам Уладзімірам Дылеўскім, які павёў свайго калегу да валаснога начальства і тутэйшага панства. Валасны пісар Пётр Васінскі спачатку пачаў выгаворваць:

— Што гэта вы, малады чалавек, позніцеся на службу?

— Не мая віна,— адказаў Кастусь і паказаў пісару прызначэнне дырэкцыі народных вучылішчаў.

Стары служака ўважліва перачытаў паперку, зверыў яе з адносінай, што паступіла ў воласць. Усё было чын чынам, і Васінскі сказаў свайму памочніку:

— Маладому чалавеку належыць атрымаць плату за два месяцы. Дайце яму распісацца ў ведамасці.

Сорак рублёў (настаўніку плацілі па дваццаць рублёў у месяц) — не вельмі вялікія грошы. Але гэта быў яго першы заробак. Паклаўшы чатыры чырвонцы ў кішэню, Кастусь адчуў сябе весялей і больш упэўнена: столькі грошай ён яшчэ ніколі не меў пры сабе. Неяк няёмка было выказваць сваю радасць перад незнаёмымі людзьмі, а так ён адразу паслаў бы пятнаццаць рублёў дахаты: пяць дзядзьку Антосю, які даў пазычку яму на дарогу, і дзесяць гасцінца мацеры, каб купіла сабе і дзяўчатам што на ўборы. Цяпер, калі надумаліся купляць зямлю, кожная капейка будзе ў бацькі на ўліку...

Неяк у пятніцу заглянуў у Люсіна Фурсевіч. Сябар стрымаў слова: прыехаў пагасцяваць і наведаць сваіх знаёмых. У суботу Алесь сядзеў на ўроках. Радаснае ажыўленне, з якім сустрэлі вучні свайго былога настаўніка, яскрава сведчыла, што яго тут паважалі і не забылі. Потым хлопцы разбіралі кожны ўрок, трохі нават паспрачаліся, і бабка Мар’я іх мірыла. Настаўнікі яшчэ, можа, доўга вялі б спрэчку, але прыйшоў Ігнат Баранцэвіч і паклікаў іх на вячэру:

— Ну, прафесары вялікіх літар, прашу да мяне!

Па тым, як Фурсевіч паводзіў сябе ў доме пана падлоўчага, як ён далікатна цмокнуў гаспадыні ручку, Кастусь зразумеў, што сябар у свой час быў тут часты госць. Фурсевіч умеў пагаварыць, патрапіць у тон гаспадару, сказаць дасціпную прымаўку, каб весялей было за сталом і лепш кулялася чарка. Гэта чамусьці ніяк не выходзіла ў Кастуся: то яму здавалася, што ён не так трымае відэлец, то не знаходзілася ў яго таго слова, каб падтрымаць вясёлую гаворку. Маладому настаўніку думалася, што кожны яго промах адбіваецца смяшынкаю ў гарэзлівых вачанятах чарнявай прыгожай дзяўчыны ў чырвонай кофтачцы. «Мядзведзь, люсінскі мядзведзь»,— дакараў сябе Кастусь.

Але на развітанне Ядвіся весела гаварыла з сябрамі, аднаго прасіла не мінаць іхняй глушы, а другога заходзіць да іх вечарамі. Кастусь паабяцаў, але ніяк не мог адважыцца ступіць за веснічкі суседскага двара.

СМЕРЦЬ БАЦЬКІ

На каляды Кастусь ездзіў дахаты. У Альбуці ніякіх асаблівых навін не было, жыццё там ішло сваёй каляінай. Адно толькі трывожыла ўсю сямейку: у лясніцтве хадзілі чуткі, што Рачкоўскі збіраецца перакінуць Міхала ў Цёмныя Ляды. Мясціна там някепская, ёсць добрая леснічоўка, у ёй некалі жылі смалакуры. Таму ўрочышча называецца Смалярня. Але нікому не хацелася пакідаць наседжаны і даўно абжыты кут, дзе ўсё стала такім знаёмым, блізкім і дарагім. Нездарма кажуць, што, лежачы на адным месцы, і камень абрастае. А што гаварыць пра гаспадарку лесніка, які так прывязаны да свайго кавалачка зямлі, што корміць сям’ю. Як ні кажы, а ў Альбуці многа выгод: зямліцы шмат і яе ўрабілі за колькі гадоў, сена карове ўволю, рыбы колькі хочаш, грыбоў і ягад хоць заваліся. Тут склаўся ўжо нейкі прызвычаены лад жыцця. Там, у Цёмных Лядах, можа, будзе і не горш, але ўсё трэба пачынаць спачатку.

3 другога боку пярэбары мо дапамогуць хутчэй пераехаць на новае месца, туды, у Смальгавок, дзе чакае іх купленая зямля. Цешыла толькі тое, што як насядуць ляснічы з Абрыцкім, то вясной Уладзік і маці з дзецьмі пададуцца ў Цёмныя Ляды. Міхал жа з Антосем дапамогуць ім там уладкавацца, а самі паедуць засяваць новую зямлю. Трэба ж там, у Смальгаўку, абжывацца і пускаць карэнне: перш засеяць поле, агораць якое гумно, каб было куды скласці збажыну, і брацца за хату. Вядома, нялёгка і нават трохі страшнавата пакідаць родны кут, знаёмых людзей, усю радню і выбірацца ў не вельмі блізкі свет. Але там чакае іх свая зямелька, урадлівая зямелька, якая не раўня наднямонскім пяскам. Зроблены па той зямлі ўжо і першы крок: дзядзька Антось паспеў восенню ўкінуць жыта. Цяпер толькі служы ёй, і зямля аддзячыць...

Вярнуўшыся з Юзяй у Люсіна, Кастусь яшчэ доўга жыў дамашнімі ўражаннямі. Не магла іх развеяць і сустрэча з Ядвісяй. Бабка Мар’я адразу заўважыла.

— Што гэта, панічку, нейкі заклапочаны прыехаў з дому? Нешта хіба не ладзіцца там?

— I ладзіцца і не ладзіцца,— ухіліўся ад адказу настаўнік.— Цяжка, бабка, жыць на гэтым свеце...

— Нічога, панічку, усё добрае ваша яшчэ наперадзе... Я ведаю, што вас чакае шчасце, і вы будзеце вялікім чалавекам.

— Адкуль вы, бабка, гэта ведаеце?

— Ведаю! Некалі ўспомніш, галубок, што праўду казала знахарка Мар’я. Ого-го! — заплюшчыла старая вочы і паківала галавою.— Вялікім будзеш чалавекам. Чуе маё сэрца! Калі б я дажыла да таго часу, то прыйшла б і напомніла б панічыку, што я цяпер кажу...

Кастусь усміхаўся.

— Смейцеся, смейцеся сабе, але не раз успомніце некалі люсінскую старожку...

У настаўніка з’явіўся яшчэ адзін клопат. Дванаццацігадовая сястра Юзя, якая вырасла ў Альбуці і ніколі яшчэ не адлучалася ад мамы, сумавала па доме, прасілася, каб Кастусь завёз яе назад. Горш за ўсё было тое, што яна саромелася ісці ў клас, а сядзела і румзала ля акна. Бабка Мар’я з ёю і так спрабавала і гэтак: то гарбузікаў прынясе, то арэхаў, а вечарам забярэ да сябе, на цёплую печ, і расказвае казкі. Неўзабаве Юзя знайшла сабе занятак: абірала бульбу, пякла грэцкія бліны-пампушкі. Потым Кастусь пачаў даваць ёй рашаць задачкі і спісваць практыкаванні (чытала сястра добра), але яшчэ доўга Юзя не хадзіла ў школу, а займалася дома.

Зіма ў той год выдалася не вельмі халодная, але дужа снежная. Мяло і мяло, удзень і ўночы, замятала ўсе сцежкі і дарожкі. Трэба было настаўніку ў воласць па справах, але ён пабаяўся ехаць. Няхай трохі аціхне завея і людзі пратопчуць дарогу.

У адзін такі дзень, калі страшэнна лютавала завіруха, у такі дзень, пра які кажуць, што добры гаспадар і сабаку на двор не выжане, на ганку школы нехта моцна загрукаў ботамі, аббіваючы снег. Кастусь, які вёў урокі, падумаў, што нехта прыехаў з воласці, бо неўзабаве Юзя прачыніла дзверы і паклікала яго.

— Хто там? — запытаў настаўнік.

— Не ведаю,— паціснула плячыма Юзя.

На кухні весела скакаў на адной назе і расціраў правае вуха — Кастусь спачатку аж не даў веры — семінарскі прыяцель Косця Болтуць. Хлопцы радасна абняліся і пацалаваліся.

— Ты ведаеш, Стары, што твой госць галодны, як воўк, і змёрз, як цюцька?

Ужо седзячы за сталом, Болтуць расказаў, што сумаваў-сумаваў адзін, у сваім Пагосце-Загародскім, а потым надумаўся скочыць у госці. У якім Пагосце? А ў тым, што між Лагішынам і Лунінцом, па прамой не так далёка ад Люсіна, вёрст пяцьдзесят, не больш. Знаёмы фельчар падвёз на станцыю ў Лунін, а там цягніком дабіраўся, і нават на раз’ездзе ў Люсіна паравоз спыніўся. Вось пакуль у вёску трапіў, дык ледзь богу душу не аддаў...

Калі Фурсевіч быў заўсёды сур’ёзны і стрыманы ў выказванні сваіх пачуццяў, то Болтуць меў іншую натуру. Гэта весялун і рагатун, заядлы танцор і добры спявак. 3 ім не будзеш сумаваць ні ў мужчынскай, ні тым болей у дзявочай кампаніі,— ён усюды завадатар — ці пульку скінуць, ці застолле арганізаваць. Хват быў ён на анекдоты пра цара і царыцу. А калі да ўсяго гэтага дадаць, што быў ён рослы і прыгожы, умеў з густам апранацца, дык стане зразумела, што гэтага вясковага настаўніка цяжка было ўтрымаць на школьнай прывязі.

Болтуць многа чытаў, цікавіўся літаратурай, уважліва сачыў у семінарыі за першымі творчымі крокамі Кастуся Міцкевіча. Гэта яму семінарскі паэт падараваў на памяць цэлы сшытак сваіх рускіх і беларускіх вершаў. Таму нічога няма дзіўнага, што, трохі абагрэўшыся і перакусіўшы, госць папрасіў гаспадара прачытаць новыя вершы:

— Давай, Стары, прачытай, што ты выседзеў у палескай глушы.

— Мала напісаў,— прызнаўся Кастусь.— То школа шмат часу займае, то настрою няма.

— Ну, ну! Давай не прыбядняйся.

Кастусь ведаў, што ад Болтуця не адчэпішся, дастаў з шуфлядкі сшытак з чарнавымі накідамі паэмы «Яшукова гара» і пачаў чытаць:

Паны жывуць, не знаюць гора.

Мужык, як кінуты на мора

У стары човен і разбіты,

А вецер моцны і сярдзіты

Шуміць, бушуе і раве...

— Можа, варта сацыяльны момант праясніць і ўзмацніць,— выказаў сваё меркаванне Болтуць, калі Кастусь кончыў чытаць.— Ісці толькі ўслед за легендай мала. Табе як паэту трэба пазнаёміцца з такой вось літаратурай,— і госць паклаў на стол некалькі зачытаных тоненькіх брашурак.

Кастусь узяў верхнюю кніжачку ў сіняй вокладцы. «Правдивый рассказ, откуда и куда идут мужицкие денежки», «Лютня» — сборник революционных песен», «Лиса-патрикеевна». Гэта былі нелегальныя, пераважна жэнеўскія выданні рускіх нарадавольцаў. Была і адна беларуская кніга «Пра багацтва ды беднасць», таксама выдадзеная ў Жэневе ў 1881 годзе. Не, такіх брашурак люсінскі настаўнік не бачыў і не чытаў.

— Я думаю, цябе не трэба вучыць, каму можна, а каму нельга паказваць гэта,— сказаў Болтуць і дадаў: — А прачытаеш, дык завязі гэтыя кнігі ў Пінск. Я табе дам адрас сталяра Янкеля. Ён, дарэчы, твой зямляк, родам са Стоўбцаў... Скажаш, я прыслаў. Янкель узычыць новую літаратуру.

Пасля ад’езду семінарскага сябра Кастусь вечарамі праседжваў над нелегальнымі кнігамі. Уважліва чытаў, думаў над прачытаным, рабіў выпіскі. Гэта было для яго адкрыццём новага свету. Нібы ён хадзіў дагэтуль упоцемку, а цяпер, нарэшце, прабілася святло, і ён выкіраваўся на сцежку, асветленую сонцам. Праўда, да многага ён даходзіў яшчэ раней саматугам, пра шмат што разважаў так, як пісалася ў гэтых кнігах. Цвярозы чалавечы розум падказваў, а жыццёвыя абставіны прымушалі крытычна глядзець на праявы грамадскага ладу. Але тут ён упершыню сустрэўся, каб пра гэта гаварылася ўголас, без аглядак. 3 гэтых кніг вынікала, што цар і ўся царская хеўра — гэта крывасмокі, якія п’яўкамі ўпіліся ў жывое народнае цела.

Люсінскі настаўнік так захапіўся нелегальшчынай, што праседжваў далёка за поўнач. Найбольш цікавыя кнігі чытаў па некалькі разоў, у іншых перачытваў яркія і вострыя мясціны.

— Што гэта, панічку,— не раз пыталаея старая Мар’я,— сушыце ды сушыце мазгі? Вунь суседскія паненкі скардзяцца, што зусім перасталі адведваць іх. Ці ж можна так?

— Можна, бабка, можна! — жартаваў Кастусь.— Не толькі можна, а нават і трэба, каб дзяўчаты вельмі нос высока не задзіралі... Каб ты, бабуля, ведала, якія ёсць кнігі цікавыя, што нават пра дзяўчат забудзешся...

— Не ведаю, сынку,— адказвала старожка.— Не ўмею чытаць.

— Давайце будзем вучыцца.

— Не, галубок! Вочы ўжо не тыя. Дый у яму без граматы пусцяць...

У адзін прыгожы і ласкавы вясновы дзень раптам нечакана-негадана звалілася на Кастусёвы плечы трагічная вестка. Ён быў на ўроку, калі стараста Раман Круглы пад’ехаў на санках і асцярожна пастукаў пугаўём у шыбу. Кастусь падняў галаву і ўбачыў у руцэ старасты канверт. Пісьмо! 3 хваляваннем, нібы сэрцам адчуваючы нядобрае, ён выбег на ганак, разарваў канверт, прабег вачыма першыя радкі. У вачах пацямнела і павяло раптам убок. Каб не ўпасці, настаўнік прыхіліўся да вушака. Цяжка было даць веры таму, што паведамляў дзядзька Антось: «...тыдзень таму, як пахавалі бацьку...»

Кастусь не памятае, як ён прыйшоў у клас, адпусціў вучняў дахаты і зноў дастаў з кішэні канверт. Дзядзька Антось пісаў, што бацька хварэў тыдні два і памёр 23 лютага. Уладзік ездзіў у Стоўбцы да знаёмага тэлеграфіста, каб той даў тэлеграму на раз’езд Люсіна. Тэлеграма тая, відаць, не дайшла, бо іх, Кастуся і Юзі, на пахаванне не дачакаліся...

Настаўнік заплакаў — падняў галаву і толькі цяпер ўбачыў, што ў класе сядзіць сястра Юзя і спалохана пазірае на яго.

— Няма, Юзя, нашага таты,— ціха прамовіў Кастусь.

Пачуўшы плач Юзі, прыйшла з кухні бабка Мар’я. Яна таксама заплакала і тут жа пачала суцяшаць:

— Шкада бацькі, але сваім плачам, даражэнькія, вы яму ўжо не паможаце... Такая боская воля, панічыку мілы. Вы неяк пыталіся, чаго мы на свеце жывем. Дык я сёння вам скажу. Жывем на свеце мы, каб гараваць, пакутаваць і памерці. Найчасцей тады, калі яшчэ дзеці не сталі на свае ногі... Колькі ж гадоў вашаму тату?

— Пяцьдзесят тры ўсяго.

У той жа вечар, як толькі трохі адлегла ад сэрца, Кастусь сеў за пісьмо. Пачаў з суцяшэння, а закончыў пытаннямі. Чаму не напісалі раней, што бацька пры смерці? Ці слухаў яго доктар? Якую ён прызнаў хваробу? Што надумалі рабіць з купленаю зямлёю?

Доўга не было адказу. Устрывожаны маўчаннем, настаўнік баяўся, каб там, у Альбуці, не здарылася яшчэ якой бяды, і збіраўся ўжо хоць на дзень паехаць дадому, калі, нарэшце, атрымаў доўгачаканае пісьмо. Дзядзька Антось пісаў коратка, ён скардзіўся, што трэба пераязджаць у Смалярню, цяпер у леснічоўцы сама што збіраюць клункі і на днях пярэбары на новае месца...

ПЕТЫЦЫЯ СКІРМУНТУ

Дні, тыдні і нават гады бягуць так хутка... Мільгаюць, не раўнуючы, нібы тыя тэлеграфныя слупы за акном цягніка, калі паравоз імчыць састаў на поўную хуткасць.

Кастусь сядзіць пры акне ў вагоне трэцяга класа і пазірае, як нясуцца насустрач лясы і пералескі, балоты з нізкарослымі хвойкамі. Здаецца, нядаўна ён з трывогаю ў сэрцы ехаў у далёкае і незнаёмае Люсіна і вось так, як цяпер, узіраўся ў сумныя асеннія краявіды Палесся. Тады яго бянтэжыла, што едзе ў школу са спазненнем, едзе першы раз і не ведае, як там прыжывецца, які з яго атрымаецца настаўнік. Самому цяпер не верыцца, што з таго часу мінула ўжо тры гады і ён чацвёрты раз едзе пачынаць новы навучальны год у школе.

За гэты час колішні семінарыст Кастусь Міцкевіч, які тады з нейкай бояззю і сарамлівасцю ўнёс у вагон свой драўляны куфэрак і самавар і не ведаў, дзе з імі прыткнуцца, стаў іншым чалавекам. Ён пасталеў, памажнеў, даўно змяніў люсінскі лапсардак на просценькі, але прыстойны і ладна падагнаны да яго фігуры касцюм. Ва ўсёй яго паставе адчувалася энергія, бадзёрасць і стрыманая радасць.

3 Кастусём у вагоне сядзелі браты: дзесяцігадовы Юзік і васьмігадовы Міхась. Браў іх настаўнік з сабою без асаблівай ахвоты, бо хлопцы былі ў такім узросце, што не спускай з іх вока. Але ў Смалярні блізка школы не было, і малыя раслі на лес гледзячы. Трэба было неяк дапамагчы маці, і Кастусь узяў братоў з тым разлікам, што яны будуць хадзіць у яго школу.

Малады настаўнік ехаў у Пінкавіцкую школу, што знаходзілася недалёка ад павятовага Пінска. Там ён будзе працаваць ужо трэці год. У Пінкавічах і самім Пінску ёсць у яго шмат добрых знаёмых і шчырых сяброў. Усе думкі цяпер у Кастуся былі скіраваны на тое, каб хутчэй сустрэцца з імі, падзяліцца навінамі. Заўтра ці не пазней паслязаўтра трэба схадзіць у Пінск, узяць у Янкеля нелегальную літаратуру і даведацца, калі будзе чарговая сходка. Трэба пагаварыць і з Сымонам Крышчуком, трэба ж ведаць, чым жыве вёска, якія настроі ў сялян тут, на Палессі.

Вунь і Люсіна. Перш паказаўся будынак раз’езда, а пасля і канцавыя хаткі самой вёскі. Усё так выглядае, як і тады, калі ён хадзіў па гэтых сцежках-дарожках. Цяпер Кастусь спакойна пазіраў на знаёмыя яму мясціны, а раней, як тыя разы ехаў ён у Пінкавічы і мінаў раз’езд, нейкі смутак і жаль агортваў яго сэрца. Пазіраў тады настаўнік на раз’езд і вёску і адчуваў сябе нібыта вінаватым перад імі, што адцураўся іх, з’ехаў у другое месца.

Павэдлуг Пінкавіч Люсіна — глухая мясціна, нічога не скажаш, але надоўга застанецца яна ў Кастусёвым сэрцы. Там ён рабіў першы крок на настаўніцкай дарозе, там сустрэў Ядвісю. Ці было гэта сапраўднае каханне? Кастусь і сам не ведае. Можа, тады ён і пагарачыўся, што так хутка пакінуў Люсіна.

Вясною 1903 года, на другім тыдні пасля вялікадня, Кастусь паехаў з трыма люсінскімі вучнямі, якія трымалі экзамен за пачатковую школу, у Лунінец. Усе хлопцы адказвалі бойка і ўпэўнена, задачкі рашылі і дыктоўку напісалі добра. Лунінецкі настаўнік Карыцька круціў галавою, а інспектар народных вучылішчаў Кедраў, які прысутнічаў на экзаменах, нават пахваліў і сказаў:

— Магу прапанаваць вам, Міцкевіч, лепшае месца. 3 Пінкавіч пераводжу Мархеля, а вас хачу паставіць на яго месца. Падумайце і напішыце прашэнне на маё імя.

Вярнуўся тады ён з Лунінца, пачуў, што Ядвіся, не развітаўшыся з ім, выехала з Люсіна, сеў і напісаў прашэнне. Пасля таго ні разу не давялося бачыцца з ёю. Колькі разоў парываўся наведаць Люсіна, але ні разу не сабраўся. Чаго ехаць, калі там няма Ядвісі. Відаць, не суджана ім сустрэцца — і годзе! Можа, калі і бывае яна ўлетку, але ж і Кастуся тут няма гэтай парою...

*

Другая палова лістапада ў тым годзе выдалася марозлівая, але сонечная. Кожную ноч трымаўся невялічкі марозік. Днём было на дзіва ціха і па-асенняму прыгожа. Уся прырода нібы адпачывала пасля працавітай восені і рыхтавалася сустрэць зіму, якая была недзе блізка на падыходзе. Потым прыціснуў сапраўдны мароз і скаваў усё навокал: палескія балоты, Піну, азёры, прыпяцкія затокі і самую Прыпяць.

Палешукі з дня на дзень чакалі снегу, чакалі саннай дарогі, каб можна было ехаць на балота па сена. Чакалі яны яшчэ і адказу на сваю петыцыю. Спадзяваліся на тое, што цяпер, у час агульнага ўздыму працоўнага народа, удасца вырваць у Скірмунта сервітутныя землі. 3 трывогаю ў сэрцы чакаў далейшага разгортвання падзей і Кастусь. Ён ведаў, што ад далейшага развіцця падзей у краіне залежыць поспех справы, за якую ён узяўся, залежыць і яго ўласны лёс. Калі хваля народнага гневу будзе нарастаць, то Скірмунт стане больш згаворлівы. Калі ж паліцыя і казакі зацугляюць народ, тады і яму не даруюць. Настаўнік ведаў, што земскі начальнік двойчы выклікаў у Пінск валаснога старшыню Аляксандра Лоя, паклікалі на допыт Сымона Крышчука і іншых сялян. Самога ж яго ніхто не трывожыў. Гэта насцярожвала і яшчэ больш непакоіла.

У той дзень, 26 лістапада, Кастусь, як заўсёды, устаў рана, глянуў у акно і ахнуў ад здзіўлення: усё белае — ноччу выпаў снег. Ішоў ён і раніцай, калі настаўнік пачаў заняткі ў школе. У час урокаў Кастусь не раз лавіў сябе на тым, што ў нейкім роздуме ўглядаецца ў акно і забывае, што з ім і дзе ён. За акном кружыліся і, падхопленыя подыхам ветру, здавалася, не падалі на зямлю, а, наадварот, уздымаліся ўгору лёгкія сняжынкі. Настаўнік любаваўся павольным лётам сняжынак і не чуў, як вучні пачыналі шумець. Калі гоман у класе перавышаў дазволеную мяжу, Кастусь вяртаўся да рэальнасці і зноў вёў урок.

Адпусціўшы вучняў дахаты, настаўнік на хаду перакусіў і сабраўся ісці ў Пінск. Ён апрануўся, выйшаў на ганак і тут убачыў, што да школы пад’ехаў і спыніўся гарадскі рамізнік. 3 рысорнай брычкі вылез высокі стройны мужчына ў рыжай футравай шапцы і ў чорным зімовым паліто з такім жа рыжым каўняром. Хто б гэта мог быць? Аднак Кастусь сумеўся толькі спачатку, а потым не так пазнаў, як проста здагадаўся, што ў школу прыехаў сам павятовы інспектар народных вучылішчаў Антон Рыгоравіч Русецкі.

Інспектар падаў настаўніку руку (яго папярэднік Кедраў да такога дэмакратызму не даходзіў!) і папрасіў паказаць школу.

— Калі ласка, Рыгор Антонавіч, заходзьце, распранайцеся,— запрасіў нечаканага госця Кастусь.

— Вы, Канстанцін Міхайлавіч, некуды сабраліся? Не ў Пінск?

— У Пінск.

— Ну, дык я гляну на вашу школу, а потым разам паедзем у горад, а па дарозе і пагаворым.

Госць паводзіў сябе афіцыйна, але без пыхі: зайшоў у класны пакой, паглядзеў запісы ў журнале, запытаў, колькі вучняў па спісу і колькі з іх ходзіць у школу. Потым яны селі ў брычку і паехалі. Русецкі некалькі хвілін маўчаў, а потым загаварыў:

— Што вас прымусіла, Канстанцін Міхайлавіч, напісаць гэтую няшчаскую петыцыю? Ці думалі вы, што вам пагражае? Дый наогул, якая вам справа да таго, што мужыкам нечага не хапае... Ваша задача — вучыць грамаце дзяцей і ўсё. Астатняе вас не датычыць!

— Паважаны Рыгор Антонавіч, але ж я народны настаўнік,— спакойна адказаў інспектару Кастусь, робячы націск на слове «народны».— Народ папрасіў мяне напісаць петыцыю і прынёс межавы план, згодна якога сервітутная зямля належыць сялянам, а не пану Скірмунту. Ці мог я адмовіць? Хто ж ім напіша? Валасны пісар, дзяк ці ляснічы?

— А што было б, калі б вы не напісалі петыцыю?

— Хто яго ведае. Магчыма, сяляне ў гневе спалілі б панскі маёнтак у Альбрэхтове.

— Спыніцеся! — загадаў Русецкі рамізніку і вылез з брычкі.— Мы пройдзем крыху пехатою.

Злез і Кастусь. Ён не разумеў пакуль што, куды хіліць пан інспектар. Калі рамізнік ад’ехаўся, Русецкі загаварыў зноў:

— Паўтарыце, што было б, калі б вы не напісалі петыцыю.

— Сяляне маглі б пусціць пану Скірмунту пеўня. Гневу і крыўды ў іх было цераз край.

— Значыцца, петыцыя ваша выратавала маёнтак Альбрэхтова! — узрушана прамовіў Русецкі.— Гэта ваш выратавальны круг! Вы разумееце гэта ці не?! Хапайцеся за гэтую ідэю, і яна, толькі яна адна можа дапамагчы вам у гэтай сітуацыі. Чуеце, Канстанцін Міхайлавіч.

Настаўнік не чакаў такога павароту справу. Хто мог падумаць, што школьны інспектар падкажа яму такую дасціпную і сапраўды выратавальную ідэю? Цяпер і ён прыкінуў так і гэтак, і выходзіла, што можна было ўчапіцца за гэтую саломінку.

— А зараз раскажыце, Канстанцін Міхайлавіч, як гэта ўсё было,— звярнуўся Русецкі да настаўніка.— Я не раблю допыту і не праводжу дазнання, але хачу ведаць усе абставіны, каб памагчы вам.

Калі інспектар з настаўнікам міналі Вішавічы, ім трапіліся насустрач тры пінкавіцкія фурманкі. Сяляне ветліва прывіталіся. Русецкі ўсміхнуўся:

— Відаць, мясцовыя жыхары вас любяць, а вось з начальствам не вельмі ладзіце. А ці вядома вам, Канстанцін Міхайлавіч, што ў павет паступілі ўжо дзве заявы, каб вас перавялі ў другое месца?

— А каму гэта я замінаю?

— Тутэйшаму панству. Яны баяцца, што вы кепска ўплываеце на сялян. Я, са свайго боку, пастараюся вам дапамагчы, наколькі мне гэта ўдасца...

А снег усё сыпаў і сыпаў.

*

Русецкі сваё слова стрымаў. 3 снежня 1905 года ён напісаў на імя дырэктара народных вучылішчаў Мінскай губерні Мікалая Фёдаравіча Акаронкі адносіну, у якой адмятаў усе абвінавачванні ў адрас пінкавіцкага настаўніка Міцкевіча ў падбухторванні сялян супраць памешчыка Скірмунта. Школьны інспектар настойліва даводзіў, што настаўнік не толькі не вінаваты, а, наадварот, сваімі дзеяннямі зрабіў добрую справу і выратаваў панскі маёнтак Альбрэхтова ад разгрому. Гэтае сцверджанне праводзілася з асцярогаю, каб губернскае начальства — барані, божа! — не падумала, што інспектар Русецкі абараняе нейкага там Міцкевіча. У адносіне было некалькі папрокаў у адрас настаўніка, што рабіла ўражанне аб’ектыўнага падыходу да справы:

«25 лістапада да мяне з’явіўся земскі начальнік 4-га ўчастка Пінскага павета граф дэ Шамбарант і заявіў, што сяляне вёскі Пінкавічы падалі петыцыю суседняму памешчыку Сігізмунду Сігізмундавічу Скірмунту, патрабуючы права свабодна лавіць рыбу ў двух азёрах, бясплатна карыстацца чаротам, які расце на беразе гэтых азёр, і ўступкі сервітутнага ўчастка зямлі. Петыцыя была складзена, паводле слоў графа, мясцовым настаўнікам народнай школы Канстанцінам Міхайлавічам Міцкевічам. У сувязі з такой заявай пана земскага начальніка я на наступны дзень накіраваўся ў Пінкавічы, каб на месцы расследаваць гэтую справу...

Паводле слоў Міцкевіча, усё пачалося ў вёсцы Пінкавічы наступным чынам. У святочны дзень 21 лістапада амаль усе дарослыя вёскі Пінкавічы сабраліся ў канцы вёскі, пачалі гаварыць пра тое, што памешчык Скірмунт незаконна карыстаецца азёрамі, чаротам і ўчасткам зямлі ў 77 дзесяцін — усё гэта калісьці належала сялянам. Па той прычыне, што сяляне сышліся недалёка ад школы, то Міцкевіч, пачуўшы шум, падышоў да сялян з мэтаю даведацца, што яны задумалі. Даведаўшыся, што сяляне збіраюцца ісці грамадою да памешчыка, Міцкевіч параіў ім гэтага не рабіць, а паслаць сялянскіх дэпутатаў, якія выкажуць пану свае патрабаванні. Сяляне паслухаліся парады настаўніка і накіравалі да Скірмунта дэпутатаў, але той не стаў іх слухаць і папрасіў пакінуць яго ў спакоі. Дэпутаты вярнуліся ад памешчыка, расказалі пра вынікі сваіх перагавораў з панам, пасля чаго сяляне пачалі хвалявацца яшчэ больш. Многія з іх крычалі:

— Пайшлі граміць маёнтак Скірмунта!

Настаўнік, бачачы такое ўзбуджэнне сялян, параіў ім напісаць петыцыю памешчыку, у якой яны могуць выказаць свае патрабаванні. Сяляне паслухаліся разважлівай парады Міцкевіча і папрасілі яго напісаць петыцыю, якая і была складзена ў школе і падпісана сялянамі ў ліку 69 чалавек. Петыцыя гэта напісана ў самым міралюбівым тоне, і ў ёй няма намёку на пагрозы.

Грунтоўна пагаварыўшы з настаўнікам, я зрабіў яму строгі наказ і напамінак пра недарэчнасць выступаць у ролі кіраўніка аграрнага руху таму, хто па самой ідэі свайго абавязку павінен сеяць «разумнае, добрае, вечнае», а не ўзбуджаць страсці народныя.

У заключэнне лічу абавязкам паведаміць, што да мясцовага маршалка паступіла некалькі заяў з боку бліжэйшых да Пінкавіч памешчыкаў, якія просяць перавесці Міцкевіча ў іншае месца, бо баяцца, што ён будзе кепска ўплываць на тутэйшых сялян. Я, са свайго боку, не прыйшоў да канчатковага рашэння па гэтаму пытанню, таму што баюся, каб перамяшчэнне Міцкевіча не выклікала яшчэ большага хвалявання сярод сялян, вельмі прыхільных да яго, а таксама не павяло б на якое-небудзь злачыннае дзеянне і іншых настаўнікаў Пінскага павета, якія наўрад ці застануцца пасіўнымі да лёсу аднаго са сваіх таварышаў».

Калі ў Мінск прыйшоў ліст інспектара Русецкага па справе пінкавіцкага настаўніка, дырэктар народных вучылішчаў Акаронка распарадзіўся перавесці Канстанціна Міцкевіча ў Верхменскую школу Ігуменскага павета. Гэта і выратавала Кастуся. Бо праз які тыдзень у канцылярыю дырэктара паступіла грозная адносіна самога губернатара, у якой Міцкевіча лічылі падбухторшчыкам сялян і ініцыятарам напісання петыцыі. Аднак Акаронка не стаў праводзіць дазнання. Вінаваты настаўнік ці не вінаваты, а аднаго пакарання — пераводу на новае месца — даволі.

Аднойчы вярнуўся ўвечары Кастусь з Пінска і сказаў старожцы:

— Ну, цётка Ганна, не памінайце ліхам.

— Пакідаеце ўсё ж нае, панічыку?

— Прыходзіцца. Паслязаўтра зранку еду на новае месца.

Кастусь спачатку меркаваў заехаць дахаты, каб пакінуць братоў у Цёмных Лядах, а самому падацца ў новую школу. Потым перадумаў. Нашто трывожыць маці! Яна адразу здагадаецца, што нешта ў сына здарылася нядобрае, калі яго сярод зімы пераводзяць на новае месца службы. Вось прыедзе ён у Верхмень, уладкуецца ў школе і адразу напіша, дзе працуе і што з ім. У маці сваіх клопатаў хапае, каб яна яшчэ перажывала і за сына.

У аўторак зранку ля школы спыніўся з канём Сямён Крышчук. Настаўнік вынес свой куфэрак і клунак з кнігамі, пасадзіў Юзіка і Міхася на сані, прыкрыў ім ногі дзяружкаю, а сам вярнуўся апошні раз глянуць на свой любімы пакойчык. У школьнай будыніне было ціха: яшчэ не скончыліся калядныя канікулы. Гэта добра, што ніхто з вучняў не будзе бачыць, як ён пакідае школу. Праз некалькі дзён прыедзе сюды новы настаўнік, і школа зноў ажыве...

Цяжка расставацца з тым месцам, дзе праседжваў над кнігамі вечары, а часам і ночы, пісаў вершы, рабіў запісы ў дзённіку. Любіў яшчэ і проста сядзець пры акне і пазіраць на зарэчча, дзе зімою стылі на марозе, а ўлетку квітнелі зелянінаю вербы. Колькі ў гэтым утульным пакойчыку дум перадумана, колькі здзейснілася і не здзейснілася яго мар. Колькі старонак напісана, колькі кніг перачытана! Таму і шкада пакідаць гэты блізкі і дарагі яму кут. За два з паловай гады зжыўся з гэтымі сценамі, упадабаў цёплую грубку, пры якой так добра чыталася і думалася. Тут не раз ён перажыў радасны творчы ўздым. Былі тут дні трывог і пакут, асабліва за апошнія дні, калі пасля петыцыі хмары збіраліся над яго галавой. Што ні кажы, а часцінка душы назаўсёды засталася ў гэтай школьнай бакавушцы.

Кастусь яшчэ раз акінуў вокам сцены, пусты стол і выйшаў на ганак. Выйшаў і ўбачыў, што каля саней стаяць вучні. Сабралася іх чалавек дваццаць... Былі тут Алесь Грылюк, Пятрусь Лемеш і нават Сяргей Папок, якога ніяк не чакаў убачыць Кастусь. Сяргея ён некалькі разоў восенню ставіў у кут.

— Бывайце, дзеці! Вучыцеся грамаце, вучыцеся дабівацца праўды. Без яе цяжка жыць на свеце.

Наперад ступіў Сяргей, скінуў шапку і сказаў:

— Дзякуй вам, панічыку, за ўсё добрае, што вы рабілі нам і нашым бацькам. Мы вас ніколі не забудзем. Шчаслівай вам дарогі!

Неяк балюча зашчымела на сэрцы ў настаўніка, набегла нават сляза. Ён памахаў рукою вучням і скочыў у сані.

— Но-но! — махнуў пугай Сямён Крышчук.

— Шчасліва! Добрай дарогі! — закрычалі вучні.

З’ЕЗД I ПАСЛЯ З’ЕЗДА

Міцкевіч хутка і параўнаўча лёгка прыжыўся ў Верхмені: гэта было ўжо трэцяе месца яго настаўніцкай службы, а ва ўсіх школах губерні склалася амаль аднолькавая завядзёнка, нават будынкі іх былі ўсюды падобныя. Бярыся і адрабляй свае дваццаць рублёў, якія адмервае табе не вельмі шчодрая казна. У новай школе была толькі тая асаблівасць, што тут працавала ажно два настаўнікі. Калі ў Люсінскай і Пінкавіцкай школах прыходзілася весці ўсе чатыры класы, то ў Верхмені выпала вучыць трэці і чацвёрты.

Кастусь шкадаваў, што далёка засталіся настаўніца Ганцова, пінскія знаёмыя. Не было з кім пагаварыць адкрыта, выказаць свае думкі і меркаванні. Не трапляла больш у яго рукі нелегальная літаратура. Тут, на новым месцы службы, Кастусь адчуваў сябе нібы на востраве, адрэзаным ад усяго, што дзеецца на свеце. 3 калегам настаўнікам Анцыповічам не пагаворыш: той, як чорт крыжа, баяўся нават пачынаць гаворку пра палітыку.

Праўда, ён некалькі разоў з мясцовымі дзядзькамі ездзіў у Мінск. 3 Верхменя да губернскага горада было не так далёка — вёрст сорак. Але што асабліва пачуеш ці даведаешся ў Мінску, калі няма ў ім добрых знаёмых і блізкіх? Тым болей, што на горад, як і на ўсю губерню, распаўсюджвалася палажэнне пра незвычайную ахову, што было раўназначна ўвядзенню ваеннага становішча. Паліцыя арыштоўвала падазроных асоб, мінскі турэмны замак быў бітком набіты, акруговы суд працаваў дзень пры дні. У такі час з людзьмі не вельмі пагаворыш, кожны трымае язык за зубамі.

У час адной з такіх вылазак у губернскі Мінск — было гэта напрадвесні — верхменскі настаўнік заглянуў у адну кнігарню, другую, накупляў сталічных і мінскіх газет, а на рагу Захараўскай і Серпухоўскай, каля чырвонай мураванкі з прыгожаю шыльдай «Минское отдѣление крестьянского поземельного банка», убачыў, што нейкі хлапчына прадае старыя кнігі. Падышоў, пачаў перабіраць кнігі, і раптам на вока трапіла беларуская брашура ў зялёнай вокладцы «Аб чым у нас цяпер гаманяць».

Вечарам узяўся Кастусь чытаць тую беларускую кнігу. Не, не тое! Нейкі пісака ўсяляк расхвальваў царскі маніфест 17 кастрычніка. Многа пораху трацілася на тое, каб даказаць, што трэба слухацца не злых людзей, якія падкідваюць лістоўкі, а начальства. У канцы брашуры невядомы аўтар даваў парады сялянам: не секчы панскі лес і не квапіцца на чужое дабро. Для настаўніка было зразумела, для чаго выдавалася гэтая кніга. Не зусім ясна было толькі, чаму царскія ўлады выкарыстоўвалі для свае прапаганды беларускую мову, якую самі не прызнавалі і тапталі ў гразь. Ці не выдалі тыя «ашуканцы», тыя «злыя людзі», якія тлумачаць народу царскі маніфест па-іншаму, нейкія беларускія кнігі?

Усю зімачку Кастусь ні разу не браўся за пяро. То трывожнае чаканне нейкіх перамен, то клопат з той петыцыяй, а пасля пераезд на новае месца выбівалі з творчага настрою. Цяпер зноў Кастусь сядзеў позна начамі: ціхенька тупаў у сваім пакойчыку, каб не пабудзіць братоў, якія спалі за дашчанай перагародкай, і пісаў, пісаў.

Нібы прарвалася нейкая застаўка, што стрымлівала яго душэўныя парыванні. Словы клаліся ў радкі лёгка і проста, іх не трэба было шукаць, яны даўно былі вынашаны ў сэрцы і прасіліся на паперу:

Край наш бедны, край наш родны!

Лес, балоты і пясок...

Чуць дзе крыху луг прыгодны...

Хвойнік, мох ды верасок...

Вясна, што ўладна стукалася ў школьнае акенца, надавала яшчэ больш энергіі і творчага запалу. Радасць, бадзёрасць і ўздым поўнілі ўсю істоту маладога паэта. Усё ўспрымалася больш абвострана, глыбока і ярка. Тыя няясныя і няпэўныя пачуцці і ўражанні, якімі ён жыў штодня, тыя грамадскія трывогі, што не давалі спакою кожнаму сумленнаму чалавеку, цяпер выліваліся на паперу, набывалі акрэслены змест і напрамак. Гэта быў самааналіз, пагляд на сябе і свае думкі як бы збоку:

Чым успомніць цябе, моладасць,

Жыцця светлага ты раніца?

Прылятае вясна мілая,

Ды вясна мая туманіцца.

Не было таго дня, каб у маладога паэта не нарадзілася новай задумы, не з’явілася новага верша. Шырокай нястрымнай плынню ішла па зямлі вясна, звінелі срэбнымі званочкамі жаваранкі, абуджалі палеткі і ўсё наваколле ад зімовага сну, прыносілі ў сэрца надзею на вялікія перамены.

Кастусь адчуваў, што вясна павінна абудзіць не толькі прыроду, але і людзей. Леташняя вясна была яскравым доказам гэтага. Думалася, што цяпер на шырокі прастор выльецца хваля народнага гневу, пачнецца барацьба за зямлю і волю з новай сілай. Пра гэта настаўнік думаў не раз, да гэтага рыхтаваўся і пра гэта пісаў у сваіх вершах. Хацелася сказаць пра многае. I ў першую чаргу пра сялянскую нядолю, перажытую ім, добра вядомую яму, мужыцкаму сыну. Ведаў ён і тых, хто трымаў у ярме селяніна, не даваў яму разгарнення:

Багачы і панства,

Нашы «дабрадзеі»!

Мы на суд вас клічам,

Каты вы, зладзеі!

*

Перад самым вялікаднем прыйшоў у Верхмень ліст ад Сянкевіча. Алесь запрашаў семінарскага сябра прыехаць на свята ў Мікалаеўшчыну. Унізе была прыпіска з клічнікам: «Стары, трэба абавязкова сустрэцца!» Калі Бас, які не любіў пісаць пісьмаў, напісаў з такой прыпіскай, то сапраўды нейкая важная і пільная справа патрабавала, каб Кастусь наведаў родныя мясціны. Праўда, вельмі запрашаць яго не трэба было. Ён жа ад самай восені не быў дома. Юзік з Міхасём таксама рваліся дахаты. Там недзе і маці сумавала па хлопцах.

Сам Сянкевіч вось ужо другі год, як асталяваўся ў роднай вёсцы. Ці закінуў дзе слова бацька — царкоўны стараста, ці проста яму пашэнціла, але Алесь атрымаў прызначэнне ў Мікалаеўскую школу. Цяпер ён раскашаваў дома: жыў на бацькавым стале, а свае грошы пускаў на кнігі, бо збіраўся падацца далей у навуку — здаць экзамен за гімназію і паступіць на медыцынскі факультэт.

У першы дзень вялікадня Кастусь пайшоў у Мікалаеўшчыну і адразу заглянуў да Сянкевіча. Маці сказала, што Алесь з Нічыпарам Янкоўскім некуды пайшлі, можа, у школу. Кастусь падаўся туды — на дзвярах замок, завярнуў да Яські Базылёвага — і там няма. Хацеў ужо ісці да Петруся, які не раз дакараў пляменніка, што мінае дзядзькаву хату, ажно бачыць — валіць з-пад карчмы цэлая кампанія настаўнікаў і тутэйшых хлопцаў, а сярод іх і Алесь і Нічыпар. Віталіся шумна і радасна.

— Як ты там, Стары, пінскае балота адваёўваў у Скірмунта? — з іроніяй запытаўся Цімафей Камароўскі.

— Адваёўваў патрошку і пакуль што выйшаў з вады сухім,— адказаў Кастусь. I, прыпамінаючы даўнюю гаворку, весела дадаў: — А ў карты не гуляў і ў царкоўным хоры не спяваў. Далей таксама не думаю сядзець цішком, як некаторыя...

— Паглядзімо, ці надоўга ў цябе хопіць пораху.

— Хлопцы, прашу ка мне ў школу! — падаў кліч Алесь.

Школа, як і некалі, калі ўпершыню ступіў на гэты ганак Кастусь, выглядала сумна і бедна. Сцяна справа ад ганка асунулася, хоць даўно была ўзята ў лісіцы, ганак спарахнеў, і замест яго ляжала сукаватая калода. Не лепшы выгляд мела будыніна ўнутры: дзіравая падлога, сцены абшарпаны, столь у чорных плямах падцёкаў.

Алесь адамкнуў дзверы ў свой пакойчык, а потым збегаў дахаты і прынёс пірог, кусок шынкі і яшчэ сёе-тое. Хлопцы павесялелі і смела зацягнулі:

Разбурым крэпасці і троны,

3 астрогаў мы саб’ём замкі,

3 парфіры царскай залачонай

Пашыем мы сабе парткі!..

Спявалі «Слезамн залит мир безбрежный» і «Замучен тяжелой неволей», потым Сянкевіч прапанаваў:

— А цяпер папросім Косціка Міцкевіча, каб прачытаў нам свае вершы. Давай, Стары!

Кастусь падняўся, глянуў на мікалаеўцаў, усміхнуўся і пачаў:

Льецца Нёман паміж гораў,

Поўны сілы і красы,

У далёкія прасторы

Гоніць воду праз лясы.

Верш пра Нёман вельмі спадабаўся, усе пачалі прасіць:

— Яшчэ што-небудзь, Стары!

Прыйшлося прачытаць яшчэ некалькі вершаў і кончыць радкамі, якія склаліся ўчора ў дарозе:

Устаньце, хлопцы, ўстаньце, браткі!

Устань ты, наша старана!

Ужо глядзіць к нам на палаткі

Жыцця новага вясна.

Пасля гаворка пайшла пра тое, што трэба сабрацца ўлетку ўсім настаўнікам і заснаваць рэвалюцыйны настаўніцкі саюз. Было сказана многа слоў пра ролю і месца настаўніка — чорнага вала на ніве народнай асветы — у цяперашнім жыцці вёскі. У многіх рускіх губернях настаўнікі арганізоўвалі прафесійныя саюзы, думалі пра грамадскую дзейнасць.

— Вядома, мы павінны далучыцца да Усерасійскага настаўніцкага Саюза,— гаварыў Нічыпар Янкоўскі са Стаўбцоўскай школы.— Трэба думаць, што мы не абмяжуемся толькі чыста прафесійнымі задачамі.

— Надышла такая пара,— падтрымаў сваіх калегаў Кастусь,— што настаўніку проста нельга заставацца ў баку ад вясковага жыцця, калі ён не хоча страціць сувязі з народам. Што сказалі б сяляне, ка-

лі б я не напісаў ім петыцыі? Як я глядзеў бы ў вочы сваім вучням, калі б яны ведалі: «Наш настаўнік пабаяўся, спужаўся начальства»?

Сяброўская бяседа зацягнулася далёка за поўнач. Засталіся ў школе толькі Алесь, Нічыпар і Кастусь. Яны гаварылі адкрыта і смела. Ніхто з іх не мог прадбачыць таго, што адбудзецца тут, у гэтым самым пакойчыку, праз тры месяцы і так многа неспадзяванага прынясе кожнаму...

Коратка гісторыя ўсяго, што здарылася тут, такая.

Сябры-настаўнікі дамовіліся сабрацца ў Мікалаеўшчыне на сходку 25 чэрвеня (потым збор перанеслі на 9 ліпеня). Канспіратыўнага вопыту ні ў кога не было. Ехалі настаўнікі цэлымі групамі, хто восьмага ўвечары, а большасць дзевятага раніцай. Іван Фёдараў прыкаціў на веласіпедзе. Пра чалавека, які ехаў на двух дзіўных колах, было гаворкі па ўсёй ваколіцы на цэлы тыдзень! Калі б гэта збіраліся толькі настаўнікі-мікалаеўцы, то нічога дзіўнага — едуць хлопцы на лета да сваіх бацькоў. А то ішлі і ехалі незнаёмыя настаўнікі. Аб тым, што гэта іменна настаўнікі, можна было лёгка здагадацца па іх вопратцы, якая сведчыла, што гэта не сяляне і не сапраўдныя паны. Чаго яны едуць, куды? Свержанскі валасны старшыня Восіп Сянько адразу змікіціў, што настаўнікі задумалі нейкую крамолу, і данёс земскаму. Той даў загад мясцоваму станавому прыставу «накрыць» настаўнікаў. Загад спазніўся: настаўнікі паспелі правесці на беразе Нёмана сходку і вярнуліся назад у Мікалаеўскую школу. Пакуль сакратар сходкі Аляксандр Райскі напісаў пратакол, а настаўнікі падпісалі яго, было ўжо за поўнач. Выстаўленыя настаўнікамі для аховы пасты разышліся. Вось тады і прымчаліся конныя стражнікі на чале са станавым прыставам Гаўрылавым і ўраднікам Кабяком і акружылі школу.

Настаўнікі былі ў гэтым самым пакойчыку, калі сюды ўварваўся ўраднік і схапіў са стала падпісаны пратакол і іншыя паперы. Здарылася ўсё гэта так неспадзявана, што хлопцы на нейкую хвіліну разгубіліся.

Але раптам у начной цішы пачулася трывожнае:

— Бом-бом! Бом-бом!

Нехта здагадаўся забрацца на царкоўную званіцу і падняў на ногі людзей. Мікалаеўцы, як на пажар, прымчаліся з вёдрамі і бусакамі к школе і акружылі стражнікаў. Натоўп ваяўніча шумеў:

— Хто вас прасіў сюды, архангелы?

— Прэч адсюль, а не дык рэбры палічым!

Варожыя адносіны людзей да стражнікаў выратавалі настаўнікаў ад арышту. Станавы прыстаў са сваімі ваякамі даў драла з вёскі. Час быў неспакойны, з народам лепш не задзірайся.

Раніцою ў не вельмі вясёлым гуморы пакінулі настаўнікі Мікалаеўшчыну і раз’ехаліся па сваіх школах. Кожны разумеў, што перад начальствам за такія рэчы прыйдзецца трымаць адказ. У дырэкцыі народных вучылішчаў цырымонія кароткая: дадуць воўчы білет у зубы — і не знайся! Аднак, несучы трывогу і неспакой у сэрцы, сябры суцяшалі адзін другога і наказвалі:

— Галоўнае — не падаць духам!

— А ты, Стары, напішы пра тое, як настаўнікі на з’езд сабраліся і што з гэтага выйшла!

Кастусь адкрыў у сваім характары адну немалаважную рысу. Калі навісае пагроза расправы, калі над ім збіраюцца цёмныя хмары, дык напінаецца нейкая струна, што звычайна дрэмле ў душы, расце энергія і прага да барацьбы. Тады нічога не страшна, тады ён можа брацца загрудкі з любой злыбядою, з любым праціўнікам, што становіцца ўпоперак дарогі. Такі настрой быў у Пінкавічах. Такое адчуванне з’явілася цяпер, калі зноў навісла пагроза, што начальства на гэты раз не даруе ўдзелу ў настаўніцкім з’ездзе. Няхай! Нічога не страшна, ніякія вятры і буры не сагнуць яго. Толькі ў барацьбе чалавек набіраецца сілы, моцы і гарту. Жыццё — гэта бясконцае змаганне за сваё чалавечае права, за вялікую чалавечую праўду. Па зямлі трэба крочыць смела, ісці наперад, не зважаючы на перашкоды. Толькі тады ты даб’ешся перамогі, прыйдзеш да свае мэты, убачыш жаданыя далягляды.

Аднак цешыць сябе надзеяй доўга не прыйшлося: у скорым часе ён атрымаў цераз воласць паведамленне, што дырэкцыя народных вучылішчаў Мінскай губерні звальняе яго з пасады. Матывіроўкі ніякай. Усё і так зразумела. Гэтую вестку Кастусь сустрэў даволі спакойна. Што ж, іншага чакаць было нельга! Хоць вестка невясёлая, але кончылася няпэўнасць. Цяпер ясна, што рабіць: трэба збіраць манаткі, здаваць школу — і ў дарогу. Куды? Пакуль што дамоў, у Смалярню, а там будзе відаць.

ДОМА

У самае жніво Кастусь вярнуўся ў Смалярню. Сядзець у Верхмені не выпадала: пачыналася самая гарачая пара ў гаспадарцы, а ён тут б’е лынды. Трэба ехаць зарабляць сабе на хлеб, бо калі настаўніцкай пасады не дадуць, дык дзе ты інакш на зіму прыткнешся, як не ля сваіх?

Шчыра кажучы, Кастусь адчуваў сябе перад маці вінаватым. Што ні кажы, апраўдання яму няма. Маці, усе дамашнія чакалі ад яго падмогі. Быў бы на службе, то і тут, у леснічоўцы, лягчэй. Вось мінулую зімку жылі з ім Юзік і Міхась. Не так цесна было за сталом у леснічоўцы. Сямейка, дзякаваць богу, вялікая — хлеба і да хлеба толькі давай. Вопратку яшчэ трэба справіць, нейкі абутак. Вунь і дзяўчаты падымаюцца на ногі, ім уборы трэба. А дзе гэта ўсё возьме бедная ўдава? Калі і ёсць якая за душою капейка за тую прададзеную зямлю, то на яе дзірак многа. А ён, сараматнік, замест таго, каб дапамагчы маці, сам прыехаў на сіроцкі хлеб.

Каб неяк апраўдацца перад маці, братамі і сёстрамі, мець маральнае права на кавалак хлеба і лыжку поліўкі ў леснічоўцы, Кастусь палажыў на стол дваццаць пяць рублёў.

— Сынок, ты ж цяпер без службы,— ціха прамовіла маці.— Можа, табе самому грошы спатрэбяцца? Мы ў цябе нічога не просім.

— Не, мама! Няхай будзе мая доля, мой узнос у хату. Відаць, прыйдзецца зімаваць з вамі, калі не трапіцца якая служба.

Атрымалася неяк само сабою так, што адпала патрэба тлумачыць маці, чаму ён прыехаў дахаты і не трымаўся настаўніцкай службы. Яму спачатку думалася, што маці заплача і тады прыйдзецца перад ёю апраўдвацца і даказваць, што ён не мог інакш зрабіць, бо яго душа рвецца да справы і змагання за лепшую долю. Хіба ён мог застацца збоку, калі ўсе яго сябры-настаўнікі сабраліся, каб сказаць слова ў абарону свае чалавечае годнасці? Як-ніяк ён чатыры гады адслужыў, паспытаў не вельмі салодкага настаўніцкага хлеба, пабываў ажно ў трох школах, гэта значыць, жыў у трох вёсках. I ўсюды адна бяда, адны балячкі, усюды пануе беззямелле, адсюль беднасць, зарабіць якую капейчыну селяніну ў Люсіне ці Верхмені няма дзе. Хлапчукі горнуцца да школы, ідуць вучыцца грамаце і дзяўчаткі, але ў хаце няма лішняй капейкі, каб справіць шкаляру боты ці світку. Вучні восенню і зімою апранаюцца ў бацькавы неданоскі, душацца нішчымніцай, часта хварэюць, прапускаюць урокі.

Пасля чатырохгадовай працы ў школе Кастусь пераканаўся, што вёска абуджаецца. Гэта асабліва паказалі падзеі з петыцыяй Скірмунту. Ніхто не падбухторваў пінкавіцкіх сялян, яны самі надумалі вярнуць сваё права на сервітутныя землі і балотныя азёры і рушылі грамадою ў Альбрэхтава. Можа, і памылку зрабіў Кастусь, што прапанаваў ім не ісці ўсім разам, а паслаць сваіх прадстаўнікоў, а потым напісаць петыцыю. Калі б сяляне грамадою рушылі на панскі маёнтак, то, магчыма, Скірмунт спужаўся б і задаволіў патрабаванні сялян. Хто яго ведае, як яно лепш...

Пад вечар прыйшоў з абходу Уладзік.

— Бяры ў памочнікі,— і жартам і ўсур’ёз сказаў Кастусь.— Іншай службы, відаць, мне цяпер не дадуць.

— Нічога, хлеба і бульбы хопіць. А да хлеба і бульбы во ёсць! — Уладзік высыпаў з леснікоўскай торбы кучу чорнагаловых баравікоў.

Тыя грыбы звялі Кастуся. У нядзелю ён не пайшоў у Мікалаеўшчыну, каб сустрэцца са знаёмымі хлопцамі, а разам з Юзікам і Міхасём зрабіў паход па грыбных баравінах. Утрох кошык набралі, было ясна, што па-сапраўднаму грыбы яшчэ не высыпалі. Дый у Смалярні не было такіх хвацкіх мясцін, як у Альбуці. Потым набеглі дамашнія справы. I толькі ў наступную нядзелю Кастусь пабачыўся з Сымонам Самахвалам.

Пайшоў Кастусь у Стоўбцы на пошту. Можа, хто прыслаў пісьмо? Няма! Выйшаў на ганак і задумаўся: ісці ў Мікалаеўшчыну ці адкласці на другі дзень? Ажно бачыць: ссутуліўшы плечы, ідзе Самахвал.

— Гэй, Імбрычак, пачакай! — гукнуў Кастусь.

Сымон спыніўся, азірнуўся і радасна прывітаў сябра. Хлопцы завярнулі да Шварца ў шынок.

— Прыехаў і не паказваешся,— ушчуваў Кастуся па дарозе Сымон.— Расказвай, як жывеш, што думаеш рабіць і дзе зімаваць? Я свой імбрычак апусціў долу. Сумна аднаму.

Самахвал паведаміў навіны. Сянкевіч уцёк не адзін, а з Нічыпарам Янкоўскім. 3 Германіі было ад іх пісьмо, абяцалі напісаць на імя следчага, што ўсю віну бяруць на сябе.

Яшчэ Сымон сказаў, што стражнік са Свержані Восіп Клімовіч, які прыязджаў разганяць з’езд, 10 ліпеня ўтапіўся ў Нёмане, а станавога прыстава Гаўрылава звольнілі са службы за тое, што спужаўся мікалаеўцаў і не арыштаваў настаўнікаў.

— Ты ж, відаць, не ведаеш яшчэ, які трафей трапіў Сянкевічу ў тую памятную ноч? Знайшоў Алесь каля школы нагайку. Згубіў яе нейкі стражнік, гарцуючы пад вокнамі школы. Казаў Сянкевіч, шта возьме з сабою тую нагайку, каб паказаць усяму свету, чым адукоўваюць настаўніка ў Расіі,— закончыў навіны Сымон.

ШКОЛА

Сябры сустракаліся часта: калі не кожны дзень бачыліся, то праз дзень — два. Не прыйдзе Сымон у Смалярню, дык Кастусь шпарыць у Негертава. Часам сустрэнуцца ў Шварцавым шынку, закажуць піва з тараном і праседзяць паўдня. Самахвал нават некалькі разоў заставаўся начаваць у леснічоўцы: асенні дзень кароткі, а хлюпаць па гразі ў дзіравых ботах няма ахвоты. Зрэдку і Кастусь заставаўся нанач у Негертаве. Часцей ён гэта рабіў тады, калі былі нейкія навіны, якія трэба было абмеркаваць разам.

Палягуць хлопцы ўдвух і ўспамінаюць семінарскае жыццё і настаўніцкую службу. Нагаворацца і нарагочуцца ўволю.

— Помніш, як я Міхайлоўскага ўгнявіў? — пачынаў Кастусь.— Хоць раз ды засердаваў Павел.

— Са сталёвай вытрымкай быў хлапчына,— згаджаўся Сымон.— Дзе ён працуе, у школе?

— Не ведаю. Можа, у чыноўнікі якія падаўся. За адзін почырк яго ў любую канцылярыю возьмуць. А дзе Зяневіч? Неяк я яму свой верш прачытаў і сказаў, што напісаў яго Лермантаў. Як Зяневіч хваліў той верш! I глыбіня думкі, і музыка радка... А другі раз верш Лермантава выдаў за свой. Спраўна ён паклаў Лермантава на абедзве лапаткі: і тое кепска, і думка не зусім ясная...

Сябры жылі ўспамінамі і гаварылі пра былое, бо сённяшняе не радавала і не магло радавць іх. Праўда, Якаў Бязмен прысылаў з Карэліч бадзёрыя пісьмы і абнадзейваў іх, што дырэкцыя народных вучылішчаў нібыта хутка пакліча і іх на службу, як нядаўна запрасіла звольненых настаўнікаў Івана Лапцэвіча і Аляксандра Райскага. Чакалі хлопцы, калі не свята на сваёй вуліцы, дык хоць нейкай прасветлінкі, якая ажывіла б іх збалелыя душы, але не маглі дачакацца.

Ніякіх навін не прыносіла і газета «Голос провинции»: не чуваць было, каб хто з настаўнікаў адмовіўся ад прызначэння на месца, аб’яўленае пад байкотам. Заставалася адно: чакаць, калі паклічуць на следства, чакаць, як вол доўбні... Гэтае абрыдлівае і няпэўнае чаканне было горш і цяжэй, можа, за тую кару, якая была ім наканавана.

Аднойчы Кастусь прыбег у Негертава вельмі ўсхваляваны і ўзрадаваны. Сымон з бацькам якраз малацілі ў гумне. Такім вясёлым і ўзбуджаным Самахвал не бачыў свайго сябра даўно.

— Ты, Стары, можа, прызначэнне атрымаў? — выйшаў Сымон з цэпам у руках.— Дый, відаць, не абы-куды, бо ўвесь ззяеш...

— Прызначэнне не прызначэнне, але глядзі,— паказаў Кастусь сябру вялікі канверт і дастаў з яго лісткі з друкаваным тэкстам і малюнкамі.

— Беларуская газета? — здзіўлена прамовіў Сымон, прабегшы вачыма першую старонку.

Гэта былі два нумары беларускай газеты «Наша доля». Кастусь атрымаў іх учора з Вільні. Рэдакцыя прыслала яму свае першыя два нумары: адзін выйшаў 1 верасня, другі 15 верасня 1906 года.

Нарэшце, значыцца, пачала выдавацца доўгачаканая беларуская газета. На яе Кастусь ускладаў многа надзей. Радаснае хваляванне ахапіла настаўніка. Чытаў, не спяшаючыся, уважліва ўдумваўся і ўзважваў кожнае слова, некаторыя месцы чытаў уголас: «Што будзе далей?.. Так пытаюцца мужыкі ў сваіх курных хатах, так пытаецца працавітая бедната, і з трывогай і надзеяй паглядаючы ў заўтрашні дзень, чакае таго вялікага моманту, калі сонца свабоды засвеціць і над нашым абяздоленым краем... Цяпер бунтаўшчык — увесь стомільённы цёмны галодны народ». Усё ў газеце было цікавае і новае.

Беларускае слова ў газеце, беларускае перыядычнае выданне было само па сабе радаснай неспадзяванкай. А для Міцкевіча гэта было двайное свята: на сёмай старонцы першага нумара «Нашай долі» ён раптам убачыў свой верш «Наш родны край». А пад ім, як і было дамоўлена, стаяў подпіс «Якуб Колас». Гэты і некаторыя іншыя творы ён пакінуў у Мінску, калі ездзіў туды ў жніўні на настаўніцкую сходку. Значыцца, дайшлі яго вершы да віленскай рэдакцыі!

Кастусь углядаўся ў газету, ніяк не мог даць веры, што гэта яго верш. Надрукаваны, ён, здаецца, цяпер гучыць неяк інакш, больш складна і прыгожа. Нібыта і не сам пісаў! Стаў чытаць далей і ў другім нумары натрапіў на свой верш — «Асенні вечар» і апавяданне «Слабода».

Прызнацца, даўно ўжо Кастусь не перажываў такога радаснага адчування. Праца яго не прапала марна, а пайшла ў шырокі свет.

— 3 цябе, браток, магарыч! — радаваўся і Самахвал.

— Чакай, чакай, калі пашанцуе, дык і Карусь у лапцях затанцуе,— загадкава прамовіў Кастусь.— Адгадай, якія ў мяне яшчэ навіны? Ніколі не ўгадаеш. У Смалярні школа будзе! Не верыш? Праўда, вучняў збярэцца не так многа. Але на хлеб зараблю, зіма хутчэй пройдзе, а там бог-бацька...

*

Пачалося ўсё з таго, што неяк сустрэў дзядзьку Антося старшы чыгуначны рабочы Рэвут і пытаецца:

— Ці не ўзяўся б ваш Кастусь вучыць маіх Яся і Зосю? Вядома, не толькі маіх дзяцей. Абходчык Качановіч таксама сваіх дзяўчатак пашле і яшчэ хто-небудзь...

У той жа дзень дзядзька сказаў пляменніку пра сваю гаворку з Рэвутам. Тады і Уладзік успомніў:

— А ў мяне Пракаповіч пытаўся.

Праз які тыдзень пасля гэтай гаворкі прыйшлі ў леснічоўку Рэвут з Качановічам, закурылі дзядзькавага мультану, пагаварылі пра надвор’е: хапіліся раннія замаразкі, учора ўжо вучыліся лятаць белыя мухі. Пасля Качановіч і кажа:

— Мы хацелі з панам настаўнікам пагаварыць. У нас такі інтэрас... Пасылаць дзяцей у Стоўбцы, наймаць там ім кватэру не выпадае. Хадзіць жа зімою за блізкі свет...

Пагадзіліся на тым, што Кастусь бярэцца займацца з вучнямі ўсю зіму, гэта значыць пяць месяцаў. У школу будуць хадзіць шэсць хлопцаў і тры дзяўчынкі, усе яны з бліжэйшых вёсак. За фатыгу настаўніку з кожнага вучня бацькі будуць плаціць па тры рублі ў месяц. Ну, а каб кожны са шкаляроў не дарэмна еў хлеб і марна не пераводзіў бацькавы грошы, няхай пане настаўнік мае добрую лінейку, а калі што — накажа дадому...

— Нічога, я думаю, і без гэтага абыдземся,— усміхнуўся Кастусь.

Прайшло яшчэ колькі дзён. Дзядзька Антось з Пракаповічам агледзелі печ і дубэльты на другой палавіне леснічоўкі, павыносілі бочкі з гуркамі і капустай. Потым пабялілі святліцу. Маці з дзяўчатамі добра вышаравалі падлогу. Засталося паставіць доўгі стол і дзве лавы. Тут пастараўся дзядзька Антось, памагаў яму сталярыць сам настаўнік. Выштукавалі сталярку дай божа! Можа, іх мэбля выйшла крыху грувасткая, але затое была трывалая і моцная.

У той дзень, калі меліся першы раз прыйсці ў новую школу вучні, Кастусь апрануўся па-святочнаму. 3 самага ранку ён думаў пра тое, як прывітае сваіх вучняў, што скажа ім на пачатку вучобы. Цяпер жа не ў казённай школе, бацюшка не будзе перад заняткамі служыць малебен, інспектар не прыедзе правяраць, як ён вучыць. Тут ён сам — поўны і поўнаўладны гаспадар. Сёння ўрачысты дзень і для вучняў і, можа, яшчэ больш для настаўніка. Кастусь палюбіў настаўніцкую службу, не мог уявіць свайго жыцця без школы, вучняў і кніг.

Вось і надышла тая радасная і ўрачыстая хвіля, калі настаўнік увайшоў у святліцу, дзе яго чакалі дзеці. Яшчэ на хаду Кастусь вачыма падлічыў, колькі іх сабралася. Чатыры на адной лаве, пяць на другой.

Кастусь прайшоў на сваё месца, прывітаўся з дзецьмі і ўважліва акінуў іх позіркам. Трое дзябёлых хлапцоў, ім ужо гадоў па пятнаццаць-шаснаццаць, а двое зусім малеча, не больш васьмі-дзевяці год. Усе пазіраюць насцярожана.

Кастусь загаварыў спакойна і ласкава:

— Дарагія дзеці, вы прыйшлі вучыцца. Школа наша, як вы бачыце самі, невялікая, і вучняў у ёй будзе не так многа. Вы павінны навучыцца чытаць і пісаць, а таксама навучыцца думаць. Не бойцеся задаваць мне пытанні. Агульнымі сіламі мы будзем старацца адказаць на іх. Пытайцеся ў старэйшых, пабольш чытайце. Гэта пашырыць вашыя веды, вы будзеце ведаць, што робіцца на свеце.

Усе слухалі ўважліва. Рыжаваты дзяцюк нешта хацеў сказаць суседу, але той штурхнуў яго локцем пад бок: «Ціха!»

— Жыў у Францыі некалі адзін разумны чалавек. Ён сказаў: «Пасля хлеба самае важнае для народа — школа». Вашыя дзяды і нават многія бацькі не хадзілі ў школу, не навучыліся грамаце. А непісьменны чалавек, як сляпы. Бацькі вашыя хочуць, каб вы знайшлі сабе лепшую дарогу ў жыцці, а для гэтага трэба авалодаць навукай. Тады вам лягчэй будзе ваяваць са злом і несправядлівасцю, якая яшчэ пануе на свеце. Прыйшоў, нарэшце, такі час, калі людзі ў Расіі не хочуць па-ранейшаму цягнуць ярмо прыгнёту. Рабочыя патрабуюць новага жыцця, бунтуюцца салдаты і матросы, вёска дабіваецца зямлі і волі. Пакуль што штык і нагайка мацней народнай волі. Але гэта толькі да пары, да часу. Пакуль народ цёмны, яго лягчэй трымаць у пакоры... Дарагія дзеці! Любіце кнігу, яна навучыць вас разумець жыццё, яна дасць вам сілу і розум. Няхай засвеціць у вашае акенца сонца асветы, няхай вашая жыццёвая дарога не зарасце дзірваном... Смела ідзіце ў жыццё, дабівайцеся справядлівасці, не схіляйце галавы перад злом і нядоляю. Кніга, асвета дапамогуць вам жыць шчасліва і радасна...

Сам Кастусь застаўся задаволены сваёй уступнай размовай, бо не крывіў душой, гаварыў без аглядкі на тое, што нехта данясе інспектару ці ў дырэкцыю народных вучылішчаў.

Потым ён гаварыў з кожным вучнем, даваў яму чытаць ці рашыць вусна невялічкую задачку. Перш чым запісаць вучня ў свой журнал, хацелася хоць збольшага ведаць яго падрыхтоўку. Хлопцы бянтэжыліся, чыталі кепска, задачкі рашалі яшчэ горш...

Мінуў тыдзень, другі, і Кастусь як мае быць уцягнуўся ў работу школы. 3 вялікай радасцю і нават захапленнем аддаваўся працы. Ён толькі цяпер зразумеў, што без школы і дзяцей яму было б сумна і цяжка зімаваць тут, у глухім кутку Наднямоння. Сябры даўно раз’ехаліся, хто ў школу, хто падаўся на іншыя заработкі.

Што ён цяпер рабіў бы адзін, каб не школа? А так, братачка мой, і душы задаваленне і сякую-такую капейчыну прынясе ў хату. Зіма пройдзе ў клопатах пра школу, а там, глядзіш, следства пра з’езд закончыцца, і, можа, нікога ў суд не пацягнуць. 3 усіх толькі ўзята падпіска аб нявыездзе. Кастусь таксама падпісаўся, што нікуды не паедзе са Смалярні. А куды паедзеш, куды? Праўда, за кожным настаўнікам — удзельнікам з’езда ўстаноўлены яшчэ тайны нагляд. Пра гэта яму ніхто не казаў, але гэта было і так добра відаць: не праходзіла ніводнага тыдня, каб ураднік ці які стражнік не заглянуў у леснічоўку.

Настаўнік на гэтыя «візіты» не звяртаў асаблівай увагі. Усё крамольнае — нелегальная літаратура, лістоўкі, якія друкаваў на гектографе Бязмен у Карэлічах, пісьмы сяброў — было прыхавана надзейна ў лесе пад вываратнем.

Трывожыла іншае. Не так даўно Міцкевіч атрымаў пісьмо ад Белазерчыка. Цяперашні настаўнік Верхменскага народнага вучылішча прасіў, каб Кастусь адмовіўся ад байкоту свайго месца, а не, дык ён, Белазерчык, будзе скардзіцца самому мінскаму губернатару.

Заняты школьнымі справамі, Кастусь некалькі тыдняў не быў у Стоўбцах. Дарога пасля дажджоў раскісла так, што ні праехаць было, ні прайсці... А калі настаўнік нарэшце зайшоў на пошту, Цвілы неяк загадкава падміргнуў яму і сказаў:

— Пачытай, пане педагог! Вунь на апошняй старонцы.

Кастусь узяў газету «Голос провинции» ад 28 кастрычніка. Белазерчык пісаў у рэдакцыю, што яго прымушалі пакінуць месца, але ён не думае гэтага рабіць. Прозвішча Міцкевіча ўпаміналася толькі адзін раз. Тон даволі стрыманы. Але ў дырэкцыі народных вучылішчаў і, вядома, у губернскім праўленні ўзялі яшчэ раз на заметку Міцкевіча. Добра, што не сваёй рукой ён запаўняў тую адносіну Часовага бюро, адрасаваную Белазерчыку...

Асенні дзень кароткі, не аглянешся — ужо вечарэе. Увесь час, ад відна і да змяркання, Кастусь аддаваў вучням, а вечарамі пісаў. Пісаў многа. 3 Вільні прасілі прысылаць вершы, апавяданні, гумарэскі.

Кастуся радавала яго школа, бо за якія два месяцы яму многае ўдалося зрабіць. Цяпер у школе дзесяць платных вучняў. Гэта ў асноўным дзеці чыгуначнікаў, але некалькі чалавек ходзіць з Яблонаўкі і Задвор’я. Трое сваіх: сястра Алена, браты Юзік і Міхась. Усяго набралася трынаццаць — якраз як сесці на адной і другой лаве.

Ужо цяпер настаўніку было ясна: двух-трох хлопцаў можна смела рыхтаваць да экзаменаў за народнае вучылішча. Быў прыемна задаволены ён і сваімі «першакамі». Многія з іх усіх літар не ведалі, а цяпер чыталі, як рэпу грызлі. Асабліва Гэля Качановіч. Вось што значыць трымаць пад сваёй увагай кожнага вучня кожны дзень. Дый на дзяцей нельга крыўдаваць: той добры працавіты настрой, якім жыў настаўнік, перадаваўся ім.

Яшчэ лепш ішлі літаратурныя справы. Цяпер у Вільні выдавалася беларуская газета «Наша ніва». На яе старонках ахвотна друкавалі Якуба Коласа, Дзядзьку Каруся, Тамаша Булаву, К. Альбуцкага. 3 рэдакцыі чамусьці патрабавалі, каб Міцкевіч вершы падпісваў адным псеўданімам, прозу — другім, а артыкулы і допісы — трэцім. Толькі пазней даведаўся Кастусь, чым дыктавалася гэтая невялічкая рэдакцыйная хітрасць: няхай чытач думае, што ў газету пішуць не адзін, а некалькі аўтараў.

3 вялікай ахвотай, з нейкім унутраным гарэннем, як некалі ў Пінкавічах і Верхмені, праседжваў ён вечары, а часам і ночы. Пісалася лёгка, пісалася многа. Вершы свае ён даўно вынасіў, над імі не трэба было доўга сядзець, яны ліліся ракою з яго сэрца. Бывалі такія нумары газеты, дзе змяшчаліся па два, а то нават і па тры яго матэрыялы. Гэта бадзёрыла маладога паэта і надавала яшчэ больш жадання пісаць. Праўда, некаторыя найбольш смелыя і вострыя вершы траплялі не ў газету, а ў рэдакцыйны кош. Ды нічога! Гэта не бянтэжыла Кастуся, ён перапісваў іх у асобны сшытак. А можа, калі спатрэбяцца і гэтыя творы.

Дзядзька Антось часам увечары даставаў з-пад бэлькі газеты, садзіўся бліжэй да газоўкі і чытаў:

На камінку корч пылае;

Каля печы дзед сядзіць,

Бацька лапці папраўляе,

Маці ніткі села віць...

Дзядзьку абступалі дзеці, падсоўвалася з кудзеляю маці. Чыталі не толькі Кастусёвы вершы, але ўсё цікавае, што было ў газеце...

ЗНОЎ ПЯРЭБАРЫ

Панове з Нясвіжскай княжацкай ардынацыі і падпанкі, што аціраліся каля начальства ў Акінчыцкім лясніцтве, коса і падазрона паглядалі на Кастуся і яго школу ў Смалярні.

Зрэдку заглядаў у леснічоўку ўраднік. Часцей, чым звычайна, пачаў наведвацца аб’ездчык Абрыцкі. Ён невысокага росту, таўсматы, у вялікай заечай шапцы і хвацкім кажушку. У яго вялікія рыжаватыя вусы, у роце заўсёды дыміць крывая люлька. Прыязджае Абрыцкі верхам у сядле, а ў самыя маразы на важнецкім вазку.

Аб’ездчык лёгка злазіў з сядла, прывязваў да шула свайго каня, заходзіў на кухню, кашляў у кулак і пытаўся, дзе настаўнік, хоць сам чуў Кастусёў голас: у святліцы ішлі заняткі. Убачыўшы аб’ездчыка ці яго каня, настаўнік адпускаў дзяцей на перапынак, а сам выходзіў пагаварыць з Абрыцкім.

Аб’ездчык паводзіў сябе не па-людску: стаяў у парозе, не хацеў садзіцца, хоць дзядзька выдыгаў перад ім, як толькі мог:

— Проша, пане Абрыцкі, проша! Такі дарагі і жаданы госць...

Калі заходзіў Кастусь, аб’ездчык кожны раз пачынаў гаворку адным і тым жа запытаннем:

— Ну, як жывеш? Што робіш?

Відавочна, Абрыцкі атрымаў даручэнне сачыць, чым займаецца звольнены з пасады настаўнік. Гэтая місія была аб’ездчыку не вельмі па душы, але той, хто даваў даручэнне, не лічыўся з яго воляй. Крыўдзіла Абрыцкага і тое, што яму, пажылому ўжо чалавеку, даводзіцца пасвіць жаўтадзюбае птушанё, якое не баялася царскіх улад і не вельмі шанавала панства, што давала прытулак і хлеб яго сям’і. Кажуць, яблыка ад яблыні далёка не адкоціцца, а бач яно як... Міхал быў ляснік добры, служака хоць куды, а яго сын што думае. Вось і вучы мужыка на сваю галаву.

Напрадвесні адбылася ў Кастуся сутычка з аб’ездчыкам. Прымчаў Абрыцкі конна на падворак, накінуў повад на шула і, не прывітаўшыся, пачаў яшчэ з парога лаяць і бэсціць Уладзіка апошнімі словамі: той нешта не ўнаравіў, не так зрабіў, як яму загадаў аб’ездчык. Малыя са страху схаваліся на печ, за камінак. Кастусь, які займаўся з вучнямі ў святліцы, не вытрымаў, выйшаў і сказаў:

— Пасаромеліся б, пане аб’ездчык, так распускаць пры дзецях язык!

— Што?! Як ты сказаў? — вызверыўся Абрыцкі на Кастуся.

Настаўнік смела ступіў крок наперад і спакойна, але рашуча прамовіў:

— Зачыніце, калі ласка, пане аб’ездчык, дзверы з таго боку!

Абрыцкі не чакаў такога павароту, ён падаўся назад, спатыкнуўся аб парог і, як ачмурэлы, выскачыў з хаты...

Пасля гэтага здарэння аб’ездчык пачаў нагаворваць ляснічаму Рачкоўскаму, што ў Смалярні знайшоў прытулак «бунтаўшчык» і «забастоўшчык», і чакаў толькі выпадку, каб прычапіцца да Уладзіка і выгнаць яго са службы. Надыходзіў зручны момант для гэтага: вясною ў лясніцтве ішла ператасоўка леснікоў, іх пераводзілі з месца на месца. Калі ж пастарацца не проста перавесці Уладзіка Міцкевіча, а вытурыць яго з княжацкіх леснікоў, то адпадзе сам сабою абавязак дакладваць жандармскаму падпалкоўніку Солату пра настаўніка.

Доўга меркаваць, як гэта зрабіць, Абрыцкаму не трэба было. 3 восені ў лесе каля Цёмных Лядаў і Арцюхоў хадзіў паранены кімсьці ў нагу лось. Уладзіка цягалі да ляснічага на допыт, але ўсё абышлося: гэта была не яго віна.

Усю зіму кульгавага лося не было відаць, а нядаўна Абрыцкі ўбачыў яго каля Сверанава. На чарговай сесіі аб’ездчык накінуўся на Уладзю:

— Падбіты лось твая работа?

— Дальбог, паночку, не!

— Чакайце, чакайце! — прыгразіў Абрыцкі.— Ты і твой вельмі разумны браценік мяне папомніце...

Расказаў Уладзік дома пра гэту размову.

— Не зважай от,— махнуў рукой дзядзька Антось.— Дрэнчыць яго нейкая трасца...

Восенню ў лясніцтве не прыйшлі да пэўнага скутку адносна лася. Цяпер Абрыцкі зноў падварушыў гэтую справу, заявіў Рачкоўскаму, што ў яго ёсць дакладныя звесткі, чыіх рук гэта работа. Праўда, прозвішча вінаватага ён не назваў, але леснікі ўжо здагадваліся, каго ён мае на ўвазе.

Стары панскі служака Уладзіслаў Абрыцкі цвёрда вырашыў прагнаць Уладзю. Да гэтага ён рыхтаваўся старанна і ўмела. Многае залежала ад обер-аб’ездчыка Юзіка Арцюшэўскага. Трэба было яму ўбіць у галаву, што Міцкевіч кепска выконвае свае абавязкі, не даражыць службаю. Нібыта ён не аднаго лася ўлажыў, а што да сарнаў, то тым і ліку няма...

Хітраму старому воўку Абрыцкаму лёгка ўдалося настроіць Арцюшэўскага супраць Уладзіка. Праўда, той і сам быў крыху вінаваты. Неяк пайшоў Уладзя ў абход і, як на тое вяло, не ўзяў з сабою трубы. А тут адкуль ні вазьміся тройчы затрубіў у рог старшы, выклікае да сябе. У такім выпадку лесніку трэба падаць голас сваёй трубой і спяшацца на панскі кліч. Уладзіку нічога не заставалася рабіць, як загалёкаць на ўвесь лес:

— Чую! Чую! Іду, паночку!

Кінуўся ён напярэсцігі, а снег глыбокі ў кустах, правальваешся па пояс. Пакуль выйшаў на дарогу, рог чуваць ужо з другога боку, недзе каля Задвор’я. Кінуўся туды, упрэла спіна, твар заліло потам. За хвойнікам, каля вёскі, чакаюць яго конна Арцюшэўскі з Абрыцкім.

— Ты чаму, галгане, не адказваеш на мой сігнал? — накінуўся обер.

— Труба сапсавалася, паночку! — не знайшоў што іншае сказаць Уладзік.— Бляхару аддаў паправіць.

Нічога яны не адказалі, адразу пагарцавалі ў леснічоўку. Уладзік, змораны і збянтэжаны, паплёўся за імі ззаду.

Абрыцкі ўскочыў у хату і закрычаў:

— Дзе труба?!

У хаце ляжаў на палку хворы дзядзька Антось. Ён спрасонку адказаў:

— Вунь, на сцяне, паночку...

Абрыцкі схапіў трубу, кінуўся да Уладзіка і пачаў тыцкаць той трубою яму ў грудзі:

— Хлусіш, хаме. Ты ніколі, галгане, праўды не кажаш!..

Цяпер Абрыцкаму заставалася ўламаць бліжэйшага Уладзікавага суседа — лесніка Ігната Лёсіка, які меў пасаду ў Арцюхах. Разлік аб’ездчыка быў і просты, і хітры.

Ігнат Лёсік даводзіцца Уладзіку Міцкевічу дзядзькам, ён малодшы брат яго маці. Трэба прымусіць Ігната пасведчыць, што Уладзік падстрэліў лася. Толькі тады ляснічы паверыць. Ігнат спачатку нават і не даваўся гаварыць. Тады аб’ездчык змяніў тактыку і пайшоў на такі крок:

— А ці ведаеш ты, чалавеча, што твой пляменнічак сказаў мне, што гэта дзядзька Ігнась параніў лася?

— Што? Што Уладзік сказаў? — затрапятаўся збянтэжаны ляснік.— Не, няпраўда! Я не страляў!

Але па тым, як Ігнат Лёсік аднекваўся, хваляваўся і паводзіў сябе ў тую хвіліну, Абрыцкаму стала ясна, што гэта ён спрабаваў забіць лася. Цяпер аб’ездчык насядаў на арцюхоўскага лесніка смела і настойліва. Той быў у яго руках.

— Выбірай адно з двух: або ты пасведчыш, што гэта Міцкевіч вінаваты, або я сам скажу ляснічаму, хто гаспадарыць у княжацкім лесе... Выбірай!

Праз дні тры ў Акінчыцы паклікалі Уладзіка. У сенцах лясніцтва стаялі ўжо леснікі Лёсік і Ліхтаровіч. Уладзік здагадаўся, што рыхтуецца расправа над ім, але якая кара чакае яго, ён яшчэ не ведаў.

Паклікалі Ігната, а праз хвілін дзесяць — Уладзю. За сталом блішчала лысіна ляснічага, тут жа тупаў яго намеснік пан Гедрыновіч. Справа ад стала ляснічага пераступалі з нагі на нагу Арцюшэўскі з Абрыцкім, каля іх, панурыўшы галаву, стаяў Ігнат.

— Хто падстрэліў лася? — падняў лысіну Рачкоўскі.

— Не ведаю! — зрабіў крок да стала Уладзік.— Я не страляў...

— А што ты скажаш? — звярнуўся Гедрыновіч да Ігната.

Лёсік маўчаў, апусціўшы галаву.

— Гавары, не бойся! — насядаў на Ігната Абрыцкі.— Гавары тое, што ты нам нядаўна казаў...

— Ну! — падняўся за-за стала Рачкоўскі.

— Ён! — ціха прамовіў Ігнат і паказаў пальцам на Уладзіка.

— Дзядзька Ігнась, што вы гаворыце? — закрычаў Уладзік.— Як вы можаце браць такі грэх на сваю душу? Перад богам клянуся!..

Але ніхто яго не слухаў. Стаяў Уладзік, як аглушаны, і ніяк не мог прыйсці да памяці. Гэта ж падумаць толькі! Свой чалавек, а якую напасць узводзіць. Божа літасцівы!

Так дзядзька Ігнась дапамог Абрыцкаму выжыць Уладзіка са службы. Прызначэнне ў Смалярню атрымаў Ліхтаровіч, а Міцкевічам хоць з моста ў рэчку. Асабліва перажываў Кастусь. Яму думалася, што гэта бяда прыйшла ў хату толькі праз яго.

Усе старэйшыя ў леснічоўцы хадзілі, як прыбітыя. Адзін толькі дзядзька Антось не разгубіўся, запрог каня і паехаў у Нясвіж. Вярнуўся ён толькі назаўтра пад вечар. Цераз знаёмых падпанкаў, што служылі пры замку, яму ўдалося выстарацца ўзяць у арэнду княжацкую карчму ў Мікалаеўшчыне, а таксама зямлю і сенажаці пры ёй.

— Ну, то і добра! — сказала маці.— Няхай бог крые і бароніць выслухоўваць больш крыкі Абрыцкага ці якога іншага чорта.

Неўзабаве Ліхтаровіч заняў тую палавіну, дзе была Кастусёва школа. Самі ж Міцкевічы не маглі яшчэ перабрацца на новае месца: Моўша сядзеў у карчме. Праўда, ён абяцаў праз які тыдзень рушыць у дарогу.

Неспадзяваныя падзеі прыскорылі заканчэнне навучальнага года ў Смалярні. Але праца Кастуся не прапала марна: тры вучні тым летам здалі ў Стоўбцах настаўніку Бормату экзамен за народнае вучылішча...

КАРЧМА

— У каторы раз пярэбары,— наракала маці.— Вось каб быў кавалачак свае зямліцы, то не ганялі б, як Марку па пекле... Можа, і кепска зрабілі, што тады не аселі ў Смальгаўку. Ужо даўно і хату агоралі б там, абжыліся, прывыклі неяк і жылі... А цяпер?

— От, Ганна, на плач вельмі,— суцяшаў кабету дзядзька Антось.— Нам яшчэ пашэнціла. Што мы рабілі б, ты мне скажы, калі б не выязджаў Моўша? А так мы жывем! Абрыцкаму кланяцца не трэба. Зямля добрая. Праўда, раскідана там і сям. Не забывайся і на тое, што можна кусок зямлі выкупіць. Толькі перш нагледзім, дзе лепш, і пачнем з восені ўносіць задатак, а там лесу купім, хату паставім...

— Ты як выведзеш, Антоська, дык выходзіць — добра, што нас выгналі са Смалярні і мы пераязджаем у Мікалаеўшчыну?

— Вядома, добра! — не здаваўся дзядзька.— Рана ці позна, а прыйшлося б кідаць Уладзіку сабачую службу... Крыўдна, што свой чалавек не памагае табе, а топіць цябе. Не чакаў я такога ад Ігнася, але няхай бог будзе яму суддзя... Можа, гэта якраз на шчасце выкіроўваецца... Пажывем гадоў колькі ў карчме, а там за сваю хату возьмемся.

Пераязджалі ў самае разводдзе. Шчасце, што лясная дарога праз Арцюхі не была раз’езджана. Прыехала мікалаеўская радня, падахвоціўся і будучы сусед Юзік Белы, але ўсё роўна за адзін раз на пяці падводах усё не забралі. Здаецца, не так і многа таго скарбу ў хаце, але як пачынаеш укладваць на воз, дык збіраецца ўсякага ламачча. Салома і сена ў гумне, бульба ў варывеньцы, сані пад паветкаю, пустыя кадушкі, бочкі і дзежачкі, варштат у сенцах — усё гэтае і многае іншае начынне засталося ў Смалярні.

У самым пачатку Казённай вуліцы, пры Нёмане, на высокім каменным падмурку здавён-даўна стаяла карчма. Была гэта вялікая будыніна: тры акны пазіралі на вуліцу, тры ўглядаліся ў Нёман, тры выходзілі на шырокі падворак, адкуль быў заезд у стадолу, дзе падарожныя людзі ставілі коней.

Пры карчме здаваліся ў арэнду княжацкія пусткі — зямля і сенажаці ў Русаковічах, Смольні, Пажарніцы, Будах. Моўша наймаў парабка, які абрабляў зямлю, а сенажаці прадаваў мікалаеўцам. За зямлю і сенажаці ён і наскрабаў сотню рублёў, якія плаціў за арэнду. Ён лічыў гэта нявыгадным заработкам і вясною 1907 года кінуў наседжаны кут і падаўся да сыноў, за акіян.

Карчма даўно была без догляду і рамонту. Сцены пакрывіліся, падаконнікі павыгнівалі, столь закурана. У пярэдняй земляная падлога з ямінамі; у пакоях, дзе жыў Моўша з сям’ёю, нібыта паслана падлога. Дошкі пассыхаліся, дзе пагнілі — усюды дзіркі і гразь...

Цэлы тыдзень дзень у дзень кіпела ў карчме работа. Усё мылі, шаравалі, бялілі — добра, што вада блізка: Нёман падыходзіў ледзь не да самага парога. Вокны насцеж — няхай выветрываецца хата, выходзіць кіслы дух. Дома завіхаліся маці і дзяўчаты. Дзядзька Антось, Уладзік і Кастусь таксама не сядзелі склаўшы рукі. Мужчыны перавезлі са Смалярні рэшту свайго дабра, а потым узяліся за плуг і сявеньку.

Пераезд са Смалярні ў карчму, хатнія клопаты выбілі Кастуся на нейкі час з творчай каляіны. Можа, з месяц ці нават больш не браўся ён за пяро: то настрою няма, то часу, то прыйдзе Уладзік Сальвэсяў — таксама звольнены настаўнік — і цягне да знаёмых хлопцаў.

У вёсцы па-ранейшаму была свая «панская» зборня. Пакуль не прыехалі на летнія канікулы мясцовыя настаўнікі, верхаводзіў там дзяк Жыжэйка. Высокага росту, хударлявы з твару, зімою і ўлетку ён хадзіў у нейкай чорнай апранасе з доўгімі фалдамі. Добры піяка і забіяка, востры на слова, дзяк вычвараў такое, што ніяк не стасавалася з яго духоўным званнем.

У Жыжэйкі нічога не было святога. Мікалаеўцы доўга расказвалі, як ён аднойчы ноччу пайшоў трэсці чужыя кашы-бучы, расстаўленыя ў Пастаўніковай луцэ. Дзяк натрос рыбы, але ўрэшце праваліўся ў палонку і ледзь-ледзь выбраўся з яе. Пакуль ускочыў у хату, увесь абледзянеў. Назаўтра — было гэта ў нядзелю зранку — прыходзіць да яго царкоўны стараста і пытаецца, ці не пара званіць.

— Ані дзвэнк! — падняў галаву з падушкі Жыжэйка.— Як бог да мяне — так і я да бога!

Дзяк меў свой гармонік і хвацка іграў на ім. У нядзелю ці якое свята ён гармонік у рукі — і пайшоў па вуліцы. Схіліць галаву набок, рэжа наўдалую, аж мяхі трашчаць, сам падпявае, а часам яшчэ і прытанцоўвае. За ім з крыкам і смехам валіць цэлая чарада дзяцей, але дзяк-гарманіст не зважае на іх.

Быў у яго грамавы бас. Як пачне чытаць «Апостала», дык, здаецца, царква разваліцца. Бывала, збяруцца дамоў настаўнікі перад вялікаднем, сядзяць дзе-небудзь на ганку на дзесятым двары, а дзяку наказваюць:

— Ты ж, братко, чытай на ўсяночнай так, каб і мы чулі...

За яго паводзіны, выгляд, голас і дзікі рогат поп Красоўскі празваў Жыжэйку Мефістофелем.

Як толькі Міцкевічы пераехалі ў карчму, на трэці дзень прыцягнуўся да іх «пад мухай» дзяк. Ён прыйшоў знаёміцца з Кастусём і прасіцца на кватэру. Пад сакрэтам сказаў настаўніку, што таксама піша вершы, але не мае часу пасылаць іх у газеты. Каб пераканаць Кастуся, дастаў з кішэні лісток і прачытаў:

Самовар на столе кипит,

Пришел Скоробогатый чай пить...

Ні ладу, ні складу не было ў дзяковым «вершы». Прыйшлося далікатна выправадзіць яго з хаты. На развітанне Жыжэйка з крыўдай сказаў:

— Я да вас з добрым сэрцам. Думаў, на кватэру возьмеце, а потым, можа, і сваяком стану. Вунь да той,— паказаў дзяк на Міхаліну,— мог бы хоць заўтра сватоў паслаць...

Пачуўшы гэта, дзяўчына пырснула са смеху і выбегла ў бакоўку. Ну і было ў той вечар жартаў і смеху! Дасталося беднай Міхаліне, дый Жыжэйку, відаць, не адзін раз ікнулася...

ГІБКАЯ КЛАДКА

Даўно ў карчме не шынкарылі, сам Моўша з жонкай недзе ў Лібаве чакаў свае чаргі, каб сесці на параход, а мікалаеўцы па даўняй звычцы ў суботу ці нядзелю збіраліся на лаўцы каля хаты, дзе пасяліліся Міцкевічы-Альбуцкія.

Так называлі ў вёсцы Кастусёвых бацькоў у адрозненне ад іншых Міцкевічаў — Геравых, Чыжыкавых, Сотнікавых. Трэба сказаць, што ў Мікалаеўшчыне многа было Міцкевічаў, траха не чвэрць сяла...

Так ужо здаўна павялося, што карчма ў вёсцы — гэта месца ўсіх зборышчаў, ігрышчаў і сходак. Тут заўсёды ў святы дзень, а часам і ў будні збіраліся мужчыны пакурыць, пагаманіць, абмеркаваць навіны. Тут канторшчыкі наймалі мікалаеўскіх плытнікаў гнаць плыты, тут пілі барыш, сюды ішлі жанкі шукаць сваіх гаспадароў-пустадомкаў. Хочаш ведаць вясковыя навіны ці знаць, што дзеецца на свеце,— ідзі ў карчму. Там усё пачуеш, усё пабачыш...

Спачатку, як толькі перабраліся ў карчму, дзядзька Антось хацеў раскідаць лаўку. Рагочуць, галёкаюць пад вокнамі, не даюць спаць, а потым махнуў рукою.

Збяруцца мужчыны, кураць, гамоняць пра тое ды сёе, успамінаюць, як ашуквалі Моўшу і выцыганьвалі ў яго кватэрку гарэлкі.

Як хто, а Кастусь быў рады, што каля карчмы па-ранейшаму збіраюцца мікалаеўцы. Па-першае, разам з дзядзькамі ідуць у карчму і мясцовыя настаўнікі, якія з’ехаліся ў родную вёску на лета. I нікому гэта вельмі не кідаецца ў вока. Па-другое, настаўнікам не трэба збіраць людзей, каб пагаварыць з імі. Хіба Сымон Самахвал, які ідзе праведаць сябра, можа прайсці міма мікалаеўцаў? Ён раскажа, чаму цар другую Думу разагнаў, што было ў вёсцы Сетча Ігуменскага павета, куды вядзе Расію Сталыпін, хто такія чарнасоценцы...

Сымон умее гаварыць: дзе жартам, дзе ўсур’ёз. I анекдот раскажа. Гаворыць так, што да яго не вельмі прычэпішся, калі б тут апынуўся і той, каго настаўнікам трэба асцерагацца. Кастусь падыдзе, і гаворка ідзе весялей і жвавей. Карусю Семяняку ці Андроцкаму Казіміру або каму іншаму цікава паслухаць настаўнікаў. У іх можна смела пытацца, хто такія сацыялісты і чаго яны дабіваюцца, што такое канстытуцыя. Калі людзі тут свае, то Кастусь і верш свой прачытае:

Канстытуцыю далі,