Бліндаж

Нявыдуманыя вобразы

Для В. Быкава аповесьць «Апошні баец» застанецца фактам далітаратурнай біяграфіі. У наступных творах пісьменьнік пераадолее ідэалагізатарскую пафаснасьць і фальшывасьць тагачасных камуністычна-дзяржаўных патрабаваньняў і ўстановак савецкай крытыкі, заснаваных на «адзінаправільным» метадзе сацыялістычнага рэалізму. Пра тое пакінуў сьведчаньне сам пісьменьнік – у запісах «Пункціры жыцьця. Далітаратурная біяграфія» (упершыню апублікаваныя пась ля сьмерці аўтара ў 2005 г. у часопісе «Дзеяслоў»). «У маі пасьля бальніцы [пасьля дзьвюх аперацыяў на апендыцыт, у 1957 г. – А. П.] прафсаюз даў пуцёўку ў Дом адпачынку ў Ждановічы, – згадваў В. Быкаў.

– Жыў у агульным пакоі на шэсьць чалавек, хадзіў па лесе. Пачаў пісаць аповесьць «Апошні баец». Тады яшчэ не адчуваў усю фальш яе ідэі. Тое разуменьне прыйшло пасьля. А тады – абы надрукаваць, абы патрафіць – гэта тое самае цяжкое, што перажывае кожны, хто пачынае пісаць. <…> Увесь той час да канца году [1957-га. – А. П.] працаваў у рэдакцыі, пісаў нарысы і карэспандэнцыі – пераважна з гарадскога жыцьця. Дапісаў аповесьць, некалькі апавяданьняў. <…> Хацелася напісаць што-небудзь важнае, значнае. Найбольшую для мяне цікавасьць у гэтым сэнсе мела, вядома, вайна» (Быкаў В. Пункціры жыцьця. Далітаратурная біяграфія (Сшытак другі) // «Дзеяслоў», 2005, №6 (19)).

Напачатку аўтар прапанаваў аповесь ць часопісу « Маладосць». У лісьце ад 24 кастрычніка 1957 г. да Еўдакіі Лось В. Быкаў прызнаваўся: «За вясну і лета напісаў я свайго «Апошняга байца», і ўжо 3 м[еся]цы, як гэтая аповесьць ляжыць у «Маладосці» і тыя кавалеры яшчэ не сабраліся (як мне вядома з размоваў з Макалём) прачытаць яе. Дык вось цяпер я і чакаю вырашэньня лёсу гэтага байца з тым, каб спланаваць свае намеры наконт выданьня зборніка. <…> Я можа яшчэ і ня маю рацыі папракаць «Маладосць», можа я і памыляюся (даў бы Бог!), але мне здаецца, што яны дарэмна «заціснулі» ў сваіх бяздонных сталах маё невялічкае апавяданьне «На возеры» <…> і маю вялікую аповесьць «Апошні баец», дзе вельмі сур’ёзныя падзеі і нявыдуманыя вобразы. Можа там і ня ўсё добра зроблена, але зроблена, далібог, шчыра і нават з захапленьнем. Ня ведаю, як да гэтых твораў аднеслася б крытыка, але ручаюся, што ў чытача ня зьліпнуцца вейкі» (БДАМЛМ, ф.141, воп. 3). Падобныя нараканьні сустракаюцца і ў лістах В. Быкава да ўжо названага адрасата ад 30 кастрычніка 1957 г.: «Дзіўна, што яны так упарта адмоўчваюцца там. У мяне нават зьяўляецца думка, што пасьля такога зацятага маўчаньня мая аповесьць можа быць або вельмі добрай, або зусім няздатнай для друку. Але з апошнім я не магу пагадзіцца ніяк (вярней – ня хочацца)», і ад 22 лістапада 1957 г.: «…мая галава зараз поўная ад той маёй чортавай аповесьці, – я пачынаю ўжо ненавідзець яе штодзень, то ўсё болей, але ж трэба, пэўна, нешта рабіць. Здаецца мне, што там ёсьць нешта, што заслугоўвае ўвагі, а кожная гадзіна прамаруджаная не ідзе ў карысьць, а ідзе ў шкоду. Аповесьць паляжала 3 з паловай месяцы ў людзях, пэўна, яе прачытаў там не адзін Навуменка, як я цяпер пераконваюся, бо некаторыя мае дэталі і думкі я чытаю зараз у іншых аўтараў. Барані Бог, я нічога не хачу думаць ці падазраваць каго ў чым нядобрым, але ўсякае можа быць у наш ня вельмі чуйны да людской чэсьці час» (БДАМЛМ, ф.141, воп. 3).

У «Маладосці» аповесьць так і не прынялі да друку. І тады В. Быкаў скарачае яе і пасылае ў газету «Чырвоная змена». «Я скараціў каля 30 старонак, – прызнаваўся аўтар у наступным сваім лісьце да Е. Лось ад 1 сакавіка 1958 г. – Гэта многа. Выкінуў усе сакавітыя мясьціны, усе вострыя павароты, засталіся адны прапісныя ісьціны і дзяжурныя сітуацыі» Аповесьць «Апошні баец» пасьля першапублікацыі ў 1958 г. не перадрукоўвалася, не выходзіла асобным выданьнем і не ўключалася ў зборнікі. Яна стала своеасаблівым практыкаваньнем па напісаньні шырокафарматных празаічных твораў і першаподступам да «Жураўлінага крыку» – класічнага ўзору быкаўскай аповесьці. Крытыка пасіўна прыняла аповесьць. Адным з нямногіх выключэньняў стала рэцэнзія Юліі Канэ «Чалавек і подзьвіг» («Чырвоная змена», 1958, 19 кастрычніка), у якой адзначалася: «У аповесьці, хаця яна і застаецца творам аднаго героя, ахоп рэчаіснасьці значна шырэй, чым у апавяданьнях, шырэй і кола герояў – адзінадумцаў і антаганістаў Петруся. […] Пятрусь, апошні баец палка, падбірае палкавы сьцяг і прабіраецца па занятай немцамі тэрыторыі на ўсход. Зразумела, тут мы адразу ўспамінаем Алеся Рыбку і «Сьцяг брыгады» Аркадзя Куляшова. Так, агульнасьць патрыятычнага гучаньня вядомай паэмы і аповесьці маладога пісьменьніка, падабенства іх першапачатковых сюжэтных сітуацый несумненныя. Але далей сюжэт у Быкава разьвіваецца поўнасьцю самастойна. […] У аповесьці пісьменьнік сутыкае два сьветапогляды, два разуменьні сэнсу жыцьця».

Сам жа аўтар паставіўся да аповесьці надзвычай крытычна. «Цяпер у «Чырвонцы» чытаю сваю аповесьць, – пісаў празаік у лісьце да Е. Лось 5 красавіка 1958 г., – і адчуваю вялікую няёмкасьць перад таварышамі, мінскімі пісьменьнікамі, трохі – перад чытачамі. Неяк яна інакш выглядала ў маім уяўленьні, на старонках майго рукапісу, а тут з газетных палос здаецца чужой, шэрай і нецікавай. Праўда, добра скарацілі яе, павыкідалі ўсю філасофію, псіхалогію і нават лірыку, пакінулі адну толькі сюжэтную дынамічную баразну, але ўсё роўна і яна нейкая ўшчэрбная, бедная, слабая. Недзе ў сярэдзіне былі ў мяне два разьдзелы з жанчынай, – казаў Навуменка, што гэта самыя лепшыя мясьціны аповесьці, – але Маркевіч [супрацоўнік рэдакцыі. – А. П.] запярэчыў супраць гэтых лірычна-інтымных матываў – давялося зьняць. Цяпер адзін толькі патрыятызм, гераізм, пакуты і імкненьне на ўсход» (БДАМЛМ, ф.141, воп. 3). У кнізе ўспамінаў «Доўгая дарога дадому» (2002 г.), распавядаючы пра свой жыцьцёвы і творчы лёс, пра гісторыі стварэньня і публікаваньня сваіх апавяданьняў і аповесьцяў, В. Быкаў нават не згадаў пра «Апошняга байца». Вось аўтарскія сьведчаньні пра той час: «<…> Я спрабаваў супрацоўнічаць з «Чырвонай зменай», праз якую, кажуць, прайшла ўся маладая беларуская літаратура. Але дасланае туды апавяданьне было жорстка раскрытыкавана Іванам Калесьнікам, які па нейкай патрэбе прыязджаў у Горадню, і я з ім увогуле пагадзіўся. Затое дасланае ў «ЛіМ» апавяданьне на ваенную тэму было прынята намесьнікам рэдактара Раманам Сабаленкам, які сказаў, што гэтую тэму мне варта разьвіваць і паглыбляць. Акрылены гэткай парадай, за кароткі час напісаў невялічкую аповесьць «Жураўліны крык», якая неўзабаве была надрукаваная ў «Маладосці» і выйшла ў маім першым празаічным зборніку» (Быкаў В. Доўгая дарога дадому. – Мінск: ГА БТ «Кніга», 2002, с. 210).

У Архіве В. Быкава захоўваюцца газетныя выразкі з адзінкавымі аўтарскімі праўкамі простым алоўкам, якія былі ўлічаныя ў гэтай публікацыі. Рукапісаў тэксту не зьбераглося, і ў перавыданьні захоўвалася максімальная аўтэнтычнасьць першапублікацыі.

Алесь Пашкевіч