Ад гоману бароў. Аповесць пра Якуба Коласа

Адчынілі дзверы,

I... ў астрог нас павялі,

I таўкуць без меры...

Настаўнікам тады, летам 1907 года, здавалася, што вось-вось зноў падымецца на ногі ўся Расія, толькі трэба адкрыць народу вочы, расказаць праўду... Энергіі і смеласці ў іх хапала. Днём пісалі пад капірку лістоўкі і звароты, а ноччу разносілі па бліжэйшых вёсках. Кастусь з Сымонам складалі лістоўкі самі, заклікалі сялян не плаціць падаткі, а плытнікаў і рабочых-лесарубаў не выходзіць на працу, пакуль ім не павялічаць плату. Пракламацыі, якія траплялі ў Мікалаеўшчыну з Мінска і іншых гарадоў, настаўнікі старанна перапісвалі і пускалі ў людзі бунтаваць Наднямонне.

Ураднік і два стражнікі цікавалі за настаўнікамі, сачылі за іх кожным крокам, вынюхвалі, што тыя гавораць і робяць. Яны здагадваліся, што настаўнікі не толькі падбухторваюць сялян сваімі гаворкамі, але і лістоўкі супраць цара і начальства — справа іхніх рук. Але паспрабуй дакажы, калі ні аднаго не ўдалося злавіць, як ён іх расклейваў, пісаў або нёс пры сабе. У той жа час віна іх была відавочная: зімою лістовак не было і повідам, з’яўляліся яны ў чэрвені, калі з’ехаліся ў вёску настаўнікі. Супадзенне невыпадковае! Але даносы мясцовай варажбіткі Магдалены Варэйчыхі, якая тайком перапрадае гарэлку, да справы не падшыеш.

Стражнікі пачалі асабліва ўважліва сачыць за былой карчмою. Хлопцы тады перабраліся ў гумно да Уладзіка Сальвэсевага, ажно на Стаўлецкую вуліцу.

Гумно стаяла далёка ад хаты і ўпіралася ў палеткі, а за палеткамі крыху збоку — Канцывалокі, а далей Залесее. Хлопцы зрабілі патайны выхад-падкоп пад сцяной гумна і засыпалі яго сечкаю. Калі што якое, дзверы не трэба адчыняць, а проста шусь у яму, разгроб сечку і пасмаліў на Залессе. Сальвэсь паставіў у гумне бочку бураковага квасу. Хлопцам добра смагу прагнаць, і ёсць прычына хадзіць у гумно.

Стражнікі заўважылі, што настаўнікі перасталі збірацца ў карчме. Адзін з іх неяк перапыніў малую Маню і пытаецца:

— Дзе ваш Косцік падзеўся?

— Паехаў з дзядзькам Антосем сена касіць,— адказала дзяўчына так, як яе навучылі старэйшыя.

Вечарам Маня расказала брату пра стражніка.

— Эх, каб падпільнаваў каторага ў лесе і дзеўбануў дручком між вушэй,— сказаў ні то жартам, ні то ўсур’ёз Кастусь.

Праз тыдзень той самы стражнік зноў тыц нос у карчму.

— Ты чаго да нас ходзіш? — строга падступіла да яго Маня.— Брат казаў, што падпільнуе цябе ў лесе і калом рэбры палічыць...

— Хе-хе-хе! — засмяяўся стражнік.— Я табе цукерак прынёс... Скажы ты мне, якія песні ведаеш?

— «Марсільянку» ведаю...

— А як яна пачынаецца?

— Як? Я зараз успомню,— адказала малая і зацягнула:

Раве ды стогне Днепр шырокі...

— А яшчэ?

— Яшчэ ведаю такую песню:

Развялося стражнікаў,

Як якой жывёлы,

Ад іх плёшак і шнуроў

Чырванеюць сёлы...

Ну і было крыку і смеху ў хаце, калі Маня пахвалілася, як яна другі раз гаварыла са стражнікам! Малая ў плач, а Кастусь прытуліў яе і пацалаваў у лоб:

— Мая тыя сястрычка! Малайчына! Так ім, сабакам, і трэба. Добра секанула!.. А больш хаця нічога не казала? Не? Ну, то і добра!..

Аднак стражнікі высачылі месца, дзе збіраюцца настаўнікі. Неяк хлопцы прыйшлі ў хату паснедаць, толькі селі за стол, як убягае Сальвэсь:

— Стражнікі каля Замка ўжо! Ідуць сюды.

Настаўнікі шуснулі хуценька на агарод, а адтуль заламалі ў каноплі, і толькі іх бачылі... Стражнікі доўга трэслі ў гумне салому, перакідвалі з месца на месца дзяружкі, забралі з сабою некалькі кніг. Але Уладзіка Сальвэсевага неўзабаве ўсё ж такі арыштавалі і павезлі ў Мінск.

Кастусь з Сымонам яшчэ доўга хаваліся то ў склепе Скарабагатых на Дворнай вуліцы, то ў Паласенскім лесе, то на сенажаці. Потым Сымон атрымаў прызначэнне і паехаў на службу. Сталі раз’язджацца і астатнія настаўнікі. Неўзабаве давялося і Кастусю збірацца ў дарогу: прыйшло прадпісанне 12 жніўня 1907 года з’явіцца ў Мінск на следства па справе настаўніцкага з’езда. Хацеў спачатку не ехаць, хоць у позве і была прыпіска: «У выпадку няяўкі вы будзеце арыштаваны і дастаўлены па этапу». Маці разважыла па-свойму:

— Сыночак, гордага і непакорнага нават бог з неба спіхае... А хавацца — кладка гібкая... Калі б хацелі арыштаваць, то падпільнавалі б і забралі б, як Уладзіка. А калі самі клічуць, то трэба ехаць...

«АСАДЗІ НАЗАД!»

— Каб адкрыць рэдакцыю, многа не трэба. Калі маеш дванаццаць унцый маладога энтузіязму, а яшчэ кватэру ў горадзе, свой прымус, чайнік, дзве шклянкі і адміністратара, дык гэта лёгка зрабіць. Праўда, забыўся яшчэ сказаць, што адміністратар павінен быць сакратаром, сторажам і кухарам. А ў дадатак трэба, каб яго кармілі і адзявалі бацькі ці жонка, бо ў нас няма грошай яму плаціць,— весела рагатаў, тлумачачы некаму ўмовы працы ў беларускай газеце, яе рэдактар Аляксандр Мікітавіч Уласаў.

Перагародка дашчаная, толькі заклеена аблезлымі шпалерамі, і Кастусю ўсё добра чуваць.

Пайшоў вось ужо трэці месяц, як ён цягне цяжкае рэдакцыйнае ярмо. На яго плячах многа клопату, уся асноўная чарнавая работа. Ён габлюе шурпатыя і сукаватыя вершы, ператрасае і правіць артыкулы і апавяданні, скарачае іх, калі трэба, перакладае. У яго абавязкі ўваходзяць яшчэ і пісьмы: найбольш цікавыя выбраць для газеты, а на астатнія даць адказ. Усяе платы за гэта — абед у таннай сталоўцы, гарбата, што ўвесь дзень грэецца на прымусе, і надзея трапіць на вучобу ў Кракаўскі ўніверсітэт. У рэдакцыі Кастусь не толькі днюе, але і начуе. У прамым і пераносным сэнсе. Праўда, увечары ён яшчэ ходзіць даваць прыватныя ўрокі, каб зарабіць якую капейку. Але на сваю долю не наракае: цераз нумар-другі ў газеце друкуюцца яго вершы і апавяданні. Цяпер ён сам прыдумляе новыя псеўданімы — Лесавік, Ганна Груд, Агарак, Пятрусь Дзягіль, каб не так кідалася ў вочы, што часта друкуецца Якуб Колас...

Ён тады добра зрабіў, што паслухаўся маці, не стаў хавацца, а паехаў у Мінск на допыт. Жандарскі ротмістр больш цікавіўся Кастусёвым почыркам, чым настаўніцкім з’ездам. Напрошвалася пытанне: «Ці не трапілі яму ў рукі якія самаробныя лістоўкі?» Праўда, адна акалічнасць усцешыла настаўніка: у павятовым паліцэйскім упраўленні яму выдалі афіцыйны дазвол на права жыхарства ў Вільні і іншых мясцінах Паўночна-Заходняга краю. Значыцца, яго не лічаць вялікім злачынцам, калі дазваляюць жыць і працаваць нават у горадзе, дзе знаходзіцца рэзідэнцыя самога генерал-губернатара. З’явілася надзея, што ўвогуле ўся судовая справа са з’ездам у Мікалаеўшчыне будзе спынена. Тады ўра! Цяжкая гара зваліцца з Кастусёвых плеч.

Вясною прыязджаў у Вільню, але доўга не заседзеўся ў рэдакцыі. Ноччу прыйшлі гарадавыя, ператрэслі яго манаткі і загадалі, каб праз тры дні і духу яго тут не было. Цяпер жа Кастусь можа быць смелы, ніякі чорт не прычэпіцца. Ліха яго бяры, што з грашыма скупа, але затое на сэрцы весялей...

За перагародкай чуваць жаночыя галасы і вясёлы смех рэдактара. Кастусь ніяк не можа зразумець, ці гэта такі характар у чалавека, ці ён так умее трымаць сябе на людзях. Потым дзверы адчыняюцца, і на парозе паказваецца сам Аляксандр Мікітавіч. Ён высокага росту, у паношаным бастонавым касцюме, з-пад камізэлькі выглядае модны гальштук. На прыгожым твары з заліхвацкімі вусамі радасная ўсмешка:

— Прашу, прашу, Елізавета Андрэеўна, і вы, Аляксандра Георгіеўна, заходзьце... Тут у нас сядзіць сам Якуб Колас. Ён не толькі свае вершы піша, але і чужыя падгладжвае...

У пакой увайшлі мілавідныя дзяўчаты, з выгляду настаўніцы ці курсісткі. Кастусь хуценька ўстаў, прынёс з рэдактарскага кабінета крэслы, пасадзіў дзяўчат.

— Я хросны бацька Якуба Коласа,— хваліўся рэдактар.— Знайшоў яго не праз абвестку ў газеце, а цераз плытнікаў з Мікалаеўшчыны. Ёсць такая вёска на Нёмане. Яна пастаўляе не толькі рачных ваўкоў-плытнікаў, але і народных настаўнікаў ды яшчэ і, як бачыце, паэтаў... Сеў я аднойчы ў Коўні ў вагон трэцяга класа, а там едуць плытнікі. Разгаварыўся з адным хлопцам, стаў яму вершы Мацея Бурачка чытаць, а ён мне кажа: «У нас адзін настаўнік сам вершы складае і смешна чытае па-нашаму: «Льецца Нёман паміж гораў, поўны сілы і красы...»

Дзяўчаты пачалі прасіць Кастуся, каб ён прачытаў ім што-небудзь з новых вершаў. Пажадана з тых вершаў, якія не трапілі яшчэ ў друк ці ўвогуле не трапяць.

— Што ж вам такое прачытаць? — задумаўся паэт і сказаў: — Верш называецца «Асадзі назад!»:

Дрэнна маё жыцце,

Усё ідзе не ў лад,

I крычаць мне ўсюды:

«Асадзі назад!»

Верш новым Кастусёвым знаёмым спадабаўся. Трэба сказаць, што і аўтар прачытаў яго на дзіва артыстычна. Пачаў чытаць ціха, глухаватым голасам, але ўнутраны драматызм, гумар і іронія, якімі быў прасякнуты верш, яркі дыялог дазволілі Кастусю мяняць інтанацыю.

— Ну, Саша, вось табе яшчэ адзін доказ,— узрадавалася Ліза,— якая прыгожая і мілагучная беларуская мова... Калі аўтар нічога не мае супраць, то я запісала б гэты верш.

— Нашто запісваць? — умяшаўся рэдактар.— Мы верш неўзабаве надрукуем у нашай газеце.

Так Кастусь Міцкевіч пазнаёміўся з настаўніцамі Алесяй Зотавай і Лізай Карніловіч.

Знаёмства з Алесяй Зотавай многае дало Кастусю. Малады паэт, які звыкся з адзінотай і няўтульнай рэдакцыйнай бакоўкай, раптам трапіў у віленскі дом, дзе збіралася перадавое мясцовае настаўніцтва двух пакаленняў. Алесін бацька працаваў настаўнікам у рэальным вучылішчы, і да яго вечарамі сыходзіліся калегі — розныя калежскія сакратары і надворныя саветнікі. У дачкі была свая кампанія. Праўда, сярод настаўнікаў у форменных віцмундзірах, зашпіленых на ўсе бліскучыя гузікі, Кастусь адчуваў сябе няёмка. Больш па душы яму была шумлівая і гаваркая моладзь.

Паміж двума пакаленнямі віленскага настаўніцтва ўсчыналіся частыя спрэчкі адносна грамадска-палітычнага жыцця краіны. Толькі ў адным пытанні абодва пакаленні былі амаль салідарныя: яны з цікавасцю слухалі Кастусёвы вершы і... у той жа час выступалі супраць беларускай мовы. Адчувалася казённая афіцыйная закваска. Дый усе яны былі гарадскія жыхары, чулі беларускае слова толькі на віленскім рынку. Кожны раз Кастусь вытрымліваў нялёгкі бой, на яго баку былі звычайна толькі студэнты Віленскага настаўніцкага інстытута Лукаш Гарбацэвіч і Сямён Анішчук, беларускія хлопцы, адзін з Дукоры, а другі з-пад Слоніма.

Можа, па гэтай прычыне, а мо таму, што Кастусь увогуле не любіў вялікіх і шумных зборышчаў, ён з большай ахвотаю ішоў з Алесяй, а часам і з Лізай (яна працавала настаўніцай недзе каля Маладзечна і бывала ў Вільні наездамі) у кінематограф ці тэатр.

Як падмарозіла і выпаў першы скупаваты сняжок, усёй кампаніяй хадзілі па горадзе, узбіраліся на Замкавую гару. Аднойчы Лукаш, любуючыся з гары віленскімі купаламі і гатычнымі вежамі, падаў прапанову:

— Давайце ўсе разам паедзем у Пецярбург. Якраз каляды ідуць... На дні два-тры. Паглядзім горад... Няўжо мы не можам дазволіць сабе гэтага?

Яго прапанову падтрымалі ўсе, але на дамоўленым месцы каля касы вакзала 23 снежня Зотава застала толькі аднаго Кастуся Міцкевіча.

— Аляксандра Георгіеўна, едзем? — радасна прывітаўся Кастусь.

— Едзем! Няхай астатнім будзе сорамна, што не стрымалі слова.

Кастусь упершыню трапіў у Пецярбург. Прайшоўся па шумлівым святочным Неўскім, палюбаваўся Ісакіем, пабачыў славутага Меднага Конніка, Зімні палац, страшную Петрапаўлаўскую крэпасць. Закаваная лёдам, стыла на марозе дзяржаўная Нява.

Паездка гэтая і для Алесі і для Кастуся не была поўнасцю ўдалай. Усе чатыры дні, якія яны былі ў Пецярбурзе, стаялі суровыя калядныя маразы. Добра, што Кастусь не пашкадаваў і ўзяў у дарогу сваё новае зімовае паліто з шэрым баранковым каўняром і такую ж баранковую шапку. Зотава — сакратар нелегальнага віленскага саюза настаўнікаў ехала з надзеяй пабачыць прадстаўнікоў Усерасійскага саюза і пагаварыць з імі па Кастусёвай справе. Тройчы хадзілі яны, але ні разу не засталі патрэбнага ім чалавека: настаўнік той выехаў з горада, яго шукала паліцыя... Урэшце, у дзень ад’езду са сталіцы Кастусь занядужаў, і яму ўсю дарогу было кепска.

Вярнуліся ў Вільню перад вечарам у суботу, 29 снежня. Мароз і тут узяўся не на жарты. Як ні ўпіраўся і ні аднекваўся Кастусь, Алеся сілком пацягнула яго дамоў:

— Канстанцін Міхайлавіч, я вас не пушчу ісці цяпер у рэдакцыю... Мама знойдзе якіх лекаў, вып’еце гарачай гарбаты... Вы ж хворы!

— Мілая і дарагая Аляксандра Георгіеўна, адпусціце грэшную душу маю на пакаянне... Лепш я прыйду да вас заўтра... Трэба вам адпачыць пасля дарогі, і мне таксама. Ніякі я не хворы, проста змарыўся трохі...

Кастусь не хацеў ісці да Зотавых, нібы сэрцам адчуваў, што яму прыйдзецца там трымаць цяжкі бой за роднае слова. Цэлае застолле праферансістаў радасна прывітала падарожнікаў. Не паспеў Кастусь абагрэцца, як прыйшлося садзіцца і выпіць «штрафную». Потым слова за слова і пайшла, як звычайна, гаворка пра беларусаў, іх гісторыю і мову. Асноўны і найбольш заядлы Кастусёў апанент па гэтым пытанні калежскі сакратар Есін сёння наступаў асабліва заўзята: беларускі народ адстаў у сваім гістарычным развіцці, свае школы не мае, а значыцца, не можа быць гаворкі пра яго культуру; адраджэнне можа толькі адбыцца на грунце больш развітай і дасканалай культуры. Стомлены і хворы Кастусь пярэчыў слаба.

— Таму беларусы прыгнечаныя, што адсталыя,— нарэшце, вывеў бойкі і гаваркі калежскі сакратар, якому здавалася, што ён ушчэнт скасаваў Кастуся.

— Не! 3 гэтым і я катэгарычна не згаджаюся,— пастукаў відэльцам гаспадар.— Адстаў у сваім развіцці і беларускі, і рускі, і маларасійскі працоўны чалавек, бо шматвяковае ярмо паншчыны не давала прастору для развіцця яго інтэлектуальных сіл. Цяпер беларусы абуджаюцца, задача перадавой рускай інтэлігенцыі дапамагчы ім, а не таптаць свайго малодшага славянскага брата ў гразь. Давайце мы папросім нашага госця Канстанціна Міхайлавіча, каб ён нам што-небудзь прачытаў са сваіх вершаў...

Кастусь моўчкі падняўся з-за стала, падышоў да піяніна, што етаяла пры сцяне, ціхенька прабег пальцамі па клавішах, а потым заспяваў:

А ў ляску, ляску,

На жоўтым пяску,

Стаіць святліца

3 трыма акнамі.

Спявайце, братцы, спявайце!..

Закончыў адну песню, пачаў другую:

А на небе месячык узышоў,

А ў дзяжы каравай падышоў:

— Ка мне, малодкі маладыя,

Ды памыйце рукі бяленька,

Мясіце каравай харашэнька,

Каб наш каравай красен быў,

Каб наш Іван весел быў,

Каб ён весел быў, як вясна,

Каб ен багат быў, як зямля,

Каб ён здароў быў, як вада!

Праспяваў ён яшчэ дзве песні, а потым прачытаў свае вершы «Не бядуй!» і «Асадзі назад!»

Першым кінуўся да Кастуся Есін, усхвалявана паціснуў яму руку:

— Усё, што я гаварыў за сталом, бяру назад. Ёсць беларуская мова! Толькі цяпер я адчуў і зразумеў, што беларускі народ мае свае песні, сваю культуру, сваю мову...

*

Роўна праз дзесяць дзён пасля таго вечара ў Зотавых Кастусь выехаў з Вільні.

Перад гэтым доктар доўга і заклапочана слухаў і выстукваў грудзі, пасля выпісаў парашкі і сказаў:

— Малады чалавек, мая вам парада такая: адпачыць у вёсцы, есці паболей масла і піць свежае малако. Працэс яшчэ не пачаўся, але можа пачацца...

Ехаць у Мікалаеўшчыну Кастусю не хацелася: знаёмыя настаўнікі ўсе раз’ехаліся, а як весці кампанію з Жыжэйкам ці Сатыгам, то лепш на печы сядзець. Рэдактар абяцаў знайсці цераз сваіх знаёмых службу канторшчыка ў якім-небудзь маёнтку каля Радашковіч, але гэта толькі абяцанкі-цацанкі...

Кастусь быў на раздарожжы, калі, парадкуючы рэдакцыйныя навагоднія пісьмы і віншаванні, натрапіў на ліст нейкага Канстанціна Гардзялкоўскага, які збіраўся ў сваім маёнтку Папоўка Сенненскага павета адкрыць беларускую школу. Гардзялкоўскі звяртаўся ў рэдакцыю газеты з просьбаю параіць яму вопытнага настаўніка. Ліст канчаўся прыпіскаю: «Настаўнік мне патрэбен, які добра ведае беларускую мову. Плата 25 рублёў у месяц, плюс кватэра і сталаванне. Адрас для тэлеграмы: станцыя Слаўнае. К. Гардзялкоўскаму».

Сам лёс пасылаў яму тую станцыю Слаўнае. I назва якая мілая! Доўга не думаючы, Кастусь паказаў ліст рэдактару і сказаў:

— Еду!

Сказаў такім тонам, што Аляксандр Мікітавіч не стаў яму пярэчыць, бо ведаў настойлівы характар Міцкевіча. Шкада было такога ды яшчэ, лічы, дармовага работніка, але затрымліваць Кастуся ён не меў ніякага маральнага права. Рэдактар прасіў толькі аднаго:

— Не забывай нашу газету. Абяцаю даваць у кожным нумары Якуба Коласа, толькі прысылай пабольш вершаў і апавяданняў...

Яшчэ паблісквалі цьмяныя агеньчыкі ў хатах, замеценых па самыя вокны снегам, калі раніцою 8 студзеня 1908 года Кастусь выйшаў з вагона і з сакваяжам у руцэ накіраваўся ў станцыйную мураванку. У вочы бязлітасна сек вецер са снегам, прыйшлося наставіць каўнер. Таму ён, мабыць, не адразу заўважыў лёгкі вазок.

— Ці не вы, паночку, Міцкевіч? — падбег да Кастуся дзядзька ў кажушку з пугаю ў руках.

Фурман павёў Кастуся да свайго вазка, даў апрануць вялікі цёплы кажух, у якім нястрашна было ехаць хоць на паўночны полюс. «Нічога не скажаш, слаўна ўсё пачынаецца»,— падумаў настаўнік.

У полі шалёна сваволіў вецер, кідаў снег то ў вочы, то ў спіну, перамятаў дарогу. Жвавы дагледжаны конік весела імчаў вазок. Мінулі адзін лясок, падняліся на ўзгорак, праехалі вярсты дзве борам і зноў выскачылі ў поле. Неўзабаве звярнулі ў кляновыя і ліпавыя прысады. Кастусь убачыў, што прысады вядуць да невялікага драўлянага дома з двума белымі слупамі пры ўваходзе.

На ганку Кастуся сустрэў гаспадар. Гэта быў на гадоў чатырыпяць старэйшы за настаўніка высокі русявы мужчына ў чорным суконным касцюме і простых ботах.

Як пасля даведаўся Кастусь, памешчык Гардзялкоўскі вучыўся ў Маскоўскім універсітэце, але навуку не кончыў, асеў дома і пачаў весці гаспадарку на новы лад. Цяпер у яго была шкляная гута, цагельня, свой паравы млын. Маці яго Тарэза Гардзялкоўская, хваравітая ўдава, гаспадаркай не займалася, жыла зімою ў Ніццы і толькі ўлетку прыязджала ў Слаўнае, дзе быў у яе свой маёнтак. Яна любіла літаратуру, займалася нават перакладамі на беларускую мову твораў польскіх пісьменніц Ажэшкі і Канапніцкай, з якімі яна была асабіста знаёмая...

Пасля снедання ўвесь дзень прайшоў у клопатах. Гардзялкоўскі паказаў Кастусю будынак, дзе ён меркаваў размясціць школу. У суседнім доме, побач з маёнткам, настаўніку было падрыхтавана жыллё. Два цёплыя пакойчыкі: у адным кабінет, у другім — спальня. Калі ж Кастусь даведаўся, што з шаснаццаці вучняў дзесяць будзе хадзіць з вёсак Сані і Плоскае, ён прапанаваў свой варыянт размяшчэння школы. Лепш за ўсё зрабіць, каб дзеці вучыліся ў Санях, тады нікому не будзе далёка хадзіць. А настаўніку прабегчы якія кіламетры тры — дык гэта толькі добрая размінка.

— Няхай будзе па-вашаму, Канстанцін Міхайлавіч,— згадзіўся Гардзялкоўскі.— Можна і ў Санях. Але зробім па-гаспадарску. Мой фурман Аляксей будзе падвозіць з Папоўкі ў школу і забіраць назад і вас і вучняў, пакуль зіма. Згода? Вось вам на кнігі і іншыя школьныя прылады,— палажыў ён чатыры залатыя пяцёркі.

Назаўтра Аляксей перавёз з Папоўкі ў Сані, у новую хату Ларыёна Жураўлёва парты і стол. Сам настаўнік паехаў у Абчугу і купіў грыфельныя дошкі, сшыткі і ручкі на ўсіх вучняў. Горш было з падручнікамі. Прыйшлося паслаць пераводам грошы ў Вільню, каб рэдакцыя паклапацілася прыслаць «Беларускі лемантар», «Першае чытанне» і іншыя беларускія кнігі.

Праз некалькі дзён адбылося свята на Кастусёвай вуліцы: ён прыйшоў на першы ўрок у беларускую школу.

У штодзённых клопатах пра школьныя справы хутка беглі тыдні. Не азірнешся, як зноў субота. Усе вучні (іх цяпер было васемнаццаць чалавек) займаліся добра.

Настаўнік сам складаў задачкі на матэрыяле беларускага народнага побыту. Заняткі вёў, як і было дамоўлена з Гардзялкоўскім, на роднай мове ва ўсіх групах. Вучні хутка і лёгка навучыліся чытаць па-беларуску, шкада толькі, што кніг з цікавымі апавяданнямі, гістарычнымі і геаграфічнымі звесткамі не было.

Жывое слова настаўніка расчыняла перад вучнямі дзверы ў навакольны свет, вяло іх у глыбокае мінулае і далёкія краіны. Праводзіў ён асобныя гутаркі пра грамадскае жыццё і навіны ў краіне. Шырока выкарыстоўваў Кастусь рукапіс свае кнігі «Другое чытанне для дзяцей беларусаў», вывяраў на практыцы, як даходзяць да разумення вучняў яго апавяданні і пейзажныя замалёўкі. 3 задавальненнем прыходзіў да думкі, што кніга ўдалася, толькі сёе-тое трэба скараціць, а таксама дапісаць некалькі вершаў і казак. Не раз настаўнік шкадаваў, што яго кніга толькі ў адным экземпляры, што не дасі яе вучням дадому. Таму дамашнія заданні задаваў па «Нашай ніве», а таксама па кнізе «Гутаркі аб небе і зямлі». Гэтая папулярная брашура выйшла летась у Пецярбурзе, і Кастусь выпісаў адтуль для свае школы дзесяць экземпляраў.

Прайшло тыдняў тры, як Кастусь пачаў займацца з вучнямі. Аднойчы запыніў яго Гардзялкоўскі і пытаецца:

— Канстанцін Міхайлавіч, хачу з вамі пагаварыць па такой далікатнай справе. Тутэйшы бацюшка пытаўся ў мяне, чаму ў нашай школе няма закону божага. Што яму сказаць?

— Я і сам не ведаю. Гледзячы, што гэта за поп. Можна сказаць, што няма закону божага толькі па той прычыне, што позна пачаліся заняткі ў школе. А калі так сказаць яму нельга і напэўна вядома, што ён сам не захоча ездзіць да нас, то запрасіць самога. Сам я тлуміць дзецям галовы не буду...

На гэтым гутарка закончылася. Што сказаў Гардзялкоўскі папу з Плоскага, Кастусь не ведаў. Даходзілі пасля чуткі, што бацюшка ўсяляк высмейвае настаўніка-мужыка і яго мужыцкую школу, дзе заняткі ідуць «па-простаму». Сам Кастусь лічыў, што ў няласку ён трапіў па другой прычыне. Сярод яго вучняў былі чатыры перабежчыкі з Плоскага народнага вучылішча, дзе працавала настаўніцай пападзянка...

Пасля рэдакцыйнай неўладкаванасці, пасля посных віленскіх абедаў і вячэры ўсухамятку для Кастуся ў Папоўцы насталі святочныя дні. Аднак раскашаваць тут на добрай кватэры і на добрых харчах яму доўга не давялося.

Настаўнік у Папоўцы не так часта сустракаў прадстаўнікоў улады, але здагадваўся, што знаходзіцца пад нядрэмным жандарскім вокам. Зімою толькі адзін раз наведаўся ў школу ўраднік і то пытаўся нібыта самога Гардзялкоўскага. Але як толькі прыйшла вясна, заспявалі першыя жаваранкі, Кастусю не стала спакою: амаль кожны тыдзень яго выклікалі ў Мінскае губернскае жандарскае ўпраўленне на дазнанне. Фурман замест таго, каб везці настаўніка ў школу, вёз яго ў Слаўнае, на станцыю.

Усё як быццам сведчыла, што вось-вось паклічуць на суд. 18 красавіка 1908 года з Віленскай судовай палаты прыйшло запытанне, на які адрас прыслаць яму копію абвінаваўчага акта. Кастусь адказаў, каб прысылалі на Мікалаеўшчыну, і пачаў збірацца дахаты.

— Вашая Папоўка — слаўная мясціна,— сказаў Кастусь Гардзялкоўскаму,— але бачыце, якія варункі. Трэба ехаць шукаць добрага адваката.

МАЦІ

На сэрцы ў маці было неспакойна. Выпаліўшы ў печы, яна выйшла ў агарод і пачала церабіць буракі. Але праца не спорылася, усё валілася з рук. Не давалі спакою трывожныя думкі: «Гэта ж сёння суд... Як там Кастусь? Ці пусцяць яго дахаты?»

Раптам маці ўздумалася схадзіць да Варэйчыхі, каб тая кінула на карты, што суджана Кастусю. Яна паднялася і пайшла ў хату памыць рукі.

Старая карчма, у якую летась перабралася іх сямейка, здалася прасторнай і няўтульнай стадолай. Гэта адчуванне было асабліва моцным таму, што ў хаце нікога не было: дзядзька Антось з Уладзікам касілі атаву, Юзя з Ленай пайшлі жаць бульбоўнік у Пажарніцу, Юзік пасвіў каровы, а малодшыя дзеці недзе гулялі на суседнім двары.

Маці глянула на пустыя сцены, і позірк яе спыніўся на Кастусёвых кнігах, якія сіратліва ляжалі высока на палічцы. Сэрца ў Ганньі балюча сціснулася. Яна выцерла рукавом слязу і пайшла ў святліцу, дзе на камодзе стаяла новая сынава картачка.

Кастусь спакойна і ўважліва глядзеў на маці. У яго вачах была задума і заклапочанасць, нават прыгожыя чорныя вусікі, закручаныя ўгору, стасаваліся да ўсяго сур’ёзнага выразу твару. Ганна ўзіралася ў Кастусёвы вочы, у высокі лоб з прыкметнымі заездамі і падумала: «У Лёсікаў удаўся, будзе, як мой тата, лысы...»

— Як ты там, сынку? — уголас запыталася маці.

Яна доўга размаўляла з сынам, удосталь паплакала, успомніла сон, які сніўся ноччу.

Здаецца, прыйшоў гэта з абходу нябожчык Міхал, павесіў стрэльбу ў кут і кажа: «Ты чула, маці, што задумаў наш Костусь? Просіць сватоў слаць да Алесі Вераб’ёвай. А вянец хоча не ў Мікалаеўскай царкве, а ў Свержані браць». I тады Ганна нібыта адказала: «Не знаю, як ты, бацька, думаеш, а я не супраць. Алеся — добрая дзяўчына, руплівая...» — «Эт, нічога ты не разумееш,— кажа Міхал,— хлопцу, як і паміраць, жаніцца няма чаго спяшацца... Гэта ўсё Варэйчыха, трасца яе галаве, навядзьмарыла, гэта яе работа...»

— Ці не хочуць цябе, галубок, абвянчаць з казённым домам? — зноў уголас запытала Ганна.— Чуе маё сэрца штось нядобрае...

I ў маці адразу прапала жаданне ісці варажыць на карты да Варэйчыхі. Нашто выстаўляць на вочы ёй, праклятай ведзьме, сваё гора і неспакой? Нашто?

Назаўтра дзень прайшоў у трывозе. Ганна некалькі разоў заходзіла да Сальвэся Міцкевіча, сына якога, Уладзіка, судзілі разам з Кастусём. Але і Сальвэсь нічога не ведаў, толькі і сказаў:

— Не вернуцца нашы хлопцы сёння вячэрнім цягніком, значыць, усё — упяклі ім тыя гіцлі па якой пяцёрцы. Але ты, Ганна, не падай духам! Яны хлопцы маладыя, вучаныя, не прападуць, неяк будуць жыць, знойдуць нейкую раду...

У той вечар маці доўга не спала: чакала Косціка. Яе вуха чуйна прыслухоўвалася, ці не пачуюцца пад акном сынавы крокі, ці не заскрыпяць весніцы, ці не забарабаніць ён дробненька ў шыбу. За акном тупацелі нейчыя крокі, ад подыху ветру скрыпелі весніцы, недзе на кухні пазвоньвала шыба, а Кастуся не было і не было. Заснула Ганна позна, спала кепска і прачнулася яшчэ на цямочку. Адразу ж накінула хустку на плечы і памкнулася ісці да Сальвэся. Выйшла на вуліцу і спынілася: вёска яшчэ спала, толькі ў некага на Свіной вуліцы курыўся дымок з коміна.

Ганна вярнулася ў хату і пачала ўходжвацца ля печы.

Садзіліся ўжо снедаць, калі парог пераступіў Сальвэсь.

— Мой жа ты суседка, што ж хаця чуваць? — з плачам кінулася да яго маці.— Гавары, не муч мяне! Гавары, што ўжо ёсць...

— Не трэба слёз, яны нічога не памогуць...— спакойна адказаў Сальвэсь.— Нашым хлопцам укацілі па траячцы — вось і ўсё! Гэтага і трэба было чакаць...

Маці хацела заплакаць, але сэрца ў яе неяк закамянела, яна толькі сказала:

— Сальвэська, дзе гэта праўда на свеце? Дзе? Калі яна прыйдзе на зямлю? Скажы, мне, Сальвэська, ці ёсць той бог на небе? Ці бачыць ён нашы пакуты і слёзы?

Праз некалькі дзён Сальвэсеву вестку пацвердзіла кароценькае Кастусёва пісьмо. Наваспечаны арыштант, як называў сябе аўтар пісьма, паведаміў, што прывыкае да турэмнай жыткі і падбрыквае, як цяля на вяроўцы. Усё пісьмо было ў жартаўлівым тоне. Відаць, Кастусь хацеў паказаць, што настрой у яго добры і турэмныя краты яму не ў страх, і гэтым самым супакоіць маці, якая, вядома, перажывае за яго.

Цяпер усе думкі ў Ганны былі аб тым, каб пабачыцца з сынам, пагаварыць з ім, падбадзёрыць яго. Матчына сэрца адчувала, што Кастусь больш за ўсё непакоіцца пра сваіх сямейнікаў, пра тое, як яны ўспрынялі вестку пра яго турэмнае зняволенне. Маці ведала, што сам Кастусь даўно падрыхтаваўся да горшага, але каб супакоіць маці, увесь час пацяшаў яе, што ўсё абыдзецца добра... I раптам — горшае збылося.

Ганна думала аб тым, што яе сын, відаць, не здагадваецца, а калі здагадваецца, то не перакананы ў тым, што і маці і дзядзька Антось таксама падрыхтавалі сябе да таго, што Кастусю не даруюць, і цяжкая вестка пра тры гады — для іх не навіна і не неспадзяванка. Чым больш разважала маці сама з сабою і дзядзькам Антосем, тым больш прыходзіла да думкі, што ёй трэба абавязкова сустрэцца з сынам і пагаварыць з ім. Пагаварыць, каб супакоіць яго, сказаць: няхай шануе сябе і не турбуецца ні пра маці, ні пра дзядзьку, ні пра братоў і сясцёр.

I маці пачала рыхтавацца ў дарогу. Але стрымлівалі Кастусёвы пісьмы. Ён пісаў, што жыў, здароў, і кожны раз рабіў прыпіску: «Спатканняў з родзічамі нам пакуль яшчэ не дазваляюць». Чакала, чакала маці, калі нарэшце з’явіцца вестка, што можна ехаць у адведзіны да сына, не дачакалася і неяк пасля пакроў сказала Уладзіку:

— Скоч, мой хлопча, у Мінск. Можа, Кастусь не хоча нас турбаваць і выдаткаў нам рабіць, таму і піша, што не пускаюць на спатканні. Завязеш яму перадачу, глянеш, як там нашай Міхаліне ў цёткі Аксені паводзіцца ў наймічках...

Маці напякла блінцоў, адварыла каўбасу. Напакавалі поўны куфэрак: там былі слоік марынаваных грыбоў, торбачка арэхаў, яблыкі-антонаўкі, кусок сала, галоўка цукру.

Вярнуўся Уладзік з Мінска роўна праз суткі.

— Як там Кастусь?

— Ці бачыў ты яго?

— Што ён гаварыў? — накінуліся ўсе з пытаннямі.

— Кастуся я не бачыў,— адказаў Уладзік.— У астрозе бунтуюцца зняволеныя, таму начальства не дазваляе спатканні. Цётка Аксеня ўжо некалькі разоў хадзіла да начальніка турмы прасіць дазволу на сустрэчу, але нічога не выхадзіла...

Калі суседка Наталля Скарабагатая дачулася пра Уладзікаву паездку, яна сказала Ганне:

— Паеду я ў Мінск... У мяне ёсць знаёмая з Кнотаўшчыны Стома Яўгеня, яна служыць пакаёўкай у сакратара акруговага суда. Яўгеня не раз казала, што да іх сыходзяцца гуляць у карты ўсе мінскія тузы... Быць не можа, каб мне не ўдалося дабіцца сустрэчы з Кастусём...

— Тады, можа, мая дачушка, і я паеду з табой? — запыталася Ганна.

— А як не ўдасца? Не! Лепш пакуль што я адна з’езджу, працераблю сцежку, а там і вы...

Зноў маці наладкавала куфэрак. Дзядзька Антось падвёз Наталлю ў Стоўбцы — і пацягнуліся пакутлівыя дні чакання. Мінуў дзень, другі, трэці. Толькі на пяты дзень увечары вярнулася Наталля ў Мікалаеўшчыну. Адразу, не заходзячы дамоў, прыйшла яна, радасная, у карчму і, ледзь пераступіўшы парог, пачала расказваць.

— Дабілася гэта я дазволу, узяла тую цыдульку ў жменю і пайшла да турэмных варот. Чакаю, калі адкрыецца дзюрка ў варотах. Потым бразь нешта, адчыняецца маленькае акенца, і нейкі вусаты вартаўнік пытае: «Што зволіце?» Я яму цыдульку тыц у нос. Праз некалькі хвілін адчыняе ён брамку і кажа: «Звольце праходзіць, мадам!» Я іду, а калені дрыжаць. Дальбог, страшна. Высокія мураваныя сцены, а ў іх малюпасенькія акенцы. Прывёў мяне вусаты ў нейкую халодную бакоўку, а сам недзе прапаў. Няма яго, няма, мне ўжо абрыдла чакаць, аж потым адчыняюцца дзверы і той самы вусаты кліча: «Заходзьце сюды! Міцкевіч чакае вас». Заходжу, а там — матачкі мае! — ніякага Міцкевіча няма. Стаіць нейкі барадаты дзядзька, пазвоньвае кайданамі і смяецца. Калі ж прыгледзелася добра я да таго барадатага, аж гэта Кастусь...

— Такі страшны ён, што ты, Наталля, не пазнала? — заплакала маці.

— Не, цётачка, не тое зусім, не страшны ён! — адказала Скарабагатая.— Проста нязвыкла было ўбачыць Кастуся барадатым... «Не пазнаеш, Наталля?» — запытаў ён і смяецца, а я ў плач... Не хачу плакаць, а слёзы, як боб, так і коцяцца, так і сыплюцца... Селі мы на лаўку, а вартавы зорыць за намі, не спускае вока. Мне неяк страшна, не знаю, што і гаварыць, а Кастусю хоць бы што. Стаў мяне распытваць пра ўсіх вас, пра мікалаеўскія навіны. Я адказваю і плачу. Тады Косцік пачаў мяне суцяшаць і расказваць розныя смешныя гісторыі з турэмнага жыцця. А перад развітаннем кажа: «Перадай там нашым і Сальвэсевым бацькам, няхай не гаруюць па нас, усё будзе па-нашаму ў скорым часе. Царская ўлада стаіць толькі на адной назе, другую ёй падпілавалі ўжо. Так што доўга яна не накрасуецца...» Дальбог, так і сказаў...

— Скажы мне, любка, як ён сябе адчувае? — цікавілася маці.

— Цётачка, Кастусь адчувае сябе добра... Ён жартаваў і смяяўся...

Наталля заседзелася доўга: жанкі выпілі чарнічнай настойкі за здароўе Кастуся, паплакалі, пагаварылі ад душы...

Ганна ў тую ноч не магла заснуць. Успамінала і ўзважвала кожнае Наталліна слова. Можа, Кастусю не так і весела — адкуль тая весялосць у турме! — але ён паказаў сябе перад Наталляй бадзёрым, бо ведаў, што маці будзе лягчэй. «Эх, сыночак, пакутнік, галубок мой! Ты, я знаю, стараўся для мяне, думаў пра нас...»

*

Камеры ад ранішняй да вячэрняй паверкі не замыкаліся, і астрожнікі пасля снедання разбрыліся хто куды. У восьмай засталіся двое: Кастусь і Уладзік Сальвэсеў.

Уладзік ляжаў на нарах і чытаў нейкі старасвецкі падручнік логікі: ён збіраўся пасля выхаду з турмы паступіць ва ўніверсітэт і з вялікай стараннасцю ўзяўся за навуку.

Кастусь зранку звычайна браўся за свой патайны сшытак з вершамі або садзіўся пісаць лісты знаёмым настаўнікам ці ў родныя палясціны, як ён жартам называў Мікалаеўшчыну. Сёння ён адразу адгарнуў тую старонку свайго сшытка, дзе ўверсе было напісана: «3 песень астрожніка», а далей дробненькім уборыстым почыркам выведзены даўно ўжо вынашаныя радкі:

Ліпы старыя шумяць за сцяною,

Жаласна, глуха шумяць,

Смутна ківаюць, трасуць галавою,

Толькі галіны рыпяць.

Кастусь глянуў на закратаванае акенца, што свяцілася ўгары, прайшоўся некалькі разоў па камеры, прабег вачыма яшчэ раз пачатак верша і напісаў:

Плачуць гаротныя ліпы старыя,

Плачуць на долю сваю...

«А чаго яны плачуць? — пайшлі чарадою думкі,— хіба ім не лепш было б красавацца ў лесе, чым марнець на турэмным двары? Колькі там прастору, раздолля... Эх ты, нешта ў іх долі ёсць агульнае з астрожнікамі...»

Кастусь задумаўся. На памяць прыйшлі чамусьці ўспаміны пра блакітную елачку, пасаджаную некалі ў Ластку. Ці вялікая яна вырасла? Эх, заглянуць цяпер бы ў Ласток, а яшчэ лепш у Альбуць. Ён утаропіўся позіркам у шэрую сцяну, і перад ім з’явілася леснічоўка, старадрэвіна-хвоя з буслянкай, уроскідку дубы, а далей лес, што агінаў падковаю ўсю сядзібу. Родная, мілая сэрцу мясцінка! Колькі там светлых надзей і парыванняў нарадзілася, колькі маркотных дум перадумана! Божачкі, як хутка ідзе час! Нядаўна, здаецца, яны пераехалі з Ластка ў Альбуць. Ён хлапчуком коўзаўся там на замерзлай рачулцы, хадзіў з дзядзькам Антосем на грыбныя баравіны, карміў ласяня... Колькі прайшло з таго часу? Пятнаццаць год! Як хутка! Так у вечных клопатах і барацьбе, горы і радасці жыццё пройдзе...

— Кінсцінцін Міцкевіч! — перарваў Кастусёвы думкі гучны вокліч на калідоры.

— Кінсцінцін! — гукнуў, увайшоўшы ў камеру, наглядчык Пікулік.— Да цябе прыйшлі! Жыва!

Кастусь борздзенька ўсхапіўся, згроб свае паперы ў кішэню і кінуўся ўслед за Пікулікам.

У пакоі, дзе ён нядаўна сустракаўся з Наталляй Скарабагатай, стаяла некалькі наглядчыкаў. А вунь сядзіць, ссутуліўшыся, нейкая кабета, твару не відаць. Знаёмая ваўняная хустка ў клетку!

— Мама! — радасна закалацілася сэрца.

— Кастусёк, даражэнькі! — абняла Ганна сына.— Як ты тут, галубок?

Пяшчотныя ласкавыя матчыны словы балюча расчулілі Кастуся, і ён нічога не мог сказаць, бо баяўся, што заплача.

— Нічога, сынку, не гаруй! — сказала маці.— Усяляк бывае ў жыцці...

Разважлівыя матчыны словы неяк адразу супакоілі Кастуся, і ён сказаў:

— Вы не крыўдуйце, мама, што так выйшла...

— А што тут крыўдаваць? Ганьбы на табе няма... Не абабраў ты каго, не забіваў, а толькі праўды шукаў. А хто цябе за гэта асудзіць, няхай таго гром лясне на гладкай дарозе...

— Як там дома? Як дзядзька Антось, Уладзік, дзеці?

— Уладзік са мною прыехаў... Ля варот чакае. Дзядзька Антось паклон перадаваў... А пра нас не турбуйся. Бульба ўрадзіла добрая, атаву за пагодай скасілі. За арэнду без малога расплаціліся ўжо... Чырвонец вось і табе прывезлі...

— Не, не, мама! — закруціў галавой Кастусь.— Грошай я не вазьму. Мне знаёмыя настаўнікі нядаўна прыслалі.

— Ну, як сабе хочаш! Толькі гавары праўду. У нас грошы будуць. Вось цялушку прадамо, пару авечак зарэжам на продаж... Калі ўсё будзе добра, то яшчэ адну рату ўвесну ўнясем за зямлю ў Смольні.

Ганна расказвала пра вясковыя справы, а Кастусь пазіраў на маці, якая гэтак проста, па-хатняму склаўшы рукі на грудзях, сядзела тут, у турэмнай пачакальні, слухаў вясковыя навіны, і неяк лёгка і спакойна рабілася ў яго на душы.

Калі прыйшла пара расставацца, Ганна перажагнала сына і тройчы пацалавала ў лоб:

— Бывай, сынок! Калі што якое, пішы, не таіся... Мы паможам...

...Праз некалькі дзён прыйшло ад Кастуся пісьмо.

— Чытай, Уладзя, уголас, і я паслухаю,— папрасіла Петрусёва Альбіна, якая была якраз у іхняй хаце.

Кастусь дзякаваў маці за спакойныя і бадзёрыя словы пры сустрэчы, пісаў пра сваё турэмнае жыццё-быццё.

— «Пасля сустрэчы з мамай,— чытаў Уладзік,— я атрымаў добрую зарадку на ўсе тры гады. Мне цяпер нічога не страшна! Я не ведаў, што мама можа так паводзіць сябе, што і слязінкі не бачна было...»

— Няўжо ж ты, мая любка, і праўда не заплакала? — са здзіўленнем запытала Альбіна.— Не веру!..

— Не заплакала...— цяжка ўздыхнула Ганна.— Прыйшла да турэмных варот, сэрца скамянела, і я кажу Уладзіку: «Чакай мяне тут», а сама рушыла ў брамку... Калі ж вярнулася, пытае мяне Уладзік, як там Кастусь, а я слова не магу вымавіць, толькі плачу, аж сэрца разрываецца...

ПЕРШАЯ ВЯСНА

Ішла вясна. Першая вясна, якую Кастусь сустракаў за турэмнымі кратамі.

За сценамі астрога ласкава прыгравала вясновае сонца, весела булькалі ручаіны, радасна выспеўвалі жаваранкі, а тут, у камеры, вясна яшчэ зусім не адчувалася, яе повідам не было відаць. Мужчыны з ранку да вечара таўкліся ля акна, але што ты там выгледзіш, калі вочы мазоліць аблезлы мур, а пад ім учарнелы снег, які і не думае раставаць.

Тры дні таму назад на вячэрнюю паверку ў дванаццатую камеру, куды к гэтаму часу перавялі Міцкевіча, зайшоў сам начальнік астрога Пётр Славінскі са старшым наглядчыкам Дожджыкам. Пікулік таксама быў з імі, ён застаўся ў дзвярах і высока падняў ліхтар: у камеры было ўжо цемнавата. Усе арыштанты шуснулі на нары: было дамоўлена сустрэць турэмную адміністрацыю лежачы.

Начальнік астрога ступіў некалькі крокаў і пачаў, не спяшаючыся, здымаць пальчатку з левай рукі, потым сярдзіта сіплым голасам крыкнуў:

— Устаць!

Ніхто на нарах не паварушыўся. У гэты момант у камеру ўвайшоў стараста Кролік і спакваля на вачах у начальства выцягнуўся на сенніку.

— Уста-а-аць! — зароў Дожджык.

Мірман, які ляжаў побач з Косцікам, са страху аж падскочыў, але сусед паклаў яму руку на грудзі — ляжы! Пасля падняўся Кролік і, не злазячы з сенніка, абхапіў рукамі калені і спакойна пачаў:

— Мы пратэстуем супраць таго, што нам перасталі даваць газу і зменшылі норму дроў. Мы, хоць і арыштанты, але людзі... I патрабуем да сябе людскіх адносін!

— Пасвяці! Пасвяці! — крыкнуў Славінскі Пікуліку.— Паглядзім, што там за мудрэц аб’явіўся.

Кролік выйшаў наперад:

— Стараста камеры.

— Тыдзень карцару,— павярнуўся да дзвярэй начальнік турмы.

— Пратэстуем! — загудзела камера.

— На столькі ж дзён пад замок астатніх,— кінуў Славінскі ўжо за парогам.

Першы дзень Дожджык адчыняў «вочка» ў дзвярах і пацвельваўся:

— Якое сёння сонца слаўнае! Любата!

Паспрабаваў ён дражніцца і назаўтра, але маскоўскі студэнт Дурмашкін не вытрымаў здзеку, схапіў дзяркач, якім падмяталі камеру, і шпурнуў у «вочка». Дожджыка як вадой змыла, больш ён не паказваўся.

Кролік сядзеў у смярдзючым каменным мяшку, а жыхары дванаццатай сноўдаліся па камеры. Сонца і вясну бачыў толькі той, хто выносіў парашу...

Кастусь зранку да вечара вылежваўся на нарах. Кожную вясну ён перажываў чамусьці вельмі хваравіта. Нейкія няясныя трывогі і парыванні апаноўвалі сэрца, думкі імкнуліся далёка-далёка ад будзённых клопатаў. Рэзка мяняўся настрой. То з’яўлялася адчуванне бадзёрасці, радасці і ўпэўненасці ў свае творчыя сілы, і тады нібыта вырасталі крылы. Пасля раптам без дай прычыны, здаецца, агортвала цяжкая беспрасветная туга. Не пісалася, не чыталася, ноччу не спалася. Калісьці ў такіх выпадках, нідзе не знаходзячы сабе месца, ён ішоў у лес. Доўга хадзіў там у бяздум’і, сядзеў дзе ў зацішку на пеньчуку ці на зямлі, слухаў птушыныя галасы і лясны пошум. Так прыходзіў у лес дзень у дзень, блукаў у адзіноце,— і паволі вяртаўся душэўны спакой.

Зараз было горш. Смутак падкрадваўся даўно, а потым туга запаланіла ўсю істоту. Спачатку Кастусь не паддаваўся, расказваў вясёлыя здарэнні і анекдоты, разам з усёй дванаццатай чвэрыў што-небудзь смешнае. Але надышоў такі дзень, што не толькі расказваць, але і слухаць нічога не хацелася, ляжаць — не ляжалася, думаць — не думалася, прапаў сон,— усё вярэдзіла душу, хоць рукі на сябе налажы. Калі ж ён не ўстаў аднойчы папалуднаваць, Шпакоўскі, які быў за кухара, сказаў:

— Расклеіўся наш Стары.

— Ты што, браток, захварэў? — устрывожыўся Дурмашкін.

Жыхары дванаццатай камеры абступілі Кастуся, кожны даваў парады, прапаноўваў лекі. Падышоў нават нясмелы селянін Мацей Цярэшка з-пад Маладзечна, які яшчэ не асвойтаўся на новым месцы: яго нядаўна перавялі з дзевятай камеры. Ён дастаў са свае торбачкі пляскатую бутэлечку:

— Во, хлопча, загавораная вада... Памагае ад захалоду, падвяроду і кепскіх вачэй...

Усе дружна накінуліся на дзядзьку Цярэшку, паднялі на смех яго ваду і яго веру ў бабскія забабоны. Гэтае здарэнне адразу скіравала гаворку на розныя прымхі, замовы і чарадзействы. Хто расказваў, як памагло некаму; хто даводзіў, што ўсё гэта выдумкі і шарлатанства.

Кастусь слухаў гэты гармідар, і яму раптам захацелася адзіноты... Вось каб цяпер у Альбуць, выпіць конаўку бярозавіку і на цэлы дзень высці ў лес. Усю хворасць як рукой зняло б. Але... На сэрцы ў яго стала горка, крыўдна і балюча, аж набеглі слёзы.

Ноч прайшла неспакойна. Бачыў у сне Алесю Зотаву. Стаіць яна ў царкве, уся ў белым, і пытаецца ў Кастуся: «Няўжо ты не ведаеш, дзе забіты Вальдзерозе?» Ён нібыта адказаў: «Ведаю. Каля Блоні, што пад Ігуменам».

Дзіўна было тое, што сон добра застаўся ў памяці, нават прозвішча нейкага Вальдзерозе запомнілася. «Хаця б Алеся не захварэла»,— падумаў ён і запытаўся ў Дурмашкіна:

— Хто такі Вальдзерозе?

— А ліха яго ведае. Не чуў такога...

Уставаць не хацелася, і паслужлівы Цярэшка падаў Кастусю кубак чаю. Дзень абяцаў быць такі ж сумны, доўгі і нецікавы, як учарашні.

Выручыў наглядчык Пікулік. Адразу пасля снедання ён адчыніў камеру і весела аб’явіў:

— Хто пойдзе снег раскідаць?

Ахвотнікаў было многа: кожнаму хацелася вырвацца на прастор, каб палюбавацца сонцам і вясною, падыхаць свежым паветрам. Але Пікулік падышоў да нараў, на якіх ляжаў Кастусь, і запытаўся:

— А ты, Кінстанцін, чаму не ўстаеш? Падымайся! Каяцца не будзеш...

Пасля змрочнай камеры на дварэ быў рай. На высокім сінім небе ні хмурынкі, сонца прыгравала так, што па турэмным двары ўжо зранку было не прайсці: на самай сярэдзіне яго красавалася вялікая лужына. Арыштанты дружна завіхаліся з рыдлёўкамі, прабілі дарогу вадзе, а потым узяліся за гурбу снегу. Кастусь раскідаў снег каля ўваходнай брамы.

У абед, седзячы побач за сталом, Шпакоўскі запытаўся ў Кастуся:

— Ну, як, Стары, ажыў?

— Дзіва што. Паўдня грэў зубы на сонцы,— весела прамовіў Кастуеь.

— То атрымлівай яшчэ адну порцыю поліўкі,— сказаў кухар.

Назаўтра Кастусь зноў грэўся на сонцы: рыдлёўка ў яго была на двух з Дурмашкіным.

Яшчэ праз пару дзён вярнуўся з карцара Кролік. Зямлісты твар яго цяпер стаў белы, як палатно, і нібы прасвечваўся. Дванаццатая наладзіла свайму старасту ўрачыстую сустрэчу. Цераз Пікуліка дасталі хлопцы нават «божых» кропель і бохан свежай сітніцы. Было ў той вечар гамонкі, смеху і жартаў!

Здавалася, турэмная жытка ўвайшла ў сваю звычайную каляіну, як раптам новая бяда навалілася на дванаццатую камеру. На трэці ці чацвёрты дзень, як вярнуўся стараста, захварэў Іван Сарока. Гарэў агнём, ноччу трызніў. Раніцою забралі яго ў турэмны лазарэт, дзе прызналі тыфус.

Прыйшоў фельчар; не пераступаючы парог, пакруціў носам — і наклаў каранцін. Цяпер зноў нікога не выпускалі з камеры. Хлопцы нібыта духам не падалі, спявалі песні, жартавалі, але гэта былі невясёлыя жарты: кожны чакаў з дня на дзень, што і яго падкосіць хвароба.

Вось у гэтыя трывожныя дні абрыдлівага чакання Кастусь атрымаў пісьмо ад Алесі Зотавай. Пісьмо кароценькае, але з важнымі навінамі. Алеся пісала, што выйшла замуж за настаўніка Рамановіча з Блоні. Кастусь успомніў сон пра Вальдзерозе і ўсміхнуўся: глядзі, што можна прысніць. Але вестку гэтую ён успрыняў даволі спакойна. Алеся, вядома, дзяўчына разумная, прыгожая, але не для яго. Ён гэта даўно ведаў і ніколі не цешыў сябе надзеяй. Больш таго, Кастусь заўсёды стараўся сябе паводзіць з Алесяй стрымана, халаднавата нават, хоць і далікатна. Сур’ёзную гаворку заўсёды пераводзіў на жарт.

У той дзень ён узяўся пісаць Алесі адказ. Але штосьці не пісалася. Спачатку здалося, што напісаў вельмі суха і казённа. Другі раз падалося, што Алеся (а можа не так Алеся, як яе муж) пакрыўдзіцца,— і зноў парваў. Няхай, іншым разам напішацца, можа, лепш.

Але атрымалася так, што Кастусь забавіўся з адказам. Не па сваёй, вядома, віне; была другая прычына.

Назаўтра на ранішнюю паверку ў дванаццатую нячысцік прынёс Славінскага. Ніхто яго не чакаў, усе спадзяваліся, што, пакуль існуе пагроза тыфусу, у камеру ён і носа не пакажа. Ажно бравы служака, відаць, задумаў у гэтыя трывожныя дні, калі над астрогам навісла цёмнай хмарай хвароба, зламаць арыштантаў, паставіць іх на калені. Калі Дожджык забразгаў ключамі, ніхто не падумаў, што ідзе начальнік турмы. Таму і не дамовіліся, як яго сустрэць.

— Устаць! — падаў каманду Дожджык.

Хто валяўся яшчэ ў пасцелі, некаторыя тупалі па камеры і, памятаючы ранейшы ўгавор, шуснулі на нары, сёй-той спасаваў і выцягнуўся перад начальствам.

— У карцар! — коршунам наляцеў Славінскі на Дурмашкіна.

— I ты!

— I ты! — тыцкаў ён пальцам.

— Пойдзеш і ты! — палец нацэліўся ў Кастуся.

Пра карцар Кастусь наслухаўся многа, але ў каменны мяшок сам трапіў упершыню. Нічога тут не відаць, і вочы тут не патрэбны. Кажуць, цемра дрэнна ўплывае на зрачок, таму вочы трэба завязваць. Увайшоўшы, ён пастаяў ля дзвярэй, якія з бразгам за ім зачыніліся, і пачаў пакрысе асвойвацца. Нагой намацаў цабэрак-парашу. Рукою асцярожна правёў па сценах. Шырыня заканурка — крыху больш як на адзін крок, удаўжкі — чатыры, пальцы дастаюць столь. Ні нараў табе, ні табурэткі; падлога драўляная, уся ў закарэлай гразі.

Знаёміўся Кастусь са сваім новым месцам спакойна і стрымана. Што ж, у турме ўсяго трэба паспытаць, усё перанесці. Ён патупаў крыху, пасля паслаў бушлат і прылёг. Думкі паплылі чарадою. Як там дома, як маці? Хаця б не прыехаў хто ў адведзіны, пакуль ён тут адседжвае кару. Будзе тады гаворкі...

Неўзабаве ў мінскім турэмным замку здарыліся такія падзеі, што пра іх загаварыў увесь горад і нават уся губерня.

Тыя памятныя дні пачаліся з таго, што начальнік турмы атрымаў па пошце на свой дамашні адрас смяротны прыгавор, аформлены па ўсіх судовых правілах. Каб паказаць, што яго не запалохаеш, Славінскі ў той жа дзень абабегаў усе камеры, тыцкаў «прыгавор» старастам пад нос і дапытваўся:

— Хочаце мяне шантажыраваць? Не выйдзе! Не баюся!

А праз два дні, на змярканні, загрымела ўся турма:

— Начальніка забілі!

— Славінскага ўходалі!

Яшчэ ніхто дакладна не ведаў, як гэта здарылася і ці наогул здарылася, аде ўся турма хадзіла ходырам. Арыштанты крычалі, грукалі ў дзверы, свісталі,— кожны выказваў як толькі мог сваю радасць і задавальненне.

Толькі раніцой стала вядома, што Славінскага сапраўды забілі. Увечары ён выйшаў за браму, ступіў колькі крокаў, як нехта двойчы стрэліў у яго з рэвальвера: адна куля трапіла ў грудзі, другая прабіла галаву.

Увесь дзень у дванаццатай служылі «малебен» па рабу божаму Пятру. «Адпявалі» кожны на сваёй мове: па-беларуску слова сказаў Міцкевіч, па-руску — Дурмашкін, па-польску — Шпакоўскі, па-яўрэйску — Лейвік Гальперын. Пасля Славінскага хавалі «поп», «ксёндз» і «рабін». 3 коўдраў былі зроблены адпаведныя апранахі, з паперы — шапкі і іншыя прычындалы, «папу» за кадзіла была турэмная медная конаўка, падвязаная на шнуркі.

— Так яму і трэба!

— Туды яму і дарога! — цягнуў басам «поп».

Хор падхопліваў:

Хлопцы, спявайце!

Недавяркі, спявайце!

Ох-хо-хо-хо!

Яшчэ праз дзень у астрозе быў вялікі «шмон» — праверка. Трэслі куфэркі астрожнікаў, іх сеннікі, абмацвалі кожны рубец вопраткі, прымушалі распранацца. Забіралі ўсе недазволеныя рэчы. Кастусёвы вершы былі ў надзейным спраце: дома ў Пікуліка. Але пры ім былі грошы. Ажно пятнаццаць рублёў, а трымаць пры сабе можна было не больш рубля. Крыўдна будзе, калі забяруць. А дзе дзець?

У Кастуся за зіму вырасла густая і доўгая барада. Хіба паспрабаваць? Ён схаваў у барадзе свае грошы і Дурмашкіна, маленькі сцізорык Лейвіка.

Калі праверка кончылася, стараста камеры сказаў:

— Цяпер, Міцкевіч, ведай — твая барада будзе нашай!

СУМНАЯ ГАДАВІНА

Што ні поп, то свая малітва, Што ні начальнік астрога, то свае здзекі над людзьмі.

Пасля забойства начальніка Мінскага турэмнага замка арыштантаў пачалі тасаваць і перакідваць каго куды. Адных пераводзілі з камеры ў камеру, другіх у іншае месца. Міцкевіч і яшчэ сем «крапаснікоў» (так называлі засуджаных да зняволення ў крэпасці) трапілі ў жаночы астрог на Дабрамысленскім завулку, што каля Брэсцкага вакзала.

У астрозе як у астрозе, чалавек заўсёды на прывязі. Але на новым месцы былі свае невыгоды: па-першае, зусім перасталі даходзіць пісьмы, па-другое, чамусьці нікога не пускалі на спатканне, нават самую блізкую радню. У Пішчалінскім замку гаспадарыў Дожджык, тут старшы наглядчык Алейчык. У гэтага астрожнага «бацькі» свае законы, свая завядзёнка, свае больш строгія парадкі.

Там, у турэмным замку, ад ранішняй да вячэрняй паверкі камеры адчынены, можаш на сваім паверсе і ў сваім адсеку хадзіць у госці да суседзяў. Тут жа — клетка на замку ўвесь дзень. Там для крапаснікоў існавалі пэўныя прывілеі: можаш хадзіць у сваёй апранасе, дазвалялася самім кухарыць і купляць прадукты, на якія адпускалася па дзесяць капеек на чалавека, кожная камера мела свой самавар. Усё гэта Алейчык скасаваў...

Кастуся, калі ён сядзеў у замку, усю зімачку, амаль кожны тыдзень, наведвала сястра Міхаліна. Прыносіла перадачы, навіны пра тое, што чуваць дома і ў вёсцы. Гэта яна першая прынесла вестку пра Уладзікава вяселле. Узяў той замуж Любу Пракаповіч з Кучкуноў. Гэта яе малодшы брат Алесь вучыўся ў Смалярні.

Некалькі разоў за зіму прыходзіла разам з Міхалінай адведаць Кастуся яго хрышчоная маці — Аксеня Сянкевіч. Яна жыла ў зяця Галонскага па Каломенскай вуліцы, дапамагала дачцы Вікці гадаваць дзяцей.

На новым месцы ні Міхаліна, ні хрышчоная ніяк не маглі дабіцца сустрэчы. Не дазваляецца — і баста! Праўда, Міхаліна нядаўна перадала Кастусю пару чыстай бялізны і — самае важнае — два нумары «Нашай нівы»: за 20 лютага і 7 мая 1909 года. Чаму гэтыя нумары? Відаць, таму, што ў іх былі змешчаны яго вершы «Панас гуляе» і «Сон у астрозе», а таксама лірычная замалёўка Пётры Простага «Абразкі», прысвечаная яму, Якубу Коласу.

Нейкі невядомы аўтар, схаваўшыся за псеўданімам Просты, пісаў прачула, ярка і ўзнёсла: «Люблю цябе, мая родная старонка, мая матка — Беларусь! Ты выгадавала мяне, ты мне паказала нядолю і слёзы маіх братоў... Веру — устане сонца, пашле яно нам свой свет, разгоне туман, што спавіў цябе, Беларусь. Прыйдуць для цябе лепшыя часы... Для сыноў тваіх зачнецца новае жыццё — вольнае, светлае!» Гэтымі думкамі і спадзяваннямі жыў і Кастусь, таму так узрушыла і ўсхвалявала прысвячэнне замалёўкі менавіта яму. Невядомы аўтар нібы чытаў яго настрой і пачуцці...

Але найбольш узрадаваў верш Янкі Купалы «Вучыцелям людскім», змешчаны ў газеце за 20 лютага. Здзіўляла незвычайная глыбіня думкі, мужная настраёвасць, вялікая вера ў сілы і будучыню свайго шматпакутнага народа:

Гулка нясецца стогн лесу ў начныя пацёмкі,

Плача-галосіць ў коміне вецер глухі...

Спіце вы, слаўныя гора і працы патомкі,

Хутка над вамі распалім памінкаў агні!..

Свежыя наспы мураўка яшчэ не пакрыла,

Жвір толькі свеціцца, змыты сцюдзёным дажджом...

Спіце! Мы вашых вавек не забудзем магілаў;

Збуджаны вамі, мы ўскрэслі, мы больш не заснём!

Некалькі разоў чытаў і перачытваў Кастусь гэты верш і нейкія новыя грані адкрываў у ім. Гэта было развітанне з ахвярамі нядаўняй барацьбы, але не слёзны плач над іх свежымі магіламі, а клятва ісці іхняй дарогай і працягваць іх справы, заклік да новага пакалення змагароў смела і мужна крочыць наперад. У купалаўскім творы быў унутраны падтэкст, такі зарад, які акрыляў, бадзёрыў, прымушаў падымаць галаву, напаўняў сілай і энергіяй.

Вечарам, як усе крапаснікі сабраліся ў камеры, Кастусь прачытаў ім купалаўскі верш на памяць.

— Сёння напісаў?

— Не! Гэта верш Янкі Купалы,— паказаў ён газету.

— Здорава напісана!

— А хто гэта такі? — запытаўся Лейвік Гальперын, малады яўрэйскі паэт.

Гальперын трапіў у астрог нядаўна. Сын ігуменскага настаўніка, ён вучыўся ў мінскім ешыбоце — яўрэйскай духоўнай семінарыі, адтуль яго выгналі за вальнадумства. Тады былы ешыботнік пайшоў на завод. Пасля ўдзелу ў забастоўцы знаходзіўся на нелегальным становішчы, друкаваў вершы пад псеўданімам Лейвік. Вясною 1909 года мінская жандармерыя высачыла яго, і вось у чаканні судовага працэсу дваццацігадовы паэт адлежваўся на мулкіх нарах.

— Янка Купала — гэта беларускі паэт,— тлумачыў Кастусь.— Паэт з божай ласкі, талент незвычайны.

— Ты, Міцкевіч, бачыў яго? — запытаўся Сарока.— Цікава, як гэта выглядаюць незвычайныя людзі?

— Не, Янку Купалу я не бачыў,— адказаў Кастусь.— Але творы яго вельмі люблю... Памятаю першы яго верш «Касцу», які ён прыслаў у рэдакцыю «Нашай нівы». Было гэта ў маі 1907 года. Рэдактар прачытаў верш сам, потым кажа: «Па-мойму, тут нешта ёсць...» Узяў я той лісток, почырк не вельмі, ды, прызнацца, і верш не зрабіў на мяне вялікага ўражання. Праўда, калі цяпер разабрацца, дык песенька тая была вострая, як каса. Мы тады не вельмі разабраліся і цэнзура не прыдралася, хоць там быў выразны заклік брацца за зброю...

Кастусь падышоў да акна, моўчкі ўтаропіўся позіркам у адчыненую фортачку, цяжка ўздыхнуў і працягваў:

— Ёсць у Янкі Купалы верш «Ворагам беларушчыны». Тады я толькі-толькі вярнуўся з Магілёўшчыны. Прыносяць мне газету, прачытаў я той верш, і ажно мурашкі прабеглі па спіне. Чытаў і радаваўся, аж слязу выцер, бо сам не раз пра гэта думаў. Так яшчэ ніхто не выступаў у абарону беларускага слова:

Чаго вам хочацца, панове?

Які вас выклікаў прымус

Забіць трывогу аб той мове,

Якой азваўся беларус?

Чаму вам дзіка яго мова?

Паверце, вашай ён не ўкраў,

Сваё ён толькі ўспомніў слова,

3 якім радзіўся, падрастаў...

Не верш, а святая праўда... Шкада, што мне не давялося сустрэцца з Купалам. Выйду на волю — абавязкова пабачуся...

*

Каля брамы турэмнага замка заўсёды тоўпіцца многа народу. Найбольш кабеты. Яны з цяжкімі клункамі за плячыма. Вечна нешта не ладзіцца, таму ў варотах стаіць крык і плач.

Прысадзісты, мажны хлапчына ў акулярах выстаяў чаргу і падышоў да закратаванага акенца:

— Мне трэба сустрэцца з Канстанцінам Міцкевічам.

Пісарчук пагартаў тоўстую канторскую кнігу:

— Яго перавялі ў жаночы астрог.

— А дзе гэта?

— Каля Брэсцкага вакзала.

Хлапец у акулярах хуценька пабег на Дабрамысленскую да Алейчыка. Бравы служака адказаў:

— Трэба дазвол начальніка. А яго няма, паехаў у Пінск.

— Даражэнькі дзядзечка, пусціце... Я стрыечны браценік Міцкевіча. Еду ў Маскву, мой цягнік хутка адыходзіць. Калі я з Кастусём не пабачуся, то адзін бог ведае, калі і ці сустрэнемся мы з ім... Майце літасць!

Чалавек так прасіў, што Алейчык пачухаў за вухам, моўчкі ўзяў з паліцы звязак ключоў і паклыпаў да вялікай драўлянай будыніны з кратамі на вокнах, Хлопец пайшоў за ім і трапіў у брудную бакоўку. «Старшой» загадаў тут чакаць, а сам пайшоў па калідоры.

Кастусь гуляў з Якавам Бязменам у шахматы, калі расчыніліся дзверы і наглядчык сказаў:

— Міцкевіч, хадзі сюды... Брат да цябе прыйшоў.

Але замест Уладзіка ці Алеся ля дзвярэй стаяў незнаёмы плячысты хлопец у белай кашулі і цёмных портках. Прывіталіся. Кастусь узрадавана прамовіў:

— Ведаю, ведаю Цішку Гартнага. Чытаў у газеце. Ну, што там чутно на свеце? Расказвайце...

Капыльскі гарбар Зміцер Жылуновіч прыехаў з Вільні на працу ў Мінск і першым чынам задумаў сустрэцца з Якубам Коласам. У Вільні ён часта заходзіў у рэдакцыю «Нашай нівы». Там пазнаёміўся з кіеўскім студэнтам Сяргеем Палуянам і шчыра пасябраваў з ім. Яны шмат гаварылі пра народную долю і царскую Думу, пра сялянскую галечу і забастоўкі рабочых, але найбольш пра маладую беларускую паэзію, Янку Купалу і Якуба Коласа. Першы недзе вучыцца ў Пецярбурзе, а другі, бедалага, сядзіць у мінскім турэмным замку.

— Рэакцыя цісне вольную думку жалезным абцасам,— гаварыў Жылуновіч.— Але ёсць свае законы развіцця грамадства. Сонца ўзыдзе незалежна ад таго, ці заспявае певень...

Пасля размова пайшла пра новыя беларускія кнігі, вершы Максіма Багдановіча. Кастусь расказаў нейкае смяхотнае здарэнне з турэмнага побыту, Зміцер — новы анекдот пра Вітэ. Здаравенны наглядчык з рэвальверам на шырокім поясе нервова круціў вус, чуючы, як весела і задаволена рагочуць хлопцы. На развітанне Кастусь і Зміцер тройчы пацалаваліся.

3 турэмнай брамы Жылуновіч выйшаў узрадаваны і ўсхваляваны сустрэчай. Вось ён які, Якуб Колас! Звычайны, крыху лысаваты, з вялікай чорнай барадой чалавек. Але малайчына, мужна і бадзёра трымаецца, турма не зламала яго.

Задаволены сустрэчай з капыльскім гарбаром быў і Кастусь. Які настырлівы! Нават самога Алейчыка ўламаў, каб пусціў. Не тое, што Фурсевіч. Той напісаў паштоўку, што быў у Мінску, але наведаць сябра не знайшоў часу. Дык чаго ж ты вярэдзіш душу, напамінаеш пра сваю персону?! А гэты, бач, чужы і незнаёмы, а прыйшоў адведаць, каб выказаць сваё спачуванне і спагаду.

3 лёгкай рукі Цішкі Гартнага лета 1909 года выдалася для Кастуся Міцкевіча багатае на сустрэчы. Блізкая радня, сябры-настаўнікі, добрыя знаёмыя і нават тыя, каго ён не чакаў, прыходзілі адведаць няшчаснага астрожніка.

Праз некалькі дзён пасля таго, як Кастуся наведаў капыльскі гарбар, у астрог на Дабрамысленскай прабілася Ліза. Ліза Андрэеўна Карніловіч закончыла Бястужаўскія вышэйшыя жаночыя курсы, вярнулася на радзіму і працавала ў вёсцы Хожава, каля Маладзечна. Аднойчы яна разгаварылася са сваім вучнем Пятром Цярэшкам. Пятро сказаў, што яго бацька сядзіць у мінскай турме. У адной камеры з ім былы настаўнік Канстанцін Міцкевіч.

Як дачулася пра гэта Карніловіч, дык рашыла абавязкова адведаць свайго віленскага знаёмага. Ліза выпісвала беларускую газету і часта сустракала там вершы Якуба Коласа. У бурлівым 1905 годзе яна сама сядзела ў «Крыжах» — вядомай пецярбургскай турме для палітычных — і ведала па чым фунт астрожнага ліха, разумела, якую неспадзяваную радасць прынясе Міцкевічу.

Аднойчы бразнула засаўка ў дзвярах:

— Міцкевіч, нарачоная прыйшла!

Толькі Кастусь пераступіў парог пачакальні, Ліза падбегла да яго, цмокнула ў адну шчаку, у другую, весела засмяялася:

— А якая ж страшная барада! Мой жа ты Каласок!

Кастусь не чакаў такой сустрэчы і крыху разгубіўся. Ён не ведаў, што Ліза, каб дабіцца сустрэчы, назвала яго сваім жаніхом, з якім яна быццам бы заручоная. Бястужаўка і далей паводзіла сябе з добрым веданнем нораву турэмных служак: яна сунула рубля ў лапу, і наглядчык адышоў у кут.

На другім тыдні пасля Пятра камеру, дзе сядзелі «крапаснікі», сярод ночы паднялі на ногі, усім адзелі кайданы і пагналі назад у Пішчалінскі замак. Узмоцнены канвой ішоў з шаблямі нагала. Размясцілі на другім паверсе, у кутнай камеры, пад самай вежай. Адразу для крапаснікоў вярнуліся ранейшыя правы. Уладзік Салвэсяў стаў загадваць арцельнай гаспадаркай і фінансамі, даваў грошы на крупы і хлеб Пікуліку, а той купляў, што трэба, на Віленскім рынку. Кастусю ж прыйшлося ўзяцца кухарыць.

Пасля нясмачнай і рэдкай баланды, якой кармілі на Дабрамысленскай, Кастусёвы абеды ўсім прыйшліся да спадобы: і крупнік густы, скалкі плаваюць, і дабаўка ёсць. Хлопцы часам пыталіся:

— Ці не дакладаеш ты, Стары, са свае кішэні?

— Я прыняў у нашую арцель новага начальніка астрога,— пасміхоўваўся Кастусь.— Ён пабойваецца, каб і яго не ўходалі, дык па рублю дакладае.

Неяк спраўны кухар абіраў бульбу. Прыбягае Уладзік Сальвэсяў і кажа:

— Ідзі, браце! Да цябе дзядзька Антось прыджгаў. Я пакухавару...

Толькі глянуў Кастусь на госця — і зразумеў: нейкая бяда здарылася дома. Дзядзька ссутуліўся, даўно не голены твар учарнеў. У жывых і прыветных вачах смутак і разгубленасць, кашуля без падпяразкі.

Пляменнік і дзядзька Антось абняліся, моцна пацалаваліся.

— Што? — запытаў Кастусь, і яму чамусьці падумалася, што нешта з маці.

— Пагарэлі,— ціха прамовіў дзядзька і выцер слязу.— Карчму як языком злізала. Увесь наш бок выкаціла. Толькі гумно ацалела. Там, у гумне, пажывем да халадоў. За гэты час, можа, якую хатку агораем. Бач, нябож, як яно выходзіць: не куецца, а плешчацца...

Навіна, якую прынёс дзядзька Антось, растрывожыла Кастуся. Самае крыўднае было, што ён нічым не можа дапамагчы дамашнім у гэтую нялёгкую для іх часіну. Іншая справа, каб быў на волі. Паехаў бы зноў у Папоўку, зарабіў бы за зіму сотні паўтары. Дый што казаць! На волі ён знайшоў бы нейкую раду, каб падсабіць маці. А так сядзі тут, трубі ў кулак, кусай локці са злосці...

На другім тыдні, нарэшце, паказаўся доўгачаканы Сымон Самахвал. Хацеў спачатку Кастусь даць яму добрую праборку, але як убачыў знаёмы нос-імбрычак, дык адразу ўся крыўда на яго прапала. Сымон расказаў пра сваё жыццё-быццё, даў адрас настаўніка Жука, які напісаў пракламацыю, за якую трапіў Кастусь на казённыя харчы. Якаў Бязмен ведаў таго Жука і паслаў яму пісьмо-карыкатуру: вялікі чорны жук выводзіць пяром «Дарагія таварышы!» (так пачыналася тая лістоўка), а побач чалавек нясе тры вялізныя крыжы, на верхнім з іх напісана: «Тот грехи наша понесет и язвою его мы исцелехом».

Праз колькі дзён заглянуў і Антон Лявіцкі, які выступаў на старонках «Нашай нівы» пад псеўданімам Ядвігін Ш. Вясёлыя былі яго апавяданні, весялун быў і ён сам — сярэдняга росту, гадоў пад сорак чалавек у просценькім вынашаным касцюме. Прывёз ён Кастусю паклон ад Янкі Купалы...

Так у трывозе, клопатах і сустрэчах са знаёмымі і сябрамі прайшло лета. На турэмным двары вецер змятаў першыя жоўтыя лісты, калі Кастусь зноў дастаў з сенніка свой патайны сшытак, куды запісваў свае астрожныя думы.

Прайшоўся Кастусь па камеры раз, другі. Усе разбрыліся, хто куды. На нарах ляжаў толькі Цярэшка: яму штосьці нездаровілася. Ды ў суседняй камеры галёкалі арыштанты-крымінальнікі: у іх заўсёды нейкія забаўкі.

— Сёння ж гадавіна! — раптам успомніў Міцкевіч.

Каб упэўніцца, што сёння 15 верасня 1909 года, Кастусь глянуў на сцяну, дзе вёўся каляндар. Правільна, сёння якраз роўна год, як яго запякалі ў каталажку! Значыцца, адну трэць адбухаў. Зіма пройдзе — будзе палавіна тэрміну, а там і другі верасень.

Вечарам, лежачы на сенніку, Кастусь успамінаў, як год таму назад вырашаўся яго лёс у судзе. Усё быццам вяло на тое, што ўдасца выйсці «сухім». Пра настаўніцкі з’езд гаворкі адносна было мала, следства круцілася вакол надрукаваных на гектографе лістовак, але вывады экспертаў адносна таго, хто іх пісаў, разыходзіліся. Кастусь вінаватым сябе не прызнаваў, адвакат Петрусевіч выступіў таксама добра. Таму ў Кастуся была надзея на апраўданне. Ён у часе перапынку пасля пасяджэння схадзіў на Захараўскую, перакусіў у харчэўні, а ідучы назад у суд, купіў новыя чаравікі. Цяпер смешна нават, які быў наіўны. Спадзяваўся на адно, а выйшла зусім другое. Успомніў яшчэ, як акалодачны, пачуўшы, што і Кастуся трэба браць пад варту, падбег і цап за руку.

— Ты чаго, пеўнік, хапаешся? — агрызнуўся тады Міцкевіч.— Не бойся, не ўцяку!..

Думаў пра сумную гадавіну, а ў галаве ўжо складаліся радкі:

Нешчаслівы дзень прыдаўся:

Волю я ў той дзень хаваў...

*

У суседняй вялікай, як казарма, камеры сярод лета 1910 года з’явіўся гарбаты дзядзька ў суконнай світцы і юхтовых ботах з высокімі халявамі.

Новы астрожнік прывалок два цяжкія, як падняць, самаробныя куфэркі з начыннем, запэцканы фарбай пляскаты чамаданчык і мех нейкіх сукаватых дзеравяк. Паводзіў ён сябе ў камеры смела, асвойтвацца яму не трэба было. Ціхенька насвістваючы нейкую вясёлую мелодыю, ён у першы ж дзень абсталяваў святлейшы кут камеры пад рабочае месца. Адзін куфэрак, раскрыты і падвешаны на сцяну, стаў зручнаю палічкаю з наборам рознага прыладдзя. Там былі фігурныя і кантовыя стамескі і стамесачкі, долаты і долатцы, малюпасенькія напільнікі і нейкія іншыя штуковіны. Другі куфэрак служыў гаспадару сядзеннем.

Гарбаты ўмела майстраваў, і на вачах здзіўленых астрожнікаў увачавідкі з’явіліся пацешныя драўляныя фігуркі хлопчыка, сабакі і ката. Паглядзець, як выразае цацкі навічок, сабраліся ўсе цікаўныя, прыйшлі таксама Кастусь, Якаў Бязмен і шавец Іцка Мардуховіч. Глядзелі яны, глядзелі, а потым Якаў і кажа:

— Якія малайцы гэтыя астрожнікі! Адзін умее майстраваць шылам, другі стамескай, а трэці пяром.

— А хто гэта пяром? — падняў галаву гарбаты.

— Вось настаўнік Міцкевіч,— адказаў Якаў і дадаў, паказваючы на Кастуся: — Ён жа яшчэ Якуб Колас, Тарас Гушча, Тамаш Булава — усіх яго псеўданімаў не злічыць...

— Якуб Колас? — усхапіўся на ногі навічок.— А я Казімір Кастравіцкі або інакш Карусь Каганец...

Новыя знаёмыя моцна абняліся і пацалаваліся.

— Раз такая выйшла справа, то на сёння хопіць,— Каганец развязаў фартух.— Во, браце, дзе нам давялося ўпершыню пабачыцца. Але і малайчына ты, хлопча! Хвацкія вершы пішаш! Ой, хва-а-ацкія!

— Дый у вас, дзядзька Карусь, ёсць добрыя. «Кабзар» напрыклад.

— Няма часу мне вершы пісаць,— махнуў рукою Каганец.— Дый, скажу я табе, не пішуцца вершы, калі дзеці галодныя плачуць.

3 самага пачатку Каганец устанавіў свой рытм турэмнага жыцця. Уставаў ён раненька, перш карміў галубоў, потым снедаў сам і садзіўся за варштат. Маляваў карціны і майстраваў цацкі на продаж. Пасля кожнай гадзіны рабіў размінку, падыходзіў да «тэлефона» — так называлі акенца паміж камерамі, праз якое можна было пазычыць махоркі на папяросу, шклянку гарбаты ці лусту хлеба — і пазіраў, што робіць Кастусь. Каганец не любіў, калі яму перашкаджалі працаваць, і сам не хацеў нікога адрываць ад занятку.

Ва ўсёй постаці і абліччы Каганца адчувалася моцная сіла волі. Глыбокае перакананне было ў яго любімых словах:

— Беларусь трэба падымаць!.. Трэба вучыць селяніна грамаце. Гэта наша задача — задача свядомых беларусаў.

Каганец змалку захапіўся беларускім нацыянальным рухам. 3 усімі, нават з панамі і падпанкамі, гаварыў толькі на роднай мове. Нацыянальныя праблемы, характар і ўчынкі беларускіх дзеячаў былі ўлюбёнай тэмай яго размоў. 3 асаблівай замілаванасцю ён расказваў пра Янку Купалу:

— Мы, Кастусь, з табою лапцяватыя мужыкі як сваім выглядам, так і творамі. У Купалы прыроджанае шляхецтва ва ўсім. Блакітныя задуменныя вочы, невялікія светла-русыя вусікі. Спраўна сядзіць на ім светлы шчыгульны касцюм, бялюткая манішка. Неяк пры мне зайшла гаворка пра беларускую паэзію. Адзін з супрацоўнікаў «Нашай нівы» сказаў: «Многа паэтаў нам і не трэба, тым болей, каб некаторыя перараслі нас». Янка Купала яму запярэчыў: «Я рады буду, калі новае пакаленне паэтаў перарасце нас...»

У буднія дні Каганец старанна працаваў, зарабляў сям’і на хлеб. Пра яго ўмельства дачулася турэмнае начальства, і заказаў было ўволю. Перш-наперш ён адштукаваў Пікуліку з фотакартак партрэты яго дзяцей. Той паказаў Каганцову работу Дожджыку, «старшой» яшчэ некаму, і пасыпаліся заказы. Праўда, хто плаціў, а каму прыходзілася маляваць і бясплатна. Аднак і ў горшым выпадку збіралася за месяц чырвонцы два.

Кастусь, бачачы, што ў дзядзькі Каруся час дарэмна не марнуецца, устанавіў і для сябе распарадак дня. Ад снядання да абеду ён кожны дзень пісаў. Кончыў паляшуцкую гісторыю «Батрак», пачаў «Паўлюкову бяду». У суботу падвечар збіраліся хлопцы з іншых камер, прыходзіў Каганец, і Кастусь чытаў тое, што напісаў за тыдзень. Толькі пасля гэтага Пікулік нёс пакет на пошту.

Трэба сказаць, што летам і восенню 1910 года сувязь з воляю неяк пачала абрывацца. Чамусьці ніхто з настаўнікаў за ўсё лета не адведаў Кастуся, рэдка трапляла яму і беларуская газета. Адна толькі Міхаліна прыносіла перадачы. Праўда, неяк на пачатку лета заглянуў Ядвігін Ш., узяў у Кастуся згоду на складанне і выданне рэдакцыяй «Нашай нівы» зборніка яго вершаў. Пасля гэтага прайшло шмат часу, а з рэдакцыі больш ні слова.

А ў пачатку кастрычніка прыбягае ў камеру дзядзька Карусь і паказвае Кастусю «Нашу ніву» за 30 верасня 1910 года. На першай старонцы ў рамцы з віньетак надрукавана аб’ява:

Выйшла з друку новая кніжка Якуба Коласа

«Песні жальбы».

Зборнік вершаў; 128 старонак.

Цана 30 кап.

Была ў гэтым нумары і рэцэнзія нейкага Бульбы на «Песні жальбы». Кастусю хацелася хоць адным вокам як найхутчэй глянуць на сваю кнігу. А яе не было і не было. Прыйшлося напісаць у рэдакцыю адно пісьмо, потым другое — усё дарэмна! Толькі пазней ён даведаўся, што абвестка ў газеце была «анонсам», а рэцэнзія пісалася па карэктуры з надзеяй, што зборнік на падыходзе. Кніга ж, як на тое, пазнілася ў віленскай друкарні Ендрасевіча і з’явілася ў продажы толькі ў пачатку снежня.

Сам аўтар не мог бы толкам адказаць, чаму ўсхвалявалі і ўзрадавалі «Песні жальбы» непараўнальна больш, чым першая кніга. Можа, таму, што «Другое чытанне» ён атрымаў нечакана і негадана, а другую кнігу чакаў даўно і ніяк не мог дачакацца. А можа таму, што змест «Другога чытання» ён ведаў наперад, бо сам пісаў і складаў кніжку. Тут жа ён прапанаваў толькі назву зборніка ды параіў змясціць вершы асобнымі цыкламі. А што ўвайшло ў «Песні жальбы», ён да гэтага дня не знаў.

Родныя беларускія краявіды, ад якіх ён быў вось каторы ўжо год аддзелены жалезнымі кратамі, зноў паўставалі перад яго вачыма. У небе сумна курлычуць жураўлі, адлятаючы ў вырай; сыплюцца чыстыя і дробныя кроплі асенняга дажджу; потым за акном вецер шуфляе снег; нарэшце вясна, вясна, жаданая! I за кожным малюнкам прыроды стаяла перад вачыма альбуцкае прыволле.

Чытаў Кастусь сваю кнігу, і замурзаныя сцены камеры ў тую ноч быццам бы рассоўваліся перад ім. Свежы подых наднёманскага ветрыку ўрываўся ў смярдзючы турэмны пакой і нёс яго думку далёка-далёка. Успомніліся семінарскія сябры, настаўніцкі з’езд, тая ноч, калі стражнікі паказаліся пад вокнамі школы. 3 таго часу пачаліся пакуты, якім няма канца. Дзе сябры-настаўнікі, куды закінула іх доля? Чаму ніхто з іх не падаў за ўсё лета голасу?

Гартаў Кастусь старонку за старонкай, пакуль не дайшоў да радкоў:

Уздыхнула цяжка маці,

Аб сынку гадае,

Што ў астрозе, ў паняверцы

Кару адбывае...

Адразу стала цяжка на сэрцы, набегла няпрошаная сляза. Кастусь прайшоўся па камеры з кута ў кут. Брудная турэмная клетка, асветленая цьмянай газнічкай, выглядала панурай ямай-магілай. Цішыня. Толькі хто-небудзь загаворыць праз сон, варочаючыся пад бушлатам — арыштанцкай курткай.

Нялёгка яму тут, за жалезнымі кратамі, але ён абабіўся, прызвычаіўся ўжо. Чалавек прывыкае да ўсяго: і добрага, і кепскага. А як там мама жыве? Як маюцца дзядзька Антось, браты і сёстры?

Кастусь ведае, што вось роўна год, як перабраліся яго дамашнія з карчомнага гумна ў Смольню. Так называюць у Мікалаеўшчыне невялічкі грудок за Церабяжамі, пры самым Нёмане. Дзядзька Антось з Уладзікам у тое яі лета, як згарэла карчма, купілі ў Яршах зруб, збілі з яго плыт і прыгналі ў Смольню. Нарэшце збылася даўняя мара Міцкевічаў: яны маюць сваю сядзібу! Няхай жа прыйдзе шчасце ў іхнюю хату. Яны, здаецца, выпакутавалі яго сваёй цяжкай працай.

«МОЙ РОДНЫ КУТ, ЯК ТЫ МНЕ МІЛЫ...»

Зіма з 1910 на 1911 год здалася Кастусю вельмі доўгай, а таму і цяжкай. Душа яго ўжо знебылася ў чатырох сценах і рвалася на волю, а да яе, доўгачаканай, было яшчэ так далёка.

Калі разважыць спакойна і цвяроза, то не так ужо і многа яму засталося тут кукаваць, лічаныя месяцы ўжо. Хутка вясна, а там лета — і збірай бэбахі, як кажа шавец Мардуховіч, што спіць з Кастусём побач на нарах. Бяда толькі, што ўсё гэта так і не так. Ён і раней лічыў кожны дзень, з радасцю выкрэсліваў яго з календара, напісанага вуглем над дзвярыма камеры. Цяпер жа дні неймаверна здоўжыліся. Хацелася падганяць іх, каб яны беглі скарэй.

Кастусь хадзіў з кута ў кут, сноўдаўся з адной камеры ў другую, але нідзе не знаходзіў прыпынку. Не вабілі яго ні розныя выдумкі краўца Ёселя, ні штукарствы шаўца Свінкіна. Што толькі ні выдумлялі яны, каб пацешыць арыштантаў!

Смяротная кара за ўдзел у пінскай арганізацыі бамбістаў Ёселю была заменена пажыццёвай катаргай. Чакаючы адпраўкі ў Сібір, ён адкрыў крамку і гандляваў папяросамі, абаранкамі і іншымі таварамі, якія знаходзілі збыт у турме. I не проста прадаваў, а з рознымі выдумкамі.

— Хто з’есць вязку абаранкаў, той атрымае бясплатна яшчэ адну...

— Даю пяць пачак папярос таму, хто з’есць зараз два фунты сала,— аб’яўляў Ёсель.

Мінскі злодзей Свінкін меў свой «рэпертуар». Часты госць у замку, ён быў дока наконт таго, як змарнаваць час і пасмяяцца з навічка. «Пілаванне дуба», «банькі» і іншыя здзеклівыя забаўкі Свінкін умеў наладзіць лепш, як хто.

Раней Кастусь часам зойдзе ў суседнюю камеру паглядзець, што чвэраць арыштанты, а цяпер ні кроку туды: было яму балюча і крыўдна за чалавека. Мала здзекуецца турэмная адміністрацыя, дык яшчэ і самі арыштанты памагаюць таптаць і пляжыць людскую годнасць!

Аднак нудзіўся сёлета ён не так доўга. Як толькі зірнула па-вясноваму на турэмны двор сонца, яго неспакой і ўтрапенне як рукой зняло. Мабыць, дапамагло тое, што ён пачаў пісаць вершаванае апавяданне «Як дзядзька ездзіў у Вільню і што ён там бачыў». У аснову яго была ўзята гісторыя Антосевых паездак, звязаных з афармленнем продажу зямлі, на якую пры куплі бралі пазычку ў Віленскім зямельным банку. Кастусь расказаў гэтыя падзеі дзядзьку Карусю, а той насеў:

— Вазьмі напішы. Такі цікавы твор атрымаецца, а я зраблю да яго малюнкі.

Узяўся Кастусь і так уцягнуўся ў работу, што зноў, як апантаныя, пабеглі дні. Гэта цешыла аўтара, і ён не здаваў тэмпу. Даўно Кастусь заўважыў: калі творча працуецца, то і на сэрцы весялей, і час ідзе хутчэй.

Перастане пісаць — і нэндза агортвае душу. Таму, яшчэ водзячы Антося з Грышкам Верасам па Вільні, ён задумаў паказаць любімага дзядзьку не толькі ў гарадскіх, нязвыклых для яго абставінах, а павесці ў Ласток і Альбуць, каб і самому прайсціся незабыўнымі сцежкамі маленства.

Лежачы на турэмным сенніку, ён у думках пераносіўся ў далёкае мінулае, і ўсё перажытае паўставала перад яго вачыма нанова, у паэтычным святле і прыгажосці. Было тады ўсё: і голад, і холад, але цяпер успаміналіся толькі радасныя і вясёлыя падзеі. Памяць быццам адсейвала ўсё кепскае і захоўвала толькі добрае і прыемнае. Што ён даў бы, каб хоць на адзін дзянёк вырвацца з турэмнай задухі і з дзядзькам Антосем заглянуць на Нёман, пасядзець за хатнім сталом, паслухаць песні лясных жаваранкаў...

Яшчэ ў самым разгары была работа над вершаваным апавяданнем, яшчэ дзядзька Антось падыходзіў толькі к банку, а Кастусю не давалі спакою, прасіліся на паперу радкі:

Мой родны кут, як ты мне мілы!..

Забыць цябе не маю сілы!

Не раз, утомлены дарогай,

Жыццём вясны мае убогай,

К табе я ў думках залятаю

I там душою спачываю...

Былі ў яго паасобныя сцэнкі дамашняга побыту, складзеныя ім даўно і не раз чытаныя зімовымі вечарамі яшчэ ў Альбуці:

Хадзіў па лесе зранку бацька,

У Нёмне рыбу вудзіў дзядзька,

А старшы хлопец пасвіў статка,—

Адна у хаце з дзецьмі матка...

А ззаду, узяўшысь за спадніцу,

За ёй ішоў Юзік-шаляніца,

Ахвотнік рэпай пажывіцца

Або ў садок у вішні ўбіцца...

Даўно напісаны былі і іншыя замалёўкі, асабліва шмат іх прысвячалася дзядзьку Антосю. Інакш і быць не магло: дзядзька ўмеў ладзіць з пляменнікамі, заўсёды знаходзіў для іх цікавую гульню ці забаўку.

Закончыўшы вершаванае апавяданне пра дзядзькавы прыгоды ў Вільні, Кастусь пераключыўся на альбуцкія ўспаміны. Памалу ажывалі даўно знаёмыя мясціны: ціха шумелі асіны, што разам з хвоямі абступалі леснічоўку, булькала ў алешніку крынічка, а на старых пахіленых вербах прабіваліся першыя кволыя лісточкі... Цудадзейную сілу мае паэтычнае слова! Дзякуючы яму не толькі ўзнаўляліся ў памяці мілыя сэрцу драбніцы даўняга клопату і радасці, але і лячыліся балючыя турэмныя раны.

Зноў вярнуўся колішні творчы настрой, бадзёрасць і сіла. Увесь час паміж ранішняй і вячэрняй прагулкай на астрожным двары ён сядзеў над новым творам. Былі ўжо амаль цалкам закончаны раздзелы «Раніца ў нядзельку» і «Леснікова пасада», «Смерць ляснічага», але пэўнага плана паэмы ў Кастуся яшчэ не было. Ён увесь час думаў над тым, каб неяк скампанаваць, аб’яднаць у адзінае цэлае вершаванае апавяданне пра дзядзькавы прыгоды і новыя раздзелы. Трэба было знайсці нешта такое, што звязала б разрозненыя раздзелы. Але што?

Рашэнне з’явілася нечакана. Кастусю прыйшла чарга кухарыць, у памочнікі да яго напрасіўся Цярэшка. Сядзелі яны ўдвух, абіралі бульбу, гаварылі пра волю: у ліпені 1911 года Мацей адбываў свой трохгадовы тэрмін.

— Абрыдла тут мэнчыцца,— казаў Цярэшка.— Рукі даўно сумуюць па плузе і касе... Зямля для селяніна — родная маці. Яна мілая і дарагая карміцелька...

«Зямля — вось што аснова»,— прыйшлі раптам на памяць бацькавы словы. Бедны, не дачакаўся ён свае зямлі. Праз цяжкія выпрабаванні і пакуты набылі сваю палоску маці з дзядзькам Антосем і Уладзікам. Аддалі зямлі яны многа сіл і яшчэ аддадуць, але ці знойдуць шчасце, якое шукаюць?..

Вядома, зямля — найпершая ўмова сялянскага шчасця, яна аснова яго дастатку і дабрабыту. Так думаў бацька, так думае маці, так здаецца і яму, Кастусю. Аднак маскоўскі рабочы Аляксандр Голуб, якога нядаўна пасадзілі ў іхнюю камеру, кажа, што селяніну мала свае зямлі, каб па-людску жыць на свеце. Трэба яму перш за ўсё свабода.

Як бы там ні было, а зямля ёсць зямля. Яна пакуль што аснова сялянскага жыцця. Таму хай зямля будзе ў цэнтры ўвагі паэмы. Можа, і назваць паэму «Зямля»? Бацька збіраўся на сваёй зямлі пачынаць жыццё нанова, на новы лад... Дык няхай і паэма называецца «Новая зямля». Яму яшчэ самому няясна, як выкіруецца сюжэт, але хочацца паказаць дзядзьку Антося, бацьку і маці так, каб усе пабачылі працавітага беларуса, зразумелі яго душу і сэрца. Зачын, здаецца, зроблены някепскі. Дзядзька Карусь хваліць. Дый яму і самому падабаюцца некаторыя мясціны.

Сярод лета ў камеры адбылося многа перамен. Старыя астрожнікі раз’ехаліся хто куды, на іх месца прыйшлі новыя. Студэнта Дурмашкіна яшчэ з вясны павезлі судзіць у Маскву. Дожджык неяк адамкнуў уранку камеру і гукнуў:

— Цярэшка, з вяшчой!

Радасны Мацей кінуўся развітвацца. Пацалаваўся з усімі, а з Кастуся ўзяў слова, што той прыедзе пагасцяваць у Хожава:

— I я рады буду, і яшчэ нехта цябе там чакае...

Цярэшка меў на ўвазе Лізу. Яна нядаўна зноў прыязджала адведаць Кастуся.

Праз некалькі дзён забразгаў ключамі Дожджык і ў суседзяў:

— Кастравіцкі! Збірай манаткі.

Кастусь дапамог дзядзьку Карусю сабраць начынне і фарбы, занёс яго чамаданы ў пачакальню.

— Ну, братко Якуб,— праслязіўся Каганец,— жадаю хутчэй і табе гэтага.

Яшчэ раней паехаў Ёсель на пасяленне ў Сібір, Уладзіка Сальвэсевага і Якава Бязмена перавялі на ніжні паверх. У камеры са старых знаёмых засталіся толькі Мардуховіч і Шпакоўскі. Людзей паменшала, у камеры стала цішэй, і Кастусь увесь жнівень 1911 года цэлымі днямі праседжваў над паэмай.

Акрыляла яго адчуванне набліжэння волі. Засталіся лічаныя дні, а там, браце, загуляем. Толькі б удалося ўладкавацца на настаўніцкую службу! Тады днём займаўся б з вучнямі, а вечарамі пісаў бы «Новую зямлю». Калі б удалося на вясну кончыць паэму, то ўзяўся б за другую. Планы ў Кастуся вялікія. Выспелі, вынасіліся думкі пра Сымона-музыку. Хацелася расказаць пра свае пакуты, нялёгкія жыццёвыя вандроўкі. Хутчэй бы воля, а ён яшчэ пакажа свету, што можа напісаць! Ого-го! Хіба зноў схопяць за руку ці загоняць у салдацкую казарму. Ёсць такая пагроза...

25 жніўня 1911 года нарэшце падаў пасля вялікага перапынку голас Самахвал. Сымонава пісьмо было невясёлае. Праз дзень Кастусь сеў пісаць яму адказ, як мог суцяшаў сябра: «Пасаваць перад жыццём нельга. Ты ж знаходзішся на волі, табе ёсць магчымасць адстаяць сваё права на шчасце і долю. Я яшчэ ў турме, але думкамі даўно на волі...»

— Калі сам шавец ходзіць у падраных ботах, то паўбяды,— сказаў у той дзень Мардуховіч, збіраючыся пасля абеду ў майстэрню.— Але калі ў суседа развальваюцца камашы, то гэта ўжо зусім кепска.

Кастусь абуў новыя чаравікі, купленыя перад судом, і хадзіў у іх, пакуль Мардуховіч падбіў у старых падноскі. А праз некалькі дзён глянуў пад нары — няма новых чаравікаў, адчыніў чамадан — і там няма. Што за праява?

— Хлопцы, хто прыставіў ногі маім чаравікам? — запытаўся Кастусь.

— Абрыдла тваім камашам у турме,— адказаў Шпакоўскі.— Падаліся яны на волю, не дачакаўшыся гаспадара...

Жарты жартамі, а кінуліся шукаць прапажу ўсёй камерай. Перарылі куткі і закуткі, ператрэслі ўсе куфэркі і бэбахі, але Кастусёвых чаравікаў і след прастыў. Клікнулі ў «тэлефон» Івана-верхавода камеры крымінальнікаў. 3 «палітычнымі» Іван жыў у згодзе, а Кастусь нават аднойчы пісаў па яго просьбе пісьмо. Некалькі хвілін у суседняй камеры стаяў страшэнны гармідар: Іван вёў допыт у сваёй «парафіі». Потым гукнуў Кастуся:

— Чаму ж ты, хлопча, раней не агледзеў? Свіння той Свінкін! Гэта яго работа... Я яму, сабаку, галаву адкруціў бы. Ён толькі ўчора выйшаў на волю... Цяпер лаві ветру ў полі...

Кастусь па новых чаравіках вельмі не бедаваў. Ліха іх бяры! Ці гэткае прападала. I колькі яшчэ прападзе... Вунь тры гады змарнаваліся. Радавала адно: скора на волю. Можна тыя дзянёчкі па руках палічыць. Нават цяжка даць веры...

11 верасня Кастусь прачнуўся, як заўсёды, рана, глянуў на каляндар. Заставалася яшчэ чатыры ночы перажыць, а там, там... Ён радасна ўсміхнуўся. У гэты час нехта загрукаў замком, дзверы расчыніліся, і Дожджык нечакана закрычаў:

— Міцкевіч! 3 вяшчой!

Кастусь даўно чакаў гэтай каманды, але не думаў, што пачуе яе на некалькі дзён раней. Саскочыўшы з нараў, ён у адных сподніках пайшоў упрысядкі...

НА ВОЛІ

Апынуўшыся за астрожнай брамай, Кастусь з Уладзікам Сальвэсевым у той жа дзень пайшлі на паклон да Райскага.

Пакуль абодва Міцкевічы сядзелі ў астрозе, іх прыяцель і калега Аляксандр Райскі выйшаў у людзі. Колішні сакратар настаўніцкага з’езда, за ўдзел у якім Кастусь з Уладзікам трапілі на казённы харч, быў цяпер памочнікам начальніка канцылярыі самога Эрдэлі — мінскага губернатара. Вось што значыць мець шчасце і ажаніцца з разлікам!

Як ні ўпіраліся сябры, але губеранскі чыноўнік зацягнуў іх у рэстаранчык, прапанаваў па чырвонцу на дарогу, ды нядаўнія астрожнікі грошай не ўзялі. Ім патрэбна было іншае: даведка пра добранадзейнасць. Без гэтай паперыны дырэкцыя народных вучылішчаў на пасаду іх не прызначыць. А дзе ты якую другую службу знойдзеш? Уся цяжкасць была ў тым, што даведку павінен падпісаць губернатар. Паспрабуй да яго даступіцца і даказаць, што ты стаў добранадзейны! Таму ўсе спадзяванні на Райскага. Ён, як-ніяк, аціраецца каля высокага начальства дый паручыцца можа за няшчасных «агаркаў».

Даведка патрэбна для таго, каб атрымаць настаўніцкую пасаду. Аднак была яшчэ адна прычына, якая прымушала настойліва дабівацца даведкі. Будзеш настаўнікам — не возьмуць у салдаты. Пасля астрожнага жыцця трапіць у салдацкую казарму пад уладу фельдфебеля — перспектыва не вельмі прывабная.

У той жа дзень Уладзік падаўся ў Мікалаеўшчыну, а Кастусь позна ўвечары сеў у Мінску на віленскі цягнік. Вёз у рэдакцыю «Нашай нівы» тры сшыткі вершаў і пачатак «Новай зямлі». Была надзея, пакуль удасца выстарацца даведку ў губернатара, прыляпіцца на працу, як не ў рэдакцыі, то наогул дзе-небудзь у Вільні.

Імжыў халодны асенні дождж, калі а шостай гадзіне цягнік спыніўся на віленскім вакзале. Кастусь наставіў каўнер і тунелем выйшаў на перон. Гадзіны паўтары ён чакаў, пакуль развіднее і трохі сціхне дождж.

Перш-наперш заглянуў на Завальную вуліцу. У рэдакцыі «Нашай нівы» сядзеў толькі справавод. Ад яго Кастусь даведаўся, што наступны нумар газеты выйдзе здвоены, ажно 22 верасня, таму рэдактар паехаў у Радашковічы. Калі ён будзе, невядома...

Прыйшлося завярнуць да Зотавых. Там выпіў шклянку гарбаты і падаўся ў Ландварова — віленскую дачную мясціну, дзе жыў знаёмы настаўнік Іван Касяк.

Праз дзень з Іванам трапілі ў Вільні на настаўніцкую вечарынку. Кастусь у паношаным касцюмчыку і латаных чаравіках адчуваў сябе няёмка сярод кампаніі маладых выфранчаных людзей. Рэй на вечарынцы вяла прыгожая дзяўчына, маладая беларуская паэтэса Канстанцыя Буйлянка. Калі яна запытала, чаму ён такі сумны, а позірк яго халодны, Кастусь адказаў экспромтам:

Мой зрок, як лёд халодны,

Гарыць тады ён толькі,

Калі накормлены галодны

I гояцца людскія болькі...

Усе віленскія знаёмыя хвалілі яго вершы, спачувалі, але ніхто не мог ці не хацеў дапамагчы з уладкаваннем на працу. Прыйшлося ні з чым ехаць у вёску.

Радасна і шчыра сустрэлі яго толькі ў хаце, што стаяла непадалёку ад Нёмана. Было тут усё разам: смех, слёзы, пацалункі. Кастуся адразу ўсадзілі за стол, дзядзька прынёс бутэльку, якая даўно чакала госця. Дзяўчаты паставілі на стол марынаваных баравікоў, маласольных агуркоў, палажылі кус вяндліны. Пасля пачастунку дзядзька Антось вылез з-за стала і павёў пляменніка аглядаць сялібу.

— Во, бачыш, які маем, пане мой, палац! — паказваў задаволены дзядзька.— Тут мы жывем, а ў той палавіне Уладзік з Любаю... Каб ведаў твой бацька, як тут гаспадарым, то яму і паляжанне было б лягчэйшае...

Праз некалькі дзён Кастусь пайшоў у лес, выкапаў некалькі стройных ліпак і бярэзінак, пару груш-дзічак і пасадзіў іх у двары. Няхай растуць! Весялей будзе выглядаць увесь гэты куточак, калі тут зазелянеюць дрэўцы.

Потым схадзіў у грыбы ажно ў Паласенскі лес. Не сядзелася без работы. Перш напісаў пісьмо Русецкаму ў Пінск, пасля Гардзялкоўскаму ў Папоўку. Пінскі інспектар адказаў хутка: узяў бы з вялікаю ахвотаю, але без згоды губернатара не можа гэтага зрабіць. Гардзялкоўскі таксама баяўся, што запярэчаць улады. Адказы прыхільныя, але карысці з іх мала. Вось тут і жыві!

Пад ляжачы камень вада не цячэ. Кастусь паехаў у Мінск: трэба паспрабаваць трапіць да губернатара. А можа і пашанцуе. Але Эрдэлі быў у адпачынку недзе на водах. Прашэнне прыйшлося пакінуць у Райскага.

На душы нявесела. Што рабіць, куды падацца? Зрэдку браўся пісаць «Сымона-музыку». Але такіх дзён было мала. Часцей нападала беспрасветная туга. Лезлі ў галаву розныя недарэчныя думкі. Было страшна, ці вытрымаюць нервы.

Вось у такую хвілю нэндзы і адчаю раптам прыходзіць неспадзяванае пісьмо з Лунінца. Вікенці Філіповіч, з якім Кастусь некалі сядзеў у семінарыі на адной парце, клікаў да сябе ў госці. I не проста ў госці, а прапаноўваў вучняў. Дзеці чыгуначнікаў збіраліся паступаць у Пінскае рэальнае вучылішча, ім патрэбны настаўнік-рэпетытар. Плата не вельмі, але рублёў трыццаць збярэцца...

Аднак у Лунінцы, на ціхай невялічкай станцыі, закінутай сярод палескіх лясоў і балот, доўга пажыць не давялося. Ды Райскі ў пачатку студзеня 1912 года паведаміў, што губернатар на Кастусёвым прашэнні напісаў рэзалюцыю: «Отказать». I гэта было б яшчэ паўбяды, але праз які месяц позва павятовага воінскага начальніка знайшла яго і ў Лунінцы... Куды дзецца? Што рабіць?

Восенню споўніцца трыццаць, а ён жа яшчэ па-людску не жыў. Пайсці ў салдаты — значыцца, выкрасліць яшчэ тры гады. «Не!» — разважыў Кастусь. Кінуў рэпетытарства, сабраў лісткі з паэмай «Сымон-музыка» і апавяданнямі «Нёманаў дар» і «Недаступны», заехаў дамоў сказаць, што паспрабуе адседзецца ў Бяларучах, у Яські Базылёвага. Пісьмы каб пісалі на Астрашыцкі Гарадок, на Яськаў адрас. Па дарозе да земляка заглянуў у губеранскую канцылярыю.

— Пішы новае прашэнне,— параіў Райскі.— Можа, другое шчаслівейшае будзе...

Красавік прайшоў спакойна, а ў маі зноў кліча воінскі начальнік. Сабраў Кастусь манаткі і зноў да Райскага. Той загадкава ўсміхнуўся, пайшоў з нейкімі паперамі на даклад да губернатара. Доўга яго не было, а потым прыходзіць, разгортвае папку і кладзе перад Кастусём даведку:

— Можаш ехаць да Русецкага!

Кастусь схапіў доўгачаканую паперку і адразу ж падаўся ў Пінск. Рыгор Антонавіч сустрэў Міцкевіча як добрага даўняга знаёмага.

— Службу знойдзем у Пінску,— сказаў Русецкі.— Толькі трэба пачакаць да восені... Чуў я і пра вашыя літаратурныя справы. Віншую і жадаю поспеху!

— Да восені чакаць не магу,— паказаў Кастусь позву.— Згодзен на любое месца.

Інспектар паклікаў справавода Федзюка:

— Дзе ў нас ёсць вакансіі, каб можна было прызначыць Міцкевіча?

— У Лапаціне, у Бярозцах...

— Глядзі, што бліжэй.

— У Купяцічах.

Кастусь даў згоду на Купяцічы. Блізка павятовы горад — усяго якія-небудзь дзесяць вёрст, дый школьны будынак там нядрэнны. Некалі, як у Купяціцкім народным вучылішчы працавала Ганцова, ён хадзіў у госці да суседкі, браў у яе нелегальную літаратуру. Дзе цяпер Вольга?

Заняткі ў народных вучылішчах ужо скончыліся, але Кастусь пераначаваў на новым месцы, агледзеў школу. Назаўтра прыйшоў у Пінск, сустрэў Федзюка, а той кажа:

— Як добра, што цябе ўбачыў. Русецкі хоча з табою пагаварыць.

Інспектар прапанаваў месца ў трэцім Пінскім прыходскім двухкласным вучылішчы. Плата дваццаць восем рублёў у месяц, плюс адзінаццаць кватэрных. Кастусь падумаў і згадзіўся.

Цяпер можна было ехаць да воінскага начальніка і са спакойным сэрцам адпачываць лета, каб першага верасня ўключыцца ў школьную працу.

СУСТРЭЧА Ў СМОЛЬНІ

Летнім адвячоркам з мінскага цягніка на станцыі Стоўбцы сышоў сярэдняга росту русявы мужчына гадоў трыццаці. Блакітнавокі, з невялікімі светла-русымі вусікамі. Апрануты ён быў не багата, але досыць прыстойна і з густам: сівенькі гарнітур у палоску, белая кашуля, новыя чорныя чаравікі. У адной руцэ ён трымаў невялікі сакваяж, у другой — светлую накідку і саламяны капялюш.

Пасажыра ніхто не сустракаў. Ён некалькі разоў павольна прайшоўся па пероне, паглядаючы на дарогу, дзе стаялі фурманкі балаголаў. Потым у роздуме паставіў на лаўку сакваяж, палажыў накідку і капялюш, дастаў з кішэні гадзіннік.

На яго прыгожым твары з мяккімі, крыху насмешлівымі вачыма з’явілася заклапочанасць. Ён яшчэ раз зірнуў на дарогу, потым на сонца, якое садзілася за лес, выцер хусцінкай лоб, прыгладзіў валасы і звыклым рухам падкруціў рыжаватыя вусікі.

Цягнік пагрукатаў у бок Замір’я. На пероне стала ціха і бязлюдна. Пасажыр закурыў папяросу.

Вечарэла. Цёплы жнівеньскі дзень адыходзіў на спачынак. Ружовыя водбліскі пазалацілі верхавіны дрэў. 3-за драўлянай прыбудоўкі, што прытулілася да станцыйнай мураванкі, выйшаў нейкі дзядзька ў форменнай адзежы з ліхтарыкам у руках.

— Скажыце, калі ласка, ці далёка Мікалаеўшчына? — падышоў да яго пасажыр.

— Не так далёка, вёрст восем будзе,— адказаў чыгуначнік.— Але ісці на ноч гледзячы...

— Нічога, пакуль змеркне, вёрст пяць прайду... А як мне, скажыце, будзьце ласкавы, на мікалаеўскую дарогу трапіць?

— Вунь бачыце агеньчык? Гэта пераезд. Там звернеце налева. Мінуўшы вадзяны млын, трымайцеся дарогі, што вядзе ў Акінчыцы. За Акінчыцамі трэба звярнуць направа цераз Альбуць. Увогуле, трымайцеся так, каб з правай рукі ў вас быў Нёман... А, можа, лепш было б завярнуць у маю хатку — вуньдзека ля самага пераезда — і пераначаваць? А заўтра раненька фурманка надарыцца... Мікалаеўскія настаўнікі заўсёды ў Доніса Дракі, гэта значыцца ў мяне, свае куфэркі пакідаюць, калі ідуць пехатою дамоў... Вы, відаць, таксама настаўнік?

— Не, не настаўнік, але да аднаго знаёмага настаўніка еду,— адказаў пасажыр і, падзякаваўшы гаваркому дзядзьку Донісу за запрашэнне пераначаваць, падаўся ўздоўж чыгуначнай каляі туды, дзе на пераездзе віднелася будка стрэлачніка і блішчаў ліхтар.

За невялічкім азярцом, на беразе якога стаяў вадзяны млын, дарога павярнула на пясчаны ўзгорак, у малады хвойнік. Мужчына з сакваяжам у руцэ і накідкай цераз плячо ішоў хутка і лёгка: відаць было, што ён прывык хадзіць пехатою.

Вечар быў ціхі. У хвойніку пахла смалою і грыбамі. Падарожны чалавек на хвілю спыніўся і азірнуўся назад, дзе між дрэў свяціліся прывакзальныя агеньчыкі. Над возерам слаўся рэдкі туман. Нейкая незвычайная цішыня панавала навокал.

Неўзабаве хвойнік перайшоў у густы бор. Ужо надыходзіў змрок, калі сярод лесу паказаліся няясныя абрысы хат і гумнаў. Вось бліснуў адзін агеньчык, другі. Недзе рыкала карова і бляялі авечкі...

3 паўвярсты за вёскай лес справа кончыўся. Пачаўся луг, зарослы кустамі вербалозу і алешніку.

«Тут недзе павінна быць паваротка»,— прыпамінаючы размову з Донісам Дракам, падумаў падарожны. Вось яна! Вытаптаная сцяжынка збочвала ў кусты. Чалавек спыніўся, а потым смела рушыў на сцежку... Праз якую вярсту ён адчуў, што з правага боку павеяла прахалодай: там недзе Нёман! Значыцца, ідзе правільна: Мікалаеўшчына на беразе ракі. Неўзаметку кусты перайшлі ў дробналессе, а потым сцяжынку абступілі бярозы і старыя дубы.

Мужчына ішоў, высвістваючы нейкую мелодыю, пакуль сцяжынка не прывяла да балотнага ручайка. Берагі ручайка, які пабліскваў між кустоў, былі багністыя, ногі правальваліся ў гразь. Чалавек паспрабаваў абысці ручаёк, але набраў у чаравікі вады і пачаў разувацца. Вада была сцюдзёная, і прыемны халадок асвяжыў ногі.

«3 крынічкі цячэ»,— падумаў падарожны і пайшоў далей басанож. Мяккая вільготная сцяжынка вывела на грудок, укрыты верасам. Пад ногі пачалі трапляць сухое голле, хваёвыя шышкі. Чалавек прысеў на пянёк і абуўся.

Далёка ў лесе крычала, аж заходзілася сава. Пошчак ад яе крыку доўга разлягаўся ў паветры.

Чалавек закурыў, глянуў на гадзіннік і рушыў далей. На скрыжаванні дарог пастаяў у роздуме і звярнуў направа. Ішоў доўга, пакуль не скончылася сцежка. Куды ж цяпер? Чалавек спыніўся і прыслухаўся. Спакойна і аднастайна шумелі дрэвы, недзе справа крычалі качкі, падаваў голас бекас. 3 таго боку пацягнула вільгаццю. Відаць, блізка Нёман. Раптам у вячэрняй цішы пачулася песня, звонкія дзявочыя галасы выводзілі:

Маладая дзеванька свае мамачкі просіць:

— Мамачка мая родная, едзь у лужочак,

Па калінку ды па калінавы цвяточак,

Мне, маладзенькай, на вяночак!..

Чалавек радасна рушыў напрасткі ў той бок, дзе гучала песня. Прайшоў крыху, і дарогу яму перагарадзіла балота. Ён спыніўся і прыслухаўся. Да дзявочых галасоў далучаліся хлапечыя:

Мамачка пад’язджае —

Каліначка адцвітае.

Мамачка бліжай, бліжай —

Каліначка вышай, вышай.

Прыйшлося ўзяць улева. Раптам хвоі спынілі сваю гамонку над галавой. Лес скончыўся і перайшоў у ядлоўцавы пералесак. Праз некалькі хвілін чалавек выйшаў на пясчаны ўзгорак і ўбачыў на шырокім лузе вогнішча начлежнікаў. Далёка наперадзе бліснулі рэдкія цьмяныя агеньчыкі. Вёска!

Чалавек прыбавіў кроку і пайшоў пагоркам туды, дзе на зорным небасхіле вырысоўваліся сілуэты будынкаў. Калі ж спусціўся з узгорка, дык зусім блізенька ўбачыў Нёман і непадалёку адзінокі хутар — прысадзістую хату на дзве палавіны, хляўчук і гумно.

*

У сенцах гарэла газоўка. Цьмяны водбліск праз расчыненыя дзверы падаў на ганак і падворак. Ганна перамывала ў ночвах бульбу, а дзядзька Антось збіраўся класціся спаць, калі на ганку пачуліся крокі і нехта прамовіў:

— Добры вечар у хату!

— Добры вечар!

— Ці не тут часам жыве Міцкевіч?

— А які, паночак, вам трэба? — запытаўся дзядзька Антось.— У нас у сяле Міцкевічаў многа...

— Канстанцін Міцкевіч мне трэба. Якуб Колас,— з усмешкай дадаў падарожны чалавек.

— Тут, тут,— адказаў дзядзька, здагадваючыся, што прыехаў нейкі Кастусёў знаёмы.

— Тады мне пашанцавала,— зноў усміхнуўся чалавек і, паставіўшы сакваяж, падаў дзядзьку руку.— Будзем знаёмы, Іван Луцэвіч — Янка Купала...

— Янка Купала?! — радасна ўсклікнуў дзядзька Антось.— Няўжо? О, які дарагі госць!

— Як Косцік узрадуецца! — прамовіла маці.— Заходзьце, калі ласка, у хату! Косціка якраз няма дома, пайшоў у сяло. Зараз мы яго паклічам...

Антось запаліў на кухні лямпу і запрасіў госця:

— Праходзьце далей! Будзьце як дома...

Ганна ў гэты чае наказвала дачцы:

— Маня, схадзі пазаві Кастуся. Ён недзе ў Мілюка або Яські Базылёвага, скажы, што прыехаў Янка Купала. Толькі хуценька, мая галубка!..

Выправіўшы дзяўчыну, маці пачала завіхацца ля печы.

— Цётачка, а нашто такая турбацыя? — запытаў Купала.

— Гэта ж такі неспадзяваны і жаданы госць,— весела адказала Ганна.— Скажыце мне, Яначка, як гэта вы патрапілі так позна? Падвёз вас хто?

— Мне Кастусь пісаў, што Мікалаеўшчына стаіць на Нёмане, а ваша хата з краю вёскі. Ну, я і пайшоў пехатою,— пачаў Янка расказваць, як ён ішоў адзін незнаёмай дарогай, пераходзіў ручаёк, блукаў у лесе.— Некалі мы жылі ў Прудзішчы і Селішчы, гэта за Лагойскам. Там наўкол лясы і лясы...

Слова за слова, і гаворка пайшла пра тутэйшыя радзівілаўскія лясы, пра Нёман, пра жыццё-быццё мікалаеўцаў.

— Жывецца ў нас нялёгка,— гаварыў дзядзька Антось.— Зямля — пясок ды каменне, ды і мала яе. Калі б не лясы і Нёман, даўно трэба было б кінуць-рынуць гэтае месца і ўцякаць куды вочы глядзяць... Лясы даюць сякі-такі кавалак хлеба нашаму брату. Скрозь цяпер купцы завіхаюцца і без усякай літасці пляжаць лес. Зімою нашы мікалаеўцы возяць калоды на рум, а вясною гоняць плыты... Нёман нам добра служыць, цягне ў наш мужыцкі бок. Гады два назад ён змяніў рэчышча і прырэзаў мікалаеўцам ад княжацкай сенажаці добрую лукавіну.

За акном пачуўся тупат. Янка Купала ўсхапіўся з тапчана.

— Дай жа я, браце, пагляджу на цябе добра,— весела прамовіў Янка Купала, акідваючы позіркам Кастуся з галавы да ног.— Даўно вершы чытаю, некалькі лістоў нават атрымаў ад таго Якуба Коласа, а як ён выглядае — упершыню бачу... Глядзі, які малайчына! Відаць, як і мне, трыццаць стукнула? Восенню? А вершы добрыя пішаш... Як гэта там у цябе:

Рэдкае збожжа, травы палавіна,

Колас не гнецца зярном да зямлі.

Знаць, нешчасліва была та часіна,

Як кідалі зерне сяўцы па раллі...

Кастусь уяўляў сабе Янку Купалу паводле яго вершаў, ціхім і задумлівым сялянскім хлопцам, а перад ім быў гаваркі і вясёлы чалавек, апрануты ў гарадскі шчыгульны гарнітур.

— Які там малайчына,— прамовіў Кастусь, глянуўшы на свае латаныя картовыя порткі і стаптаныя сандалі.— Бяздомны арыштант без сталага прыстанішча і службы — вось хто я! Паспытаў казённага хлеба, дык у школу не хацелі браць. Ледзь-ледзь уладкаваўся ў Пінску.

— Вядома, цяжкі крыж табе выпала несці. Наперадзе яшчэ многа спраў і клопату, затое служба ў нас з табой ганаровая: мы народу служым.

За сталом гаворка пайшла жвавей. Госць расказваў пра жыццё ў Пецярбурзе, пра свайго добрага апекуна — Браніслава Эпімах-Шыпілу.

— Прыехаў у ліпені да маці ў Акопы, што каля Заслаўля,— працягваў Янка.— Адпачыў крыху. Тут неўзабаве твой ліст атрымліваю... Я сам сабе і падумаў: «Сапраўды трэба нам сустрэцца, пагутарыць...» Сабраўся і прыехаў у Стоўбцы. Не такі я багацей, каб наймаць балагола...

— А чаму табе, браце, не напісаць было? Так і так, у суботу прыязджаю. Дык мы цябе на станцыі сустрэлі б цэлым настаўніцкім хаўрусам. Цябе ж тут добра ведаюць...

— Дарагі госцейка, бярыце, ешце! — запрашала маці.— Бульба ў нас смачная, на пясочку расце, баравікі таксама ўдаліся... Гэта Кастусь збіраў.

Калі чарка абышла яшчэ адзін круг, дзядзька Антось сказаў:

— Цяпер, панове паэты, вы, можа, нам што-небудзь прачыталі б.

— Тады хіба я раскажу,— устаў з-за стала Янка Купала і роўным спакойным голасам пачаў:

Можна хатку убраць тынкаваннямі з плесні,

Можа віхар нядоляй заенчыць над ей,

Можна пець салаўіныя шумныя песні,

Што шчаслівы ўвесь свет, няма гора ў людзей...

Янка Купала перадыхнуў, глянуў на Кастуся, і яго голас загучаў бадзёра і звонка:

Але ёсць жа вялікая праўда на свеце,—

Праўда, сілаю роўная сонца агням,—

Цялер спіць, але ўстане і бляск свой расквеціць,

За сваё паніжэнне адплаціць людзям.

— Так-то яно так,— вывеў з развагаю дзядзька Антось,— праўда ёсць на свеце, але бяда ў тым, што да яе, як да цара, далёка і, як да бога, высока...

— Нічога, дзядзька Антось, народ верне праўду на зямлю,— прамовіў Янка.-— Толькі трэба дружна ўзяцца...

— Цяжка!.. Вось Костусь спрабаваў яе знайсці, дык адразу ў казённы дом трапіў.

— Ат, годзе вам пра палітыку,— умяшалася маці.— Чым хата багата — тым рада. Бярыце, Яначка, бярыце!

— «Хлеб на стале — рукі свае»,— сказаў бы Сцяпан Крыніцкі,— засмяяўся госць і дадаў: — Гэта я напісаў нядаўна невялічкую камедыю «Паўлінка», дык там ёсць такі засцянковы шляхціч... Ну, цяпер ты, Каласок, што-небудзь прачытай. Давай, давай!

— Добра, прачытаю і я,— сказаў Кастусь і кінуў вокам у бок дзядзькі Антося:

Яшчэ машына не спынілась,

Як усе вакруг заметушылісь.

Стаяць у праходах пасажыры.

Пад рукі б’юць зайцы-праныры...

Срэдзь люду рознага і панства

I між усякага ўбранства

Відна і дзядзькава апратка

I шапка, збітая ў аладку...

— Глядзі ты, нібыта і ён там быў са мною,— засмяяўся дзядзька Антось.

— А гэтыя радкі ты, Кастусь, помніш? — запытаўся Янка:

Хоць зернейкі засохшымі былі,

Усё ж такі жыццёвая іх сіла

Збудзілася і буйна ўскаласіла

Парой вясенняй збожжа на раллі.

Вось сімвал твой, забыты краю родны!..

— Максім Багдановіч,— адказаў Кастусь.— Тонка разумее і адчувае ён верш... Пара яму ўжо зборнік выдаваць.

— Будзе зборнік,— адказаў Янка.— Паэзія ў нас ідзе паперадзе... Горш з драматургіяй і прозай. Няхай бы ты які вадэвіль напісаў. Не! Лепш напішы, Каласок, раман. Сапраўдны беларускі раман. Во будзе здорава!

Шчырая сяброўская размова зацягнулася. Кастусь з Янкам выйшлі з хаты і селі на лаўцы пад ліпамі.

На высокім небе ярка свяціліся зоры.

МАРЫЯ ДЗМІТРАЎНА

Двухпавярховая мураванка трэцяга прыходскага вучылішча ў Пінску знаходзілася недалёка ад вакзала, на Чыгуначнай вуліцы. Тут недзе паблізу трэба было шукаць і кватэру. Кастусь цэлы дзень выхадзіў, але нічога людскага не траплялася: то вельмі дорага, то кватэра кепская. Прыйшлося пераначаваць у гасцініцы. Затое назаўтра яму мясцовыя настаўнікі параілі схадзіць на Вадаправодную вуліцу, да фельчара Арсеня Балевіча. Яго прыгожы і ўтульны домік быў не так блізка, але і не так далёка ад вучылішча. Тут Кастусь і наняў невялічкі пакойчык з кухняй. Вуліца ціхая, пры доміку садок. Любата!

Навічку, як усюды і заўсёды вядзецца, выпала найцяжэйшая работа. Кастуся прызначылі працаваць са старэйшым аддзяленнем. Адных сшыткаў правяраць колькі! Уставаў раненька, гатаваў сабе сняданак, а палове дзевятай пачынаў урокі. У дзве гадзіны заняткі канчаліся, і настаўнік ішоў абедаць у сталовую. Пасля рыхтаваўся да заўтрашніх урокаў, правяраў сшыткі. Пісаць сваё садзіўся позна ўвечары і то не кожны дзень. Але ў першы ж месяц работы ў Пінску ён паслаў у «Нашу ніву» апавяданне «Дзеравеншчына».

Калісьці ў Пінкавічах Кастусь атрымліваў дваццаць рублёў у месяц — і нібыта хапала. Цяпер амаль у два разы больш — і мала.

Выдаткі ў горадзе непараўнальна большыя. А тут яшчэ трэба форменны касцюм і паліто справіць. Прыйшлося зноў ісці ў заробкі: даваць прыватныя ўрокі.

Пакуль абабегаеш усіх вучняў — ужо і вечар. Папасядзіш над урокамі, паправяраеш сшыткі, аж у вачах зелянее. Пара спаць. А здараліся дні, што так хацелася засесці за «Сымона-музыку»! У галаве самі сабой складваліся радкі, прасіліся на пяро. Эх, каб прымеў ды не пайшоў на тое рэпетытарства. Засеў і пісаў, пісаў...

Так круціўся Кастусь, як вавёрка ў коле, усю восень. Школа, прыватныя ўрокі — з дня ў дзень. Затое ехаў на каляды дамоў у новай апранасе з бліскучымі гузікамі, вёз гасцінцы сёстрам і братам, а мацеры некалькі чырвонцаў на гаспадарку.

— Як паблажэў, сынок! — паківала галавою маці.— Няма каму цябе даглядаць. Няхай бы ты жаніўся, Косцічак. Было б табе весялей і лепей жыць...

— Добра, мама! Летам прыеду з жонкай,— жартам паабяцаў Кастусь.

Ён нават каяўся, што не застаўся працаваць у Купяцічах. У вёсцы было б куды больш часу займацца любімай працай. Да паўдня ў школе, а пасля сядай за стол і пішы сабе. А тут гойсаеш ад аднаго да другога чыноўніка, вучыш іх тупаватых і гультаяватых сынкоў, а карысці з гэтага ніякай.

3 рэдакцыі «Нашай нівы» прасілі новыя вершы і апавяданні. А дзе ты іх возьмеш, калі няма часу пісаць? Трэба перш зарабіць кавалак хлеба...

Аднойчы вясною 1913 года атрымаў ён газету, а ў ёй у раздзеле «Паштовая скрынка» надрукавана:

«Тарасу Гушчу: Шмат ужо нашых чытачоў замаркоцілася па вашых вясёлых апавяданнях і пішуць да нас, даведваючыся, як вы жывы-здаровы. Адгукніцеся».

«Шаноўныя, каб вас воўк паеў! — падумаў сабе Кастусь.— Надрукуйце хаця б тыя мае вершы, што даўно адлежваюцца ў рэдакцыйнай шуфлядзе».

Доўга ў той вечар хадзіў настаўнік па пакоі, думаў, пасміхаўся сам сабе. А можа сапраўды напісаць нешта вясёлае? На памяць прыйшла па-свойму смешная гісторыя пра мікалаеўскага плытніка Лукаша, які, стоячы ў царкве, заснуў, а калі яго разбудзілі, спрасонку крыкнуў свайму памочніку: «Піліп! Кідай шырыгу!»

Вось як! I назва добрая кладзецца: «Адгукнуўся». Няхай ведаюць у рэдакцыі, што ён чытаў іхнюю «Паштовую скрынку».

Кастусь сеў за стол і пачаў пісаць: «Ноч была цёмная, ціхая, цёллая. Ні месяца, ні зорак зусім не было відаць. Праўда, у гэтую ноч месяц і не падымаўся; можа і ён пёк сабе дзе-небудзь пірагі і бабкі на вялікдзень, павярнуўшыся спіною да зямлі. А што належыць да зорак, то яны хоць і былі на небе, але пазакрываліся хмарамі. Можа, яны там мыліся ды прычэсваліся — іх дзявочая справа...» Так на адным дыханні, у жартаўліва-гумарыстычным плане за адзін вечар 13 красавіка 1913 года напісаў Кастусь апавяданне «Адгукнуўся»...

*

У канцы мая Кастусь прыслаў з Пінска пісьмо, якое дома ўзбударажыла ўсіх. У ім была нечаканая вестка: Кастусь збіраўся ажаніцца з настаўніцай Марыяй Дзмітраўнай Каменскай і прасіў матчынага благаславення.

Маці заплакала ад радасці і папрасіла дзядзьку Антося яшчэ раз прачытаць пісьмо. Сын пісаў коратка. Ён пазнаёміўся з Марыяй восенню. Яна родам з Вільні, але працуе ў Пінску, у чыгуначнай школе.

— Адпішы, Антоська,— сказала маці.— Мы вельмі рады, што нарэшце Кастусёк знайшоў сабе жонку. Няхай яна прынясе яму шчасце, няхай усё ідзе ў іх на лад і дабро!

Дзядзька Антось напісаў доўгае пасланне з благаславеннем ад імя маці і самога сябе.

Неўзабаве Кастусь паведаміў, што 3 чэрвеня 1913 года ўзяў шлюб, а праз тыдзень, у суботу, прыедзе з жонкай у вёску.

Маці з дзяўчатамі ўзяліся парадкаваць і прыбіраць у хаце, а потым завіхацца каля печы. Варылі, пяклі, смажылі. Трэба было добра сустрэць гасцей. Чым дагадзіць Кастусю, ведалі, а вось што любіць яго жонка, ніхто не знаў.

Пасля паўдня дзядзька Антось запрог маленькую, але даволі жвавую кабылку Порах і паехаў на станцыю. Маці расставіла на сталах пачастункі і задумалася, як яна сустрэне нявестку і сына.

Дзядзька Антось прыехаў позна, ужо на дварэ цямнела.

— Прыехалі! Прыехалі! — закрычала Маня.

Усе выбеглі на ганак. Побач з Кастусём сядзела прыгожая круглатварая маладзіца з вялікімі задуменнымі вачыма і русявымі валасамі. Кастусь першы саскочыў з драбінак, падаў жонцы руку. Марыя Дзмітраўна падышла да маці. Жанкі доўга цалаваліся, выціралі слёзы, радасна пазіралі адна на другую. Хвіліна была ўрачыстая і важная, у маці ад хвалявання вылецелі з галавы ўсе словы, якімі яна хацела сустрэць нявестку. Таму замест благаславення яна сказала проста і шчыра:

— Жывіце, мае дзеткі, дружна і хораша, у радасці і шчасці. Паважайце і шануйце адно аднаго...

Неўзабаве Марыя Дзмітраўна стала сваім чалавекам у Смольні: дапамагала маці ўходжвацца каля печы, даіла карову, ішла разам з усімі сушыць сена. Суседкі часам пыталіся ў маці:

— Дык як, Ганна, спадабалася нявестка?

— А мае вы даражэнькія, ні ў кога няма такой працавітай і добрай, як мая Марыля...

Калі падышло жніво, Марыя Дзмітраўна паехала жаць жыта на Русакоўскія пусткі. Нікому не прызналася, што жаць не ўмее. Узяла серп у рукі. Чах-чах! — і па руцэ. Юзя пачала яе вучыць. На трэці дзень Марыя жала не горш астатніх. А як спраўлялі дажынкі, пацягнула кроплю медавухі і сустрэла Кастуся песняй:

Ах ты, мілы мой,

Адчыні мне двор.

Ідзе твая міленькая

Ды весяленькая...

Ці рады ты ёй?!

ВАЙНА

Зіма прайшла ў штодзённых клопатах пра кавалак хлеба. Кастусь з жонкай па-ранейшаму кватаравалі ў фельчара Балевіча, займалі цяпер ужо дзве бакоўкі. Плаціць трэба было больш. Па-другое, як людзі сямейныя, яны абзаводзіліся сваёй гаспадаркай. Таму грошай, як заўсёды, не хапала, і Кастусь вымушаны быў падзарабляць рэпетытарствам. Горкі і цяжкі гэта быў хлеб! Але якую ты знойдзеш іншую раду?

Цешыла яго толькі тое, што, нягледзячы на загружанасць у школе і прыватнымі ўрокамі, ён умудраўся знаходзіць час працаваць творча. У «Нашай ніве» друкаваліся яго новыя вершы і апавяданні з задуманага цыкла «Казкі жыцця». У пачатку года выйшлі ў пецярбургскім выдавецтве Антона Грыневіча тры тоненькія кнігі: «Нёманаў дар», «Тоўстае палена» і «Прапаў чалавек». Апрача таго, была дамоўленасць, што ў наступным годзе ў Вільні выйдзе вялікі зборнік «Родныя з’явы».

Сустракаючьі 1914 год, Кастусь пісаў у вершы «На новы год»:

Атупелі мы ў нашай нягодзе,—

Холад, голад, гарэлка, суды...

Чым пацешыш ты нас, Новы годзе?

Што нясеш ты нам, год малады?

Ні паэт, які пісаў гэтыя радкі, ні вялікія палітыкі, ні нават тыя, у чыіх руках былі дзяржаўныя лейцы,— ніхто на пачатку года не ведаў, што 1914 год нясе ў дадатак да ўсіх нягод вайну — найгоршую бяду, якая бывае на свеце.

Цёмныя хмары на небасхіле збіраліся даўно, у паветры пахла порахам. А сярод лета 1914 года наспела кульмінацыя: 14 ліпеня пачалася ўсеагульная мабілізацыя, а 19 ліпеня немцы аб’явілі вайну Расіі.