Бліндаж

Быкаўскі каўчэг

Пасьля сапраўдных пісьменьнікаў застаюцца прыжыцьцёвыя публікацыі і лабірынты архіваў. Пасьля вялікіх – прыжыцьцёвыя архівы.

Пра іх – свае архівы – ня дужа дбаў Васіль Быкаў. І характар у яго быў не « забранзавелы» , і час ня надта спрыяў даверлівасьці. А таму пасьля Быкава не засталося разьлінееных вопісаў рукапісаў, пранумараваных і храналагічна раскладзеных папак, а самае патаемнае давяр алася спадаро жніцыжон цы Ірыне Міхайлаўне, нямногім сябрам ці агню ждановіцкага каміну.

Пасьля Быкава засталіся ягоная праўда, ягоная справа, ягоны боль, ягоныя кнігі і… неапублікаваныя рукапісы. У гісторыі беларускай літаратуры такое здараецца ці не ўпершыню: пасьля адыходу творцы ў іншы сьвет чацьвёрты год друкуюцца ягоныя невядомыя чытачам і дасьледчыкам тэксты: апавяданьні, прыпавесьці, запісы, накіды, успаміны, гутаркі, аповесьці.

Т олькі сапраўдныя могуць « забыцца» на цэлы зборнік апавяданьняў, толькі вялікія – адкласьці ў архіў аповесьць і доўгіх шаснаццаць гадоў думаць, як яе палепшыць. Быкаўскі архіў захаваў невядомую і неапублікаваную аповесьць « Бліндаж» , амаль завершаную ў 1987 годзе і ня скончаную да апошняга

2003-га. Засталіся 77 старонак машынапісу, некалькі старонакрукапісных уставак, накіды-планы ў асобным блакноце і… аўтарская карта, на якой адбываюцца падзеі аповесьці (вёска, хатк а Серафі мкі, шаш а, кусто ўе, траншэі пер ад узгор кам, разьбітая гармата, бліндаж). Машынапіс аповесьці, мяркуючы па аўтарскіх праўках, Васіль Быкаў перачытваў ня менш за тры разы: пра тое сьведчаць два стрыжні розных колераў і просты аловак.

У адным з лістоў да свайго сябра таленавітага крытыка ІгараДзядкова 20 сьнежня 1987 г. Быкаў прызнаўся пра нялёгкіяперыпетыі, падчас якіх пісаўся « Бліндаж» : « Выжыўшы Адамовіча, бяруцца за Каваленку, Алексіевіч, ціха абкладваюць Быкава – каб лепш было ўзяць. Лічыцца, што рэжысёр усяго гэтага Паў лаў (загадчык аддз елу прапаганды і агітацыі ЦК КПБ. – Рэд.), якога накіроўвае Сяўрук (намесьнік загадчыка аддзелу прапаганды ЦК КПСС. – Рэд.). Але ня толькі яны, канешне. У гэтай гісторыі паказалі сваю двайную душу некаторыя нашыя агульныя знаёмыя… <…> А наогул, працуецца кепска, пачаў і кінуў новую аповесьць, – не задавальняе» (« Знамя» ,2006, № 1, с. 144).ак выказваўся Васіль Быкаў пра аповесьць « Бліндаж» . Адумаў пра яе – даапошняга свайго дня: у нататніку, куды ўпісваліся дадаткі да « Доўгай дарогі дадому» (апублікаваныя ў №23 часопісу « Дзеяслоў» ), на асобнай старонцы чорным капілярным стрыжнем рукою Быкава запісана-нагадана – як пазначана на верставым слупе творчых дарог: « Бліндаж (Серафімка)» …Аповесьць « Бліндаж» , якая думалася і пісалася пасьля« Кар’ еру» перад « Аблавай» , – абвострана-быкаўская, тыповабыкаўская. Як тыповая для Беларусі вымаляваная ў аповесьці панішчаная сталінізмам і нацызмам вёсачка Любашы роднай Быкаву Полаччыны, як сімвалічны і вобраз Серафімы Т арасевіч, « цёмнай» калгасьніцы, якая ў год магла « выгнаць» пяцьсот дваццаць працадзён і ня мець нараканьняў за зьнішчанага адзінага брата – настаўніка і « ворага народу». Чалавек у « нечуваным, выключным» (В. Быкаў) становішчы – вось асноўны лейтматыў «Бліндажу» . І галоўная гераіня Серафімка, і сьляпы пасьля раненьня капітан Хлебнікаў, і дэзерцір немец Хольц, і «ідэйны» бальшавік Дземідовіч, і звар’ яцелы габрэй Нохем, і сын раскулачанага, « блытаны чалавек» , антысеміт Качан, і злыдні-паліцаі Піліпёнкі – пастаўленыя ў такія лёсавыя выпрабаваньні, дзе паміж белым і чорным няма мяжы…

Сюрр эалісты чная калізія дл я будзённага ж ыцьця і будзённая для ваеннага зьбірае ў цесным бліндажы ўсіх герояў аповесьці. Усе чакаюць паратунку, а бліндаж ператвараецца ў Серафімчын каўчэг. Сама ж аповесьць стала для Васіля Быкава, думаецца, своеасаблівым «творчым палігонам» . Т ут выпрабоўваліся новыя ідэйна-тэматычныя ўвасабленьні (сталіншчына прыпадабнялася нацызму, высьвечвалася крыўда рэпрэсаваных і пад.). Т ут намацваліся стылёвыя знаходкі будучых прыпавесьцяў (пад адным дахам і за адным чыгунком заціркі – афі цэр-ч ырвонаармеец, фашыст, бальш авік, паліц ай). Т ут філіграніл ася кампазіцыйнае м айстэрства (сюжэтнае разгалінаваньне-« нанізваньне» завяр шалася прадуманай фінальнай разьвязкай). Філігранілася да апошняга Быкаўскага дня, бо аповесьць так і засталася незавершанай. Незавершанай на паперы.

Пра фабулу разьвязкі аповесьці можна меркаваць па аўтарскіх запісах, накідах і планах, з якіх і ўдалося « змантаваць» план заключных разьдзелаў (ён у публікацыі падаецца курсівам).

Т акім атрымаўся даўні і невядомы « Бліндаж»каўчэг Васіля Быкава. Т олькі выжывуць у ім ня ўсе і ня ўсё. І найперш застануцца быкаўская праўда, чалавечы гонар, боль і ашчадна перачытаны машынапіс так і ня здадзенай у друк аповесьці.

Алесь Пашкевіч