Былое, але не думы

Алесь МАРЦІНОВІЧ

БЫЛОЕ, АЛЕ НЕ ДУМЫ

Сёе-тое з пражытага і перажытага

Вядомы расійскі пісьменнік Юрый Бондараў для пераважнай большасці чытачоў — перш за ўсё знакаміты раманіст. Аднак ён не цураўся і малых празаічных жанраў. Пра гэта, у прыватнасці, сведчыць ягоны зборнік «Мгновения», што выйшаў у 1983 годзе ў маскоўскім выдавецтве «Молодая гвардия». У пачатку яго Ю. Бондараў прызнаецца: «... Всякая книга начинается гораздо раньше, чем написана первая строка. Много лет назад я задумал написать не повесть, не роман, не хронику, а книгу — мозаику человеческой жизни...»

Значна раней, чым быў напісаны першы радок, нарадзілася і гэтая мая кніга «Былое, але не думы». Дарэчы, падштурхнуў мяне на напісанне яе мой старэйшы сын Дзяніс. Перадгісторыя ж такая. Дзянісу, а таксама малодшаму Ягору, дый жонцы сваёй я нярэдка расказваў пра многія цікавыя выпадкі з уласнага жыцця. Дый не толькі з уласнага. Часам прыгадваў і тое, што адбывалася з маімі сябрамі ці з пісьменнікамі, якіх ведаў. Калі-нікалі чуў асобныя, чымсьці адметныя, выпадкі з іхняга жыцця дый жыцця не толькі літаратараў з вуснаў іншых людзей. Найчасцей усё гэта — як са мною, так і з імі — адбывалася дзе-небудзь у застоллі, за сяброўскай чаркай, а то і ўвогуле ва ўмовах, у чымсьці неардынарных.

Слухаў мой старэйшы сын гэтыя аповеды, слухаў, а аднойчы і прапанаваў: «Чаму б табе, бацька, не напісаць кнігу пра ўсё гэта?» Аднак праходзіў год за годам, а я ўсё ніяк не мог узяцца за пяро. Канечне, і іншых задумак было шмат, і розных, не толькі літаратурных, клопатаў, але прычына такой, не характэрнай для мяне, марудлівасці, хавалася і ў іншым. Пракручваючы ў памяці розныя гісторыі, усё больш упэўніваўся, што тыя, хто мае да іх дачыненне, не заўсёды паўстаюць, мякка кажучы, у выгадным святле. Зразумела, некаторыя прозвішчы можна не называць. Каму трэба, і так здагадаецца, пра каго ідзе гаворка. Калі ж не здагадаецца, то такой бяды — галоўнае, сутнасць.

Праўда, як у такім разе, быць самому? Хавацца за чужымі прозвішчамі не выпадае. Усё ж многае з таго, што не забылася, адбывалася менавіта са мной. Штосьці апусціць — таксама не выйсце, бо акурат гэтае «штосьці» нярэдка самае цікавае і адметнае. Апроч усяго не давала спакою і такая думка: ці не нашкоджу я празмернай сваёй адкрытасцю самому сабе, ці не знойдуцца тыя, хто захоча маю давяральна-шчырую споведзь выкарыстаць супраць мяне? У нас жа апошнім часам столькі розных пісак у жанры ананімкі развялося. У поце чала стараюцца тыя, хто ў сваім воку і бервяна не бачыць, а ў чужым спакою яму не дае і звычайная парушынка.

Ды чым больш праходзіла часу, тым часцей я спыняўся на тым, што кнігу «Былое, але не думы» ўсё ж трэба пісаць. Ёсць харошая прымаўка: «Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць». Той, у каго пастаянна жыве свярблівае жаданне каго-небудзь абавязкова абліць памыямі, у любым выпадку знойдзе прычыну зрабіць гэта. Чалавек жа разумны ўсё ўспрыме спакойна. Дзе пасмяецца, у іншым выпадку, магчыма, і зарагоча. Часам задумаецца, а то і здзівіцца. Дый як жа інакш, калі ўсё гэта се ля ві. Прыйшоўшы да такой, як мне здаецца, правільнай высновы, я ўжо не мог не ўзяцца за пяро.

Назву кнігі даў па аналогіі з Аляксандрам Герцэнам невыпадкова. Ні ў якім разе не падумайце толькі, што ледзь не збіраюся стаць з ім поруч. У яго, як вядома, ёсць кніга «Былое і думы» — адна з лепшых у рускай мемуарнай літаратуры, а асабісты лёс А. Герцэна ракрываецца ў шырокім гістарычным кантэксце. У мяне таксама былое, але гэта, канечне ж, не думы, а толькі пэўныя імгненні жыцця. Часцей нечаканыя. Часам з гумарыстычнай падсветкай. Без прэтэнзіі на нейкі шырокі аналіз і ахоп падзей.

Паэтэсы адметныя ...нагамі

Адразу ўзнікла пытанне, а з чаго пачаць? Запомнілася ж многае. Дый шмат што прэтэндуе на тое, каб пра яго расказаць у першую чаргу. Усё ніяк не мог вызначыцца наконт таго, якімі згадкамі адкрыць гэты свой аповед. Доўга думаў-разважаў. Штосьці адпрэчваў, нешта канкрэтызаваў. Так працягвалася да таго моманту думаў, пакуль у галаве маланкава не мільгнула думка: «А ці трэба Амерыку адкрываць?»

Пра што звычайна гавораць мужчыны, сабраўшыся за бяседным сталом? Канечне, шмат пра што. Але найперш... Вядома ж, абавязкова згадваюць прыгожую палавіну чалавецтва. Хтосьці хваліцца сваімі амурнымі паходжаннямі. Нехта ці не пагардліва крывіць вусны: маўляў, залівай, хвалько, ды меру знай. Знаходзіцца і той, хто, не звяртаючы ўвагі на гэта, чарговы раз рашуча налівае чаркі, даючы зразумець, што не дзеля гэтага сабраліся, каб траціць час на пустыя размовы: трэба любіць, а не пра любоў гаварыць. Тым не меш і пасля перакуленых чарак гаворка працягваецца ў ранейшым рэчышчы. Вельмі ж казытлівая гэтая тэма. Дый усё тое, што тычыцца жанчын на дзіва цікава.

То чаму б з разваг пра іх, прыгажунек, і не пачаць гаворку? З дзяўчатак, як назваў жанчын гадоў трыццаць назад вядомы пісьменнік К., калі я завітаў да яго ў кабінет браць інтэрв’ю для «ЛіМа». Ды цяпер гаворка не пра яго.

Было гэта даўнавата. У тыя часы яшчэ, калі ў «ЛіМе» фотакарэспандэнтам працаваў майстар сваёй справы светлай памяці Уладзімір Крук. Часам мы маглі пасядзець у ягонай лабараторыі пры чырвоным святле. Зразумела, не за чаем ці за кавай. Чай і каву можна і не ў лабараторыі піць, а ў кабінеце. Дый не пры чырвоным, а пры дзённым святле. Пры чырвоным жа святле, ды яшчэ не за чаем ці за кавай, розныя рамантычныя думкі прыходзяць. А якая рамантыка без дзяўчатак? Пытанне, думаецца, не проста рытарычнае, а больш чым рытарычнае.

Неяк Уладзімір Андрэевіч парыўшыся ў стосе здымкаў, выцягнуў з яго адзін з іх.

— Пытанне на засыпку, — сказаў ён, — паказваючы мне здымак, адначасова закрываючы ягоную верхнюю палову. — Вось зняў на адным з пленумаў нашых паэтэс. Ці не здагадаешся па нагах, каторая з іх стаіць?

Я адразу адмовіўся ад такой прапановы:

— Куды мне? У гэтым можа разабрацца той, — засмяяўся я, — хто ацэньвае паэтэс не толькі па іх творчасці.

— Слабак, — адказаў Крук і прапанаваў: — то пайшлі, пашукаем, хто лепей у гэтым разбіраецца, чым ты.

Выйшлі ў калідор. І трэба ж так здарыцца, што там у гэты час якраз стаяў паэт К.

— Гэты назаве, — узрадаваўся Уладзімір Андрэевіч.

— Пра што вы? — здзівіўся К.

Крук паказаў яму здымак, па-ранейшаму прыкрываючы ягоную верхнюю частку:

— Па нагах можаш вызначыць, каторай з паэтэс яны належаць?

— Па нагах? — адразу было відаць, што такая прапанова паэту спадабалася. К. усміхнуўся, як той кот, які толькі што з’еў смятану, пачаў уважліва прыглядацца да здымка. — Гэта, здаецца, ногі... — Ён назваў знакамітую паэтэсу. — А гэта ... — Прагучала яшчэ адно прозвішча. З пяці выпадкаў К. памыліўся толькі ў двух. Кінулася ў вочы тое, што калі называў некаторых уладальніц ног, ягоны твар расплываўся ў блазнаватай усмешцы.

Месца «адсідкі» — камсамол

Пасля заканчэння факультэта журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта імя У. І. Леніна я трапіў па размеркаванні ў рэдакцыю драгічынскай раённай газеты «Запаветы Леніна». Знаходзілася яна на той час у двухпавярховым будынку, які можна назваць мясцовым Домам Саветаў. Аднак, хоць у асноўным у ім размяшчаўся сам райвыканкам і ягоныя аддзелы, ставала месца і іншым арганізацыям. Прынамсі, апроч рэдакцыі на першым паверсе знаходзілася друкарня, райкам камсамола.

Я са сваім сябрам Расціславам Пратасевічам часцей завітваў да камсамольцаў. Яно і зразумела: райкамаўскія работнікі былі нам бліжэй па ўзросце, таму і больш было ў нас агульнага. Часам прымалі і ўдзел у мерапрыемствах, якія ладзілі яны. І таму, што гэта было цікава, але і для таго яшчэ, што з’яўлялася магчымасць напісаць які-небудзь матэрыял для газеты. А то і карысталіся іхняй машынай для паездкі ў камандзіроўку.

Аднак маё наведванне райкама камсамола ўсё часцей стала абмяжоўвацца сектарам уліку, у якім працавала нядаўняя выпускніца адной з драгічынскіх школ Валя. Яна не прайшла па конкурсе. Здаецца, паступала ў тагачасны Брэсцкі педагагічны інстытут, а паколькі ў школе з’яўлялася камсамольскім актывістам, то яе і ўзялі на працу ў райкам. Толькі ўбачыў яе, як яна мне спадабалася. І не заўважыў, як пачаў бавіць час у яе кабінеце. Дайшло нават да таго, што нярэдка, калі я тэрмінова патрабаваўся ў рэдакцыі, той жа Слава ішоў і клікаў мяне.

Так, для мяне Пратасевіч быў і па сённяшні дзень з’яўляецца менавіта Славам, хоць ці не ўсе завуць яго Росцікам. Калі Слава чарговы раз «прыводзіў» мяне з «камсамола» ў рэдакцыю, сёй-той пачаў пасмейвацца. Маўляў, што карысці з гэтых хаджэнняў «у камсамол». Аднак на гэтыя ўсмешкі я не крыўдаваў. Крыўдаваў тады, калі знаходзіліся ахвочыя, зразумела, з мужчын, недвухсэнсоўна намякнуць на што-небудзь такое, чаго і ў паміне не было. Яшчэ больш непрыемна станавілася, калі гаварылі, што яна з кім-небудзь сустракаецца.

Магчыма, і сустракалася. Жыла ж не ў самім Драгічыне, а ў бацькоўскай хаце, а гэта ў некалькіх кіламетрах ад райцэнтра. На работу штодня прыязджала рэйсавым аўтобусам, на ім жа вечарам ехала назад. Тады я нават сябру свайму нічога гэтага не гаварыў, а цяпер прызнаюся. Калі аўтобус набліжаўся да аўтастанцыі — яна знаходзілася ўсяго ў метрах ста ад райвыканкамаўскага будынка, я падыходзіў да акна і глядзеў, як Валя кіруецца да сябе на працу. Паколькі да пачатку рабочага дня заставалася яшчэ даволі шмат часу, крыху вычакаўшы, спяшаўся да яе ў кабінет.

Будучы на той час празмерна сарамлівым, я ніяк не адважваўся прызнацца ёй у сваіх пачуццях. Дый нам было пагаварыць і пра шмат што іншае. Ва ўсякім разе мне. Хоць яна, відаць, здагадвалася, што ў мяне на душы, але заставалася непрыступнай. На прапановы схадзіць у кіно, нязменна адказвала адмовай. Тлумачыла гэта тым, што трэба спяшацца дамоў, бо познім вечарам аўтобус у іхнюю вёску не ходзіць. Што было, канечне, праўдай. Але ж, пры жаданні, можна было ў каго-небудзь і пераначаваць. Балазе яе лепшая школь­ная сяброўка таксама не паступіла і жыла ў самым цэнтры Драгічына. У райцэнтры жылі і іншыя аднакласніцы, якія таксама нікуды не паехалі вучыцца.

Як на сённяшні мой розум, я пайшоў на крок... Не ведаю нават, як назваць яго. Ва ўсялякім разе дваццацідвухгадоваму журналісту можна было так і не рабіць, бо ўсё тое выглядала вельмі наіўна. Вядома, не само па сабе, а з-за таго, што мела канкрэтную прывязку. А пачаў я ў кожны суботні нумар раёнкі прапаноўваць пад рубрыкай «Таварыш песня» якую-небудзь з тых песень, што былі ў той час на слыху. Канечне, не рэвалюцыйныя, і не ўра-патрыятычныя. У гэтым, зразумела, нічога благога не было, аднак я спецыяльна падбіраў для публікацыі тэксты такіх песень, у якіх, па сутнасці, гучала прызнанне ў каханні.

Не ведаю, ці здагадвалася Валя, што менавіта такія песні я прапаноўваю ў друк невыпадкова. Хто ведае. Пра гэта я так і не асмеліўся спытаць у яе.

Толькі аднойчы яна паведаміла, што адна яе сяброўка прасіла, каб была надрукавана. Не памятаю, якая гэта песня.

— Дзе ж узяць тэкст яе? — я даў зразумець, што такое проста немагчыма.

— Іншыя ж песні ты знаходзіш, — здзівілася Валя.

— Дык гэта ж іншыя, — ухіліўся я ад адказу. Дый не стаў тлумачыць, чаму прапаноўваю іх у друк і з якой цяжкасцю знаходжу неабходныя тэксты.

«Пасядзелкі» мае ў кабінеце Валі працягваліся, а тое, што я адсутнічаю на сваім рабочым месце, у рэдакцыі ўспрымалі спакойна. Пры неабходнасці мяне можна было лёгка знайсці, а да ўсяго я пісаў шмат. Тады «выпрацоўка» кожнага супрацоўніка вымяралася радкамі — як уласных матэрыялаў, так і падрыхтаваных аўтарскіх — у месяц, дык я ці не заўсёды ў рэдакцыі займаў першае месца. То якія прэтэнзіі маглі да мяне быць?! Хай адбывае добраахвотную «адсідку» ў Валі.

Што я і рабіў з зайздросным пастаянствам на працягу ўсяго рабочага дня. За выключэннем, зразумела, паездак у камандзіроўкі, напісаннем матэрыялаў, дзяжурстваў па нумары. Дый тады яшчэ, калі ў Валі было шмат наведвальнікаў. Ці калі райкам камсамола арганізоўваў якія-небудзь мерапрыемствы. З тых, у якіх Валя прымала ўдзел. Хоць, паўтаруся, са Славам і мы стараліся не прамінаць іх. Аднойчы нават паехалі суправаджаць нейкую дэлегацыю ў Пружаны, перад гэтым сказаўшы рэдактару, што едзем на раён.

Сябра — даяр, я — трактарыст

Неяк Слава паведамляе:

— Едзем у Пінск, — пры гэтым шматзначна ўсміхаецца: — Валя ж едзе, то няўжо без яе застанешся?

— Пры чым Пінск? — нічога не зразумеў я. — Тым больш Валя.

— А пры тым, што ў Пінску ў пятніцу і суботу праходзіць занальны семінар маладых работнікаў сельскай гаспадаркі.

— Калі ж гэта ты даяром стаў? — пакпіў я з яго, здагадваючыся, што, канечне ж, збяруцца на гэты семінар тыя, хто непасрэдна звязаны з сельскагаспадарчай вытворчасцю.

— Станеш і ты, калі зразумееш, што і да чаго, — засмяяўся Пратасевіч і накіраваўся да двярэй, запрашаючы і мяне: — Пайшлі да Надзі.

Надзя працавала другім сакратаром райкама камсамола. Хоць і была крыху старэйшай за нас, але мы хутка знайшлі агульную мову і з ёю, таму яна таксама стала для нас сваім чалавекам.

— Згодны, — сказаў Слава Надзі, ледзь толькі мы пераступілі парог яе кабінета.

Я раскрыў было рот, каб сказаць, што ніякай згоды не даваў, але Надзя сваёй рашучасцю спыніла маё жаданне запярэчыць.

— Добра, хлопцы, што гатовы нам дапамагчы, — яна з удзячнасцю паглядзела на нас, — а то паспей за некалькі дзён дамовіцца, каб начальства адпусціла сваіх работнікаў. Не так жа проста зрабіць гэта, — апраўдвалася яна. — Нехта ж мусіць падмяняць іх, а каму хочацца выконваць пры гэтым чужую работу.

— Слава згодзен быць даяром, — я хутка ўвайшоў у курс справы.

— Цудоўна, а ты?

Я задумаўся.

— Таксама даяром, — падказаў Слава.

— Два даяры на раён — гэта ўжо шмат, — адказала Надзя і прапанавала: — А трактарыстам згодзен стаць? — яна засмяялася.

— Трактарыстам дык трактарыстам, — адказаў я.

— Толькі, — Надзя па-змоўніцку паглядзела на нас, — нікому ні слова. І запомніце на ўсялякі выпадак свае новыя прозвішчы. Зразумела, гэта тыя, хто і ў сапраўднасці працуе на вёсцы. Па гэтых прозвішчах вы і будзеце праходзіць у дакументах.

— Ты што, сумняваешся у нас? — як больш ініцыятыўны заявіў Слава.

— На ўсялякі выпадак напамінаю, — адказала Надзя.

— Мы ж самі зацікаўлены, — падтрымаў я Пратасевіча, — каб нічога ў рэдакцыі пра нашу адсутнасць не даведаліся. Сама разумееш, пятніца — рабочы дзень.

Зразумела, пасля гэтага трэба было атрымаць згоду рэдактара нашай газе­ты. Вядома, не на тое, каб ехаць на міжраённы семінар. Мы нечакана заявілі яму, а гэта было пад вечар у чацвер, што заўтра хочам праехацца па раёне. Рэдактар ахвотна згадзіўся чарговы раз накіраваць нас удвух у адзін і той жа калгас. У рэшце рэшт, гэта і апраўдана было. Расціслаў працаваў у аддзеле сельскай гаспадаркі, а я ў аддзеле пісем і масавай работы. Адзін з нас пісаў артыкулы, асвятляючы поспехі працаўнікоў ферм і палеткаў, другі ў сваіх матэрыялах закранаў пытанні культуры.

У пятніцу раніцой, як і запланавана было, выдзелены для абслугоўвання ўдзельнікаў семінара «ЛАЗ», узяў курс на Пінск. Паколькі ніхто з супрацоўнікаў рэдакцыі яшчэ на работу не прыйшоў, дык нам не было асаблівай неабходнасці хавацца. Зразумела, былі сярод дэлегатаў і сапраўдныя маладыя работнікі палёў і ферм, але яны, у адрозненне ад нас са Славам, вялі сябе засяроджана, нават неяк скавана. Чаго не скажаш пра нас. Жартавалі, расказвалі розныя гісторыі. Тым больш, што ехалі, па-мойму (хоць, магчыма, і запамятаваў), усе райкамаўскія работнікі. Было пра што пагаварыць.

Праўда, гэтая нашая вольнасць (мая са Славам) у час работы семінара магла каштаваць дорага. Калі адбывалася агульнае пасяджэнне, на якое сабраўся не адзін дзясятак юнакоў і дзяўчат з некалькіх раёнаў, мы працягвалі перашэптвацца, штосьці гаварыць, за што неаднойчы атрымлівалі заўвагі і злыя позіркі ад той жа Надзі, якая была адказнай за драгічынскую дэлегацыю. Ды гэта паўбяды яшчэ.

Нехта, хто сядзеў за намі, жартуючы, казытнуў мяне. Чаго-чаго, а казытання вельмі баюся. А тут адразу пад абедзве пахі. Я так закрычаў, што ўсе павярнулі галовы ў мой бок. «Усё, — падумалася, — начальства запытае прозвішча, а ў час перапынку пачне высвятляць, чаму сябе так паводжу, і тады стане вядома, што ніякі я і не трактарыст». Аднак пранесла: яна хутчэй за ўсё таксама ведала, што сярод дэлегатаў ёсць і людзі выпадковыя, запрошаныя на семінар дзеля галачкі.

Многае з той паездкі забылася. Адно памятаю: як раўнаваў я, калі Валя з кім-небудзь з юнакоў размаўляла, смяялася, а на мяне па сутнасці не звяртала ніякай увагі. Асабліва раскавана яна вяла сябе з Г., які ўзначальваў, здаецца, арганізацыйны аддзел райкама камсамола. Г. здагадваўся, што ў мяне на душы, таму падышоў, супакоіў:

— Даю чэснае слова: у нас з ёю толькі сяброўскія адносіны.

Засталося верыць. Верыць і перажываць. І не толькі на семінары, але і пасля

гэтага. Каб жа прызнацца Валі ў сваіх пачуццяў у мяне і думкі не было. Здавалася, пачуўшы прызнанне, яна проста пасмяецца і раскажа пра гэта ўсім. Яшчэ гэтага мне неставала. Я тады не ведаў таго: што ні робіцца, то робіцца да лепшага. Сам Усявышні, у чым сёння я ніколькі не сумняваюся, рабіў усё для таго, каб у Драгічыне я не застаўся. Каб адпрацаваў два неабходныя гады, а потым.

Каньяк і канцы ў ваду

Мне ж тады, наадварот, хацелася ў Драгічыне застацца. І гэта не гучныя словы. Мой аднакурснік Віктар Захарчук (ён, на жаль, пайшоў ужо у вечнасць), працуючы на Брэсцкім абласным радыё, калі вызвалілася там адна пасада, прапанаваў на яе мяне. Кіраўніцтва ахвотна згадзілася, бо ў перадачах часта гучалі і мае матэрыялы. Трэба была толькі мая згода. Я адмовіўся, хоць у Брэст вельмі хацелася. Аб прычыне адмовы няцяжка здагадацца: у Брэсце не было Валі, а ў Драгічыне Валя была.

Яна мне настолькі падабалася, што я нават думкі не мог дапусціць, каб сустракацца з кім-небудзь з дзяўчат. Нават калі захады рабіліся з іхняга боку. У прыватнасці, на мяне звярнула ўвагу афіцыянтка драгічынскага рэстарана Галя, куды, скажу шчыра, са Славам мы наведваліся часта. Дайшло да таго, што калі ў нас не было грошай (а калі яны ў нас тады былі?) мы пазычалі ў яе пяць рублёў, за якія на той час можна было ў рэстаране не толькі выпіць, а і закусіць, і садзіліся за стол іншай афіцыянткі, бо я не хацеў быць залежным ад той, якой падабаўся.

Неяк Слава кажа:

— Слухай, а чаму б табе з Галяй не схадзіць у кіно?

— Табе хочацца, то і схадзі, — незадаволена адказаў я. — Хочаш, каб пра гэта Валя даведалася?

— Няўжо не заўважаеш, што ты для яе нуль? — маючы на ўвазе Валю, Слава са шкадаваннем паглядзеў на мяне.

— Гэта ўжо не твая справа, — са злосцю адказаў я. — А з Галяй у кіно ніколі не пайду.

— Ды не крыўдуй, у мяне цікавая ідэя з’явілася, — па-змоўніцку падміргнуў мне Слава.

— У цябе нават ідэі бываюць? — падкалоў яго я.

Ніяк не зрэагаваўшы на маю іронію, ён выклаў сваю задумку на адным дыханні:

— Ты ідзеш з Галяй у кіно...

— Я ж сказаў табе, — абарваў я Пратасевіча, — не па-й-ду!

— Даслухай да канца.

Мяне ўзяла цікаўнасць, што ж гэта такое ён прапануе.

— Так і быць, — кажу, — слухаю.

— Ты ідзеш з Галяй у кіно, а яна ў знак удзячнасці частуе нас у рэстаране. Самае галоўнае ў тым, што ты быццам пра гэта нічога не ведаеш.

Пратасевіч разлічваў, што пасля гэтага я адразу згаджуся з прапанаваным ім варыянтам. Аднак памыліўся.

— Не пайду я з ёю ў кіно, — паўтарыў я. — А ў рэстаран і так сходзім.

— У рэстаране без грошай няма чаго рабіць, — Славу цягнула на філасофію. — То, можа, у цябе яны з’явіліся? — недвухсэнсоўна ўсміхнуўся ён і як бы падагульніў свае развагі: — Слухайся мяне і ўсё будзе ў парадку.

— Што яшчэ за «парадак»? — здзекліва запытаўся я.

— Ты спачатку дай згоду, што пойдзеш з ёю ў кіно. А потым нейкае выйсце знойдзем.

Я задумаўся. А і сапраўды, чаму б і не згадзіцца. Колькі можна пазычаць у Галі па пяць рублёў, якія потым усё адно трэба аддаваць. А тут можна выпіць на дурніцу. Але, калі здавацца, маючы на ўвазе наведванне кінатэатра, то з «песняй».

— Так і быць: згодзен, — падвёў вынік сваім развагам я.

— Нарэшце, — з палёгкай уздыхнуў Слава. — Нельга, каб адразу згадзіцца.

— Пачакай радавацца. Згодзен толькі пры ўмове...

— Што за ўмова яшчэ такая? — мой сябра насцярожыўся, чакаючы нейкага падвоху.

— На стале павінна стаяць бутэлька каньяку, — я зрабіў паўзу. — Іначай не згодзен.

— Чаго гэта я раптам павінен ставіць табе каньяк, — здзівіўся Слава. — У мяне што, грошы лішнія?

— Ды не ты, а Г аля, — супакоіў я Пратасевіча.

— Так бы адразу і сказаў. Паставіць, не сумнявайся, — ён адказаў так упэўнена, быццам усё ўжо загадзя абгаворана.

— У такім разе — французскі. Так і перадай ёй.

— Будзе французскі, — упэўненасць не пакідала Славу.

Сапраўды, Галя падала нам на стол французскі каньяк. Паставіла такую закусь, якой дагэтуль мы і не бачылі. Сама ж гаспадыня гэтай урачыстасці завіхалася ля нас, нібыта мы былі ў Драгічыне самыя шаноўныя госці і менавіта для нас у рэстаране ладзіўся прыём. Канечне ж, галоўная ўвага была скіравана на мяне. Толькі ні Галіна ўважлівасць, пачцівасць, ні яе ўсмешкі ў мой бок, не радавалі мяне. Калі ж думаў пра тое, што давядзецца вечарам ісці з ёю ў кіно, адразу станавілася не па сабе. А тут яшчэ Слава падліў масла ў агонь.

— Ён жа і білеты загадзя ўзяў, — паведаміў ён, даючы зразумець, што ўсё ідзе належным чынам.

— Канечне, пацвердзіў я, — выцягваючы з кішэні два квіткі.

Твар Галі засвяціўся радасцю. Яна хуценька пайшла ў буфет і прынесла нам яшчэ з паўбутэлькі каньяку. Больш і не трэба было, бо мы і так адчувалі сябе ўжо на добрым падпітку. Але гэта ніяк не магло паўплываць на маю пільнасць. Наадварот, я яшчэ больш упэўніўся ў тым, што ў кіно з ёю не пайду ні пры якой умове.

Затое, калі выходзілі з рэстарана, твар Славы ад радасці блішчэў, як начышчаны самавар — калі яшчэ ўдаецца так добра і культурна адпачыць. Прытым бясплатна. Мой жа твар, наадварот, станавіўся ўсё больш змрочным. Лёгка сказаць: не пайду! Аднак я ж быў звязаны абавязкам. Дакладней — паўтары бутэлькамі каньяку. Праўда, на двух, але ад гэтага сутнасць не мянялася. «Расплачвацца» трэба было мне. Прытым час непазбежнай расплаты набліжаўся. Значыць, заставалася толькі адно выйсце: дзейнічаць як мага больш рашуча.

Таму, калі мы адышлі ад рэстарана толькі некалькі метраў, я выняў з кішэні білеты.

— Пойдзеш ты, — заявіў я Славу.

— Ты гэта сур’ёзна? — запытаўся Пратасевіч, усё яшчэ ўпэўнены, што я перадумаю.

— Калі ты сябра мне, — я паставіў яму ўмову, — то пойдзеш сам з ёю. Зразумей мяне правільна.

Слава зразумеў мяне, бо быў сапраўдным сябрам. І штосьці прыдумаў наконт нечаканай маёй немагчымасці пайсці ў кінатэатр. Накшталт, што мне раптоўна блага стала. Не ведаю, ці паверыла Галя гэтаму. Але потым нічога ў мяне не пыталася. Я ж не бачыў неабходнасці штосьці тлумачыць ёй. Хоць, мабыць, яна і сапраўды была да мяне неабыякавай, бо аднойчы дала мне пара­ду, чаму трэба быць ветлівым з афіцыянткамі. Тады я зайшоў у рэстаран адзін. Магчыма, гэта было ў суботу ці нядзелю — Слава ж на выхадныя паехаў да сваіх бацькоў, якія жылі ў вёсцы Какорыца Драгічынскага раёна.

Не ведаю, з якой нагоды, але яна сказала:

— Запомні, з афіцыянткамі ніколі не спрачайся.

Зразумела, я здзівіўся, чаго гэта яна закранула такую тэму:

— Хіба я з табой спрачаюся?

— Я проста папярэджваю цябе.

— Папярэджваеш? — я здзівіўся яшчэ больш.

— Ведаеш, — працягвала Галя, — як мы помсцім, калі наведвальнік чымсьці не спадабаўся?

— Як? — тое, што прагучала з яе вуснаў успрынялася мною як штосьці неверагоднае. Няўжо і афіцыянткі могуць помсціць?

— Ды проста, — спакойна адказала яна. — Перад тым, як прынесці, скажам, боршч, возьмем і плюнем у талерку.

— Няўжо? — я ніяк не мог паверыць у пачутае.

— Не хвалюйся, цябе гэта не тычыцца, — супакоіла мяне Г аля. — Але на ўсялякі выпадак ведай.

Тады гэтаму «на ўсялякі выпадак» я не надаў асаблівага значэння. Дый пазней, калі каму-небудзь расказваў пра такое прызнанне адной з афіцыянтак, яе апошніх слоў не згадваў. Цяпер жа, пішучы гэтыя радкі, мне раптоўна стала не па сабе. Магчыма, тады і яна, пакрыўджаная тым, што я не пайшоў у кіно, гэткім чынам адпомсціла мне, як і яе сяброўкі помсцілі тым, хто ім чымсьці не падабаўся. Магла ж і неаднойчы зрабіць. Пры гэтым міла ўсміхаючыся. Ды што цяпер пра гэта турбавацца.

Чаго не губляў, таго не знойдзеш

Калі ехаў па размеркаванні ў Драгічын, быў упэўнены, што адпрацую толькі небходныя два гады. Сумненне з’явілася толькі тады, калі ўбачыў Валю. Ды адпрацаваў усяго адзінаццаць месяцаў. Водпуск праводзіў у бацькоў, але да канца яго не дабыў: ваенкамат выклікаў тэлеграмай. А потым былі два гады службы ў Забайкальскай ваеннай акрузе лейтэнантам.

Забыў ужо, ці сказаў я Валі «да пабачэння». Хутчэй за ўсё так і не развіталіся мы, бо прызвалі мяне ў канцы жніўня, а гэта ж час водпуску не ў аднаго мяне. А што ўспамінаў яе часта, то праўда. Нават, даведаўшыся ад Славы, што яна нарэшце паступіла ў Брэсцкі педінстытут, паслаў пісьмо. Адказу не атрымаў. Магчыма, і не дайшло яно, бо дакладнага адраса я не ведаў. Хоць у гэта цяжка верыцца, усё ж пошта ў нас працуе добра. Нават некаторыя пісьмы «на деревню, дедушке» даходзяць.

Калі ж атрымаў доўгачаканы водпуск, то пунктам прыбыцця назваў Брэст. Выбраў яго невыпадкова. Звычайна да водпуску дабаўлялася колькасць дзён, якія знаходзішся ў дарозе. Каб выйграць у часе, адпускнікі ляцелі самалётам. Я, для прыкладу, да Мінска. А тут яшчэ дабаўляўся дзень на паездку ў Брэст. Але, зразумела, я выбраў яго і таму, што мне ўсё ж хацелася пабачыць Валю. Праўда, яе так і не пабачыў.

Прыехаў я ў Брэст не адразу, а толькі пасля таго, як адпачыў некалькі дзён у сваіх бацькоў. Дый то пасля гэтага спачатку завітаў у Стоўбцы да сябра Федзі Бандаровіча, які працаў у раённай газеце, а цяпер з’яўляецца намеснікам рэдактара. Сустрэчу адзначылі, як і трэба. Дый як жа іначай: маладыя, здаровыя, доўга не бачыліся. Толькі позна вечарам сеў я аўтобус, што ішоў у Брэст. Праспаў усю дарогу, лежачы на заднім сядзенні. Балазе аўтобус быў амаль пусты.

Зразумела, што па прыездзе ў Брэст выгляд меў далёка не лепшы. Тым не менш адшукаў інтэрнат педінстытута, нават зайшоў у ягоную сталоўку. Калі снедаў, бачыў, як прабягаюць адна за адной студэнткі, спяшаючыся на заняткі.

Нават падалося, што ў іхнім гурце прамільгнула і Валя. Але ніякага жадання высветліць ці сапраўды гэта яна, не было. Як і таго, каб папытацца ў вахцёра, ці жыве яна ў гэтым інтэрнаце. А тым больш ісці ў дэканат высвятляць, у якой аўдыторыі ідуць заняткі.

Паехаў у Драгічын, дзе правёў некалькі дзён. Адкуль зноў накіраваўся да бацькоў, каб пасля заканчэння водпуску вярнуцца ў вайсковую часць, у якой служыў. Пасля звальнення ў запас ужо не было ніякага жадання вяртацца на працу ў Драгічын. Але пра тамашняе жыццё з большага ведаў, бо рэгулярна перазвоньваўся са Славам. Дый некалькі разоў наведваўся да яго: ці ў час камандзіроўкі, ці падчас водпуску. Ведаў, што Валя працуе ў адной з сярэдніх школ раёна піянерважатай, але так і не пазваніў ёй.

Аднак у час адной з паездак у Драгічын усё ж адважыўся зрабіць гэта. Трэба ж: такое супадзенне. Калі патэлефанаваў, Валя акурат знаходзілася ў настаўніцкай. На маю прапанову пабачыцца, адразу згадзілася.

— Прыязджай, — адказала яна ахвотна.

Дабрацца туды, дзе яна працавала, асаблівай цяжкасці не складала. Праз той населены пункт праходзіць дарога на Брэст. На той час у гэты абласны цэнтр рэгулярна хадзілі рэйсавыя аўтобусы.

— Еду, — паведаміў сябру.

— А чаму б не з’ездзіць, — адказаў Слава.

У іншым выпадку ён, магчыма, прапанаваў бы таксама паехаць разам, а то, можа, і адгаварыў бы. Маўляў, ці не лепей пабыць разам, бо ў мяне ў кішэні быў ужо білет на Мінск. Аднак Пратасевіча і іншае турбавала. Дамаўляўся, каб бацькам прывезлі паліва ў вёску. Таму пажадаў мне поспеху, а яшчэ сказаў, што калі яго ўжо не заспею ў рэдакцыі, каб па прыездзе ў Мінск абавязкова патэлефанаваў. Я хацеў нават пазычыць у яго грошай, а пасля падумаў — навошта. Сякая-такая капейчына ў маёй кішэні ўсё ж ёсць.

Праз якую гадзіну я дабраўся ў той населены пункт, дзе Валя працавала. Хутка знайшоў і яе самую. Толькі яна была не адна, а з адной ці. Правільней усё ж сказаць, што з дзвюма сваімі сяброўкамі. Такая сустрэча ў мае планы не ўваходзіла, але ж не вяртацца назад. Таму і гаворка прыняла не той накірунак, як мне ўяўлялася. Спадзяваўся ж, нарэшце, сказаць, як шмат яна значыць для мяне, а тут. Ведама што: дзе працую, як працуецца. А ты як працуеш?

Прайшло колькі хвілін і я пашкадаваў, што не пазычыў у Славы грошай, бо Валя нечакана прапанавала:

— За сустрэчу не грэх і выпіць, — і, звяртаючыся да сябровак, дадала: — Як думаеце, дзяўчаткі?

Дзяўчаткі ў знак згоды заківалі галовамі і ці не ў адзін голас прамовілі:

— Шампанскага.

Мне стала не па сабе, бо грошай на бутэльку шампанскага ў мяне неставала. Валя інтуітыўна адчула гэта. Вопыт ёй падказваў, у якім няёмкім становішчы я апынуўся. Прыгадала ж, канечне, як мы са Славам, тады яшчэ, калі я працаваў у драгічынскай газеце, часам у дзяўчат з райкама камсамола пазычалі грошы.

— Я стаўлю! — яна сама знайшла выйсце з гэтага няпростага для мяне становішча і паспяшалася ў магазін.

Калі адкаркавалі бутэльку, у мяне міжвольна мільганула думка: «Дажыўся. Калісьці каньяк на дурніцу піў, а цяпер шампанскае — за чужыя грошы. Ды яшчэ за грошы той, да якой ніяк не можаш падступіцца».

Толькі тады я ніколькі не шкадаваў за такі ўчынак. Цяпер жа было сорамна. У апраўданне засталося хіба сказаць:

— Наступным разам бутэлька з мяне!

— Прыедзеш? — Валя засмяялася.

— Абавязкова прыеду, — запэўніў я і таксама засмяяўся: — Каб бутэльку паставіць.

Вяртаючыся паўпустым аўтобусам у Драгічын, уладкаваўся ля акна, прыціснуўся шчакой да шкла. Яно было халодным. За ім імжэў дробны восеньскі дождж. Але куды халадней было ў мяне на душы. Быццам нейкі цяжар наваліўся. То ціснулі далёка не радасныя думкі. Навошта была гэтая сустрэча? Дзеля чаго імкнуся туды, дзе я не патрэбны?

Мінулае не адпускае

Гэтыя думкі сталі яшчэ больш невыноснымі, калі, завітаўшы ў рэдакцыю, даведаўся, што Слава павёз бацькам у вёску паліва. Праўда, на рабоце былі яшчэ супрацоўнікі, якіх я таксама ведаў. Аднак наўрад ці маглі б яны зразумець мяне ў гэтыя хвіліны так, як зразумеў бы ён. Заставалася пайсці на станцыю і чакаць свой аўтобус. Што я і зрабіў.

Пратасевічу так і не пазваніў. Праз некаторы час патэлефанаваў ён сам.

— «Твая», — з падколам паведаміў Слава, — замуж выходзіць!

— Якая мая? — знячэўку я не здагадаўся, пра каго ідзе гаворка.

— Што, Валю ўжо забыў?

Мне стала не па сабе. Атрымлівалася, што тое шампанскае, відаць, ёю было пастаўлена невыпадкова. А запыталася, ці прыеду, проста так. Не, відаць, каб лішні раз упэўніць тых, з кім была, як я не магу без яе, бо, канечне ж, усё пра мяне ім расказала.

Я запытаўся ў Славы, а хто яе муж, быццам для мяне гэта было так важна. Ён адказаў. Калі гаворка скончылася, я нічога лепшага не знайшоў, як пайсці на пошту. Магчыма б, і не зрабіў гэтага, але перад гэтым вечарам пасядзеў з сябрамі. У галаве яшчэ крыху шумела, а да ўсяго такая навіна.

На пошце ўзяў бланк тэлеграмы, на якім напісаў штосьці накшталт: «Жадаю шчасця, няшчасны Саша». Адрас пазначыў той вёскі, у якой жылі яе бацькі. Супрацоўніца пошты, якой я прапанаваў запоўнены бланк, паглядзела на мяне з вялікім здзіўленнем. Не толькі яна, але і іншыя ў гэтым аддзяленні мяне добра ведалі: я друкаваўся ці не ва ўсіх абласных газетах і часта прыходзіў атрымліваць пераводы. Ганарары з рэспубліканскіх выданняў лічыў для сябе зручней таксама атрымаць пераводам.

Супрацоўніца са здзіўленнем паглядзела, але ні слова не сказала, тактоўнасць праявіла. Дый і разумела, што ў чужую душу не трэба лезці, бо чужая душа — цёмны лес. Я ж праз некаторы час супакоіўся, цвяроза разважыўшы, што ўсё, бадай, ідзе да лепшага.

Можна ўявіць сабе, у якім становішчы я б апынуўся, калі б Валя паставілася для мяне прыхільна. Хто яго ведае, магчыма б, дайшло б і да таго, чым усё звычайна ў падобным выпадках канчаецца. Я ж на той час сам у Мінску не быў прапісаны. Зразумела, што і кватэры не меў. А калі ўдваіх... У кожнага свая чарга нават наконт гэтага. Адзін у сямнаццаць гадоў жэніцца, а другі... Я жаніўся ў ажно ў трыццаць дзевяць і што? Слава богу, сыны ўжо дарослыя.

Што я так і не прыжыўся ў Драгічыне, цяпер, на адлегласці часу, я магу сказаць дзякуй і пажадаць вечнай памяці роднай Валінай цётцы. Мы і не ведалі са Славам, што гэта тая буфетчыца, якая працавала ў рэстаране. Слава пра гэта даведаўся праз шмат-шмат гадоў, а потым і мне расказаў. Паколькі рэстаран знаходзіўся ў некалькіх дзясятках метраў ад рэдакцыі, то да гэтай буфетчыца мы завітвалі часта. Асабліва, калі трэба было ўзняць настрой, як кажуць, «не отходя от прилавка», то і былі для яе заўсёды навідавоку. Бывалі ў рэстаране рэгулярна і іншыя супрацоўнікі рэдакцыі.

Я нідзе не напаткоўваў такіх гасцінных людзей, як на Драгічыншыне. Калі што якое, то адразу прапануюць «расслабіцца». Праяўлялася гэта і ў дачыненні да нас з Пратасевічам, маладых журналістаў. Што ж у такім разе казаць пра газетных ваўкоў, якіх на раёне ведалі многія. Частавалі не толькі ў камандзіроўках. Нярэдка ў рэдакцыю заходзілі і брыгадзіры, і загадчыкі, дый старшыні калгасаў таксама, калі па нейкіх справах наведваліся ў Драгічын. А хіба добраму чалавеку адмовіш, калі ён да цябе звяртаецца з гэткім добрым намерам? Таму работнікі рэдакцыі ахвотна адгукаліся на іхнюю прапанову схадзіць у рэстаран. А часам і на рабоце рабілі тое, што ўзнімае настрой. Канечне, не злоўжывалі гэтым, але і «манахам» ніхто не быў.

Двесце грам... З кішэні

Запомніўся ўнікальны выпадак. Працаваў у рэдакцыі цудоўнейшы чалавек Л., сельгасаддзелам загадваў. Васілём Андрэевічам звалі яго. Вясной дый восенню ён звычайна хадзіў у доўгім паліто. У такім доўгім, што крысо яго ледзь не чаравікаў краналася. Гэтае паліто было адметнае яшчэ і тым, што і кішэні адпаведныя мела — такія вялікія, якія што заўгодна маглі ўмясціць у сабе. У гэтым я аднойчы ўпэўнілся, калі Л. вырашыў зрабіць мне прыемнае.

Я стаяў у калідоры, паблізу ад увахода ў будынак, і як дзверы адчыніліся, у іх паказаўся Васіль Андрэевіч. Ён чамусьці ішоў вельмі асцярожна, не вымаючы правую руку з кішэні, а ягоны твар свяціўся ўсмешкай. Убачыўшы мяне, Л. узрадаваўся:

— А ты мне, Сашка, якраз і патрэбен, — твар яго стаў яшчэ больш радасным. — Падаруначак табе падрыхтаваў.

— Што яшчэ за падаруначак? — заінтрыгаваўся я.

— Пайшлі да мяне, пабачыш, — з гэтымі словамі Л. па-ранейшаму асця­рожна, быццам у кішэні было тое, што ён баяўся разбіць, накіраваўся ў свой кабінет.

Мне нічога не заставалася, як паслухацца яго.

— А цяпер, Сашка, глядзі, — Васіль Андрэевіч, калі я зачыніў за сабой дзверы, пачаў вымаць правую руку з кішэні свайго паліто. — Хоць бы не разліць, — ён не гаварыў, а шаптаў: — Хоць бы не разліць.

Толькі цяпер я заўважыў, што Л. крыху выпіўшы. Але пра сваю здагадку яму нічога не сказаў, бо было не да гэтага. Як зачараваны, я назіраў за ягонымі дзеяннямі. Тым часам растапыраныя пальцы правай рукі Л., павольна вылазячы з кішэні паліто, штосьці трымалі. Яшчэ імгненне — і я ўбачыў паўнюткую, да самых краёў шклянку, напоўненую, як адчуў па паху, гарэлкай. То была шклянка, якую яшчэ і сёння сёй-тое называе малянкоўскай, бо выпускаць іх пачалі пры Старшыні Савета Міністраў СССР Г. Малянкове — умяшчальная, у якую ўваходзіла 250 грам вадкасці.

Баючыся, каб Васіль Андрэевіч хоць бы не разліў гарэлку, я нават сцішыў дыханне, быццам ад яго Л. мог парушыць раўнавагу. А Васіль Андрэевіч, нібыта той маг, нічога не заўважаючы вакол сябе, але адначасова будучы ўпэўненым у тым, якое вялікае ўражанне робіць сваім дзеяннем, працягваў асця­рожна даставаць шклянку з кішэні паліто. Нарэшце выяцгнуў яе цалкам, пры гэтым, на маё здзіўленне, не праліў ні кроплі, і гэтаксама асцярожна паставіў яе на стол. Пасля гэтага, аддыхаўшыся, звярнуўся да мяне:

— Табе, Сашка.

Я працягваў пазіраць на яго, не ў стане прамовіць хоць бы слова. Л. быццам паралізаваў мяне. Толькі што ўбачанае так уразіла, што не ведаў, як і рэагаваць на гэта. Нарэшце знайшоўся:

— А вы?

— Паўтараю: табе гэта, — Васіль Андрэевіч чамусьці неяк загадкава ўсміхнуўся. Мне нават падалося, што ён хоча разыграць мяне.

— Вада? — насцярожана запытаўся я, хоць ўнутрана і разумеў, што такое пытанне недарэчнае, бо навошта дзеля розыгрышу, рабіць такі «трук». Куды прасцей непрыкметна за сталом падмяніць чарку гарэлкі шклянкай з якім-небудзь іншым напоем.

— Сашка, — Васіль Андрэевіч зрабіў выгляд, што пакрыўдзіўся. — Як ты мог такое падумаць? Ды я для цябе... Пі, кажу, а пасля ўсё раскажу.

Пасля гэтага я аднеквацца не стаў. Паверыў свайму старэйшаму таварышу. Дый што мне, маладому, камсамольцу, няхай і не прыгажуну, нейкія дзвесце з нечым грамаў? Не адрываючыся ад шклянкі, уліў у сябе гарэлку і зрабіў доўгі выдых. Па ўсіх тэхналагічных правілах ужывання таго, што, урачы кажуць, надта ж шкоднае для арганізма, а жартаўнікі прытрымліваюцца іншай думкі: калі б гарэлка была такая шкодная, то не пілася б гэтак лёгка. Толькі не падумайце, што я агітую за спажыванне гэтай вадкасці. Па-першае, рэклама сёння — справа платная, то чаго гэта я раптам на нейкі гарэлачны завод про­ста за так буду працаваць. А па-другое, нікому зла не жадаю. Хоць, прабачце, лепей самі разбірайцеся, бо калі так гавару, то антыалкаголнай прапагандай займаюся, а розныя грамадскія абавязкі не для мяне.

— Нюхні, — Л. хуценька паспяшаўся мне на выручку, выцягваючы з другой кішэні свайго паліто кавалак хлеба, і, не паспеў я выдыхнуць з сябе паветра, як хлеб аказаўся ў мяне ў руцэ.

Я паспяшаўся падзякаваць Васілю Андрэевічу:

— У вас абслугоўванне лепшае, чым у рэстаране. Г алоўнае, што з дастаўкай на дом.

— Што дзякаваць, — адказаў Л. — Сябры ж мы, Сашка. Сёння я цябе выручу, заўтра — ты мяне, — і запытаўся: — Цябе, нябось, цікавіць, дзе гэта я гарэліцу ўзяў?

— І як данеслі яе, таксама, — адказаў я, не хаваючы свайго захаплення дзеяннямі Васіля Андрэевіча: — Каб былі маладзейшыя, то і ў цырк мож­на ісці.

— Навошта мне той цырк? — не зразумеў Л.

— Ды вы б маглі жанглёрам быць, — патлумачыў я. — Па тонкім дроце, падвешаным пад купалам, прайшлі б так упэўнена, як і па зямлі.

Пахвальба Л. спадабалася. Ягоны твар расплыўся ў шырокай усмешцы:

— Эх, Сашка, мне б твае гады, — летуценна прамовіў ён і сам жа сябе як бы асадзіў: — Ды што пра гэта гаварыць? Цябе ж цікавіць, адкуль у мяне гэтая шклянка з гарэлкай узялася.

— Цікавіць, — пацвердзіў я.

— То слухай, — пачаў Васіль Андрэевіч, — пайшоў я гэта ў рэстаран, каб крыху падлячыцца... Учора ж пад вечар мы удвух з Зушчыкам узялі, — ён назваў фотакарэспандэнта і адразу паспяшаўся апраўдацца: — І цябе з Росцікам маглі б запрасіць, ды вы пасля работы адразу зніклі. Сёння ж я ўвогуле пайшоў адзін. Нікога не клікаў, бо, ты сам ведаеш, мая магла заўважыць. І так косіцца пасля ўчарашняга.

Ягоная жонка працавала ў нашай рэдакцыі бухгалтарам і была нашмат маладзейшая за яго. Цікавала, як толькі магла. Ды хіба за кожным крокам усочыш...

Л., тым часам працягваў:

— Толькі сабраўся заказаць у буфеце сто грам, як хтосьці пацягнуў мяне за руку. Азірнуўся, а гэта адзін мой знаёмы старшыня, — Л. назваў калгас, у якім той працаваў. — Андрэевіч, кажа ён, што мелачыцца. І да буфетчыцы: «Калі ласка, бутэльку». Выпілі, потым яшчэ адзін знаёмы падышоў. «Усё, хлопцы, — кажу ім, — з мяне хопіць. Калі не шкадуеце, то дайце сябру свайму занясу». «Бутэльку?» — пытаюцца. «Навошта бутэлька, — адказваю. — Хопіць і шклянкі». — «І як ты яе панясеш?» — здзівіліся яны. «А без праблем, — адказваю. — Налівайце да краёў». — «Да краёў? — вылупілі тыя вочы. — Расплешчаш жа па дарозе». — «Эх вы, — адказваю, — нічога не ведаеце, кніг не чытаеце. Чым паўнейшы посуд, тым лепш вадкасць у ім трымаецца. Галоўнае несці асцярожна». З гэтымі словамі я ўзяў паўнюткую шклянку і асцярожна апусціў сабе ў правую кішэню. Паліто ж я не здымаў. І бачыш — данёс.

— З вамі не прападзеш, — задаволены пачастункам, прамовіў я.

Пахвальба Л. спадабалася.

— Мы павінны, Сашка, адзін аднаго падтрымліваць.

І, вядома, падтрымлівалі. Як адна сям’я жылі. Калектыў невялікі, усе навідавоку. Адзін ад аднаго асаблівых сакрэтаў не мелі. А што часам жартавалі, найперш самі з сябе, дык таксама апраўдана. Тым больш, што рабілі гэта нязлосна.

Да свята — скібка з маслам

А гэта адбылося тады, калі я, служачы ў арміі, завітаў у горад сваёй журналісцкай маладосці. Здаецца, якраз напярэдадні 100-годдзя з дня нараджэння Леніна. Ва ўсякім разе перад нейкай важнай падзеяй, бо рэдакцыя тэрмінова рыхтавала нумар, у які было запланавана некалькі выступленняў перадавікоў аб дасягненнях за гады савецкай улады. Адзін матэрыял мусіў напісаць і Пратасевіч. У адрозненне ад мяне ён гэта рабіў больш марудна, а ў мяне ж іншыя планы — так і хочацца прагуляцца. То Слава і прапанаваў:

— А можа, ты напішаш?

Асаблівага жадання ў мяне, канечне, не было, але і не хацелася доўга чакаць. Тым больш, што яшчэ не вызначыліся, чыё выступленне падрыхтаваць.

— Так і быць, — згадзіўся я.

Пачалі думаць, чыімі б вуснамі прамовіць, что «и жизнь хороша, и жить хорошо». Сышліся, што лепш за ўсё даць выступленне Героя Сацыялістычнай Працы. Гэтая жанчына была ўжо на пенсіі, жыла ў Драгічыне, дарэчы, з’яўлялася цешчай наша рэдакцыйнага шафёра. З ёй мы нядаўна гутарылі. Калі разважыць, кандыдатура што трэба, лепшай не прыдумаеш.

Пратасевіч, каб не перашкаджаць, пакінуў мяне ў кабінеце аднаго. Я сабраўся з думкамі і пайшло-паехала. Выступленне гэтай жанчыны я напісаў не проста хутка, а вельмі хутка, бо асаблівай цяжкасці не было. А вось з загалоўкам узнікла замінка. Усё ж мне хацелася, каб ён быў хоць крыху арыгінальным, але, колькі ні думаў, нічога такога арыгінальнага ў голаву не прыходзіла. Як жа быць? Выйсце знайшоў у тым, што спачатку стаўлю якую-небудзь назву з тых, што пры ўсёй сваёй сур’ёзнасці адначасова выглядае і крыху смешнай, а пазней прыдумаем са Славам нешта іншае, зразумела, сур’ёзнае.

Калі падзяліўся з Пратасевічам такой задумкай, той засмяяўся:

— Цікава, а як успрыме такі варыянт Лазаравіч, — ён меў на ўвазе адказнага сакратара рэдакцыі Эціна, які любіў, каб ўсе яго называлі Мікалай Лазаравіч, але за вочы часам казалі Калман Лазаравіч, як і было напісана ў ягоным партыйным білеце. — Заўважыць ці не заўважыць падвох?

— Але ж гэты варыянт трэба яшчэ прыдумаць.

— Ты пісаў, ты і думай, — Слава даў зразумець, што цалкам разлічвае на маю фантазію.

Давялося ламаць голаву, бо ўсё аказалася не так і проста. Некалькі варыянтаў перабраў. Нарэшце спыніўся на тым, які падаўся мне найбольш прымальным: і сур’ёзна, і з некаторым жарцікам. Назваў я гэтае выступленне «З нішчымніцы на скібку з маслам».

— Няблага, — пахваліў Пратасевіч.

— Цудоўна, — я быў больш высокай думкі пра тое, што нарадзіла мая фантазія. — Лазаравіч ніколі не западозрыць, што такі загаловак для выступлення ў святочным нумары Героя Сацыялістычнай Працы не падыходзіць.

Так і атрымалася. Прачытаўшы матэрыял, Эцін застаўся вельмі задаволены.

— Маладзец, — сказаў ён Пратасевічу, мяркуючы, што гэта ён, як і было задумана, паспяхова і своечасова выканаў рэдакцыйнае заданне. — Дый загаловак, што і трэба. Не заштампаваны, а свежы.

Пасля такой высокай ацэнкі працы не прагуляцца грэшна. Што мы і зрабілі з чыстым сумленнем. Калі ж вярнуліся ў рэдакцыю, убачылі, што паласа, на якой мусіла стаяць гэтае выступленне, ужо звярстана і яе чытае дзяжурны. Ён таксама не ўбачыў ніякага падвоху ў загалоўку і спакойна аддаў паласу адказнаму. Лазаравіч чарговы раз узрадаваўся, што ўсё ідзе па плане:

— Усе палосы гатовы. Прачытае рэдактар і будзем друкаваць.

— Мікалай Лазаравіч, — спахапіўся я, — дык гэты загаловак не падыходзіць і паказаў на выступленне Героя Сацыялістычнай Працы.

— Чым не падыходзіць? — Эцін засмяяўся. — Дасягненні савецкай улады навідавоку: «З нішчымніцы на скібку з маслам».

— Як быццам і правільна, — падтрымаў мяне Пратасевіч, — але ж адначасова крыху і смешна.

Эцін задумаўся.

— Сапраўды штосьці не тое, — нарэшце вырвалася ў яго. — Куды ж ты глядзеў, — маючы на ўвазе Славу, абурыўся ён.

— Не я такі загаловак прыдумаў, — пачаў апраўдвацца Пратасевіч, — а Саша.

— То чаму згадзіўся? — дапытваўся Лазаравіч. — Матэрыял жа твой.

— Пажартаваць хацелі, — патлумачыў я.

— Жартаўнікі знайшліся, — Эцін задумаўся. — А і сапраўды, лепей загаловак памяняць.

Так і зрабілі, знайшоўшы нешта гэткае ж правільнае, але больш сур’ёзнае.

Не надта фарсі, калі маеш джэрсі

Пытанне на засыпку: вы ведаецце, што такое джэрсі? Адрасую гэтае пытанне, зразумела, у першую чаргу людзям майго пакалення, альбо крыху старэйшым ці маладзейшым, бо калі хто-небудзь з моладзі і паспрабуе адказаць на яго, то, хутчэй за ўсё, згадае востраў з такой назвай. Але я маю на ўвазе зусім не гэты востраў, а.

Тут жа людзі пажылыя і прыпомняць, што ў сярэдзіне шасцідзясятых гадоў мінулага стагоддзя вялікае распаўсюджванне атрымала тканіна джэрсі. Дарэчы, назоў яе ўзнік менавіта ад назвы вострава Джэрсі. Каб лепш расказаць, што яна ўяўляла сабой тым, хто яе ніколі не бачыў, я вырашыў зазірнуць у Беларускую энцыклапедыю, у якой і прачытаў: «асновавязаная тканіна (трыкатаж) з шарсцяных, баваўняных, шаўковых ці сінтэтычных нітак, а таксама адзенне з такой тканіны». Толькі ў энцыклапедыі не сказана, што гэтая аснова была надта ж танюткая і наклейвалася на гуму ці на штосьці падобнае. Калі ж перавесці ўсё ў практычнае рэчышча, то яна прыгожая, практычная (не мнецца), аднак, па сутнасці, не грэе.

Аднак што нам са Славам было думаць пра тое, наколькі вырабы з джэрсі цёплыя. Нас, маладых, гарачых, гэта ніколькі не цікавіла, затое вабіла прыгажосць гэтай тканіны. Убачыўшы ў раённым універмагу паліто з джэрсі, Славу адразу захацелася купіць яго. Мае ўгаворы, што зімой у ім будзе холадна, а акурат на зіму ён і збіраўся прыдбаць гэты цуд, нічога не далі.

— Купляю, — заявіў ён з такой упэўненасцю, быццам у ягонай кішэні ляжала 180 рублёў, якія неабходна было заплаціць за паліто, а гэта два тагачасныя месячныя заробкі. Гэтаксама рашуча дадаў: — І ты купляй.

Такое паліто, не сказаць, каб мне падабалася, але ж за сябра трэба і ў ваду, і ў агонь ісці, а тут нейкае адзенне. Не падтрымаць Славу было раўназначна здрадзе. Здрадзіць жа Пратасевічу я не мог, чаго б гэта мне ні каштавала. Адно мяне стрымлівала ў гэтым патрыятычным учынку— дзе ўзяць такія грошы.

— Грошы будуць, — не пакідала Пратасевіча ўпэўненасць.

Слухаючы яго, можна было падумаць, што ў ягоных кішэнях не вецер гу-ляе, а ляжыць непачатая пачка асігнацый і ён, доўга не ведаючы, што з імі рабіць, нарэшце знайшоў ім прызначэнне, таму нават гатовы падзяліцца часткай і са мной.

— Адкуль з’явяцца яны? — я не падзяляў ягонага аптымізму.

— Крэдыт возьмем, — Слава паглядзеў на мяне як на дзівака, у ягоным позірку прачытвалася: грошы на паверхні ляжаць, а ты яшчэ сумняваешся, ці браць іх.

Падобны варыянт, дарэчы, мне і ў галаву не прыходзіў. Дый, у рэшце рэшт, на той час я і слаба ведаў, што такое крэдыт і з чым яго ядуць. Аднак прызнавацца Пратасевічу ў гэтым не стаў. Моўчкі пацвердзіўшы сваю дасведчанасць, запытаўся:

— Думаеш яго нам дадуць?

— А хіба мы горшыя? — на пытанне пытаннем адказаў Слава.

Я не сумняваўся, што мы не горшыя. Я нават быў перакананы, што мы ў многім за шмат каго лепшыя. Але ж, у гэтым я таксама быў перакананы, крэдыт не даецца па прынцыпе: лепшы — горшы. Пры атрыманні яго дзейнічаюць іншыя крытэрыі. Дый суму нам трэба браць не такую і малую.

Прынамсі, бухгалтарша рэдакцыі, даведаўшыся пра наш намер — у курс справы яе ўводзіў Слава, а я сціпла стаяў збоку і маўчаў, ці то са здзіўленнем, ці з неразуменнем паглядзела на нас:

— Хлопчыкі, вы ўяўляеце сабе, якія гэта грошы?

Слава ўсміхнуўся:

— Думаеце, мы лічыць не ўмеем?

— Але ж грошы аддаваць трэба, — працягвала бухгалтарша.

— На гэта і ёсць крэдыт, — павучальна адказаў Пратасевіч.

— Яно то так, — пагадзілася бухгалтарша і тут жа спахапілася: — А ці дадуць яго вам?

— Чаму не дадуць?! — умяшаўся ў гаворку я. — Усім даюць, а нам не дадуць.

— Прабачце, — пачала апраўдвацца бухгалтарша, — мне трэба было гэта адразу вам сказаць. Як жа я і запамятавала, — яна пачала рыцца ў нейкіх сваіх паперах. — Здаецца, гэтыя, — раскрыўшы папку, пачала ўважліва чытаць. — Сапраўды, — уздыхнула яна, — каб атрымаць крэдыт, трэба адпрацаваць год, а вы.

Мы працавалі ўсяго некалькі месяцаў.

— Не дадуць вам крэдыт, — адказала бухгалтарша і па тым, як гэта было сказана, адчувалася, што яна хацела б нам дапамагчы. — Што ж рабіць? — задумалася яна.

Мы стаялі моўчкі. У Славы быў такі выраз, быццам пад пагрозай аказалася здзяйсненне самай галоўнай ягонай мары. Далёка не лепшае адчуванне было і ў мяне. Калі дагэтуль ніякага паліто-джэрсі мне не хацелася, то цяпер. Уявіў сабе, як мы са Славам у джэрсі з’явімся на вуліцах Драгічына. Глядзіце: «рэдакцыя» ідзе. Здаецца, я нават усміхнуўся сам сабе, быццам увачавідкі ўбачыўшы ўсё гэта. Аднак бухгалтарша праз нейкае імгненне вярнула мяне з нябёсаў на зямлю. Правільней, наблізіла да яе, бо выхад з таго незайздроснага становішча, у якім мы апынуліся, усё ж меўся.

— Калі рэдактар угаворыць старшыню райспажыўсаюза, — сказала яна, — то могуць для вас, як для маладых спецыялістаў, зрабіць выключэнне.

Гэта, канечне, быў варыянт, які даваў нам права на жыццё. Прабачце, права на набыццё паліто-джэрсі. Птушка-шчасця вось-вось магла апынуцца ў нашых руках, калі ўдасца ўгаварыць. Што рэдактар пойдзе нам насустрач, мы ніколькі не сумняваліся, але ці ўгаворыць ён старшыню райспажыўсаюза, гэта пакуль што знаходзілася пад пытаннем. Праўда, зноў жа сумняваўся толькі я. Пратасеіч жа быў упэўнены, што ўсё для нас абавязкова скончыцца добра.

Праўда аказалася на Слававым баку. Рэдактар наш Каваленка быў цудоўным чалавекам. Да тых рэдкіх людзей належаў, якіх трэба яшчэ пашукаць. Таму Антонавіч ахвотна пайшоў нам насустрач. Ён без асаблівай цяжкасці дапамог, бо ведаў па сутнасці ўсё раённае начальства, а раённае начальства добра ведала яно. Дый не апошнюю ролю, канечне, сыграла тое, што мы са Славам патраплялі пад катэгорыю маладых спецыялістаў.

Праўда, бухгалтарша, афармляючы набходныя дакументы на атрыманне крэдыту, усё ж была менш аптымістычная.

— Вы хоць падумалі, як жыць будзеце? — яна па-мацярынску заклапочана паглядзела на нас. — Вам давядзецца штомесячна выплачваць не такую і малую суму.

Запярэчыць нам не было чым, але і адступаць не збіраліся. Адступленне ўспрымалася паражэннем. Нам жа неабходна была перамога, і толькі перамога. Няхай і такая маленькая, як набыццё паліто-джэрсі. Праўда, калі ва ўнівермагу пачалі прымерваць тое, што нам прапанавалі, я засмуціўся. Звычайна люблю светлыя колеры, але памерам мне падыходзіла толькі карычневае паліто. Ад­нак іншага выйсця не было — хто ведае, калі завязуць чарговую партыю. Дый ці завязуць яшчэ.

Гэта ж быў час суцэльнага ажыятажу на паліто-джэрсі, плашчы-балоння, кашулі з нейлону — на ўсё тое, што ў праклятым капіталістычным свеце выездзенага яйка не варта было. К слову сказаць, кашулю па знаёмстве ў тым жа ўнівермагу купіла мне Маркіянаўна, мая хатняя гаспадыня. Што да плашча, то прыдбаў яго толькі ва Улан-Удэ, калі трапіў у армію, але, як высветлілася, плашчы-балонні ўжо выйшлі з моды.

Таму давялося ўсё ж купляць карычневае паліто, затое Славу трапілася больш светлае. А праз колькі дзён мы ў сваёй абноўцы паказаліся ў рэдакцыі. Восень усё больш уступала ў свае правы, дні сталі халоднымі, то паліто-джэрсці і прыйшлося акурат. Супрацоўнікі рэдакцыі нашу абноўку ўспрынялі належным чынам: і сучасная, і прыгожая, дый утульна ў ёй. Праўда, хтосьці запытаўся:

— Не баіцёся, хлопцы, што зімой у гэтых вашых джэрсі зуб на зуб патрапляць не будзе?

Акурат тое меў на ўвазе, што і я, калі з не надта вялікай ахвотай успрыняў прапанову Славы прыдбаць сабе гэтыя паліто. Ды тое, што можна казаць сябру, ні ў якім выпадку нельга давяраць усім.

— Мы што, мерзлякі якія? — на маім твары з’явілася здзіўленне.

— Праходзім зіму і не заўважым, — падтрымаў мяне Слава.

Той, хто выказаў сумненне наконт таго, што пальто-джэрсі добра падыходзяць для зімы, толькі ўсміхнуўся. Іншыя проста прамаўчалі. Відаць, не хацелі псаваць наш святочны настрой. А хутчэй разумелі, што становішча ўсё адно ўжо не выправіш: рэч куплена, выплата крэдыту пачалася, то трэба мірыцца з тым, што атрымалася. А, магчыма, хто-небудзь з іх добра ведаў і гісторыю, якую любіла расказваць мне мая бабуля.

Купіў даўным-даўно цыган на базары кавалак мыла, сядзіць на нейкай лаўцы і, крывячыся, есць яго. Мужык, які праходзіў міма, запытаўся ў цыгана:

— Што гэта ты робіш, чалавеча?

— Мыла ем, — яшчэ больш крывячыся, адказаў цыган.

— Дык мыла ж не ядуць.

— Э, бацю! — цяжка ўздыхнуў цыган. — Міла не міла, а калі купіў, дык трэба з’есці.

Незаўважна восень змянілася зімой. Тут вось мы і адчулі, што паліто нашы, мякка кажучы, не для такога сезона. Ды выйсця няма: што маем, тое і трэба насіць. Не такія багатыя, каб яшчэ і зімовыя паліто купляць. Не кажучы пра што-небудзь і больш цяплейшае. Дый пры ўсім жаданні з такой нашай задумы нічога не атрымалася б: папярэдні крэдыт не выплачаны, хто ж дасць нам яшчэ адзін. Заставалася не толькі хадзіць у джэрсі, але і рабіць выгляд, што ў іх нам цёпла. А тут і Новы год на носе.

— Едзем да мяне ў вёску, — прапанаваў Слава.

У ягонай Какорыцы я паспеў пабываць ужо колькі разоў. Спадабалася. Бацькі Слававы на дзіва шчырыя людзі, гасцінныя, у такіх адчуваеш сябе, як дома. Ды то восенню было. Здавалася б, якая розніца? А розніца вялікая. Да Слававай вёскі аўтобус не хадзіў, толькі да суседняга Бездзежа, а адтуль у Какорыцу яшчэ нямала кіламетраў. У цёплае надвор’е нічога, а зімой... Дый калі яшчэ дарогу замяце. Але ж і на выхадныя аднаму ў Драгічыне сумна.

— Едзем,— згаджаюся я.

— У такім разе, — прапанаваў Слава, — не адразу да маіх бацькоў, а завітаем спачатку да дзеда з бабай.

Перспектыва, не буду хлусіць, высвечвалася заманлівая, калі прыняць пад увагу, што мы любілі з ім, дзе толькі можна, належным чынам пагасцяваць. З другога ж боку, гэта выклікала і пэўныя праблемы. Какорыца — вёска вялікая. Праўда, не па колькасці насельніцтва, а па тым, што хаты ставіліся на ўзгорках, вакол жа было балота. Таму нярэдка ад адной да другой была не адна сотня метраў. Вясной жа тэрыторыя вакол іх увогуле ператваралася ў мора і ад хаты да хаты плавалі на лодках. Сам аднойчы дабіраўся так. Калі, служачы ў арміі, прыязджаў у водпуск і завітаў у Драгічын. Зімой — не намнога лепш. Наўкола снег і снег, а ісці даводзіцца ледзь не па суцэльным цаліку. Аднак было не было.

— Згодзен і на такі варыянт, — адказваю.

Як назло, той дзень, у які мы выбраліся ў дарогу, аказаўся надта ж халодны. Пад вечар яшчэ і снег пачаўся, а да ўсяго — ветрана. Выйшлі з аўтобуса, мароз да касцей праймае. Мы ж мала таго, што ў джэрсі, яшчэ і без шапак. Фарсіць дык фарсіць. Развіталіся ж з аўтобусам, здаецца, нават не ў Бездзежы, а, не даязджаючы да яго, у вялікай вёсцы Хомск. Гэта ў ёй цяпер вырабляюць вядомую па ўсёй краіне і далёка за яе межамі мінеральную ваду «Фрост».

Тады ж ніхто і падумаць не мог, што літаральна пад нагамі такое багацце хаваецца. Хоць больш чым у дастатку было ў тамашніх населеных пунктах іншага багацця. Нідзе больш, нават на Драгічыншчыне, не ўмелі гнаць такую высакаякасную самагонку. Смела магу паклясціся, што яна дасць фору знакамітай старадарожскай. На слова паверце мне, бо каштаваў і тую, і другую, прайшоўшы экзамен на ўжыванне гэтага прадукта, зразумела, на драгічынскай зямлі. Дый як жа іначай, калі паехаў працаваць па размеркаванні, то і мусіў апраўдваць спадзяванні выкладчыкаў журфака. І ў творчасці, і ў жыцці.

Разумеючы, што да Какорыч яшчэ далекавата, мы са Славам, кіруючыся туды, не пагрэбавалі і крамнай. Дзейнічалі па прынцыпе: не чакай таго, што будзе, а ўжывай тое, што ёсць. Таму, нягледзячы на мароз, настрой у нас у чымсьці нагадваў вясновы. І хоць калючы снег шротам біў па твары, мы, спрабуючы закрыцца крысом сваіх джэрсі, настойліва прабіраліся наперад.

Прабачце, забыў сказаць: ішлі мы балотам. А ў Хомску вылезлі таму, што, як сказаў Слава, ад гэтай вёскі напрасткі бліжэй да хутара, дзе пражывалі ягоныя дзед і баба. Мушу, праўда, папрасіць і яшчэ аднаго прабачэння. Паколькі Славаў бацька быў намнога старэйшы за ягоную матулю, то ў Славы яшчэ меліся ці то прабабуля, ці то прадзед па матчынай лініі. Магчыма, нават абое з іх. Працуючы ў Драгічыне, у родзічах Славы я ўвогуле заблытаўся. Быў у яго нават дзядзька, старэйшы за свайго пляменніка, гэта значыць за Славу, усяго на некалькі гадоў. Але гэта не так істотна.

Істотна тое, што да каго б з ягоных родзічаў мы ні завітвалі, маглі быць упэўненымі: прывецяць як след. Каб лішні раз упэўніцца ў тым, што гэта на самой справе так, мы брылі і брылі балотам, непрыкметна адзін ад аднаго прыкрываючы рукой свае голавы, бо ад марозу, які мацнеў, было такое адчуванне, што нават мазгі могуць змерзнуць, а то і вымерзнуць. Праўда, калі б хто-небудзь знаёмы сустрэў нас у гэты час і даведаўся, што мы наўмысна выбралі для сябе такія блуканні па пакутах, ён падумаў бы, што ў нас мазгоў і так няма. Ва ўсякім разе з таго моманту, калі адважыліся на такую рызыкоўную авантуру. Але на балоце знаёмых мы, канечне, напаткаць не маглі. Разумныя людзі ў такое надвор’е сядзяць у цёплых хатах.

Між тым, ужо зусім сцямнела. Я пачаў хвалявацца, ці не заблудзіліся, але Слава супакоіў.

— Яшчэ толькі каля паўкіламетра, — патлумачыў ён.

— Паўкіламетра ці ўсё ж кіламетр? — засумняваўся я.

— А табе якая розніца? — спакойна адказаў Слава, быццам бы не зімовым балотам ішлі мы, а прагульваліся летнім лесам, слухаючы спевы птушак і на поўныя грудзі ўдыхаючы духмяную прахалоду. Увогуле, я заўсёды здзіўляўся ягонаму спакою. Здавалася, нішто не магло вывесці яго з сябе. Сёй-той магчыма ўспрымае падобныя паводзіны як вынік флегматычнасці характару. Мне ж думаецца, што прычына ў іншым: так ужо закладзена ад нараджэння ў чалавеку, што ён сваім спакоем быццам засцерагае сябе ад лішніх перажыванняў.

Я не знайшоўся, што і адказаць. Дый ніякага сэнсу гэта не мела. Застава­лася адно: працягваць ісці, каб хутчэй апынуцца ў цяпле і... Было такое адчуванне, што дастаткова аднаго маленькага глытка какорыцкай, як ўсё нутро сагрэецца. Але пакуль пра гэта заставалася толькі марыць. Аднак як было пры савецкай уладзе? Правільна, усе мары збываюцца. Таму хутка мы, стомленыя, але радасныя ўваліліся ў хату Слававых родзічаў.

Тыя вельмі здзівіліся нечаканаму нашаму з’яўленню. Пачалі шкадаваць, як гэта мы, бедненькія, у такой апратцы вытрымалі такі доўгі шлях. Мы толькі ўсміхаліся, чакаючы галоўнага. А яшчэ і таму, што ведалі тое, чаго не маглі ведаць Слававы бабуля з дзядулем, ці прабабуля з прадзедам. Паўтараю: у ягоных родзічах я тады ўжо заблытаўся. А іхняе няведанне заключалася ў тым, што па нашых планах наперадзе было яшчэ адно гасцяванне, а пасля яго трэцяе і нарэшце — у Слававых бацькоў.

Калі, крыху пасядзеўшы за сталом, мы пачалі збірацца, не сказаць, каб нас надта затрымлівалі: ісці ж яшчэ далекавата дый час ужо не тое, што позні, а больш, чым позні. Аднак, даведаўшыся, што да бацькоў Славы адразу не пойдзем, пачалі ўмольваць, каб адмовіліся ад падобнай задумы. Але Слава настойваў на сваім. Я ж маўчаў, тым самым даючы зразумець, што цалкам падтрымліваю яго. Хоць чаму даючы зразумець? Так і было. Пасля некалькіх чарак какорыцкай той тормаз, што кантралюе колькасць выпітага, як звычайна ў падобных выпадках, перастаў працаваць. Канечне, да аўтапілота было яшчэ вельмі далёка, але ўсё адно хацелася новых сустрэч, новых уражанняў.

Таму і павёў мяне Слава аднаму яму вядомымі сцежкамі, якія адчуваў і пад снегам, да сваіх чарговых родзічаў. Праўда, там затрымаліся менш, бо ўсё ж разумелі, што, чаго добрага, і не дойдзем да канчатковай мэты. Зразумела, дайшлі і, зразумела, нас як след прывецілі, хоць, калі разабрацца, то і паўшчуваць трэба было б за такое авантурнае падарожжа. Толькі бацькі ёсць бацькі. Яны ўзрадаваліся з’яўленню сына. Дый да мяне паставіліся добра, як гэта рабілі неаднойчы.

Аднак самае памятнае наведванне Какорыцы ўсё ж не гэтае, а тое, што таксама адбылося зімой, але на выхадныя дні. Паколькі ж ехаў і рэдактар, то ўзялі рэдакцыйную машыну. Дарога была ачышчана ад снегу да самай Како­рыцы, таму даехалі хутка. Наперадзе былі два дні. На добры лад пагасцяваць бы ў суботу, а ў нядзелю раніцай, у крайнім выпадку, пад вечар, вяртацца на­зад. Але нам так спадабалася, што вырашылі затрымацца да панядзелка. Не насцярожыла нават тое, што ў нядзелю, недзе ў сярэдзіне дня пачаў ісці снег.

Спадзяваліся, што ён хутка сціхне. Ды памыліліся. Калі адумаліся, то было позна. У такую бездараж, гледзячы на ноч, выязджаць не мела сэнсу. Заставалася дачакацца раніцы. А снег ішоў і ўсю ноч. Пад раніцу яго наваліла столькі, што не праехаць не прайсці. Становішча склалася крытычнае. Той, хто працаваў у раённай газеце, ведае, што ў панядзелак рыхтуецца нумар, які выходзіць у аўторак. Прычым некаторыя матэрыялы ставяцца, як кажуць, «з колаў». А тут адсутнасць двух супрацоўнікаў і рэдактара.

Каваленка ўсё ж неяк датэлефанаўся да Драгічына. Балазе, сувязь не была парушана, папярэдзіў, што затрымаемся. Толькі ніхто з нас не ведаў, якой доўгай будзе гэтая затрымка. Усё залежала ад таго, як хутка расчысцяць дарогу. Але гэта сёння рознай тэхнікі стае, а ў тыя гады... здаецца, нашу машыну (з намі, зразумела) з Какорыцы выцягнуў трактар. А як быць далей? На шчасце, з Бездзежа трактар на прычэпе вёз у Драгічын бітоны з малаком, якія, каб не замерзлі, былі ўцеплены. На гэты прычэп мы і селі. Як і хтось яшчэ, каму была пільная неабходнасць трапіць у райцэнтр.

Наперадзе было ні многа ні мала, а васямнаццаць кіламетраў. Віктару Антонавічу цяплей, у яго зімовае паліто, а нам у джэрсі... Колькі памятаю сябе, больш ніколі не даводзілася так мерзнуць. Хіба што на ваенных вучэннях падчас службы ў Забайкаллі, якія праходзілі ў Селенгійскім стэпе.

Каб крыху сагрэцца, спрабавалі ў прычэпе станавіцца ў поўны рост, рухацца, размахваць рукамі. Потым зноў садзіліся. Да таго змерзлі, што, калі б нехта сказаў, што можна раптоўна памерці і ўсе пакуты скончацца, бадай, згадзіліся б і на гэта. Калі ж недзе ў сярэдзіне дня дабраліся ў Драгічын, то ніякіх сіл ісці ў рэдакцыю не было. Пайшоў дахаты і некалькі гадзін праспаў. У рэдакцыі ж з’явіўся толькі пад самы вечар.

Капялюш пракурора і паўголенькая прыгажунька

Паліто-джэрсі для мяне аказалася нейкім нешчаслівым. У гэтым канчаткова ўпэўніўся, калі праходзіў раённы семінар лепшых дружыннікаў. Праводзіўся ён у зале райкама партыі. Ад рэдакцыі — непадалёку, усяго трэба перайсці праз вуліцу. Пачалася ўжо вясна, але яшчэ было халаднавата, таму я, хоць спачатку хацеў прабегчы гэтыя метры ў пінжаку, усё ж апрануў паліто. Як і мае быць, павесіў яго ў гардэробе. Выпадкова аказалася свабоднае месца поруч з шынялём і капелюшом пракурора раёна. Нумаркоў тут ніколі не было, усё ж выпадковыя людзі ў райкам не хадзілі, адпаведна і гардэробам не карысталіся. Праўда, так думалі райкамаўскія работнікі, але яны памыляліся.

Калі на пасяджэнні аб’явілі абедзенны перапынак, я, карыстаючыся воль­ным часам, вырашыў схадзіць у рэдакцыю. Заходжу ў гардэроб і вачам сваім не веру: майго паліто няма. Першае, што прыйшло ў голаву: пажартаваў Сла­ва. Спяшаюся ў рэдакцыю і адразу да яго:

— Дзе маё паліто?

— Адкуль мне ведаць? — здзіўлена адказвае Слава. — Ты ж, здаецца, у ім на нараду пайшоў?

Расказваю, што здарылася.

— Можа, ты не заўважыў яго? — выказвае меркаванне Слава.

— Паліто ў гардэробе не заўважыць? Ты хоць думаеш, што гаворыш.

— Можа, хто-небудзь перавесіў на іншае месца?

— Дык дачакаўся, пакуль ўсе разыдуцца. Гардэроб свабодны, нічога з апраткі ў ім не застало ся.

Не ведаем, што і рабіць. Але, аказваецца, абакралі не толькі мяне. Самае ж смешнае ў тым, калі падобнае сцвярджэнне ў дадзеным выпадку да месца, што прапаў капялюш пракурора. Ён спачатку пра гэта не гаварыў. Адбылося ж гэта ў час нарады лепшых дружыннікаў раёна! ЧП раённага маштабу, нічога не скажаш. Хоць, як гэта па-кашчунску і не гучыць, з-за таго, што абакралі і пракурора, я ... выйграў.

Як вядома, негалоснае супрацьстаянне з міліцыяй і пракуратурай існавала заўсёды. Не заставалася сумнення, што пры такой сітуацыі ён «раскруціць» іх на поўную катушку. Таму ў міліцыі не драмалі. Разумеючы, што крадзёж капелюша пракурора ім можа каштаваць дорага, супрацоўнікі яе прынялі ўсе захады, каб знайсці злодзеяў.

Толькі пачаў я разважаць, можа, лепей цяпер пайсці на кватэру і ўзяць плашч, бо пад вечар пахаладае, як у рэдакцыю прыйшла радасная вестка. Усё знойдзена. Праўда, як ні стараліся міліцыянеры, але спрацавалі яны ўсё ж не прафесійна. Украдзенае знайшлі, але саміх злодзеяў затрымаць не змаглі. Правільна вызначыўшы накірунак іх магчымага ўцёку — у бок Брэста, дакладна ўсё не пралічылі. Таму, калі аўтобус, што праходзіў праз Драгічын, спыніўся ў Кобрыне, міліцыянеры замест таго, каб, не выпускаючы з салона нікога з пасажыраў, папрасіць тых, у каго вялікія сумкі раскрыць іх, узяліся за гэта пасля таго, як некалькі чалавек выйшла. Сярод іх аказаліся і тыя, хто ўчыніў крадзеж. Зразумела, што сваю сумку пакінулі ў салоне.

Так зноў маё любімае паліто-джэрсі (ці ўсё ж не любімае, па сённяшні дзень канчаткова так і не вызначыўся з гэтым) зноў апынулася на мне. Аднак кропку ў гэтай гісторыі ставіць было рана. У міліцыі, вядома ж, не маглі не разумець, што за недагляд у гардэробе некаму ўсё ж давядзецца адказваць. Але пакаранне стане слабейшым, калі пацярпеўшых акажацца менш, чым было заяўлена першапачаткова. Значыць, нехта павінен заявіць, што ён ніякіх прэтэнзій не мае, а, прасцей кажучы, у яго нічога не прападала. Пра пракурора, зразумела, і гаворкі не магло ісці. Таму для апрацоўкі выбралі мяне.

Выклікалі ў міліцыю, дзе следчы, не збіраючыся гуляць у хованкі, папрасіў:

— Скажы, што ў цябе паліто не ўкралі.

— Ды як я скажу, калі пра гэта ўсе ў рэдакцыі ведаюць?

Нават хацеў абурыцца, але следчы, бадай, быў вопытны, таму апярэдзіў магчымасць падобнай рэакцыі:

— Прабач, не дакладна сказаў. Нічога нікому не гавары, проста аб гэтым у заяве напішы.

— На такое я не пайду, — цвёрда заявіў я.

Следчы задумаўся, як быць далей, а потым нечакана прапанаваў:

— Я табе за гэта падарунак дам.

— Што за падарунак? — мне стала не па сабе: яшчэ гэтага неставала.

— Глядзі, — следчы падышоў да сейфа і адтуль выцягнуў складзены папалам аркуш паперы, — глядзі, — паўтарыў ён.

Глядзець было на што. Прабачце, на каго. На каляровым укладышы з нейкага, канечне ж, замежнага часопіса ляжала на жываце, у чым маці нарадзіла, няпісанай прыгажосці дзяўчына. Толькі невялічкі ручнічок прыкрываў яе поп­ку. Канечне, сёння такімі здымкамі нікога не здзівіш, а тады.

— Пішы заяву, — яшчэ больш настойліва папрасіў следчы, — і забірай гэты здымачак сабе. Бачу, што падабаецца.

Я апынуўся ў незайздросным становішчы. Не буду хлусіць, гэты здымак мне хацелася мець, бо гэткія ілюстрацыі тады і днём з агнём было не знайсці. Гэта сёння падобнае ўспрымаецца чымсьці бязвінным. Нават порна падаецца як звычайная эротыка, а таму і дазваляецца. Тады ж наконт гэтага быў голад. Дый чаму толькі тады. Калі на світанку так званай перабудовы пачала выходзіць газета «Двое», то некаторыя кабеткі, нават бальзакаўскага ўзросту, куплялі яе па некалькі асобнікаў.

Сам неаднойчы мог у гэтым упэўніцца, падышоўшы да газетнага кіёска. Зразумела, у гэтым нічога благога: твая справа што купляць, а што не купляць. Ды знаходзіліся «цнатліўкі», якія перад кіяскёрам апраўдваліся, кшталту: «Дачка папрасіла, ці нявестцы купляю». Неяк не вытрымаў, стаўшы сведкам, як гэткая кабетка, у якой кроў з малаком ды яшчэ «шкура гарыць», пачалася даводзіць:

— Суседка папрасіла...

Гэтае яе, нікому не патрэбнае апраўданне, вывела мяне з сябе:

— Каго гэта цікавіць? Хочацца, купляйце... Сабе ж бярэце.

То гэтая «цнатліўка» мяне хамам абазвала.

Аднак гэта між іншым.

Мець фота прыгажунькі я быў не супраць, але напісаць заяву прапанаванага зместу не мог. Не хацелася хлусіць, што нічога ў мяне ў гардэробе райкама партыі не прападала. Калі следчы, нарэшце, зразумеў, што ўгаворы нічога не дадуць, усміхнуўся:

— Лічы, што ў нас з табой гэтай размовы не было, — і, мабыць, здагадваючыся, якое ўражанне на мяне зрабіў паказаны ім здымак, нечакана прапанаваў: — Забірай сабе.

Адмовіцца я не мог. У рэдакцыі мужчыны спрабавалі даведацца, адкуль ён у мяне, але я адказаў штосьці няпэўнае. Маўляў, якая розніца. Праўду набыцця мною прыгажунькі ведаў толькі Слава. А разглядалі яе з непрыхаваным задавальненнем усе мужчыны рэдакцыі. Нездарма кажуць: «запретный плод сла­док», а ў савецкія часы самы вялікі дэфіцыт быў акурат «клубнички», а чаго няма, таго асабліва хочацца. Гэта як той «Маніфест Камуністычнай партыі», які, калі ён быў забаронены, многія хацелі прачытаць. Цяпер жа пераважная большасць моладзі і не ведае, што гэта такое і з чым яго ядуць.

Сорак пяць — сама ягадкі збіраць

Яшчэ колькі выпадкаў з майго драгічынскага жыцця. Самі па сабе яны, канечне ж, нічым асабліва не адметныя, бо ніякай такой важкасці ў сабе не нясуць. Тым не менш запомніліся мне. А запомніліся па той прычыне, што жыццё ў раённых гарадках усё ж намнога іншае, чым у вялікіх гарадах, бо гарадкі гэтыя ўжо і не вёскі, але яшчэ і не гарады. Таму і кожны ў іх навідавоку, а нярэдка бывае і так, што лёсы чужых людзей могуць нечакана сутыкнуцца. Сітуацыя ж, што ўзнікае пры гэтым, нават просіцца ў які-небудзь мастацкі твор. Хоць, калі глядзець у шырокім плане, то яна нібыта і шараговая. Аднак не для раённага гарадка.

Паколькі з Маркіянаўнай, у якой я кватараваў, адносіны былі вельмі добрыя, то звычайна ад яе асаблівых сакрэтаў у мяне не было. Найперш таго, што тычылася журналісцкай работы. Тым больш заўсёды папярэджваў, калі ехаў на раён. Часцей мы са Славам дабіраліся аўтобусамі. Часам і без білета.

На той час у раёнках, ва ўсякім разе ў драгічынскай, камандзіровак ніхто не афармляў. Проста кожнаму супрацоўніку выдзялялася на месяц пэўная сума грошай. Ці то дзесяць, ці то пятнаццаць рублёў, а ты ўжо, як хочаш, так імі і распараджайся. Атрымаўшы гэтыя грошы з зарплатай, мы нярэдка адразу растрачвалі іх, таму і ўзнікалі праблемы з паездкамі. Толькі не для нас са Сла­вам. Ён якога хочаш шафёра мог угаварыць правезці нас без білета, бясплатна. Паколькі на Драгічыншчыне вельмі паважна ставіліся да супрацоўнікаў раёнкі, то Пратасевіч гэтым і карыстаўся. Праўда, нярэдка рэдактар даваў нам і машыну.

Тым разам я ехаў у адзін з калгасаў разам з нашым фотакарэспандэнтам Зушчыкам. Было гэта ўлетку. Калі я сказаў пра гэта гаспадыні, яна, пачуўшы ад мяне назву гаспадаркі, папрасіла:

— Вазьмі і мяне з сабой.

Нічога падобнага раней за ёй не назіралася.

— Вы што, Маркіянаўна, журналісткай хочаце стаць? — засмяяўся я.

— Там такія лясы, — сур’ёзна адказала яна. — Ягад шмат.

— Едзем, — пагадзіўся я.

Рэдактара папярэджваць не стаў, бо ў гэтым асаблівай неабходнасці не было, таму што адхіляцца ад вызначанага маршруту мы не збіраліся. Толькі, калі Маркіянаўна садзілася ў машыну, фотакарэспандэнт чамусьці ўсміхнуўся. Я строга глянуў на яго, баючыся, каб чаго-небудзь не ляпнуў. Для такой боязі ў мяне былі падставы.

Маёй гаспадыні было ўсяго сорак пяць гадоў. Незадоўга да майго прыезду ў Драгічын памёр яе муж, які працаваў рэдактарам нашай жа газеты. Два старэйшыя сыны Маркіянаўны, будучы жанатымі, жылі ў іншых гарадах, малодшы вучыўся ва ўніверсітэце ў Мінску. Дык рэдакцыйныя зубаскалы — больш стараўся Зушчык, але і Васіль Андрэевіч часам жарцік прапускаў.

Па пад’ездзе да вёскі, да якой кіраваліся, дамовіліся, як быць са збіраннем ягад. У часе нас ніхто не рэгламентаваў, таму сышліся на тым, што падвязём

Маркіянаўну да лесу, а потым шафёр забярэ яе. Так і зрабілі. Пакуль сустракаліся з героямі сваіх будучых матэрыялаў, мая гаспадыня спакойна збірала ягады. Калі ж шафёр забраў яе, мне заставалася пагутарыць яшчэ з адной даяркай, а Зушчык павінен быў яе сфатаграфаваць. Паехалі ці то да яе на ферму, ці то да яе хаты разам з Маркіянаўнай.

Знайшлі гэтую даярку, я пачаў размаўляць з ёю тут жа. Раптам з машыны выходзіць мая гаспадыня, глядзіць на гэтую даярку. Не, глядзіць — не тое слова. Яна страляе ў яе вачыма. Так страляе! Адчуванне такое, што з вачэй Маркіянаўны вылятаюць іскры, якія ператвараюцца ў вогненны паток. Са зваротнага боку накіроўваецца гэткі паток, бо страляе вачыма і даярка. Ад такой нечаканай рэакцыі дзвюх жанчын, я стаю, як аканямелы, не ведаючы, як паводзіць сябе ў гэтай сітуацыі.

На выручку прыходзіць Зушчык.

— Час ехаць, Саша, — кажа ён. — Чаго затрымлівацца? Здымак я зрабіў, ты пагутарыў.

— Едзем, — згаджаюся я і спяшаюся развітацца з гераіняй майго будучага нарыса.

Тая скрозь зубы кажа «Да пабачэння», але не на мяне глядзіць, а на Маркіянаўну. Правільней, на спіну глядзіць, бо мая гаспадыня, акінуўшы апошні раз спапяляючым позіркам яе, накіравалася ў машыну. Я паспяваю заўважыць, як Зушчык ва ўвесь рот смяецца. Праўда, не гучна, а моўчкі, бо ён то ведае, што гэта той выпадак, што празмернае праяўленне сваіх эмоцый можа дорага каштаваць. Жанчыны ёсць жанчыны, чаго добрага напаследак яшчэ счэпяцца. Здагадваюся ўжо і я, што для ўзаемнай нянавісці ў Маркіянаўны і гэтай даяркі ёсць нейкая вельмі важная падстава. Але ж не будзеш спрабаваць высветліць, у чым усё-такі прычына.

Па дарозе ў Драгічын таксама робім выгляд, што нічога не здарылася. Праўда, калі едучы сюды, увесь час размаўлялі, дык цяпер маўчым. Маркіянаўна то і ўвогуле адвярнулася да акна. Відаць, не хоча, каб мы бачылі, як ёй цяжка. Дый так і ўсё відавочна. Калі ж пад’язджаем да яе дома, яна хуценька выходзіць, запытаўшыся ў мяне:

— Ты ў рэдакцыю пад’едзеш яшчэ?

— Пад’еду, — адказваю, бо мне не церпіцца як мага хутчэй даведацца ад Зушчыка, у чым прычына такой узаемнай непрыязі маёй гаспадыні і даяркі.

Зушчыку ж, у сваю чаргу, гэтаксама не церпіцца пра ўсё расказаць. Таму ледзь машына кранаецца з месца, ён рагочучы, звяртаецца да мяне:

— І навошта ты Маркіянаўну браў?

— Маглі б папярэдзіць? — злосна адказваю я.

— Каб жа я ведаў, што яны сустрэнуцца.

— Не гуляйце ў хованкі, — падае свой голас шафёр. — Раскажыце, у чым прычына іхняй узаемнай нянавісці.

— З гэтай даяркай у мужа Маркіянаўны некалі былі шуры-муры, — скаліць зубы Зушчык. — У каго іх не бывае, — ён аблізнуўся, як марцовы кот, — але гэтым разам шырокая агалоска была. Дайшло ўсё і да Маркіянаўны. Яна, мабыць, са сваёй саперніцай недзе сустракалася, іначай адкуль бы ведала яе ў твар. Дый тая адразу пазнала яе.

Дарэчы, пра перадавікоў сацыялістычнага спаборніцтва. Дакладней, перадавічак. Працуючы ў Драгічыне і шмат пішучы пра іх, я заўважыў дзіўную заканамернасць. Пераважная большасць з іх з’яўляліся адзінокімі. Прыкмеціў і яшчэ адну заканамернасць: чым вышэйшая ўрадавая ўзнагарода, тым большы шанец быць упэўненым, што перад табой тая, якая не завяла сям’ю. Апроч таго, зноў жа заканамернасць, па меры ўзрастання ацэнкі працы павялічваецца і верагоднасць, што ардэнаноска прыгажэйшая. Гэта аднак не значыла, што інтэлектуальны патэнцыял такіх перадавічак абавязкова мусіць быць большым.

У гэтым упэўніўся, калі гутарыў з адной гераіняй свайго будучага нарыса. Здаецца, яна таксама была даяркай. Маладая, прыгожая, адзінокая. Узнагароджана ордэнам Леніна. Узнагарода на той час вельмі высокая, другая пасля звання «Герой Сацыялістычнай Працы».

Задаю пытанні. Калі і дзе нарадзілася, зразумела, памятае. Хто бацькі — таксама. Пытаюся:

— А ў якім годзе ордэн атрымалі?

Замест адказу — маўчанне. Нарэшце, прызнаецца:

— Не помню.

— Як не помніце? Вам далі ордэн Леніна, а вы не памятаеце?

— А навошта? — у позірку прысутнічае сама непасрэднасць.

— Што навошта? — не разумею я.

— Навошта памятаць...

Так і пагаварылі. Каб даведацца, калі ўзнагародзілі яе, здагадаўся звярнуцца ў сектар уліку райкама партыі. Там маю просьбу паказаць яе ўліковую картку сустрэлі насцярожана. Хоць і назваўся, хто я. Давялося тлумачыць, для чаго яна неабходна мне. Толькі пасля гэтага задаволілі просьбу. Аднак папярэдзілі, каб нікому не гаварыў, бо парушылі інструкцыю.

Зушчык жа прасвяціў мяне, хто гэтая перадавічка, якая нават не ведае, калі яе ўзнагародзілі ордэнам Леніна.

— Яна — не тая даярка... Яе не рэдактары раёнкі цікавілі.

Ён назваў аднаго высокапастаўленага партыйнага чыноўніка.

Я не збіраюся сцвярджаць, што ўсе гэтыя жанчыны — кепскія. У кожнай з іх — свой лёс і кожная па-свойму шукае сваё шчасце і па-свойму бачыць яго. Як любіла казаць адна вядомая паэтэса, якая працавала ў «ЛіМе», калі я перабраўся ў сталіцу са Слуцка: «Хай кожны жыве з тым, з кім хоча сам». Тым больш, маралізатарства — не для мяне. Увогуле, з насцярогай стаўлюся да тых, хто збіраецца некага нечаму вучыць. Так і хочацца сказаць: лепей спачатку на самога сябе паглядзі, чым кагосьці асуджаць.

Як я палюбіў актрысу Белахвосцікаву

Звяртаючыся у думках у сваё колішняе, драгічынскае жыццё, я найчасцей прыгадваю толькі смешнае, нечаканае, незвычайнае, што неяк разнастайвала маю паўсядзённасць, якая ў цэлым была не такая ўжо і радасная. Я і так належу да людзей, якія кепска прыжываюцца на новым месцы, а тут яшчэ і адарванасць ад бацькоўскага дома. Будучы студэнтам, да бацькоў мог ездзіць больш-менш рэгулярна, бо адлегласць не такая і вялікая, у абодва канцы кіламетраў трыста. Тым больш, што ад нашай вёскі да шасейкі, па якой ішлі аўтобусы ў бок Слуцка і Мінска, усяго нейкія тры кіламетры. Праўда, убіцца ў іх на святочныя дні было праблематычна. Прасцей, паехаць на тых, канчатковы прыпынак якіх у Слуцку, бо там давалі дадатковыя аўтобусы на Мінск. З Драгічына ж трэба было ехаць да Бярозы, а там ужо садзіцца на аўтобус, што ішоў на Бабруйск ці Магілёў. І часу шмат займае, дый нязручна. Таму на выхадныя ў асноўным ці ездзіў са Славам да ягоных бацькоў, ці адзін бавіў час у Драгічыне. Тады і напаткоўвалі мяне нялёгкія думкі. Адчувалася адзінота, увесь белы свет здаваўся нямілы. Прыгадваў і тую, якая мне падабалася. І ніякага выйсця з гэтага становішча не знаходзіў.

Цяпер жа ўсё больш лаўлю сябе на думцы, як гэта добра, што не змог упарадкаваць тады сваё жыццё. Іначай і мог бы засець у Драгічыне назаўсёды. Яшчэ невядома, ці знайшоў бы сямейнае шчасце, а што жыццё творчае магло б не скласціся, так, як склалася, то пэўна. Так што застаецца толькі дзякаваць такой пільнай цётцы маёй знаёмай. Калі гэта, безумоўна, яна пастаралася. А можа, і ні прычым яна. Як не ўспомніць у сувязі з гэтым грубаватую прымаўку: «Любовь — зла, полюбишь и козла». Калі ж любові, кахання няма, то.

Не, супраць Драгічына я нічога не маю. Горад прыгожы, утульны, людзі добрыя, але лепей я адчуваю сябе ўсё ж у Мінску. А пра Валю не забыўся. Праўда, не тэлефаную ёй, бо разумею, што ні мне, а тым больш ёй, гэтыя званкі з мінулага не патрэбны. Але, калі некалькі гадоў назад знаходзіўся ў камандзіроўцы ў Драгічыне, вельмі хацелася з ёю сустрэцца. Ведаў, што ўжо не першы год працуе дырэктарам адной з сярэдніх школ раёна. А тут, як высветлілася, начальства хоча, каб абавязкова расказалі пра населены пункт, у які запланаваны быў прыезд Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. Як не напісаць! Тым больш, што мясцовая гаспадарка славіцца сваімі працоўнымі поспехамі, а вёска ператварылася ў адзін з лепшых аграгарадкоў у краіне. Да ўсяго гэты населены пункт знаходзіцца блізка ад той вёскі, у якой нарадзілася Валя.

У мяне чамусьці не заставалася сумнення, што яна акурат і ўзначальвае тамашнюю школу. Праўда, ужо быў якраз першы дзень чэрвеня, заняткі ў школе скончыліся. Настала пара выпускных экзаменаў. Ды паколькі гэта было ў першай палове дня, я не сумняваўся, што дырэктар будзе ў школе. Але па дарозе ад начальніка аддзела ідэалогіі райвыканкама, якая суправаджала нас у гэтай паездцы, я даведаўся, што дырэктарам гэтай школы працуе зусім не тая, якую мне так хацелася ўбачыць. Валя ўзначальвала тую самую школу, дзе некалі была піянерважатай.

Дзеля чаго я ўсё гэта згадваю? Ды таму, што гэта ўвогуле ўласцівасць чалавечай натуры, калі ёсць мажлівасць не толькі ў думках, а і наяву паспрабаваць сустрэцца з тым чалавекам, які некалі прывабліваў цябе. Гэта, аднак, не значыць, што такая сустрэча абавязкова патрэбна. І не толькі табе самому, а і таму, да каго так імкнешся ў думках. Праходзіць час, людзі мяняюцца. Таму нярэдка тую радасць, якой жывеш у прадчуванні сустрэчы праз гады, на адлегласці, пры самой сустрэчы не адчуваеш. Нельга вярнуць тое, што было некалі. Наўрад ці запалае агонь былых пачуццяў. Хіба што можа з’явіцца кволенькае цяпельца, гатовае, не паспеўшы разгарэцца, згаснуць.

Красамоўны прыклад: народны паэт Беларусі Аркадзь Куляшоў праз шмат дзясяткаў гадоў вельмі ж загарэўся жаданнем пабачыць сваю колішнюю каханую Алесю (гэта пра яе, як вядома, знакамітая песня, што на дзіва непаўторна гучала ў выкананні тых першых «Песняроў», якія выступалі пад кіраўніцтвам Уладзіміра Мулявіна). Таму і зрабіў усё, каб сустрэцца з ёю. Але спатканне так і не адбылося. Угледзеўшы здаля немаладую жанчыну, да якой ён прыехаў, Аркадзь Аляксандравіч не адважыўся да яе падысці. Гэта была ўжо не Алеся. Не толькі па ўзросце. Адсутнічаў той ранейшы вобраз, які вабіў яго да сябе, натхняў, абуджаў светлыя пачуцці.

Нездарма кажуць: двойчы ў адну раку ўвайсці немагчыма. У пэўнай ступені гэта тычыцца і ракі кахання. Нават такога кахання, якое ў рэальнасці не існавала, таму па сутнасці і не каханнем было, а толькі нейкім захапленнем, ці што. Хоць, бадай, і гэта недакладна. Ды мяркуйце самі, бо тое, пра што цяпер раскажу, тычыцца мяне. Гэта таксама згадка з даўняга ўжо часу. З таго самага, пра які пяецца: «Как молоды мы были...» Праўда, у дадзеным выпадку пра каханне гаварыць не выпадае, бо прысутнічала толькі захапленне. І то не ў сапраўднасці, а на адлегласці. Прытым нават без якой-небудзь спробы ўбачыць тую, да якой з’явілася нейкае асаблівае, незразумелае стаўленне.

Многія з тых, хто належыць да пакалення, узрост якога сёння блізку шасцідзесяці пяці гадоў, з некаторымі ваганнямі ў большы ці меншы бок, памятаюць, якое прыемнае ўражанне ў іх некалі выклікаў мастацкі фільм Сяргея Герасімава «Ля возера». Не ў апошнюю чаргу таму, што адну з галоўных роляў у ім выканала сямнаццацігадовая на той час Наталля Белахвосцікава. Такі ўзрост мела і яе гераіні Лена Барміна, якая разам з бацькам жыла на беразе Байкала. Лена заканчвала сярэднюю школу, бацька яе быў вучоным-байкала-знаўцам.

Фільм у цэлым атрымаўся яркім, але ў ім мне больш за ўсіх запомнілася менавіта Лена Барміна. Нягледзячы на тое, што поруч з ёю былі вельмі цудоўныя выканаўцы. Адзін з іх — дырэктар камбіната Васіль Чарных, у ролі якога зняўся Васілій Шукшын, чаго варты. Дый бацькам Лены стаў таксама цудоўны акцёр — Алег Жакаў. Таму, магчыма, для іншых гледачоў Белахвосцікава з яе Ленай Бармінай і адышла крыху на задні план. Хоць, калі лепей разважыць, не магла адысці, бо фільм шмат у чым усё ж трымаўся на ёй, як сказаў нехта з крытыкаў, «душы Байкала».

Бадай, яшчэ і таму надта запомніўся мне фільм «Ля возера», што незадоўга да ягонага паказу я змог убачыць Байкал. Прызваны на службу ў Забай­кальскую ваенную акругу, я дабіраўся ў цэнтр яе, горад Чыту, хуткасным цягніком Масква—Уладзівасток, добра вядомым як «Россия». Мы, пасажыры, зразумела, загадзя ведалі, што ноччу ён будзе праходзіць ля самага «свяшчэннага мора». Многія не спалі, а, стоячы ля вагонных акон, чакалі, калі нарэшце пакажацца Байкал. Потым ніяк не маглі адарваць свае позіркі ад непаўторных краявідаў, якія мільгалі за вокнамі. А тут магчымасць пабыць ля Байкала і з Байкалам, дзякуючы мастацкаму фільму. Не магу залічыць сябе ў вялікія аматары кіно, але на той час, бадай, ніводзін фільм мне так не падабаўся, як гэты. У першую чаргу дзякуючы ёй, Лене Бармінай. Не, дзякуючы Наталлі Белахвосцікавай, якая настолькі запомнілася мне, быццам у сапраўднасці сустрэўся з ёю ля самога Байкала.

Як жа ўзрадаваўся, калі, атрымаўшы чарговы нумар часопіса «Советский экран», на адной са старонак убачыў здымак любімай актрысы. Не раздумваючы, выразаў яго і павесіў на сцяне, чым адразу выклікаў здзіўленне маіх сяброў па пакоі. Нібыта ніколі за мной ніякай сентыментальнасці не назіралася, а тут раптам расчуліўся, пачуццям стала цесна. Мог спыніцца перад партрэтам і любавацца Белахвосцікавай. Праўда, часцей рабіў гэта незаўважна, калі заставаўся адзін. Па сённяшні дзень не магу дакладна сказаць, што знаходзіў у ёй. Але яе прысутнасць мне была неабходна. І гэтым усё сказана.

Сябры і смяяліся з майго захаплення, і кпілі — маўляў, стаў падобным на нейкага хлапчука, але партрэт я здымаць не збіраўся. Тым больш, што неўзабаве па сутнасці і апраўданне падобнаму свайму ўчынку знайшоў. Адзін з маіх сяброў-лейтэнантаў павесіў на сцяне партрэт сваёй нявесты, якая засталася ў горадзе, адкуль яго прызвалі ў армію. То чым я горшы? Ён хоча штодня бачыць тую, якую сабраўся браць у жонкі, а мне прыемна сузіраць партрэт з фільма «Ля возера». Праўда, і той лейтэнант не падзяліў майго захаплення.

— Дык гэта ж мая нявеста, — даводзіў ён. — А яна хто табе?

Сапраўды, ніхто. Як кажуць, ні даць ні ўзяць. Але мне ў той атмасферы, якую я не ўспрымаў, бо яна была мне чужой (можа, калі-небудзь прыйдзе час расказаць пра службу ў арміі падрабязней), Белахвосцікава з’яўлялася, прабачце, тым промнем у цёмным царстве, які ўбачыў у асобе адной літаратурнай гераіні знакаміты крытык. Таму я працягваў цвёрда стаяць на сваім, і не збіраўся здымаць яе партрэт са сцяны. Не здагадваючыся, што неўзабаве давядзецца вытрымаць свайго роду экзамен на маральнасць, прыстойнасць...

Усе аднолькавыя?

Праз год у нашай часці з’явіліся чарговыя «двухгодичники» — так называлі тых, хто, як і я, прызываўся на службу на два гады з запасу. З нейкай нагоды адзін з іх завітаў і ў наш пакой. Відаць, хацеў пазнаёміцца. Ды гэта не так і важна. Істотна тое, што ў пакоі я быў адзін, іначай.

Гэты лейтэнант, зразумела, не мог не звярнуць увагі на два партрэты на сцяне.

— А, Белахвосцікава, — прамовіў ён спакойна, зірнуўшы на здымак, на якім была выканаўца ролі Лены Бармінай, і адразу перавёў свой позірк на той, што вісеў насупраць яго, на другой сцяне. — Не можа быць?! — здзіўленне вырвалася з ягоных вуснаў. — Адкуль тут узялася Светка?

— Ты яе ведаеш? — не ў меншай ступені, чым ён, здзівіўся я.

— Чаму б і не ведаць? — задаволеная ўсмешка з’явілася на ягоным твары. — Дзеўчынёха, што трэба. Яе будучы муж таксама дзесьці служыць.

Ад такога прызнання мне стала не па сабе, бо з’явілася прадчуванне, што неўзабаве прагучыць такое прызнанне, якога б лепей не чуць.

— Ты ўпэўнены, што гэта твая дзеўчынёха? — апошняе слова я наўмысна сказаў гучней.

— А чаго гэта ты так занепакоіўся? — ён насцярожана паглядзеў на мяне. — Можа, знаёмы з ёю?

— Ды не.

Гэтае маё прызнанне супакоіла мяне.

— А я падумаў.... Мала што бывае.Калі яна не твая, то слухай... Заканчвае істытут, які я сёлета скончыў, таму і апынуўся тут. Харошая дзяўчына, — працягваў лейтэнант, — і прыгожая. Хоць яна не толькі мая. Была, — дадаў ён.

— У якім сэнсе? — вырвалася ў мне, хоць я ўжо канчаткова здагадаўся, куды ён хіліць, але не хацелася, каб тое, што пачую ад яго, было праўдай.

— Табе што, як дзіцяці, трэба тлумачыць? — ён, як падалося мне, восьвось гатовы аблізацца.

— Дык значыць.

Ён не даў мне дагаварыць:

— Усе яны аднолькавыя.

У пакоі запанавала цішыня.

Мабыць, па выразе майго твару ён зразумеў, што тут нешта не так, бо спалохана запытаўся:

— Я нешта не тое сказаў?

Магчыма, яму падалося, што тая, з жыцця якой ён ведаў пікантныя падрабязнасці, мая дзяўчына, і ён цяпер не ўяўляў, як выйсці з гэтай сітуацыі. Я прыйшоў яму на дапамогу:

— Шчыра кажу, — яшчэ раз запэўніў я яго. — Да гэтай дзяўчыны не маю ніякага дачынення. Толькі прашу цябе. Вельмі прашу. Нікому не расказвай тое, што толькі што расказаў мне. Не трэба.

— Не хвалюйся, не хвалюйся, — запэўніў ён, нават не спрабуючы высветліць, адкуль у мне такая рэакцыя на пачутае ад яго прызнанне.

Каб ён не працягваў знаходзіцца ў невядомасці, я вырашыў усё ўдакладніць.

— Гэта нявеста лейтэнанта, які жыве ў гэтым жа пакоі, — сказаў я і яшчэ раз папрасіў: — Нікому ні слова, будзь мужчынам.

— Слова афіцэра, — адказаў ён.

Сваё слова ён стрымаў. Тым больш ніколі не кранаўся гэтай тэмы. Маўчаў, зразумела, і я. Нават тады, калі лейтэнант, чыя нявеста так паводзіла сябе, паранейшаму спрабаваў жартаваць з майго захаплення Белахвосцікавай. Так і хацелася паставіць яго на месца, але кожны раз я моўчкі даваў сабе клятву: не трэба, не трэба.

Потым ён паехаў у водпуск, у час якога і ажаніўся. А праз некаторы час ягоная маладая жонка прыехала да яго. Мы адзначылі гэты прыезд, я пазнаёміўся з ёю. Калі ў 1985 годзе ён, праўда, без сваё жонкі, знаходзіўся на экскурсіі ў Мінску — сам жыве ў Запаляр’і, заходзіў да мяне дамоў. Тады я жыў з жонкай і маленькім сынам на кватэры з агульнай кухняй. Жонка мая спецыяльна пайшла ў тэатр ці на канцэрт, каб не перашкаджаць нам пагаварыць. І мы шмат гаварылі. Успаміналі агульных знаёмых, я цікавіўся, як у яго сямейныя справы, прасіў перадаць ягонай жонцы прывітанне. А назаўтра зайшоў да яго ў гасцініцу «Мінск», дзе ён спыніўся з іншымі экскурсантамі, і мы доўга хадзілі па горадзе. Зазірнулі ва ўсе галоўныя кніжныя магазіны, бо ён, як і я, вялікі аматар кнігі. Я перапісваўся з ім да самага развалу Савецкага Саюза. Ён перадаваў мне прывітанні ад сваёй жонкі, я перадаваў прывітанні ёй.

Але пра Наталлю Белахвосцікаву. Надоечы трапіла мне ў рукі кніга «Вла­димир Наумов. Наталья Белохвостикова. В кадре», выдадзеная яшчэ ў 2000 годзе. Вядомы кінарэжысёр У. Навумаў — муж Белахвосцікавай. Кніга арыгінальная тым, што гэта рэдкі, магчыма, нават адзінкавы выпадак, калі ўспаміны двух людзей ідуць па чарзе, а некаторыя раздзелы напісаны сумесна.

Аднак перш чым знаёміцца з тэкстам, я ўважліва пазнаёміўся з ілюстрацыйным матэрыялам. Яго шмат, некалькі сшыткаў. Калі скласці разам, ці не пя­тая частка кнігі атрымаецца. Зразумела, у першую чаргу разглядаў тыя здымкі, на якіх Белахвосцікава. Быццам чакаў той сустрэчы, да якой імкнуўся праз гады. На жаль, сустрэча гэтая не апраўдала мае чаканні. Канечне, змешчана шмат цікавых здымкаў, прытым і рэдкіх, што сведчаць аб шматграннасці яе таленту, аб вялікай творчай працы. Толькі мне найбольш блізкія тыя нямногія з іх, якія вяртаюць у «мое далеко». Вяртаюць мне тую Белахвосцікаву, якая некалі так уразіла мне. Становяцца вяртаннем туды, куды звароту няма.

Няма звароту і ў тое, што перажываў у Драгічыне, калі спяшаўся ў другі канец калідора будынка, каб толькі пабачыць... Як не ўспомніць у сувязі з гэтым хрэстаматыйныя словы яшчэ аднаго класіка нашай літаратуры — Максіма Багдановіча: «Няма таго, што раньш было». У мяне ж па сутнасці нічога і ні было, хіба што, паўтараю, адно захапленне, якое хаваў у сабе. Не ведаю, ці яно засталося. А што памяць засталася, то магу сказаць пэўна. Іначай тое, пра што расказваю, не напісалася, не вынеслася б на чытацкі суд.

Мімаходзь не магу не зазначыць, наколькі карысна чытаць кнігі. Калі но­вая, праз некалькі дзясяткаў гадоў «сустрэча» з Белахвосцікавай, дзякуючы яе згадкам і ўспамінам яе мужа, абудзіўшы маю памяць, выклікала шчымлівую хвалю той нейкай незразумелай пяшчоты, якую ў больш чым сталым узросце наўрад ці можна адчуць так, як у маладыя гады — як бы прыемна гэта ні было, але такое вяртанне толькі ўспамін і не больш, то нядаўняе знаёмства з кнігай Мікаэла Тарывердзіева «Я про сто живу» дазволіла паставіць сябе ўпоравень з. Не, не з Тарывердзіевым.

Чытачам старэйшага пакалення няма неабходнасці нагадваць, хто такі Тарывердзіеў, тым не менш, ім не лішне абнавіць сваю памяць. Не кажучы, пра моладзь, якая нярэдка нічога апроч сучаснай, мякка кажучы, музыкі, ніякай іншай музыкі і не ведае. Тарывердзіеў жа — аўтар тэм і песень да такіх знакамітых мастацкіх фільмаў, як «Кароль-алень», «Сямнаццаць імгненняў вясны», «Іронія лёсу, ці з Лёгкай парай!».

За напісанне ўспамінаў Мікаэл Ляонавіч узяўся яшчэ ў сярэдзіне 90-х гадоў мінулага стагоддзя. На жаль, завяршыць іх не паспеў: 25 ліпеня 1996 года яго нестала. Завяршыла ягоныя мемуары і падрыхтавала іх да друку ўдава кампазітара. Іх і выпусціла выдавецтва «ЭКСМО» ў 2011 годдзе да 85-годдзя з дня нараджэння Тарывердзіева.

Кнігу «Я просто живу» чытаць адно задавальненне. Што ж, такім людзям, як Тарывердзіеў, ёсць што ўспомніць, бо ягонае жыццё было надта багатым і на падзеі, і на сустрэчы з цікавымі людзьмі, і на незвычайныя выпадкі. Адзін з іх звязаны са славутым кінарэжысёрам, народным артыстам СССР Эльдарам Разанавым. Сярод мастацкіх фільмаў, пастаўленых ім, як вядома, і ўжо згаданы «Іронія лёсу.» Пазнаёміўся ж Мікаэл Ляонавіч са сваім будучым сябрам у Доме творчасці ў Піцундзе.

Тыя, каму даводзілася адпачываць у гэтым Доме творчасці, не маглі не запомніць так званы «овощной стол», на якім у час абеду заўсёды стаялі вялізныя міскі з рознай гароднінай — буракамі, морквай, зелянінай, а то і проста з вінегрэтам. Бяры, колькі душа пажадае. І бралі. Асабліва тыя, хто ўсё гэта вельмі любіў.

Сярод такіх незвычайных гурманаў быў і Разанаў. У адным закавыка: трэба было пастаянна ўставаць са свайго месца, ісці да гэтага стала, каб накласці сабе порцыю, а потым вяртацца назад. Праз некалькі дзён падобныя хаджэнні туды-сюды Эльдару Аляксандравічу надакучылі. Выйсце ён знайшоў у тым, каб паставіць каля «овощного стола» крэсла. Седзячы на гэтым крэсле, ён накладваў у сваю талерачку колькі хацелася таго ж вінегрэту і спакойна ўсё з’ядаў. Зразумела, гэта рабілася навідавоку ўсёй залы.

«Ясное дело, — піша Тарывердзіеў, — что нашлись люди, у которых это вызвало негодование: «За путевку все платят одинаково, а едят по-разному». Для большинства же это стало темой для подначек, на которые Эльдар реа­гировал весело и очень изящно. Он стал уверять, что так он худеет, сидя на овощной диете. Хотя обед он свой съедал все равно».

На гароднінную дыету, як на якія-небудзь іншыя дыеты, я, на жаль, ніколі не садзіўся, хоць, канечне, трэба было б усё ж неяк паспрабаваць, бо ўрачы даўно настойваюць на гэтым, але ці то сілы волі, ці чагосьці іншага мне заўсёды нестае. А вось дзякуючы кнізе «Я просто живу» я нечакана знайшоў у асобе Разанава сабе саюзніка, таму што гэтаксама, як і ён, не аднойчы мог упэўніцца ў тым, якім вялікім разумнікам быў той, хто прыдумаў «овощной стол». Праўда, у гэтым я ўпэўніўся не ў Піцундзе, а ў Ялце, дзе таксама быў Дом творчасці, у які я неяк трапіў дзякуючы намаганням сваёй жонкі. Як не хацелася мне туды ехаць, давялося ўсё ж згадзіцца.

Калі што і абрадавала мяне па-сапраўднаму па прыездзе, дык гэты самы стол.

Не ведаю, у чым і прычына: дома асаблівых прысмакаў ніколі не шукаю і не купляю, а калі прыязджаю куды-небудзь, то пастаянна адчуваю сябе галодным. Найперш мне заўсёды нестае хлеба. У сталовай, канечне, куды прасцей: бяры яго, колькі хочаш. У рэстаране ж даводзіцца па некалькі разоў напамінаць афіцыянтцы, каб прынесла яшчэ. У нейкім Доме адпачынку пад Кастрамой, куды я трапіў некалі са сваёй будучай жонкай, увогуле цікавы выпадак.

Патрываўшы дзень-другі, я, зразумеў, што, калі не прыму рашучых мер для вырашэння хлебнай праблемы, буду галадаць да завяршэння тэрміну пуцёўкі. Паколькі афіцыянткі чамусьці пастаянна забывалі выканаць маю просьбу, шукаць праўду я накіраваўся на кухню. На шчасце, мяне там хутка зразумелі і прапанавалі аптымальнае выйсце са становішча, якое склалася. Мне паказалі месца, дзе заўсёды ляжаў нарэзаны хлеб, і я, ні ў кога не пытаючыся дазволу, пры неабходнасці ішоў туды і браў яго столькі, колькі лічыў патрэбным.

У Ялце, праўда, з хлебам праблем у мяне не ўзнікла. Яны проста не маглі з’явіцца. За нашым сталом сядзелі яшчэ дырэктар Літфонда Васіль Вільтоўскі з жонкай, з якімі мы разам і прыляцелі з Мінска. Непадалёку ж сталаваліся Дзмітрый Бугаёў і Павел Дзюбайла. Ва ўсіх іх, як хутка высветлілася, хлебныя апетыты ў параўнанні з маім, можна сказаць, нулявыя, таму ўсе яны, у тым ліку і мая жонка, пры неабходнасці дзяліліся хлебам са мной. Часам раніцой аддавалі мне і сваю манку ці якую-небудзь іншую кашу. Ні манкі, ні іншай кашы я не любіў і не люблю, але ж не адмаўляцца, калі да цябе са шчодрай душой. Затое ў час абеду для мяне пачыналася сапраўднае свята жывата.

Паколькі ў тамашнім Доме творчасці прапаноўваўся толькі вінегрэт, я набіраў яго столькі, колькі магла ўмясціць мая талерка. Часам мог зрабіць да стала і другі «рэйс». Чые-небудзь зацікаўленыя позіркі ў мой бок ніяк не маглі збіць мяне з выверанага маршруту. Тым больш, я не збіраўся прыслухоўвацца да таго, што гавораць за маёй спінай — канечне ж, такія ахвотнікі таксама знаходзіліся. Галоўнае, што абед з ліхвой перакрываў калорыі, якіх я не набіраў ранкам ці ў час вячэры. Адно толькі бянтэжыла: няўжо я толькі адзін такі, каму пастаянна нестае таго ж хлеба, вінегрэту.

Аказваецца, такі і Эльдар Разанаў. Прыемна ўсё такі адчуваць сябе нароўні з вялікімі. Жартую, канечне. Ды нездарма ж кажуць: у любым жарце ёсць доля ісціны.

Падвяла Таццяна Бялова

Важны ўрок пра тое калі трэба гаварыць, а ў якім выпадку лепей прамаўчаць, наконт гэтага я атрымаў яшчэ будучы першакурснікам. Памятаю, як на лекцыі па тэорыі літаратуры зайшла гаворка пра тое, што хто і што чытаў з кніжных навінках. Выкладчык Карабан, на жаль, ягонае імя і імя па бацьку, запамятаваў, пачуўшы некалькі адказаў, запытаўся:

— А хто чытаў з вас раман «Замужжа Таццяны Бяловай».

Зразумела, ён назваў і аўтара. Толькі і тут памяць мяне падводзіць, як ні сілюся, ніяк не магу ўспомніць, хто ж усё-такі напісаў «Замужжа Таццяны Бяловай». А твор гэты я чытаў у «Роман-газете». Калі вучыўся ў адзінаццатым класе, мае бацькі выпісвалі яе па маёй просьбе. Здаецца, з гэтым раманам у нашай студэнцкай групе я адзін і пазнаёміўся. Ведаў бы, якія «выпрабаванні» з-за гэтага знаёмства чакаюць мяне наперадзе, ні за што не прызнаўся б. А так: слова не верабей, вылецела — назад не вернеш. Пра тое, якую памылку я зрабіў, зразумеў праз некалькі тыдняў, калі даведаўся, што ў інтэрнаце Карабан праводзіць дыспут па гэтым рамане.

— Выступіш? — запытаўся ў мяне выкладчык такім тонам, што гэтае запытанне не прадугледжвала ніякага пярэчання.

Мне адразу стала не па сабе. Яшчэ ў школе я пазбягаў якіх-небудзь выступленняў, па сутнасці не прымаў, калі гаварыць афіцыйнай мовай, ніякага ўдзелу ў грамадскім жыцці. А тут незнаёмая аўдыторыя. Зразумела, што ў кагосьці ацэнка твора будзе іншай, чым мая.

— Не магу, — не паспеў я назваць якую-небудзь прычыну, чаму не прыму ўдзел у абмеркаванні рамана «Замужжа Таццяны Бяловай», як Карабан заявіў катэгарычна:

— Не забывай, што наперадзе экзамен.

Гэта, зразумела, прагучала не столькі як напамінак, а як добрая парада: ты — мне, я — табе. Іначай.

Я не хацеў, каб было «іначай», таму і пачаў старанна рыхтавацца да гэтага дыспуту, для чаго яшчэ раз уважліва перачытаў раман. У вызначаны час з ватнымі нагамі з’явіўся ў інтэрнаце, што знаходзіўся на тагачаснай Паркавай магістралі. Сабралася не сказаць каб шмат студэнтаў. Дый то былі ў асноўным студэнткі. Апошнюю акалічнасць, як выступоўца нявопытны, я не прыняў пад увагу. І гэта мне дорага каштавала.

Сітуацыя ў гэтым рамане такая, што да паводзін, жыцця галоўнай гераіні нельга паставіцца адназначна. Прычым відавочна, што жаночая аўдыторыя ўспрыме Бялову іначай, чым мужчынская. Я ж са сваім тагачасным юначым максімалізмам, дый з жаданнем да ўсяго падыходзіць з пазіцый празмернай правільнасці, падобную акалічнасць не ўлічыў, таму і пачаў рэзаць праўдуматку ў вочы. Правільней, выказваць, бо вельмі хваляваўся, але гэта не перашкодзіла мне адстойваць менавіта сваю пазіцыю.

Такое ж меркаванне, зразумела, не магла падзяліць жаночая палова аўдыторыі. Аднак калі некаторыя толькі ўнутрана не згаджаліся, то нейкая старшакурсніца выдала такое, што мне стала не па сабе. Карацей кажучы, па яе словах, я і жыцця не ведаю, і ў каханні нічога не разумею, і ўвогуле наіўны. Гэта я наконт таго, як не ўсё, што прыходзіць у галаву, трэба гаварыць. Не прызнаўся б, што чытаў раман «Замужжа Таццяны Бяловай», і не меў бы гэтых непрыемнасцей.

Як Брэжнеў лячыў майго галоўнага рэдактара

А гэта ўжо з часоў рэдактарства Алеся Асіпенкі. Мушу сказаць, што прыходу ягонага я чакаў з бояззю. Жычка, беручы мяне на работу, хоць і паставіў умову, каб я прапісаўся як мага хутчэй, пасля не надаваў гэтаму ўвагі, рабіў выгляд, што пра ўсё забыўся. Таму справа з маёй прапіскай расцягнулася не на на месяцы, а на гады. Мае ж нядобразычліўцы, даведаўшыся, што галоўны рэдактар у «ЛіМе» мяняецца, ад радасці паціралі рукі. Тым больш, што Асіпенка знаходзіўся з Жычкам, мякка кажучы, у нацягнутых адносінах. Здагадваліся, што некаторых супрацоўнікаў новы галоўны заменіць. Такі лёс яны ўгатавалі і мне.

Пробны камень быў кінуты, калі Алесь Харытонавіч праз некалькі дзён пасля таго, як стаў галоўным рэдактарам «ЛіМа», разам з загадчыкам крытыкі і бібліяграфіі У. завітаў у Інстытут літаратуры імя Янкі Купалы Акадэміі навук БССР. Прыйшлі дзеля наладжвання з навуковымі супрацоўнікамі творчых кантактаў, запрашалі іх актыўней пісаць у «ЛіМ». Тут адна крытыкеса і не вытрымала, каб не прайсціся па мне. Рэакцыя з боку Асіпенкі для яе аказалася непрадказальнай. Новы галоўны сказаў прыкладна так: быў бы яшчэ адзін супрацоўнік, як Марціновіч, я змог бы «ЛіМ» выпускаць толькі з імі. Так што з Алесем Харытонавічам мне працавалася вельмі добра. Таму, на мой погляд, ён быў адным з лепшых галоўных рэдактараў «ЛіМа». Гэта пры тым, што я высока цаніў і заўсёды буду цаніць Жычку.

Аднак і пры Асіпенку, як і пры іншых галоўных рэдактарах, на рабоце не было той строгасці, якая існуе цяпер. Не ў тым сэнсе, што яны былі надта добрыя. Час іншы быў. Таму ў рэдакцыях перыядычных выданняў, найперш у літаратурна-мастацкіх, панавала, я б сказаў, разняволеная творчая атмасфера. Гэта назіралася «от Москвы до самых до окраин».

Аднойчы калі мы ўтрох крыху пасядзелі ў кабінеце зусім не ў рабочай атмасферы, у дзверы нехта пастукаў. Зроблена гэта было так асцярожна, што ніякага сумнення не заставалася: чалавек свой. Як такому не адчыніць. Адчынілі і не пашкадавалі. Завітаў да нас Станіслаў Пятровіч Шушкевіч. Для мяне дык гэта была асаблівая радасць. Аб тым, наколькі добрыя адносіны склаліся ў нас, гаворыць ужо тое, што свае кнігі ён мне іначай не падпісваў як «старому сябру». У сэнсе даўняму сябру.

Станіслаў Пятровіч не адмовіўся ўзяць чарку, бо ў нас было не «чарніла», а «гарэлка». Пасля яму налілі яшчэ чарку. Таксама ахвотна выпіў. Была і трэцяя. Тады Шушкевіч і пытаецца:

— То, можа, я пазваню свайму сябру Ліхадзіеўскаму.

Паэт, даследчык літаратуры Сцяпан Ліхадзіеўскі, з якім Станіслаў Пятровіч сябраваў яшчэ з гадоў юнацтва, жыў у Ташкенце. Далекавата, канечне. Размова шмат каштаваць будзе. Ды хіба адмовіш? Адно папярэдзілі, каб доўга не гаварыў. Станіслаў Пятровіч, зразумела, паабяцаў. Але тыя, хто быў добра знаёмы з ім, ведалі, наколькі ён любіў пагаварыць. Асабліва, калі пачынаў сваё традыцыйнае: «А ведаеце...»

Ведаў Шушкевіч шмат, таму пры магчымасці і стараўся выказацца. А тут якраз падобная магчымасць і з’явілася. Дый паступова мы страцілі пільнасць. Станіслаў Пятровіч з Ліхадзіеўскім размаўляе, а мы паміж сабой. Быццам і няма яго ў пакоі. Шушкевічу ж гэта толькі на карысць. Ніхто не спыняе... Пагаварыў з Ліхадзіўскім, колькі хацеў.

Праходзіць месяц. Мы ўжо і забыліся пра гэты званок. Раптам галоўны выклікае да сябе А. Аказваецца, паступіла раздрукоўка тэлефонных размоў для аплаты. На ташкенцкі нумар налічана ажно 65 рублёў. Для параўнання: гэта адпавядала амаль палове тагачаснай зарплаты загадчыка аддзела. Не сказаць, каб надта строга ставіліся ў рэдакцыі да міжгародніх тэлефонных, але такая сума...

— Што ж, — сказаў Алесь Харытонавіч А., — будзеш плаціць са сваёй кішэні.

— Чаму я адзін? — здзівіўся той.

Падумаў галоўны:

— Так быць: палову плаціш ты, а палову С.

А. не хацеў мірыцца і з такім варыянтам.

— Але ж, — запярэчыў ён, — у кабінеце быў яшчэ і Марціновіч. Калі б не ён, то Станіслаў Пятровіч, магчыма б, і не зайшоў.

— Пакінь Марціновіча ў спакоі, — адказаў галоўны. — Вы з С. — загадчыкі аддзелаў, а ён радавы супрацоўнік. Вы і адказваеце.

Расказаў мне А. пра гэта.

— Не хвалюйцеся, — супакоіў я яго, — пайду папрашу, каб суму гэтую на трох падзялілі. Па справядлівасці.

Ды не тут было. Асіпенка і слухаць не захацеў. Паўтарыў тое, што і дагэтуль казаў. Маўляў, у загадчыкаў аддзелаў зарплата большая, таму з іх і спагнанне.

Так і вылічылі з А. і С. грошы. Ад такой справядлівасці я адчуваў сябе ніякавата, таму вырашыў кампенсаваць ім урон. Але паколькі трэцяя частка сумы была не такая і малая, то задавальненне расцягнулі на пару разоў. Зразу­мела, надта не афішавалі гэта, то ніхто і не здагадаўся. Ды нездарма кажуць: раз на раз не выпадае. Аднойчы на планёрцы галоўны, назваўшы нашу тройцу, заявіў:

— Вы ўжо зусім абнаглелі. Трэба ж дайсці да такога, каб паслаць далей жанчыну, якая патэлефанавала ў рэдакцыю.

— Не можа такога быць! — ледзь не ў адзін голас запярэчылі мы.

— Яна ж сама паскардзілася, — працягваў абурацца Асіпенка, — сказа­ла, што тэлефанавала фотакару (у нас з Уладзімірам Крукам быў паралельны тэлефон. — А. М.). Хтосьці з вас паабяцаў паклікаць, а другі ў гэты час пачаў лаяцца. Буду прымаць меры, — прыгразіў галоўны.

Вярталіся мы ў свой кабінет, быццам вадой аблітыя. Зачыніўшы за сабой дзверы, пачалі думаць-гадаць, як падобнае магло здарыцца. Але чым больш разважалі, тым больш сыходзіліся на тым, што проста адбылося нейкае непаразуменне. Не маглі мы падобным чынам павесці сябе. Не маглі і ўсё. Магчыма, у гэты час знаходзіўся ў нашым кабінеце яшчэ хтосьці чацвёрты.

— Пачакайце, — успомніў я, — да нас жа заходзіў...

Я назваў С. Цудоўны паэт і празаік, ён часта знаходзіўся пад чаркай. Аднак не толькі такая слабасць была ў яго. С., будучы п’яным (менавіта п’яным, а не проста на падпітку), станавіўся агрэсіўным, мог каго хочаш і куды заўгодна паслаць. Праўда, у той дзень зайшоўшы да нас, ён сядзеў за сталом і драмаў. Тэлефон жа стаяў акурат поруч з ім. Калі раздаўся званок, С. прыўзняў галаву. Адзін з нас зняў трубку і, выслухаўшы просьбу, пайшоў зваць Уладзіміра Андрэевіча. Зразумела, што трубку ён паклаў каля тэлефоннага апарата. У гэты час С. узяў яе і, не разбіраючыся, хто на другім канцы провада, мацюгнуўся.

У нас адлягло на сэрцы. Усё ж ніякай нашай віны не было. Пра што і паспяшаліся сказаць Алесю Харытонавічу. Ён засмяяўся:

— З вамі не засумуеш!

Ніяк не магу сабе дараваць, што аднойчы адмовіў яму ў ягонай просьбе. Прытым яшчэ тады, калі ён працаваў галоўным рэдактарам. Праўда, гэта было зроблена не наўмысна, бо хіба мог я аслухацца свайго непасрэднага начальніка, які да ўсяго так прыхільна ставіўся да мяне. Аднак падвяло ж мяне тое, што сам часта люблю пажартаваць. А тут якраз склалася такая сітуацыя, што паспрабуй разбярыся — усур’ёз гэта сказана ці жартам. Было ж усё наадварот, выглядала так...

Я не належу да тых, хто гатовы паўтараць, як гэта робяць некаторыя, хто нечакана «прозрел» у тым, што пры Брэжневе ў жыцці савецкага грамадства быў так званы «застойны перыяд». Аднак і не магу пагадзіцца, што пры ім усё было добра. Праблем ставала, а шмат у чым і празмерна. Узяць хоць бы забяспечанасць насельніцтва прадуктамі харчавання. Канечне, Беларусь знаходзілася ў лепшых адносінах у параўнанні з некаторымі саюзнымі рэспублікамі. Але паколькі шмат чым мусіла з імі дзяліцца, асабліва са «старэйшым братам», дэфіцыт таксама адчуваўся. Калі свініну ці ялавічыну можна было купіць больш-менш спакойна, ва ўсякім разе пайсці на рынак, то высокагатунковых каўбас, іншых мясных вырабаў, дый шмат чаго яшчэ неставала. Як ні дзіўна, дэфіцытам з’яўляліся нават зялёны гарошак, маянэз.

Не сказаць, каб партыя спакойна ставілася да гэтага, аднак, разумеючы, што запатрабаванні ўсіх не задаволіш, выбарачна падтрымлівала некаторыя катэгорыі насельніцтва. Зразумела, пачынаючы з сябе самой, таму і адкрываліся для партыйна-савецкай наменклатуры спецыяльныя магазіны. Праўда, не забывала партыя і пра рабочы клас. На буйных прадпрыемствах працавалі так званыя сталы заказаў. Але цягам часу падобныя сталы з’явіліся і ў некаторых установах і арганізацыях.

Пасля гэтага пісьменнікі і задумаліся, а чым яны горшыя. Калі дагэтуль на сваіх пленумах, сходах, уключаючы, канечне, і сходы партыйныя, толькі гаварылі пра захаванне мовы, выданне кніг, то, нарэшце, зразумелі, што калі страўнік зранку напоўніць чымсьці дэфіцытным, то і думаецца, і пішацца лепш. Таму і пачалі прымаць захады, каб мець свой стол заказаў.

Хоць і з вялікімі цяжкасцямі, але свайго дамагліся. Аднак, паколькі ў спецзаказаўскі цягнік яны ўскочылі аднымі з апошніх, то Саюз пісьменнікаў БССР забяспечвалі значна горш, чым некаторыя іншыя ўстановы і арганізацыі, не кажучы ўжо аб мінскіх прамысловых прадпрыемствах. Але лепш хоць што-небудзь, чым нічога. Дый часам перападала і нешта вельмі дэфіцытнае, як, напрыклад, індыйскі чай, балгарскія ці румынскія памідоры ва ўласным соку, закатаныя ў слоікі.

З такімі памідорамі і звязана тое, пра што хачу расказаць. Праўда, не абысціся без маленькага ўдакладнення. Калі сёе-тое з прадуктаў можна было выменяць у суседа па чарзе на штосьці іншае, то ахвотнікаў аддаць чай ці таматы ніколі не знаходзілася. Стаю гэта я, значыць, у чарзе, а чарга доўгая, але ўсведамленне, што няхай і праз якую гадзіну ў мяне будзе слоік памідораў і пачак індыйскага чаю самага высокага гатунку, пры тым не звычайны стограмовік, а вялікі, у якім паўкілаграма яго, надае ўпэўненасці ў тым, што трэба трымацца да апошняга.

Цяжка гэта для мяне, ой як цяжка — зусім жа не пераношу чэргаў, толькі ў выключных сітуацыях, калі ці пан, ці прапаў, стаю ў іх, аднак гэта якраз такая сітуацыя. Каб хутчэй бег час, як звычайна, што-небудзь расказваем адзін аднаму. Нарэшце, мэта дасягнута. Атрымаўшы жаданы пачак чаю, слоік памідораў і сёе-тое ў давесак, шчаслівы вяртаюся ў рэдакцыю. Ужо на выхадзе з Дома літаратара сустракаю свайго галоўнага рэдактара.

— Што даюць? — запытаўся Асіпенка.

— Чай, памідоры. — адказваю.

— Памідоры — гэта здорава, — Алесь Харытонавіч не хавае свайго захаплення. — Эх, — уздыхае ён, — шкада, што сёння не мой дзень.