Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Гэтая вестка як абухом па галаве стукнула Кастуся. Што яго возьмуць у армію, ён не баяўся. Бянтэжыла іншае: пойдзе ў салдаты, не развітаўшыся з жонкаю, і невядома, ці давядзецца ім больш пабачыцца. Кастусь сядзеў у Смольні і чакаў позвы, а Марыя Дзмітраўна была ў далёкай дарозе. Як настаўніца чыгуначнай школы, яна мела бясплатны білет і за некалькі дзён да мабілізацыі паехала ў Крым. Кастусь ніяк не мог дараваць сабе, што адпусціў жонку ў такое падарожжа. Намучыцца яна і накараецца ў дарозе: уся ж чыгунка забіта вайсковымі эшалонамі.

Кастусю не сядзелася дома, ён кожны дзень хадзіў у Стоўбцы. А можа, сустрэне Марыю. А яе не было і не было. 3 Масквы на Варшаву ў цяплушках ехалі салдаты, гарлапанячы п’яныя песні; на адкрытых платформах стаялі гарматы.

Аднойчы Кастусь вярнуўся са станцыі, сеў за стол і сумна апусціў галаву. Трывога і неспакой нарасталі ў яго сэрцы. Хаця б чаго не здарылася?

— А што было б, каб раптам паказалася твая Марыя? — увайшоў у хату Уладзік.— Што ты рабіў бы?

— Хоць не ўмеючы, а пусціўся б у скокі.

— То, хлопча, танцуй!

Назаўтра Кастусь з жонкай паехалі ў Пінск. Там яго неўзабаве мабілізавалі і адправілі ў Мінск, у казармы Серпухоўскага палка. Меліся залічыць у 240-ю рабочую каманду, але выратаваў цыркуляр міністра асветы. Вярнуўся ў Пінск. Афіцыйна было аб’яўлена, што заняткі ў школах пачнуцца 1 кастрычніка. Вырашылі паехаць да Марыінай маці, якая жыла ў ваколіцах Вільні. Ды доўга не пагасцявалі: Кастуся там прызвалі ў войска, але ў скорым часе зноў адпусцілі. Пашанцавала і на гэты раз: у сувязі з набліжэннем навучальнага года ваенны міністр загадаў адпусціць настаўнікаў, якія яшчэ не былі прыпісаны да палкоў дзеючай арміі.

Таму атрымалася так, што яшчэ адзін год зімавалі ў Пінску. Год быў цяжкі і трывожны. Руская армія адступала, стаўка галоўнакамандуючага з Баранавіч пераехала ў Магілёў. Кастусь адчуваў сябе няёмка: усе мужчыны цягнуць акопнае ярмо, а ён сядзіць дома.

Летам 1915 года, калі рускія войскі вымушаны былі пакінуць Варшаву, Коўна і баі разгарэліся пад самым Брэстам, пачалася эвакуацыя Пінска. Кастусь з Марусяй і маленькім Данілам рушылі ў бежанскай хвалі на ўсход і трапілі ажно ў Маскоўскую губерню. Толькі прыняў настаўнік Старыкаўскую земскую школу Дзмітраўскага павета, як зноў паклікалі ў армію. Развітаўся ён з жонкаю і сынам, узяў з сабою «Песні жальбы» і «Родныя з’явы» і трэці раз падаўся на прызыўны пункт.

Цяпер забрылі ўсур’ёз. Становішча на Заходнім фронце было цяжкае. За жнівень-верасень 1915 года руская армія адкацілася далёка на ўсход. Немцы захапілі Вільню, Ліду, Баранавічы, Пінск. Полымя вайны бушавала на беларускай зямлі, набліжалася да тых мясцін, дзе жылі блізкія Кастуся.

Радавы 55-га запаснога пяхотнага батальёна спачатку маршыраваў па Замаскварэччы, а потым трапіў на чатыры месяцы ў Аляксандраўскае ваеннае вучылішча. Знаходзілаея вучылішча прапаршчыкаў тут жа, у Маскве, на Хамоўніцкім пляцы. 1 мая 1916 года Кастусь атрымаў афіцэрскае абмундзіраванне, скрыпучую партупею і прызначэнне ўзводным у 162-гі запасны пяхотны полк, раскватараваны ў Пермі.

Прапаршчык Міцкевіч добра зрабіў, што ўзяў з сабою ў далёкі ўральскі горад Марусю і малога Даніка. Разам весялей і на сэрцы спакайней. Жылі недалёка ад ваеннага гарадка на Манастырскай вуліцы, у папоўскім муры. Чуць развіднее, Кастусь бяжыць у казарму, і да вечара абрыдлівыя палявыя заняткі, вучэнне штыкавому бою, поўзанне па-пластунску, капанне акопаў. Сумна і цяжка. Але такая ўжо салдацкая доля.

Лета 1916 года, калі руская армія пад камандаваннем Брусілава прарвала фронт у Галіцыі і захапіла Львоў, прайшло ў трывожным чаканні, што запасны полк вось-вось рушыць у дарогу. Але абышлося. Адправілі на фронт толькі дзве маршавыя роты.

Восенню Кастусь займаўся з салдатамі, якія прыбылі ў полк пасля шпіталя. Прыйшоў ён аднойчы ў каманду, а яму насустрач пажылы салдат:

— Ваша благароддзе!

Салдаты ў форме ўсе на адзін твар, але прапаршчык адразу пазнаў:

— Пікулік?!

Колішні турэмны наглядчык расказаў, што летам 1912 года пакінуў службу, працаваў на заводзе, а ў пачатку 1915 года трапіў у армію і перажыў пекла пры абароне крэпасці Асавец.

Дні цягнуліся марудна і сумна. Пісьмы з Мікалаеўшчыны даходзілі рэдка. Хаця б маці з дзецьмі не пагналі ў бежанцы. Кастусь усё часцей успамінаў родныя мясціны, маці, дзядзьку Антося. Як яны там гаруюць, дарагія? Чаму не пішуць?

У афіцэрскім асяроддзі прапаршчык Канстанцін Міцкевіч па-ранейшаму адчуваў сябе чужаком, мужыцкім сынам. Нездарма кажуць: «Курыца — не птушка, а прапаршчык — не афіцэр». Любіў пагаварыць з салдатамі, асабліва, калі трапляўся зямляк. Па акцэнце, прозвішчы і іншых прыкметах ён мог беспамылкова пазнаць братку-беларуса.

Армейскія будні не вельмі спрыялі творчаму настрою. Аднак у канцы 1916 года Кастусь зноў узяўся за пяро. Ён зразумеў, што не можа жыць, каб не пісаць. Пайшоў ён неяк на бераг Камы, успомніў Нёман — і растрывожылася сэрца. Усё тут інакшае, больш суровае і дзікае. На Беларусі зараз стаіць залатая восень, сама грыбная пара, а тут ужо гаспадарыць зіма, шуфлюе і сыпле снегам. На душы нявесела:

Прайшлі незваротна дзянькі залатыя,

Адспеваны песні вясны маладыя,

I краскі пажоўклі, павялі.

I толькі ўспаміны, як зоркі ў тумане,

Мігнуцца, засвецяць... I сумна так стане,—

Дзе моладасць? Мары? — Прапалі!

Надзеі на тое, што нешта зменіцца ў лепшы бок, не было. Таму так часта ў думках вяртаўся ён у далёкі і мілы край маленства.

Эх, што ёсць мілей вас, дзяціныя годы?

I чым, як не вамі, ў часіну нягоды

Ты смутак развееш, душой ажывеш!..

14 лютага 1917 года Канстанцін Міцкевіч атрымаў чын падпаручніка і прызначэнне ротным камандзірам. Не паспеў ён прыняць роту, як Расію скаланула вестка, што цар адрокся ад трона і ў Петраградзе створаны Часовы ўрад. Праз некалькі дзён прыйшлі першыя новыя загады: адмянялася тытулаванне афіцэраў, прапанавана было выбраць палкавы камітэт. Аднак усё астатняе заставалася па-ранейшаму: Часовы ўрад заклікаў працягваць вайну да пераможнага канца.

Аднойчы падпаручнік Міцкевіч бачыў на вуліцах Пермі дэманстрацыю рабочых. Яны неслі лозунгі: «Далоў вайну!», «Няхай жыве рэвалюцыя!», «Хлеба!».

Тады ўпершыню ён пачуў пра Леніна — правадыра бальшавікоў.

НА ШЫРОКІ ПРАСТОР

Кастусю давялося сербануць горкага і салёнага франтавога поту на румынскім фронце. Рускія карпусы стаялі ў гарах — румынскіх Карпатах, адрэзаныя ад рэвалюцыйнай Расіі адлегласцю, бездаражжу і намаганнямі галоўнакамандуючага фронтам. Верны царскі служака генерал Шчарбачоў баяўся, што падуладныя яму войскі набяруцца «бальшавіцкай заразы». Таму салдат трымалі ў гарах, куды газеты з Расіі амаль не траплялі. Кармілі кепска, у палках лютавала малярыя і крываўка. На ўсе нараканні і скаргі вышэйшыя афіцэры адказвалі:

— Быў цар — быў парадак; няма цара — няма і парадку.

Вось сюды, у Румынію, падпаручнік Міцкевіч вёз падмацаванне — эшалон злоўленых дэзерціраў і тых, хто адлежаў свой тэрмін у пермскіх шпіталях. 25 ліпеня 1917 года яго прызначылі начальнікам эшалона, далі ў падмогу двух прапаршчыкаў — вязі сваіх ваякаў на пазіцыю, не давязеш каго — адказваеш галавой па законах ваеннага часу.

Пакідаць Марыю Дзмітраўну з сынамі на Урале не было сэнсу. Таму Кастусь узяў іх з сабою ў эшалон і па дарозе высадзіў у павятовым гарадку Абаяні, што на Куршчыне, дзе ў гэты час жылі Марыіна маці і брат. А сам пасунуўся памалу са сваімі цяплушкамі ў напрамку румынскага горада Ваксо. Там недзе непадалёку размяшчалася 70-я дывізія.

Накараўся Кастусь у дарозе. У вагонах душна, на прадуктовых пунктах пуста, не заўсёды і хлеба дастанеш, салдатам гарачага прыварку не даюць. Ваякі крычаць, лаюцца, мяняюць салдацкае абмундзіраванне на харчы і віно. Жытка такая, што толькі глядзі, каб не разбегліся.

Не лепшае чакала яго наперадзе. Сяк-так здаў сваю каманду, аформіў усе дакументы і прыняў роту ў 282-м палку. Салдаты накінуліся з пытаннямі да новага камандзіра:

— Ці хутка канец вайне?

— Чаму кормяць толькі сачыўкай?

— Ці будуць раздаваць сялянам панскую зямлю?

— Хто такія сацыял-дэмакраты?

Жылі ў паўразбуранай немцамі вёсцы Карадул. Да лініі фронту было недалёка, снарады часам рваліся ля канцавых хат. Салдаты варылі мамалыгу, жывіліся ў мясцовых садах, але, наеўшыся сырызны, качаліся жыватамі, хварэлі на крываўку. Ідучы на абед, яны спявалі:

Если сварят чечевицу,

Отдадим и Черновицу.

Если будет каша,

Ватра-Дорне станет наша.

Кастусь адчуваў сябе кепска. У гарах часта ішлі цёплыя дажджы, ночы стаялі парныя і душныя. Днём не было ратунку ад гарачыні, таму ён не хадзіў на палявыя заняткі. Думалася, што проста арганізм не прызвычаіўся да рэзкай перамены клімату. У Пермі выкіроўвалася ўжо на восень, а тут, у Румыніі, такая спякота, у самым разгары лета...

Прайшоў адзін тыдзень, настаў другі. А ў галаве па-ранейшаму лёгкі чад, трымаецца тэмпература, слабасць ва ўсім целе, твар зрабіўся жоўты. Палкавы доктар знайшоў не адну, а некалькі хвароб: малярыю, жаўтачку і пачатак працэсу ў лёгкіх.

Афармляць адпускны білет прыйшлося ехаць у штаб дывізіі. Увайшоў Кастусь да намесніка начальніка штаба, адрапартаваў, хто ён і што яму трэба. 3-за стала падняўся падпалкоўнік. У яго твары штосьці знаёмае. Русецкі! Ён пастарэў, ссутуліўся, скроні пасівелі.

— Такой рэвалюцыі вы чакалі? — запытаўся Русецкі.— Дэмакратыі, за якой стаіць анархія? Свабоды, якая разваліла армію?

— Не, не такой! Што цара скінулі — добра! Але трэба з вайной канчаць. Народ чакае зямлі, міру, хлеба.

— Значыцца, рэвалюцыя толькі пачынаецца?

— Я не прарок!

— Не, дарагі! Кожны сапраўдны паэт заўсёды прарок. Кастамараў некалі казаў, што паэзія ідзе наперадзе жыцця, а па яе слядах — гісторыя і навука...

Франтавыя ўражанні засталіся ў памяці Кастуся, як страшны і недарэчны сон.

У канцы верасня 1917 года ён дабраўся ў маленькі і ціхі Абаянь да свае сям’і. На хатнім харчу трохі акрыяў і целам і душой і тады толькі ўзяўся парадкаваць бачанае і перажытае, пачаў пісаць франтавыя нататкі:

«На бяздонным небе мігацелі далёкія ясныя зоры, і нейкі спакой сходзіў ад іх на зямлю, на тую зямлю, каторая ўжо чацвёрты год не ведае супакою... То там, то сям з тых даляў, на каторыя апіралася гэта прыветнае і спакойнае неба, вынікалі дрыготныя бляскі ракет. Бледны іх свет дрыжаў, калыхаўся, трапятаў, бы матылёк, садзячыся на краску. I здавалася, што нейкаму богу вайны заляцела ў вока мошка, і ён моргаў сваімі агнявістымі зрэнкамі. Вось замігацела зарніца. Ноч скалыхнула сваімі чорнымі крыллямі і заспакоілася, а следам за гэтым бухнула гармата, цяжка і злосна...

Чуць толькі ўзышло сонца, пайшлі другія малюнкі, другія з’явы. Падымаем вочы ўгору — невысока ў паветры плаўна нясецца аэраплан, шыбуючы ў бок нямецкіх пазіцый. Праз некаторы час з нямецкага боку забухалі гарматы... А пазіцыі тым часам ажываюць, там пачынаецца штодзённая работа зніштажэння адных другімі. Загулі гарматы на розныя галасы...»

Перачытаў Кастусь напісанае раз, другі. Карціна атрымалася праўдзівая, але вельмі сумная. А што каб крыху ажывіць малюнак? На кожную падзею можна і трэба глянуць з гумарам... Ён зноў узяў ручку:

«Адны грукалі сярдзіта, адрывіста і глуха, бы той упарты баран у сценку загарадкі, а другія бумкалі з нейкім здушаным звонам; трэція бахалі, як у кадзь, абернутую дном у ваду, а некаторыя грымелі доўга і працяжна, як далёкі гром. Усе ж разам рабілі яны нейкае дзікае ігрышча, даўшы поўную волю сваёй прагавітасці да людской крыві».

Кастусь глянуў у акно. Злосны восеньскі вецер з дажджом злосна гаспадарыў на дварэ, зрываў апошнія лісточкі, кідаў іх у гразь і лужыны. Успомнілася яму іншае, жнівеньскія дні на фронце:

«А неба такое пагоднае, прыветнае, яснае! Сонейка шчыра залівае гарачымі стрэламі гэтыя неспакойныя далі. У паветры пыл, духата, ад каторых некуды схавацца. За горадам, у бок пазіцый, высока ў небе нерухома вісіць прывязаны шар. Здалёк ён выглядае так, як бы які-небудзь святы (даруй, божа, грэх) вывесіў сушыць на сонцы свае порткі. 3 гэтага шара наглядаюць за тым, што робіцца ў ворагаў...»

За сцяною заплакаў малы Юрка. Заплакаў і сціх. Кастусь ціхенька адчыніў дзверы. Юрка спіць. Няхай спіць, пакуль Марыя прыйдзе з рынка.

Цяжка жонцы з двума малымі. Добра, што маці памагае. Клопату прынёс і ён, Кастусь, сваёй хваробай. Лёгкі чад, які дурманіў гадаву, прайшоў ужо, але тэмпература трымаецца. Трэба яму малако, мяса, мёд. А дзе ты ўсяго гэтага накупляешся, калі на рынку такая дарагавізна.

Раз-пораз Кастусь пазірае ў акно, ці не ідзе Марыя Дзмітраўна. Ён сёння чакае яе, не дачакаецца. Яна абяцала зайсці на вакзал, каб купіць свежых газет.

У ціхі правінцыяльны гарадок навіны прыходзяць з вялікім спазненнем. Учора ў Абаяні стала вядома, што 25 кастрычніка 1917 года бальшавікі ўзялі ўладу ў свае рукі і ў Петраградзе пачаўся Другі Усерасійскі з’езд Саветаў, які прыняў дэкрэты аб зямлі і міры. Вось цяпер будуць доўгачаканыя перамены... Гэта адчувае Кастусь сэрцам.

Вунь, у канцы вуліцы, паказалася Марыя Дзмітраўна. У адной руцэ сумка, у другой — парасон. Накінуўшы наапашкі шынель, Кастусь выбег насустрач жонцы, узяў ношку:

— Газеты, Марусечка, купіла?

— Купіла... Людзі толькі і гавораць пра новую ўладу і Леніна.

— Вядома, будуць гаварыць, бо ўсе чакаюць міру.

У дзвярах бацькоў сустрэў трохгадовы Данік:

— Юрка плача... Я яго калышу, а ён усё роўна плача.

Маці карміла малога Юрку, а Кастусь узяўся за газеты. У іх былі змешчаны важнейшыя дакументы Савецкага ўрада. Газета «Известия» ў нумары ад 27 кастрычніка 1917 года друкавала «Дэкрэт аб міры», а ў наступным «Дэкрэт аб зямлі», падпісаны Старшынёй Савета Народных Камісараў Уладзімірам Ульянавым-Леніным.

— Жывем, дарагая! — радасна прамовіў Кастусь да Марусі.— Паслухай, што тут напісана: «Рабочее и крестьянское правительство, созданное революцией 24—25 октября и опирающееся на Советы Рабочих, Солдатских и Крестьянских депутатов, предлагает всем воюющим народам и их правительствам начать немедленно переговоры о справедливом и демократическом мире...» Значыць, салдаты вернуцца з акопаў дамоў і зоймуцца мірнымі справамі...

Кастусь ужо складаў планы жыцця іхняй сямейкі ў мірны час:

— Вернемся мы настаўнічаць у Пінск ці падамося бліжай да Мікалаеўшчыны. Мая мама будзе рада, калі мы прыедзем з нашымі качанчыкамі-сыночкамі.

— А чаму не пад Вільню? Там жа ў мае мамы свая хата,— уставіла слова Марыя Дзмітраўна.

— Можна і пад Вільню ці нават у Мінск. Настаўнікі ўсюды будуць патрэбны. Беларускі народ і наш край, як і ўся краіна, выйдуць на шырокі прастор новага жыцця. Я верыў у гэта і рад, што дачакаўся вялікіх перамен. Цяпер у кожнага адукаванага чалавека будзе шмат працы. Многае нам, беларусам, трэба будзе зрабіць. Сваю школу развіваць, падручнікі складаць... Мне трэба «Новую зямлю» кончыць, «Сымона-музыку» напісаць. Можа, і раман які напішацца. Некалі я абяцаў Янку Купалу зрабіць гэта...

— Цара скінулі, прыйшоў Керанскі, а ўсё ў Расіі засталося па-старому,— выказала сваю думку Марыя Дзмітраўна.— Ці не тое будзе і цяпер?

— Не, па-старому ўжо цяпер не будзе,— упэўнена разважыў Кастусь.— Калі савецкая ўлада пачынае з дэкрэтаў аб міры і зямлі, з дэкрэтаў пра самае важнае ў жыцці народа, то адразу відно, што Ленін ведае, з чаго пачынаць. Ты думаеш, толькі мы з табою хочам міру? Мільёны салдат і іхніх сем’яў даўно чакаюць міру. Ты думаеш, толькі мая маці, якой яшчэ столькі выплачваць грошай за княжацкія загончыкі, узрадуецца Дэкрэту аб зямлі? Яго чакаюць мільёны сялян Расіі... Спадзяюся, што бальшавікі вырашаць справядліва і нацыянальнае пытанне. Інакш не можа быць сапраўднай дружбы і роўнасці між народамі...

У той жа вечар Кастусь, узрушаны і ўсхваляваны, зноў узяўся за пяро. Пісалася з небывалым уздымам:

Браты! Вялікая дарога

Чакае нас і родны край —

Жніво настала, працы многа,—

Навукі семя засявай!

Святло нясіце,— ў мроку дрэмле

Наш мілы край, наш родны кут.

Хай уваскрэснуць нашы землі,

Няхай асветліцца наш люд...