Былое, але не думы

Рэч у тым, што паколькі да стала заказаў было прымацавана шмат наро­ду — самі пісьменнікі, члены іх сем’яў, работнікі перыядычных выданняў, заснавальнікам якіх з’яўляўся Саюз пісьменнікаў БССР, супрацоўнікі Дома літаратара, медыцынскі персанал пісьменніцкай паліклінікі і іншыя, то заказы выдавалі не ў адзін дзень, а замацаваных за гэтым сталом падзялілі на некалькі груп.

— А мо памідоры мне аддасі? — усміхнуўся Асіпенка.

«Жартуе, не іначай, мой галоўны рэдактар», — падумалася мне. Таму і сам я засмяяўся:

— Мне яны спатрэбяцца.

— Асабліва на другі дзень, — адказаў Алесь Харытонавіч з веданнем, — калі ўсё ўнутры гарыць.

— Лепей, чым піва. — згадзіўся я.

На тым і разышліся. Асіпенка збіраўся ехаць на канферэнцыю, што праводзілася ў Слуцкім раёне па адной з кніг Брэжнева. Дарэчы, у маёй роднай вёсцы Казловічы, але асвятляць яе быў накіраваны іншы супрацоўнік «ЛіМа». Не сумняваюся, што калі б Асіпенка ведаў, што я з гэтай вёскі родам, то паслаў бы мяне. Сам ён ехаў для таго, каб надаць гэтаму важнаму мерапрыемству большую вагу.

Мінулася шмат гадоў. Алесь Харытонавіч даўно ўжо знаходзіўся на пенсіі, але па-ранейшаму шмат пісаў. Калі выходзіла ягоная новая кніга, я абавязкова стараўся яе прарэцэнзаваць, адгукаўся і на часопісныя публікацыі. Пастараўся адзначыць і ягонае 70-годдзе. Не толькі для «ЛіМа» артыкул напісаў, але і для «Чырвонай змены», «Настаўніцкай газеты». Здаецца яшчэ для нейкага выдання. Не паўтараўся, шукаў іншыя варыянты. Праўда, павіншаваць яго па тэлефоне палічыў лішнім. Маўляў, навошта? Усё адно газеты чытае.

Неўзабаве быў надрукаваны і новы раман Асіпенкі. Аб’ёмны твор, у якім закраналіся і падзеі трыццатых гадоў мінулага стагоддзя, а таксама тое, што папярэднічала ім. У рэдакцыі «ЛіМа» вырашылі, што лепш будзе, калі я раман не прарэцэнзую, а пагутару з аўтарам, задам яму шэраг пытанняў, што тычацца ўзнікнення мастацкай задумы і яе ўвасаблення. Алесь Харытонавіч на такую прапанову ахвотна адгукнуўся.

Гутарылі ў яго на кватэры. «Нагаварылі» ці не на цэлы лімаўскі разварот. Калі ж асноўная гаворка закончылася, я (ужо і не ведаю з якой нагоды) успомніў пра ягоны нядаўні юбілей. Пасля чаго выцягнуў са сваёй сумкі нумар «Чырвонай змены», аддаў яго Асіпенку.

— А я і не ведаў, што ты пра мяне пісаў не толькі ў «ЛіМе», — прызнаўся Алесь Харытонавіч.

Я назваў і іншыя газеты, у якіх расказаў пра яго творчасць у дзень ягонага 70-годдзя.

— Дзякую, — сказаў Асіпенка і нечакана перайшоў да іншага: — Памятаеш, як ты вяртаўся са стала заказаў з памідорамі?

Такое пытанне падалося мне больш чым дзіўным. Гэта ж трэба — знайшоў пра што гаварыць. Але паспяшаўся запэўніць свайго колішняга галоўнага рэдактара:

— Канечне, памятаю. А яшчэ вы пажартавалі. Маўляў, аддай памідоры мне?

Алесь Харытонавіч паглядзеў на мяне ўважліва і ўздыхнуў так, быццам я, як і тады, не хачу аддаць яму тыя памідоры:

— А я і не жартаваў, — нечакана прызнаўся ён.

— Не жартавалі? — мне не хацелася верыць у ягонае прызнанне.

— Якія маглі быць жарты? — гучна засмяяўся Асіпенка. — Усё нутро тады ў мяне гарэла, а ты мне нейкіх памідораў пашкадаваў!

— То трэба было б дзе-небудзь падлячыцца, — я так вінавата паглядзеў на яго, быццам тое, пра што мы гаворым, адбылося толькі ўчора.

— А я і падлячыўся. Дзякуючы Леаніду Ільічу.

— Як?

— Як-як? Як усе людзі. Пахмяліўся, але ж давялося чакаць, калі канферэнцыя закончыцца.

— А яна такая доўгая была...

— Для мяне, то пэўна.

Сапраўды ўжо: трэба ўмець не толькі жартаваць, а і разбірацца, дзе жарт, а дзе праўда. Прынамсі, аднойчы пажартаваўшы, я, сам таго не жадаючы, пакрыўдзіў вядомага нарысіста Сцяпана Кухарава, якому і так не соладка было.

Ганарар, які «зняў» пенсію

Пра гэта я ўспомніў, калі Сцяпан Іванавіч памёр, і я пісаў для «ЛіМа» невялікі матэрыял у сувязі з ягоным адыходам у вечнасць. Калі што і суцяшала ў такую трагічную часіну, дык толькі тое, што ён, дзякаваць богу, пражыў амаль 92 гады. Усяго нейкі месяц не дацягнуў да гэтага ўзросту. Зразумела, пра тое, што збіраюся зараз расказаць, у тым сваім жалобным слове не згадаў. Як кажуць, не той жанр. А цяпер не магу не ўспомніць.

Стаім мы неяк каля «ЛіМа». Хто курыць, хто проста так. Пакрысе размова завязваецца і пра тое і пра сёе — мала што можна ўспомніць. Кожны стараецца прыгадаць як мага больш смяшнейшы выпадак. А тут якраз і Кухараў падыходзіць. Колішні сувязны, франтавік, дайшоў да Берліна. Вядомы нарысіст, які актыўна пачаў выступаць і ў прозе. Таксама падключыўся да нашай размовы. І таксама штосьці разказваў, з усімі жартаваў. Непрыкметна перайшлі і да літаратурных спраў. Нехта запытаўся ў Сцяпана Іванавіча:

— А вам як пішацца?

— Што з пенсіянера возьмеш? — паспрабаў ён ухіліцца ад адказу.

— Не прыбядняйцеся, — падаў я свой голас. — А нарыс у «Маладосці»?

— Чытаў? — абрадаваўся Кухараў і зрабіў рэверанс у мой бок: — Ты адзін, хто ўсіх нас чытае.

— Ды не пра мяне гаворка, — кажу, — а пра ваш нарыс.

— Спадабаўся, значыць? — яшчэ больш ажывіўся Сцяпан Іванавіч.

— А як жа іначай? — усміхнуўся я. — Адразу відаць, што майстрам напісана.

Заўважыўшы, што такая пахвальба Кухараву вельмі спадабалася, я нечакана затытаўся:

— Нябось і ганарар добры атрымалі?

Чаго хочаш мог чакаць, толькі не гэтага. Твар Сцяпана Іванавіча нечакана наліўся чырванню. Рэзка крутнуўшыся, Кухараў крыкнуў мне:

— Пайшоў ты... — і кінуўся ад нас, быццам далейшае знаходжанне ў гэтым гурце ўяўляла для яго нейкую небяспеку.

Усё здарылася настолькі нечакана, што я ў адказ не прамовіў ні слова. Астатнія ж таксама стаялі моўчкі, не ведаючы, як да ўсяго паставіцца. Толькі пасля таго, як ягоны і след прастыў, я, няўцямна агледзеўшыся па баках, сказаў, нікому канкрэтна не адрасуючы свае словы:

— Здаецца, нічога ж такога абразлівага ў маім запытанні не было?

— А ты хіба нічога не ведаеш? — нарэшце падаў свой голас Алесь Гаўрон, які ў часопісе «Маладосць» узначальваў аддзел публіцыстыкі.

— А што я павінен ведаць? — разгубіўся я.

— У Сцяпана ж Іванавіча пенсію за месяц вылічылі, — патлумачыў Алесь.

— Прычым пенсія? — нічога не разумею я. — Я ж у яго пра ганарар пытаўся.

— Дык жа з-за ганарару ў яго пенсію і вылічылі, — удакладніў Гаўрон. — А ты...

Усе сцішыліся ў прадчуванні, што ён раскажа нешта вельмі цікавае, звязанае з такімі неадэкватнымі паводзінамі Кухарава на маё запытанне наконт ягонага ганарару. Я дык і зусім адчуваў сябе ніякавата: гэта ж трэба пакрыўдзіць такога паважанага пісьменніка і чалавека.

Алесь тым часам працягваў:

— Ведаеце, хто ў нас адказным сакратаром працуе?

— Чаму ж не ведаць? — пачуўся чыйсьці голас.

— Раманіст века, — засмяяўся нехта, маючы на ўвазе вядомага паэта і празаіка Леаніда Дайнеку, які ўзяўся напісаць дзесяць раманаў. Таму хтосьці і пусціў пагалоску: «Леанід Дайнека — раманіст века», якая хутка ў пісьменніцкім асяродку стала добра вядомай.

— Лёня ж у сяброўскіх адносінах са Сцяпанам Іванавічам, а паколькі ганарар распісвае адказны сакратар, то ён і пастараўся не пакрыўдзіць Кухарава.

— Нічога не разумею, — паціснуў я плячыма. — Я ж не пытаў у яго, колькі ён атрымаў. Дый калі б нават і пытаўся: не хочаш, не адказвай.

— Ты іншага не разумееш, — засмяяўся Алесь. — Хіба забыўся, што пенсіянер можа зарабіць у месяц толькі пэўную суму, калі ж болей, чым дазваляецца, у яго могуць за месяц вылічыць атрыманую пенсію.

Сапраўды: паводле пенсійнага заканадаўства, якое існавала ў савецкія часы, той, хто знаходзіўся на заслужаным адпачынку, па сутнасці не мог працаваць. Гэтае правіла распаўсюджвалася нават на журналістаў і пісьменнікаў. Толькі пазней для членаў творчых саюзаў абмежаванне было знята. Дайнека ж сваёй шчодрасцю аказаў Сцяпану Іванавічу благую паслугу, бо атрыманы ім ганарар усё ж атрымаўся ніжэйшы за суму пенсіі, якую за месяц вылічылі ў яго. Палічыўшы, што я з яго смяюся, ён і паслаў мяне...

Праўда, праз дзень-другі Кухараў, зразумеўшы, што я не збіраўся кпіць з яго, патэлефанаў і папрасіў прабачэння.

— Гэта ж, — ён збіраўся расказаць пра выпадак, які каштаваў яму столькі нерваў. Дый грошай...

— Усё ведаю, Сцяпан Іванавіч, — перапыніў я Кухарава, — і прашу прабачэння, што так атрымалася.

Цяпер, зразумела, для пенсіянераў падобныя абмежаванні зняты. Колькі хочаш, столькі і працуй. Што зарабіў, тое і атрымлівай. Праўда, калі б за кнігі яшчэ і ганарары плацілі. Ды гэта ўжо іншая тэма.

Хочаш страляцца? Спярша пахмяліся

Пры галоўным рэдактары Алесю Жуку адбыўся не менш цікавы выпа­дак. Тады А. ужо не загадваў аддзелам крытыкі і літаратуразнаўства. Дый паэт С. ужо не сядзеў у гэтым кабінеце. Але часам заходзіў. Асабліва тады, калі была пільная неабходнасць. У той дзень такая неабходнасць якраз і з’явілася.

Перад гэтым С. так расслабіўся, што некалькі дзён падоўгу на рабоце не затрымліваўся. Прыйдзе зранку, крыху пасядзіць, а потым яго толькі і бачылі. Звычайна спяшаўся ў Дом літаратара. У Доме літаратара ж, як вядома, ёсць кафэ, а ў тыя гады працаваў яшчэ і бар. Паколькі ж выпіўшы паэт С. станавіўся не менш агрэсіўным, чым паэт і празаік С., то і трапляў у розныя сітуацыі. Мог і абразіць каго-небудзь. Дайшло да таго, што пакрыўджаныя па дапамогу звярнуліся да галоўнага рэдактара. Таму Алесю Аляксандравічу нічога не заставалася, як прымаць меры.

Сяжу я адзін у кабінеце і раптам адчыняюцца дзверы і на парозе з’яўляецца паэт С. Як ніколі засмучаны, панылы.

— Усё, — кажа ён заікаючыся, а заікаўся ён больш, калі хваляваўся, — быў бы пісталет, то застрэліўся б.

— Чаго гэта раптам? — пытаюся ў яго.

— Ды выклікаў Алесь. Каб вымову даў ці папярэджанне, а то пачаў выхоўваць. Маўляў, я табе ледзь не ў сыны даводжуся, а мушу ўшчуваць, не сорамна табе так сябе паводзіць.

— А ты?

— Кажу: больш не буду, — усмешка далася яму з неймавернай цяжкасцю. — А яшчэ сказаў, што больш піць не буду... Цяжка, — паўтарыў С. — І маральна, і фізічна. То, можа, грошы ёсць? — ён са спадзяваннем паглядзеў на мяне, — і адразу пабяцаў: — аддам.

Разумеючы стан С. — мала таго, што цяжка пасля ўчарашняга, дык яшчэ і пад выхаванне патрапіў, я запэўніў яго:

— Сам пастаўлю.

С. вельмі абрадаваўся такому павароту сітуацыі і адразу прапанаваў:

— То пайшлі ў магазін.

— Пайшлі.

Ідзём сабе, а С. глядзіць ужо і наперад:

— Бяром пляшку і ў парк Горкага.

— У які парк?! — ўскрыкнуў я. — Хочаш, каб злавілі і ў міліцыю забралі. Яшчэ гэтага неставала: у час рабочага дня распіваем спіртное ў грамадскім месцы.

Мой аргумент адразу падзейнічаў на С.

— Тады дзе? — задумаўся ён.

— У кабінеце, — спакойна адказаў я.

— Але я слова даў, — С., як чалавек сумленны, захваляваўся. — Сказаў Жуку, што больш піць не буду. А калі ён «накрые» нас у кабінеце?

— Дадзенае слова, — абнадзеіў я С., — будзе мець сілу з заўтрашняга дня. А сёння, — дадаў цалкам сур’ёзна, — яшчэ можна.

— Можа, і сапраўды можна, — настрой С. узняўся, але адразу ж С. і засумняваўся: — Не жартуеш?

— Якія могуць быць жарты? — супакоіў яго.

Узялі, што трэба. А ў якасці закускі пачак пячэння. Вярнуліся ў рэдакцыю. зайшлі ў кабінет. Тут С. і кажа:

— Можа, кабінет не будзем зачыняць.

— Сапраўды, — пагаджаюся з ім, — нават крыху прыадчынім. Маўляў, сядзім сабе і працуем. Ніхто нічога і не здагадаецца.

Хуценька зрабілі сваю справу, як ні ў чым не было жуём пячэнне, як тут на парозе з’яўляецца Жук. Ён уважліва паглядзеў на нас. Ад ягонага позірку, як мне падалося, С. ажно плечы ўціснуў. А Жук засмяяўся:

— Паспелі? — і пайшоў да сябе.

Аднак усё адно пасля добрай пахмелкі С. расхацелася страляцца.

Народны артыст Ц. і лёс майго пашпарта

Уладзімір Крук, аддаўшы «ЛіМу» ці не сорак гадоў, па абавязку сваёй працы, зразумела, сустракаўся як з многімі пісьменнікамі, так і дзеячамі мастацтва, культуры. Таму ведаў нямала і таго, што, як кажуць, не для друку. Шкода, але ў мяне няма звычкі пачутае запісваць. Таму, згадваючы аповеды Уладзіміра Андрэевіча, даводзіцца спадзявацца на ўласную памяць. Яна ж «занатавала», прынамсі, тры гісторыі з жыцця народнага артыста СССР Ц., самім жа маэстрам і расказаныя. Гэтыя гісторыі нельга ўспрымаць без смеху.

Стаіць аднойчы Ц. на трамвайным прыпынку насупраць свайго дома, а жыў ён непадалёку ад Вайсковых могілак. Раніца марозная, таму Ц., каб хоць крыху сагрэцца, у адзін бок пройдзе, у другі. Людзей не так і шмат, то месца на пляцоўцы хапае. Выйшлі на вуліцу толькі тыя, каму, як і яму, неабходна ісці на работу, ці хтосьці выбраўся з цёплай кватэры па нейкіх пільных справах. Ходзіць Ц. узад-уперад, і пачынае заўважаць, што нейкі мужчына надта ж пільна да яго прыглядаецца. Нават не да яго самога, а глядзіць на ягоныя ногі. Быццам стараецца высветліць, што за абутак у яго.

Ад такога ўважлівага позірку Ц. нават не па сабе стала. Збіраўся ўжо што-небудзь сказаць мужчыну, але той апярэдзіў яго. Падышоўшы бліжэй, ён ціха, каб ніхто не пачуў, запытаўся ў яго:

— Прабачце, а вы ўсё апранулі?

Ц. ажно ўздрыгнуў, сабраўся абурыцца ад такой бестактоўнай, як яму падалося, цікаўнасці. А мужчына між тым працягвае:

— Вы на ногі свае паглядзіце...

— На ногі? — здзівіўся Ц., — а што, па вашаму, з мамі нагамі?

— З нагамі то нічога, — мужчына дазволіў сабе ўсміхнуцца, — але вы забыліся.... — Ён засмяўся, не ведаючы, ці трэба гаварыць усю праўду, аднак усё ж адважыўся: — Прабачце, даражэнькі, але вы штаны забыліся надзець.

Зірнуў Ц. уніз і...

Сапраўды, без штаноў стаіць. У адных кальсонах і, зразумела, у чаравіках і паліто. А штаноў... Штаны то не надзеў.

— Гэта ж спяшаўся, — сказаў ён, апраўдваючыся. — Вялікі дзякуй вам, вялікі дзякуй, — і паспяшаўся дамоў.

Паколькі Ц. чалавек быў знакаміты і аўтарытэтны, то яму з рознай нагоды нярэдка званілі і з ЦК КПБ. Так было і гэтым разам. Аднак да тэлефона падышоў не сам Ц., а ягоны малалетні ўнук. На просьбу паклікаць дзядулю, ён адказаў:

— Дзядуля заняты, — і, як добра выхаваны хлопчык, дадаў: — Ператэлефануйце, калі ласка, праз хвілін дзесяць.

Праходзяць гэтыя хвілін дзесяць, у кватэры Ц. зноў раздаецца тэлефонны званок. Як мае быць, зноў трубку здымае ягоны ўнук. І гэтаксама, як дагэтуль, праяўляе ветлівасць:

— Дзядуля ўсё яшчэ заняты. Калі няцяжка, патэлефануйце яшчэ праз хвілін дзесяць.

Праз дзесяць, дык праз дзесяць. Іншага выйсця няма, але і трэцім разам не ўдалося даклікацца Ц. Тады той, хто настойліва дабіваўся размовы з ім, не вытрымаў, пацікавіўся:

— А чым гэта твой дзядуля так доўга заняты?

— Як чым? — здзівіўся ўнук.— Ён у туалеце сядзіць.

Яшчэ праз некалькі хвілін давялося здзіўляцца ўжо самому Ц. Унук, калі дзед нарэшце выйшаў з туалета, паведаміў, што яму званілі з ЦК. Аднак не прызнаўся, што раскрыў «сакрэт» такой доўгай ягонай адсутнасці. Дый, хутчэй за ўсё, з-за свайго малалецтва ў гэтым не ўбачыў нічога незвычайнага. А тут якраз зноў зазваніў тэлефон. Ц. узяў трубку, а ў ёй голас работніка ЦК, з якім ён быў у добрых, зусім не афіцыйных адносінах. Можна ўявіць сабе становішча Ц., калі той, паздароўкаўшыся з ім, засмяяўшыся, а потым запытаўся:

— Са стулам у вас хоць усё ў парадку?

Прыехаў Ц. неяк па справах у Маладзечна. Паколькі гэты ягоны прыезд быў загадзя агавораны, то ён па прыбыцці адразу накіраваўся да першага сакратара райкама партыі. У прыёмнай сакратарка, пазнаўшы Ц., абрадавалася:

— Чакаем вас, чакаем, — яна замітусілася. — Іван Васільевіч, хоць і заня­ты, але сказаў, каб адразу заходзілі да яго.

— Магу крыху і пачакаць, — сціпла адказаў Ц.

— Што вы, якое чаканне, — з гэтымі словамі яна адчыніла дзверы ў кабінет першага сакратара: — Калі ласка...

Увайшоў Ц. у кабінет, а там, апроч Івана Васільевіча, знаходзіцца яшчэ невядомы мужчына, па выглядзе якога відаць, што ў яго нейкія непрыемнасці. Першы сакратар падняўся з крэсла, ці не подбегам накіраваўся да Ц. Паздароўкаўшыся, ён запытаўся:

— Вы не супраць, калі ў вашай прысутнасці завяршу гэтую няпростую размову? — ён паказаў у бок мужчыны з самотным выглядам.

— А што за размова? — пацікавіўся Ц. у першага сакратара.

— Дадумаўся партыйны білет згубіць, — ён паглядзеў на мужчыну так сурова, што той ажно ўціснуў галаву ў плечы.

— Можа, яшчэ знойдзецца, — ціха прамовіў віноўнік.

— Зной-дзе-цца, — перадражніў яго першы сакратар. — Галавой трэба было думаць. Дый піць меней.

Ц., які і сам быў не супраць узяць чарку, асабліва яму падабаўся партвейн, таму па аналогіі з ім ён усё віно назваў «парційнае», пры апошніх словах сакратара ўздрыгнуў.

— Усё павінна быць у меру, — прагучала з ягоных вуснаў.

— Вось, бачыш, — развіў ягоную думку далей Іван Васільевіч, — разумна трэба піць, а ты нажраўся, — ён пагардліва паглядзеў на віноўніка. — А яшчэ перадавы механізатар...

Не сказаць, каб Ц. гэты выхаваўчы працэс асабліва падабаўся, але нічога не заставалася, як рабіць выгляд, што і ён неабыякавы да таго, што адбываецца. Таму і згадзіўся з сакратаром:

— Сапраўды, нягожа перадавому механізатару так паступаць.

— Вось бачыш, — узрадаваўся сакратар райкама партыі, — не да твару перадавіку губляць партыйны білет. І, увогуле, які гэта камуніст, калі губляе свой галоўны дакумент. Вы таксама, мабыць, такой думкі? — звярнуўся ён да Ц., чакаючы ўзамаразумення.

— Праўду кажаце, — згадзіўся Ц.

— Чуў? — запытаўся першы сакратар райкама ў механізатара.

— Хіба я глухі? — пацвердзіў той. — Кажу вам, выпраўлюся.

Пасля гэтага сакратар вырашыў выкарыстаць яшчэ адзін выхаваўчы аргумент, які, як здавалася яму, мусіць мець асаблівае ўздзеянне на віноўніка.

— Ты можаш уявіць сабе, каб народны артыст СССР Ц. згубіў партыйны білет?

Механізатар задумаўся, як бы лепей адказаць, але Ц. апярэдзіў яго.

— Ніколі не згублю, — на адным дыханні выпаліў ён і ўсміхнуўся: — Бо яго ў мяне няма.

Запанавала нямая сцэна.

Першы сакратар райкама партыі ад здзіўлення ўтаропіўся ў Ц., не ведаючы, як зрэагаваць на пачутае.

Перадавы механізатар, нарэшце, дазволіў сабе непрыкметна ўсміхнуцца.

Ц. ж, які ніколі не з’яўляўся членам Камуністычнай партыі, разумеў, што пасля гэтага размова, якая паспела надакучыць яму, скончыцца.

Маўчанне парушыў першы сакратар райкама партыі.

— Можаш ісці, — сказаў ён перадавому механізатару.

Калі ж той памкнуўся да выхаду, дадаў:

— Не знойдзецца білет, будзем дублікат выдаваць, — і цяжка ўздыхнуў: — Нарабіў ты мне клопатаў.

Ц. хацелася сказаць: «Не прымалі б гэтага перадавіка ў партыю, то і клопатаў не мелі б», але прамаўчаў. Чалавеку ж і так дасталося.

Мяне, у адрозненне ад гэтага механізатара, ніхто прымаць у партыю не спяшаўся. Таму, нягледзячы на шмат якія прыгоды, губляць партыйны білет, якога ў мне не было, не даводзілася. Затое не пашанцавала з пашпартам.

Трэба ж так здарыцца, што ён у мяне прапаў акурат тады, калі ў Мінску масава пачалі прапісваць усіх жадаючых. Пайшлі на гэта з-за таго, што паўстала пытанне аб будаўніцтве метро. Дазвол жа на гэта можна было атрымаць толькі ў Маскве. Там жа яго давалі толькі тым гарадам, у якіх колькасць насельніцтва перавысіць мільён чалавек. Таму і пачала ў Мінску спешна праводзіцца суцэльная прапіска. Дастаткова было толькі знайсці таго, хто згодзен прапісаць у сябе. Якая плошча будзе пры гэтым на аднаго чалавека, увагі не звярталі.

Паколькі я не быў прапісаны, то з’явілася магчымасць жыць у сталіцы не на птушыных правах. Знайшліся і знаёмыя, гатовыя прапісаць мяне ў сябе.

Аднак трэба ж так здарыцца, што акурат у гэты момант, калі «звезда плени­тельная счастья» гатова была вось-вось запаліцца на даляглядзе майго жыцця, з жахам даведаўся, што пашпарт знік. Спачатку падумаў, што, магчыма, ён дзе-небудзь заваліўся сярод папер і праз колькі дзён удасца знайсці яго. Аднак спадзяванні аказаліся марнымі.

Дый хутка ўпэўніўся, што шукаць больш няма сэнсу. Успомніў, што за некалькі дзён да прапажы мой сябар, з якім разам кватараваў, на падпітку згроб усё, што ляжала на стале, у тым ліку і паперы, а потым выкінуў у сметніцу. Тады я не надаў гэтаму вялікага значэння, а цяпер....

Трэба было тэрмінова атрымліваць новы пашпарт. Але аказалася, што не так усё і проста. Калі пайшоў у аддзяленне міліцыі раёна, на тэрыторыі якога тады пражываў, са мной і гаварыць не сталі: ты ў нас не прапісаны, звяртайся па адрасе сваёй ранейшай прапіскі. Апошні раз я прапісваўся толькі ў Драгічыне. Потым прызвалі ў армію, а пасля звальнення ў запас працаваў у Капылі, Слуцку, так і не прапісваючыся. Атрымлівалася, што трэба звяртацца ў Драгічын.

Я, праўда, пайшоў іншым шляхам. Пра тое, у якім становішчы апынуўся, напісаў у рэдакцыю маскоўскага часопіса «Человек и закон», рэдакцыя якога рэгулярна давала розныя юрыдычныя кансультацыі. Адказ, на маё здзіўленне, прыйшоў вельмі хутка. Самае галоўнае, абнадзейваючае для мяне: пашпарт мне павінны былі выдаць усё-такі ў Мінску. Зноў пайшоў у аддзяленне міліцыі, паказаў адказ з Масквы, але там настойвалі на сваім. Маўляў, у рэдакцыі «Человека и закона» памыляюцца. І нават паказалі мне нейкі дакумент, паводле якога я ўсё ж мусіў звяртацца ў горад, дзе быў раней прапісаны. Значыць, у міліцыю Драгічына. Кола замкнулася.

Шмат хто са знаёмых, дзякуючы прапісному паслабленню, пачаў ужо жыць у Мінску на законных правах, а я ніяк не мог знайсці выйсце са складанага становішча, у якое нечакана патрапіў. Ніхто не хацеў ісці мне насустрач. І наўрад ці чаго б дабіўся, калі б не расказаў пра свае блуканні па пакутах свайму колішняму рэдактару. Адбылося гэта ў час аднаго з маіх прыездаў у горад, дзе пачыналася мая прафесійная біяграфія.

Як і мае быць, зайшоў у рэдакцыю. Пасядзелі з Віктарам Антонавічам, пагаварылі. Здавалася б, настрой мусіць узняцца, а ён у мяне, як кажуць, на нулі. Гэта не прайшло незаўважным ад Каваленкі.

— Непрыемнасці нейкія ў цябе? — запытаўся ён.

Я і расказаў яму, у чым прычына такога майго гнятлівага настрою.

— Чаму раней не сказаў? — засмяяўся Віктар Антонавіч і адразу абнадзеіў: — Гэтую праблему мы імгненна вырашым.

— Не можа таго быць, — засумняваўся я.

— Ты мне не верыш? — ён пачаў набіраць нумар тэлефона начальніка драгічынскай міліцыі. Паздароваўся з ім, для прыліку колькі слоў пра надвор’е сказаў, здароўем пацікавіўся, а пасля і пытаецца ў яго:

— Ты вельмі заняты? Кажаш, што для мяне заўсёды свабодны? То мы зойдзем да цябе з адным харошым хлопцам.

Хутка мы былі ў прыёмнай начальніка міліцыі. Сакратарка памкнулася сказаць, што начальнік заняты, але Каваленка апярэдзіў яе:

— Сказаў, каб тэрмінова зайшлі да яго.

Увайшлі мы ў кабінет начальніка міліцыі, а ў таго сядзяць двое юнакоў. У чымсьці сітуацыя, падобная на тую, якую ўбачыў ародны артыст СССР Ц. у кабінеце першага сакратара Маладзечанскага райкама партыі. З адной толькі розніцай. Там партыйны кіраўнік распякаў перадавога механізатра, які згубіў партыйны білет, а галоўны драгічынскі міліцыянер выхоўваў тых, каго прывялі п’янымі.

Пра гэта мы даведаліся, калі ён пры нас прадоўжыў свой урок «назида­тельности».

— Так і быць, — злітаваўся начальнік міліцыі, — на работу не паведамім, але штраф заплаціць давядзецца.

Задаволеныя такім зыходам, хлопцы з радасцю пакінулі кабінет. Як толькі яны зачынілі за сабой дзверы, Каваленка коратка патлумачыў сітуацыю, у якую трапіў я. Уважліва выслухаўшы яго, начальнік міліцыі сказаў:

— Пашпарт павінны выдаць усё ж у Мінску, ёсць жа, — патлумачыў ён, — наконт гэтага яшчэ адзін дакумент, — ён палез нават у сейф, каб пераканаць нас, што не хлусіць, але Віктар Антонавіч спыніў ягонае памкненне:

— Ды верым мы табе, але дапамажы хлопцу.

— Калі ты просіш, адмовіць не магу, — адказаў начальнік міліцыі і, звяртаючыся да мяне, пачаў: — Так: ехаў ты ў поездзе, павесіў пінжак...

— Ды не ехаў я ні ў якім цягніку, — запярэчыў я.

— Не перабівай, — строга сказаў начальнік міліцыі. — Значыць, ты ў вагоне павесіў пінжак і пайшоў у тамбур. Вярнуўся, а пінжак укралі. Разам з пашпартам... Зразумеў?

Я нічога не зразумеў, але пацвярджальна кіўнуў галавой.

— То бяры ручку і пішы на маё імя заяву. Толькі падрабязней раскажы, як усё гэта было.

Каваленка перапыніў яго:

— Саша што хочаш напіша.

— Што хочаш — не трэба, — сур’ёзна зазначыў начальнік міліцыі, і да мяне: — Паўтараю: у заяве ўсё падрабязна раскажы і папрасі замест украдзенага выдаць новы пашпарт.

Узяўшы ў рукі тэкст маёй заявы, ён, уважліва прачытаўшы яе, застаўся вельмі задаволены:

— Сапраўды, пісаць умее.

— Мой кадр, — радасна засведчыў Віктар Антонавіч.

— То і далей такіх хлопцаў выхоўвай, — пажадаў яму начальнік міліцыі. — Праз месяц пашпарт будзе гатовы, — і, быццам апраўдваючыся, дадаў: — Раней не магу, такое правіла.

Самагонка на кухні і партбілет у кішэні

Паўтараю: камуністам я не быў, таму і згубіў не партыйны білет, а пашпарт. Але праходзіў час і я ўсё больш пачаў думаць, а чым я горшы за іншых. Няўжо па-ранейшаму так і не гатовы далучыцца да кагорты тых, хто з’яўляўся «розумам, гонарам і сумленнем» эпохі. Як быццам розумам не абдзелены. Сумленне маю. Не надта ганарлівы? Дык гэтага гонару з лішкам у іншых. Атрымліваецца, што для стварэння агульнага партрэта вернага ленінца якраз і падыходжу. Ды не тут было. Як кажуць, тварам не падыходзіў.

Гэта цяпер усе тыя, хто некалі займаў розныя пасады, дзякуючы свайму членству, у грудзі грукаюць, што іх, бедных, маўляў, сілком туды цягнулі, а тады, «бедалагі» самі рваліся, ў яе, быццам у атаку ішлі, не шкадуючы нікога, хто трапляўся на іхнім шляху. І, зразумела, стараліся, каб ніхто не стаў камуністам з тых, каго яны не адносілі да сваёй.... Прабачце, хоць гэта прагучыць і грубавата, але слова «хеўра» ў дадзеным выпадку самае дакладнае.

Памятаю, як аднойчы з Алесем Пісьмянковым на вуліцы выпадкова сустрэліся з тагачасным сакратаром партыйнай арганізацыі Саюза пісьменнікаў БССР, вядомым празаікам К. Гэты празаік, заўсёдны аптыміст, весяльчак — з тых, пра каго кажуць: «улыбка до ушей, хоть завязочку пришей», убачыўшы Алеся, расплыўся ва ўсмешцы:

— Дзе гэта ты прапаў?

— Як дзе? — здзівіўся Пісьмянкоў. — Як хадзіў на работу (ён тады працаваў у «Полымі». — А. М.), так і хаджу.

— Я не пра гэта. Ты ж абяцаў напісаць заяву аб уступленні ў партыю...

— Няўжо? — Пісьмянкоў зрабіў выгляд, што чуе пра гэта ўпершыню. — А можа, не трэба?

Тыя, хто добра былі знаёмы з Алесем, неаднойчы маглі ўпэўніцца, што ў яго была даўняя звычка: калі штосьці збіраецца зрабіць, абавязкова мусіць з кім-небудзь некалькі разоў абмеркаваць гэта. Так было і тады, калі рыхтаваў да друку сваю першую кнігу вершаў «Белы камень». «А мо ранавата?» — неаднойчы даймаў ён і мяне дый іншых гэтым пытаннем. Выбіралі яго сакратаром Саюза пісьменнікаў БССР — тое ж самае: «Ці трэба? Пойдуць размовы: малады яшчэ». З уступленнем у партыю аналагічная сітуацыя. Усё аднекваецца, сумняваецца, хоць і разумее, што ўступаць трэба. Такі ўжо характар чалавек меў. Яму заўсёды трэба было, каб хтосьці пераконваў яго ў неабходнасці таго, у чым ён і сам не сумняваўся, але рабіў выгляд, што вагаецца.

Сакратар партыйнай арганізацыі, не атрымаўшы ад Пісьмянкова пэўнага адказу, тым часам пачаў гаварыць і пра тое, і пра гэта — чалавек ён гаваркі, чымсьці падобны на Пісьмянкова. Па натуры гэткі ж вясёлы, таму лёгка пераскокваў з адной тэмы на другую. Нават дагаварыўся да таго, што пачаў расказваць нам пра тое, як гнаў на кухні ... самагонку. Мы ажно раты раскрылі: як проста, аказваецца, усё і які добры вынік можна атрымаць за такі кароткі час. Да ўсяго з невялікімі фінансавымі затратамі.

— Трэба паспрабаваць, — загарэўся жаданнем Алесь.

К., будучы ўпэўненым, што Пісьмянкоў ужо «созрел» і для працягу той сур’ёзнай размовы, з якой пачалі, з упэўненасцю сказаў:

— То заўтра чакаю цябе з заявай.

Алесь усміхнуўся:

— А навошта спяшацца? — і нечакана для К., дый для мяне таксама прапанаваў: — Прыміце спачатку Марціновіча.

Сакратар партыйнай арганізацыі не чакаў ад яго падобнай прапановы. Тым больш не гатовы быў для адказу на яе. Таму, прамаўчаўшы наконт прапановы Пісьмянкова, не знайшоў нічога лепшага, як паспешна развітацца з намі.

— Прабачце, хлопцы, — паціснуў ён нам рукі, спачатку Алесю, потым мне, — можна было б яшчэ пагаварыць, толькі спяшаюся дахаты.

На тым і развіталіся.

Так і было вырашана маё пытанне з членствам у КПСС.

Да гэтага пытання я не звяртаўся нават тады, калі сакратаром партыйнай арганізацыі СП БССР стаў празаік С., чалавек сумленны ўжо хоць бы таму, што не збіраўся хаваць прычыну сваёй згоды заняць гэтую пасаду ў той час, калі так званыя «перабудавачныя вятры» дзьмулі ўжо ва ўсю моц, узнімаючы на паверхню розную брыдоту, якая нічога іншага не ўмела рабіць, як кляйміць камунякаў. Гэты С. ва ўсякім разе мне сказаў: «Чуў, што партыйным кіраўнікам зарплату падымаюць у два разы. То чаму б не папрацаваць, а далей што будзе, то будзе».

Што далей было, кожнаму вядома: развал СССР, руйнаванне КПСС. Перад гэтым жа самыя ўвішныя партыйныя пацукі пачалі разбягацца, не сумняваючыся, што хутка іхні карабель патоне. На іх месца прыходзілі тыя, хто не расстраціў яшчэ веры ў савецкую ўладу. Яны належалі да тых, каго гэтыя пацукі, маючы ўладу і сілу, на адказныя пасады стараліся не пускаць. Адзін з такіх пісьменнікаў, паэт П. і ўзначаліў партыйную арганізацыю Саюза пісьменнікаў БССР у гэты складаны час, а потым стаў працаваць і ў ЦК КПБ.

То ён і прапанаваў мне:

— Уступай у партыю. Я і з В. перагаварыў, — ён меў на ўвазе галоўнага рэдактара «ЛіМа». — Ён не супраць.

— А ці трэба? — шчыра засумняваўся я. — Тым больш цяпер, калі паўсюдна такі раздрай.

— Гэта ты так думаеш, а ў некаторых думка іншая.

Такое сцвярджэнне мяне заінтрыгавала.

— І хто гэтыя «некаторыя», у каго іншая думка? — пацікавіўся я.

— Вельмі ў партыю рвецца Т., — ён назваў аднаго маладога супрацоўніка «ЛіМа», які потым стаў адным з самых агалцелых «сведамых».

— Зразумей, — працягваў П. — На рэдакцыю выдзелена адна вакансія. Ты ўступаеш, а Т., — П. засмяяўся, — будзе чакаць.

Чаго-чаго, а каб Т. уступаў у партыю, я не хацеў. Вельмі ж не падабаўся ён мне. Вечна насуплены, пануры. Да ўсяго нейкі ўнутрана ваяўнічы. Калектыў штотыднёвіка невялікі, усе адзін аднаго добра ведаюць, а ён ходзіць па калідоры, амаль ні з кім не здароўкаецца, на ўсіх глядзіць пагардліва. Каму-каму, падумалася мне, а яму трэба перакрыць клапан.

— Уступаю, — не вагаючыся заявіў я П.

Але аказалася ўсё не так проста, як думалася мне. Менавіта ў гэты час трэба было паслаць каго-небудзь на вучобу ва ўніверсітэт марксізму-ленінізму пры Мінскім абкаме КПБ. Да «перабудовы» жадаючых вучыцца ў ім было дастаткова, хоць і даводзілася на заняткі хадзіць пасля вучобы, а цяпер ніхто не хацеў з гэтым універсітэтам звязвацца. Само сабой зразумела, што ад «ЛіМа» прапанавалі вучыцца ў ім мне. Давялося згадзіцца. Адбылося ўсё, як у той даўняй песні «Партия сказала: «надо», комсомол ответил: «есть!»

Каштавала мне нерваў тая вучоба! Яшчэ якіх нерваў каштавала. Толькі што нарадзіўся ў мяне другі сын. Жонка просіць, каб дапамагаў. Пасля работы стамляюся як ніколі, бо ноччу з-за плачу малога не высыпаюся. А тут яшчэ гэтыя заняткі. Праўда, на іх я надта і не хадзіў. Тым больш, што праз некаторы час з адным музыкальным крытыкам, які таксама рыхтаваўся стаць «марксістам-леніністам», знайшлі прымальнае выйсце. Пачалі заняткі наведваць па чарзе, адзін аднаго адзначаючы.

У час жа заняткаў чым толькі не займаліся: і штосьці чыталі, і красворды разгадвалі, і нават пісалі свае матэрыялы. Выкладчыкі, якія на падобным навучанні зубы з’елі, ставіліся да ўсяго спакойна і з разуменнем. Для іх галоўным было адчытаць чарговую лекцыю і спраўна атрымаць свой заробак.

Аднак аднойчы з’явіўся ў нас новы выкладчык. Штосьці па эканоміцы чытаў, якая, зразумела, мне, як і, дарэчы, шмат каму іншаму неабходна была, як таму сабаку мыш. Выкладчык жа той, які перабраўся нядаўна ў Мінск з нейкага абласнога цэнтра, быў ці то наіўны, ці то палахлівы. Хоць, бадай, у ім спалучалася і тое, і другое, у чым я хутка ўпэўніўся, калі ён пачаў сваю чарго­вую лекцыю, а кожны з нас заняўся сваёй справай. Іншыя выкладчыкі рабілі выгляд, што нічога не заўважаюць, а гэты пачаў хадзіць паміж радамі.

Падыходзіць да мяне. Я спакойна чытаю газету, нібыта поруч нікога і няма. Ён жа, не адыходзячы, працягвае лекцыю, даючы зразумець, што я павінен адкласці газету ў бок. Але я працягваю рабіць выгляд, што ні пра што не здагадваюся. Нарэшце, ён не вытрымлівае.

— Вы хіба не збіраецеся здаваць экзамен? — пытаецца ў мяне.

— Канечне, — адказваю з такой рашучасцю, быццам гатовы зрабіць гэта хоць зараз.

— І як вы будзеце здаваць? — дапытваецца ён.

— А гэта ўжо ад вас залежыць, — спакойна кажу я, нават не ўзняўшы голаву.

Да яго, мабыць, даходзіць бессэнсоўнасць гэтага дыялогу, бо, нічога больш не сказаўшы, пайшоў да свайго стала, называючы нейкія лічбы — лекцыя працягвалася.

Вучоба прабегла непрыкметна, прыйшоў і час здаваць экзамены. Сталася так, што першы экзамен я здаваў менавіта яму. Пры тым нечакана для сябе. Атрымалася так, што прапусціў заняткі два разы запар, таму і не ведаў, што курс лекцый ужо прачытаны. Як нічога і не было спяшаюся ў знаёмую аўдыторыю. Захожу і — вачам сваім не веру: у ёй сядзіць за сваім сталом толькі адзін гэты выкладчык.

— А дзе астатнія? — пытаюся ў яго.

— Падыдуць, — адказвае ён, — вы што, не ведаеце, што сёння экзамен?

Давялося прызнацца, што гэта сапраўды так. Ён, зразумела, чакаў, што я

запытаюся, калі можна будзе прыйсці здаваць іншым разам, аднак падобны варыянт у мае планы не ўваходзіў

— То можна здаваць? — пытаюся.

— Як здаваць? — ён паглядзеў на мяне такімі вачыма, што мне ажно шкода яго.

Падумаць толькі: ёсць жа наіўныя людзі, якія ўсур’ёз вераць, што мне, які адправацаў на той час у «ЛіМе» амаль трыццаць гадоў, неабходны веды па эканоміцы. Але, канечне ж, прамаўчаў. Толькі, уважліва паглядзеўшы на яго, даўшы зразумець, што ўспрымаю яго разумным чалавекам, нібыта сам сабе сказаў:

— І які білет лепей узяць?

Ён на гэта нічога не адказаў. Я ж узяў першы білет, што патрапіўся мне пад руку, і нават не чытаючы, што ў ім напісана, усміхнуўся:

— Я працую ў газеце «Літаратура і мастацтва». Літаратура і мастацтва, — паўтарыў я.

— Разумею, — адказаў ён.

Да яго нарэшце дайшло, што мне ўся гэтая эканоміка, як зайцу стоп-сігнал. Мы пагаварылі з ім крыху на «отвлеченныя темы» і разышліся так, як разыходзяцца людзі, якія разумеюць адзін аднаго з паўслова. Усё ж я не даацэньваў гэтага выкладчыка. Ён аказаўся чалавекам разумным. Вельмі разум­ным: у маёй залікоўцы з’явілася першае «выдатна». Дарэчы, не дурнейшымі былі і іншыя выкладчыкі. Таму і атрымаў я дыплом аб заканчэнні ўніверсітэта марксізму-ленінізму з адзнакай. Гэтак высока былі ацэнены веды яшчэ аднаго журналіста з нашай групы. На жаль, яго ўжо няма ў жывых. Грошы таленавітага чалавека загубілі. Заняўся нейкім ценевым бізнесам і яго забілі ў Ялце ці ў нейкім іншым паўднёвым горадзе. Відаць, грошы не падзялілі. На шчасце, я бізнесам не займаюся...

Пытанне аб прыёме мяне ў рады КПСС, праўда, канчаткова вырашылася яшчэ да заканчэння мною ўніверсітэта марсізму-ленінізму. Праходзячы навучанне ў ім, я, канечне, думаў, што ніякіх праблем з гэтым не будзе. Але гэта я так думаў. Дарэчы, гэтаксама меркавалі галоўны рэдактар В. і сакратар партыйнай арганізацыі П. Аднак у кіраўніцтве СП БССР знайшліся і тыя, хто не асабліва радаваўся такой маёй перспектыве. Пра што я і даведаўся ад П. Праўда, ён жа і запэўніў, што ўсё будзе ў парадку. Маўляў, В. перагаварыў з Нічыпарам.

Гэта быў адзін з тых галоўных рэдактараў П., які ўзначальваў «ЛіМ» яшчэ да маёй працы ў штотыднёвіку. Гэты Нічыпар, як сказаў сакратар партыйнай арганізацыі, хоць і без асаблівай ахвоты, але згадзіўся падтрымаць маю кандыдатуру. Першы ж сакратар праўлення СП БССР Г. павінен прыслухацца да меркавання В.

— Так што тэрмінова збірай рэкамендацыі, — сказаў П.

— Як тэрмінова? — удакладніў я.

— Дзень-другі і каб былі.

Часу — у абрэз. Першым, да каго звярнуўся, быў вядомы паэт Браніслаў Спрынчан. Браніслаў Пятровіч, не вагаючыся, згадзіўся даць рэкамендацыю. Толькі перапытаў:

— Чаму раней не звярнуўся?

— Не ад мяне залежала.

— Не хвалюйся, — адказаў ён і слова сваё стрымаў, назаўтра неабходная рэкамендацыя для ўступлення ў рады КПСС была ў мяне на руках. А вось яшчэ з адной выйшла праблема.

Ніколькі не сумняваўся, што яе дасць той паэт С., з якім столькі працавалі ў «ЛіМе». Я шмат яму дапамагаў з адказамі пачынаючым аўтарам. У «ЛіМ» на той час лістоў прыходзіла шмат, асабліва актыўнасць праяўлялі тыя, хто спрабаваў пісаць вершы. Менавіта спрабаваў, бо пераважалі такія творы, якія пры ўсім жаданні нельга прапаноўваць у друк. За тыдзень-другі такіх гора-аўтараў набіраўся не адзін дзясятак. Кожнаму неабходна было своечасова адказаць. З гэтым у той час было строга. Таму С., узяўшы кіпу канвертаў, заходзіў да мяне ў кабінет.

— Зноў назбіралася. З мяне належыць, — гэта гучала, як пароль.

Я садзіўся за пішучую машынку. Працэс адказаў у нас быў даўно настолькі адрэгуляваны, што працавалі, быццам вопытныя рабочыя ля канвеера. Там неабходна хутка ўставіць чарговую дэталь у неабходнае месца, а нам гэтаксама хутка адказаць чарговаму аўтару. Тэкст быў па сутнасці адзін і той жа. Прыкладна такі: «Вялікі дзякуй за ўвагу да нашай газеты. Вельмі прыемна, што спрабуеце сябе ў літаратуры. На жаль, пакуль што вашы творы слабыя ў мастацкіх адносінах. Больш чытайце сапраўднай літаратуры. З павагай загадчык аддзела літаратуры С.». Толькі ўверсе ставілася ў залежнасці ад прозвішча аўтара: «Шаноўны тав. Іваноў», ці «Шаноўны тав. Сідараў» і г. д.

Праўда, аднаму аўтару, які вельмі ўпадабаў пісаць вершы, прысвечаныя Брэжневу, даводзілася адказваць крыху інакш. Тэма ж далікатная, чаго добрага паскардзіцца ў ЦК КПБ. А пасля такога адказу паспрабуй паскардзіся: «Паважаны тав. Іваноў! Вельмі прыемна, што Вы прысвячаеце свае творы Генеральнаму сакратару ЦК КПСС Л. І. Брэжневу. Сапраўды, Леанід Ільіч сваёй дзейнасцю на карысць партыі і краіны заслугоўвае такой высокай пашаны. Зразумейце, аднак, нас правільна. Паколькі тэма гэтая на дзіва адказная, хацелася б, каб, дасягнулі большага майстэрства, пераканальнасці. З павагай.»

Пасля гэтага, зразумела, як кажуць, пайшла пісаць губерня. Гэты Іваноў дасылаў нам чарговыя вершы, прысвечаныя любімаму Леаніду Ільічу. Мы давалі чарговыя адказы. І ніводзін бок не заставаўся ў крыўдзе.

Адным словам, я думаў, што С., не задумваючыся, дасць мне рэкаменда­цыю. На жаль, памыліўся ў ім. Як, дарэчы, памыляўся ў многіх людзях. Як і цяпер працягваю памыляцца. Пачуўшы аб маёй просьбе, С. пачаў нешта казаць наконт таго, што вельмі заняты. Я разумеў: чалавек ён быў не тое, што асцярожны, а нейкі нерашучы.

Я не стаў угаворваць. Дый не стаў доўга шукаць яшчэ каго-небудзь, хто даў бы мне рэкамендацыю. Як не хацелася мне адрываць ад работы шаноўнага Івана Пятровіча Шамякіна, патэлефанаваў яму.

— Алесь, з задавальненнем зраблю гэта, — пачулася ў трубцы.

— Калі зайсці? — пытаюся.

— З’езджу ў Маскву, вярнуся, то і заходзь.

— Але мне трэба тэрмінова.

— Тады пішы і прынось на подпіс.

С. вагаецца, а народны пісьменнік Герой Сацыялістычнай Працы гатовы дапамагчы не задумваючыся.

— Дзякую, Іван Пятровіч, — кажу. — Але ў мяне не атрымаецца. Вопыту не маю ў напісанні.

— То што рабіць? — задумаўся Шамякін.

— Хуценька накід, Іван Пятровіч, зрабіце, — падказваю, — а я забяру і перадрукую і прынясу вам на подпіс

Шамякін згадзіўся, толькі запытаўся:

— А якую-небудзь грамадскую нагрузку ў Саюзе маеш?

— Член групы народнага кантролю.

— Гэта добра.

Праз колькі часу чарнавы варыянт рэкамендацыі быў у маіх руках. Берагу яго як рэліквію: не ў кампартыі справа, — была яна і няма яе, а дарагая для мяне гэтая рэкамендацыя тым, што гэта яшчэ адно сведчанне таму, наколькі Іван Пятровіч Шамякін быў не толькі выдатным пісьменнікам, а і цудоўным чалавекам. Не магу не прывесці яе цалкам:

Рекомендация

Я, член КПСС с июня 1943 года, партбилет № 12098008, Шамякин Иван Петрович, главный редактор Белорусской советской энциклопедии, знаю тов. Мартиновича Александра Андреевича по совместной творческой и об­щественной работе в Союзе писателей Белоруссии с сентября 1972 года. Тов. Мартинович А. А. является сотрудником газеты «Літаратура і мастацтва», в настоящее время работает заведующим отделом информации. Активный, принципиальный, требовательный журналист, критик, посто­янно выступающий со статьями по актуальным проблемам литературы и жизни. Тов. Мартинович принимает активное участие в общественной работе в редакции, Союзе писателей, в настоящее время является членом группы народного контроля Союза писателей. Повышает свою политичес­кую и профессиональную подготовку, является слушателем университета марксизма-ленинизма Минского обкома партии, в котором занимается успешно.

Тов. Мартинович пользуется авторитетом в коллективе редакции и среди писателей. Иногда выступает слишком эмоционально, но считаю, что это про­явление активности, желание сделать все в работе как можно лучше и больше.

Рекомендую принять Мартиновича Александра Андреевича в члены Ком­мунистической партии Советского Союза.

Подпись.

Забыўся сказаць, што разам са мной у партыю ўступаў і паэт Ш. Перад ім, у адрозненне ад мяне, адразу было запалена зялёнае святло. Адразу спрацаваў двайны стандарт. Хоць, здаецца, на той час гэты тэрмін і не атрымаў распаўсюджання, ды справа не ў тэрміне, а ў сутнасці.

Нават у той дзень, калі прымалі нас кандыдатамі, давялося пахвалявацца. Яму адразу — зялёная вуліца, а мяне, як высветлілася, усё яшчэ «вывучаюць». Вось-вось павінна пачацца пасяджэнне бюро, а ўсё яшчэ невядома, як паставіцца да майго ўступлення першы сакратар праўлення СП БССР. Ягоны голас рашаючы. Чамусьці не старшыні творчага Саюза Максіма Танка, а менавіта яго. Відаць, больш сумленны і шчыры ленінец, чым Яўген Іванавіч, які ў былой Заходняй Беларусі быў адным з самых вядомых рэвалюцыянераў і, як вядома, нават у турмах сядзеў.

Чаканне зацягнулася. У мяне ўжо нават з’явілася адчуванне, што дарэмна ўвязаўся ва ўсю гэтую авантуру. Магчыма, і грубавата гучыць такое сцвярджэнне, але ж атрымліваецца, што да апошняга моманту чакаю для сябе нейкую паблажку. Спадзяюся, што добры дзядзька ў асобе першага сакратара праўлення ўсё ж уважыць мяне, дасць дабро на ўступленне ў партыю. Можа, і авансам у ягоным разуменні. Інакш, чаму так доўга сумняваецца, ці заслугоўваю я таго, каб быць камуністам. Гэтае чаканне паступова пачало мяне злаваць, хоць і стараўся выгляду не паказваць, але ў душы ўсё мацнела жаданне рэзка падняцца і пайсці. Даводзілася апошнім намаганнем волі стрымліваць сабе. Разумеў, што падобны ўчынак можа мець для мяне непрыемнасці.

Нарэшце, у кабінет заходзяць мой галоўны рэдактар В. і той самы Нічыпар, якога перад гэтым В. папрасіў падтрымаць маю кандыдатуру. Цяпер яны ўдвух ўгаворвалі першага сакратара праўлення, у якога і затрымаліся. Нічыпар захоўвае на твары строгасць, а галоўны рэдактар «ЛіМа» падміргвае мне, даючы зразумець, што ўсё ў парадку.

Адразу ж пачалося пасяджэнне бюро. Нічога адметнага на ім не было, усё ішло па загадзя вызначаным плане. Адзначалі мае заслугі перад журналістыкай і літаратурай, задавалі нейкія пытанні. Я на іх адказваў. Рашэнне бюро, як і трэба было чакаць, стала станоўчым: прыняць кандыдатам у члены партыі. Мяне і паэта. Гэтае рашэнне пацвердзіла і бюро Партызанскага райкама партыі горада Мінска.

Наперадзе быў год, пасля якога кандыдатаў прымалі ў члены партыі. Зразумела, калі адпаведным чынам зарэкамендвалі сябе. Пра апошняе не думалася. Галоўнае было спраўна ўзносы плаціць. Яны ж у мяне былі немалыя, паколькі друкаваўся шмат у якіх перыядычных выданнях — як газетах, так і часопісах, выступаў па радыё. Таму партыйную казну папаўняў годна.

Калі што і трывожыла, хіба толькі тое, што надта ж прыдзірлівыя члены бюро райкама партыі. У першую чаргу старыя камуністы, якія часам задавалі бязглуздыя пытанні, на якія, тым не менш, трэба было даваць адказ. У гэтым упэўніўся, калі праходзіў кандыдатам. Ды, Бог з імі, тымі старымі камуністамі. Яны ж усё ж людзі добрыя. Што за пытанні яшчэ могуць прыдумаць? Хіба накшталт таго, які лозунг вісіць на будынку музея гісторыі Вялікай Айчыннай вайны, а які — на будынку, што абрамляе плошчу Перамогі ў Мінску. Лозунгі гэтыя сапраўды амаль падобныя, можна і заблытацца. Ды, паколькі пра гэта пытаюцца некалькі гадоў запар, то перад пасяджэннем бюро лёгка запомніць, каб падстрахавацца, а ў астатнім...

Хто стане цяпер асабліва прыдзірацца. Краіна бурліць — мітынгі, на якіх кляймяць камуністаў, гучыць незадаволенасць нізкай зарплатай. Дайшло да таго, што ўжо назіраюцца не толькі выхады з партыі. Сёй-той дзейнічае і больш радыкальна, спальваючы свой партыйны білет. Паэт жа, які разам са мной стаў кандыдатам, паступіў абачлівей — адмовіўся з кандыдата пераходзіць у члены КПСС. У рэшце рэшт гэта ягоная справа. Я ж сам сабе даў слова не адступаць ад рашэння, якое прыняў, калі падаваў заяву аб уступленні ў рады КПСС. Тым самым збіраўся даказаць, што ў мяне наконт гэтага ёсць свая думка і ніякія павевы часу не могуць прымусіць мяне змяніць яе.

Нарэшце ад сакратара партарганізацыі даведаўся, што вызначаны дзень пасяджэння бюро, на якім мяне будуць прымаць з кандыдатаў у члены КПСС. Як і патрабуецца па статуце, пішу адпаведную заяву. Але, ведаючы, што Нічыпар прадузята ставіцца да мяне, захацелася паказытаць яму нервы. Знарок пішу не па-беларуску, як гэта рабіў, калі падаваў першую заяву, а па-руску. Здагадваючыся, што гэта выкліча ў яго нервозную рэакцыю. Так і атрымалася. Не паспелі на пасяджэнні бюро дачытаць да канца маю заяву, як ён абурыўся:

— Чаму не па-беларуску напісана?

— Па-мойму, — стараюся адказваць як мага спакайней, — асаблівай розніцы няма. — Першы раз заяву пісаў па-беларуску, цяпер па-руску.

Не здагадваюся, што тым самым, падліваю алею ў агонь.

— Калі няма розніцы, то і пішыце па-беларуску, — Нічыпар пачынае ўзбуджана гаварыць аб любві да роднай мовы.

З такім запалам гаворыць, што, слухаючы яго, можна падумаць, быццам я беларускую мову не люблю. Іншыя члены бюро здагадваюцца: па-руску я напісаў наўмысна. Сёй-той хутчэй за ўсё баіцца, каб я ўвогуле не перадумаў уступаць у партыю. Аднак спробы супакоіць Нічыпара, запэўніванні яго ў тым, што ў дадзеным выпадку гэта не істотна, на якой мове пісаць, нічога не даюць. Да яго так і не даходзіць, што не трэба абвастраць сітуацыю. Чалавек не разумее гэтага, дый і разумець не хоча. Старая закваска, нічога не скажаш: хоць і правільна гаворыць, але дзейнічае па-лабавому.

Дарэчы, многія на той час былі перакананы, што менавіта толькі пры Нічыпары «ЛіМ» з’яўляўся «сапраўдным». Галоўныя рэдактары, якія працавалі следам за ім, маўляў, заніжалі планку патрабавальнасці. Я ніколі з падобнымі меркаваннямі не згаджаўся. Спецыяльна знаёміўся з падшыўкамі газеты за некалькі гадоў ягонага рэдактарства. Не ў сувязі са сваім уступленнем у партыю. Задоўга да гэтага рабіў, калі мяне абуралі несправядлівыя наскокі на Жычку. Нічога такога асаблівага, няма асабліва чым захапляцца.

Ды гэта, як кажуць, да слова. Зразумела, перавялі мяне на тым партбюро з кандыдатаў у члены партыі. Без складанасцей прайшоў і на бюро райкама партыі. Партыйны ж білет вырашылі ўручыць ва ўрачыстай абстаноўцы на адным з партсходаў, на якім прысутнічаў сакратар ЦК КПБ Аркадзь Русецкі. Аркадзь Уладзіміравіч тады курыраваў пытанні ідэалогіі.

Сеў у зале я поруч з Алесем Пісьмянковым, як гэта рабілі часта, калі яму не трэба было займаць месца ў прэзідыуме. Але «ганаровым» ён стаў пазней, калі выбралі намеснікам старшыні праўлення СП БССР (сакратароў на некаторы час чамусьці «памянялі» на намеснікаў). Бадай, на тым сходзе абмяркоўвалася нешта не вельмі істотнае, бо нічога не запомнілася. Дый мы з Алесем не надта ўслухоўваліся, што прамаўляў той ці іншы выступаючы.

Сядзім сабе, размаўляем, жартуем. Часам робім гэта нават празмерна гучна. Так, што дзве работніцы Партызанскага райкама партыі, якія сядзелі наперадзе нас, не вытрымалі, павярнуліся, зрабілі заўвагу.

Ды што нам іхнія заўвагі! Ззаду ж за намі сядзіць сам Русецкі і да ўсяго ставіцца спакойна. Ён жа перад пачаткам сходу, задаволены тым, што я ў апошні момант не адмовіўся ад уступлення ў партыю, сказаў, што, калі з’явіцца якая-небудзь неабходнасць, то магу прама звяртцца да яго. Гэтай навіной я, безумоўна, падзяліўся з Пісьмянковым. Таму ён і прапусціў заўвагу райкамавак міма вушэй. Больш за тое, вырваўшы з блакнота лісток паперы, пачынаў на ім штосьці старанна пісаць.

— Розум, гонар і сумленне эпохі ўслаўляеш? — я нахіліўся да сябра, стараючыся разабрацца, што гэта за радкі такія нечакана пачалі ў яго нараджацца.

— Не перашкаджай, дзядзька Саша, — Алесь адхінуўся крыху ў бок. — Калі закончу, прачытаю.

Крыху падумаўшы, ён дапісаў яшчэ адзін радок.

— Гатова, — сказаў радасна і прапанаваў лісток мне.

Гляджу, а гэта экспромтам напісанае чатырохрадкоўе. Не так даўно, перабіраючы свае паперы, я адшукаў яго. З хваляваннем узяў памятны лісток у рукі, бо гэта ўжо і частка памяці аб маім сябру:

А. Марціновічу ў знакавы дзень яго жыцця.

Ах, колькі выпіта віна!

Але не каюся ў гэтым:

Было ўсё шчырасцю сагрэта,

Бо кожны раз пілі да дна.

25. 1. 89 г. Партсход. Подпіс

З таго, памятнага для мяне пісьменніцкага сходу, газета «Звязда» апублікавала справаздачу. Аб тым, наколькі яму надавалася вялікае значэнне (зразумела, не ў сувязі з маёй персонай), сведчыць тое, што гэты матэрыял быў змешчаны на першай паласе. У справаздачы, між іншым, гаварылася прыкладна так: у той час, калі многія выходзяць з партыі, Алесь Марціновіч, наадварот, уступіў у яе. Што ж, як кажуць, і за гэта дзякуй. Усё ж дакументальна засведчана, што я ў складаны час не стаў флюгерам, як многія з тых, хто не хацеў прымаць мяне ў партыю. Але, прызнаюся шчыра, з гэтага ўступлення ніякай выгоды для сябе не шукаў. Таму, калі неўзабаве мне прапаноўвалі нават ісці працаваць у ЦК КПБ інструктарам, катэгарычна адмовіўся, сказаўшы, што гэта не для мяне.

Каханне прыўкрасна ў... трэцім класе

Не магу не расказаць і пра сваё першае каханне. Зусім-зусім юнае яшчэ. Не магу не расказаць, бо нядаўна паведаў пра яго, мякка кажучы, у вельмі дзіўных абставінах. Калі б хто-небудзь загадзя сказаў, што падобнае магчыма, ні ў якім разе не паверыў бы. Аднак прамовіўшы «а», трэба гаварыць і «б».

Адбылося гэта падчас маёй сустрэчы з чытачамі Мінскай цэнтральнай гарадской дзіцячай бібліятэкі. Спачатку, калі ўбачыў аўдыторыю, перад якой давядзецца выступаць, вельмі разгубіўся. Я і так не вялікі прамоўца, а тут сабраліся ці не друга-трэцякласнікі. Праўда, крыху пазней падышлі яшчэ і вучні крыху старэйшыя — з пятага і шостага класаў. І вось я сілюся знайсці з імі кантакт. Нарэшце выйсце знаходжу ў тым, каб аб’явіць свайго роду конкурс: той, хто задасць лепшае пытанне, атрымае з аўтографам маю кнігу «Залатавуст з Турава, альбо Якая яна, старажытная Тураўшчына?».

Такая прапанова дзяцей зацікавіла, яны адразу ажывіліся. Пытанні не про­ста загучалі, яны пасыпаліся. Асабліва стараўся адзін хлопчык, як сядзеў наперадзе. Я ўжо не сумняваўся, што падпішу кнігу менавіта яму. І раптам на сыходзе сустрэчы, а яна доўжылася ўжо больш за гадзіну, узняла руку маленькая дзяўчынка. Пігаліца — пра такіх звычайна кажуць. І гэтая пігаліца запыталася:

— А скажыце, калі ласка, якое ваша першае каханне і які яго лёс?

Пытанне прагучала, як гром з яснага неба. Зразумела, нічога ў ім асаблівага не было, але ўзрост юнай чытачкі? Каханнем цікавілася другакласніца. А мы наіўна думаем, што дзяцей нашых з самага ранняга ўзросту прывабліваюць толькі камп’ютары. Аказваецца, ім нішто чалавечае не чужое. Ці не з пялюшак хочацца кахаць.

Паколькі я зусім з іншага пакалення, то каханне да мяне прыйшло ўпершыню толькі ў трэцім класе. Зразумела, не ўсвядомленае яшчэ. Мне проста прыемна было глядзець на адну са сваіх аднакласніц. Хацелася пастаянна адчуваць яе прысутнасць. Толькі бяда: яна сядзела за іншай партай. Аднойчы я не ўстрымаўся і ў роспачы напісаў у сваім сшытку: «Хачу сядзець з Люсяй». На маю бяду, настаўніца аказалася кепскім педагогам. Яна зачытала напісанае мною перад усім класам. Столькі смеху было, што я ад сораму не ведаў, куды падзецца. Аднак не заплакаў. Мужна вытрымаў гэтую экзекуцыю. Як і трэба сапраўднаму закаханаму мужчыну.

Пра гэтую запіску ў класе хутка ўсе забыліся. Толькі маё стаўленне да Люсі ніколькі не змянілася. Безумоўна, яна не ведала, што падабаецца мне. Дый, паўтараю, дзеці майго пакалення да ўсяго гэтага іначай ставіліся, чым цяпер. Усё пераносілі ў сабе. Таму і не ведала Люся, што тварылася ў мяне на душы, калі пры пераходзе ў пяты клас з нашага аднаго чацвёртага стварылі два пятыя класы. Усё нічога б, ды яна аказалася ў 5 «А», а я ў 5 «Б». Адразу увесь белы свет стаў для мяне нямілым. Што тварылася ў мяне на душы, словамі перадаць немагчыма. Дый я не збіраўся нікому пра гэта гаварыць. Нават маме, якую вельмі любіў.

Так працягвалася яшчэ з нейкі год, а потым... Неяк непрыкметна сталася так, што Люся перастала ўжо прывабліваць мяне. Не, я не закахаўся ў іншую дзяўчынку. Калі быць ужо да канца шчырым, то ў школе я ўвогуле з ніводнай з іх не сустракаўся. У стаўленні ж да свайго першага захаплення, мабыць, про­ста як бы перарос сябе. Закончыўшы школу, толькі зрэдку бачыў яе, калі яна, як і я, прыязджала да сваіх бацькоў у вёску. Нават у думках не было, каб прыгадаць, як некалі не знаходзіў сабе месца пры адной думцы аб ёй.

Не прыгадваў пра гэта і калі вучыўся ва ўніверсітэце. Па праўдзе кажучы, асаблівага жадання пагаварыць не з’яўлялася. А сустрэцца ж было так проста: будучы на чацвёртым курсе, я жыў на кватэры ў свайго дваюраднага брата, а ў суседнім доме яна, Люся. Аднак, калі сустракаліся, то мімаходзь. Многае праходзіць, забываецца, тым больш тое, што напаткала цябе ў зусім юным узросце. Няма аніякага жадання ўбачыцца з ёю сёння. Дарэчы, яна так і не выйшла за­муж. Цікавы яшчэ адзін момант: абодва мы нарадзіліся не толькі ў адным і тым жа годзе, а і ў адным месяцы. Больш за тое ў адзін дзень: 18 жніўня 1946 года.

Пра ўсё гэта я расказаў той дзяўчынцы, якая падчас сустрэчы задала мне, як на маю думку, самае лепшае пытанне. І, канешне ж, як і абяцаў, падарыў кнігу. Падарыў бы гэтую кнігу і таму дапытліваму хлапчуку, які шмат пра што ў мяне пытаўся. Ды яшчэ аднаго асобніка «Залатавуста з Турава» ў мяне з са­бой не было.

Не магу пахваліцца сваімі любоўнымі прыгодамі. Усё, што было, знаходзілася толькі на мяжы звычайнай закаханасці. Мог бы і яшчэ сёе-тое прыгадаць, ды ў ім, бадай, нічога цікавага. Усё ж трэба глядзець праўдзе ў вочы: каму што дадзена. Так і ў каханні. Для адных знайсці чарговую каханку, што шклянку віна выпіць. Хоць у іх таксама свае праблемы. Ва ўсякім разе ўзнікаюць яны пасля таго, як праходзіць маладосць, за спінай застаецца сталасць і наступае старасць. Тады сёй-той з нядаўніх лавеласаў і ператвараецца ў героя адной з навел Ю. Бондарава «Зачем я так рано родился!»:

«Однажды, когда уже на пенсии был, зашел он летним вечерком на танцы в клуб наш посмотреть по-стариковски на современную молодежь. Сел в угол с секретарем сельсовета, дружком своим, закурил, кряхтит, смотрит, седой ус покручивает. А девчата-то у нас видели какие — походка как у королев, сами статные, юбочки коротенькие, глаза у всех как вода озерная, с ума, конечно, поневоле сойти можно...

Смотрел он, смотрел, да вдруг как заплачет навзрыд. Секретарь сельсо­вета очень удивился, даже рот приоткрыл и — к нему: «Ты что, Степаныч? Причина какая?» А тот прямо-таки рыдает, даже слезы по щекам бегут, ровно горе какое неожиданно случилось. «Зачем я так рано родился? — говорит. — Девки-то какие! Яблоки, яблоки! Все бы эти яблоки на вкус перепробовал, да поздно. Зачем так рано я родился!»

После войны мужчин здесь не было, он хозяйство подымал, энергии му­жик был необыкновенной и при всем этом ни одну мимо себя одинокую без внимания не пропускал, если обстоятельства позволяли. Ох, орел был, да и женщины его любили, очень любили!.. »

Так што я ў куды больш выгадным становішчы: няма падстаў плакаць. Хоць часам усё ж і з’яўляецца думка, а можа, таксама рана нарадзіўся. Столькі ж дзяўчат прыгожых наўкола. Дарэчы, яшчэ раз пра прыгожых дзяўчат. Не сказаць, каб я быў у вялікім захапленні ад розных конкурсаў хараства, дзе якіх толькі міс не выбіраюць. Не таму, што не прымаю іх, а па іншай прычыне. На здымак якой пераможцы ні пагляджу, нічога асаблівага не бачу. Затое, калі ў аўтобус ці тралейбус зойдзеш, асабліва ў метро, адчуванне такое, што нечакана апынуўся ў райскім садзе райскіх кветак. Дый на рабоце вочы разбягаюцца. І тая прыгожая, і гэтая.

Запомнілася мне даўняе-даўняе інтэрв’ю з адным вядомым на той час палітыкам, а цяпер грамадскім дзеячам, змешчанае ў газеце «Чырвоная змена» яшчэ на самай зары так званай перабудовы. У юныя гады яго выхоўвала бабу­ля. Дык ён прызнаваўся, што яна часам гаварыла яму прыкладна так: «Не ўсё, Алежка, што табе прыходзіць у галаву, трэба гаварыць». Бабулі ж — людзі разумныя, то чаму б нават да меркавання чужых бабуль не прыслухацца.

Бочка з індыком у калодзежы

Няма, бадай, ніводнага чалавека, у жыцці якога б не здаралася чагонебудзь недарэчнага. Зразумела, і бацька мой — не выключэнне. Столькі з ім усялякіх гісторый здаралася, хоць садзіся і кнігу пішы. І ці не кожная адбывалася па ягонай дабраце, а то і па наіўнасці. Такі ўжо чалавек быў. Куды не крутанецца, абавязкова атрымаецца не так, як ў іншых. Скажам, трэба было прыдбаць вялікую бочку для засолкі гуркоў ці капусты. Ён загадзя дамовіўся ў магазіне, каб, калі акажацца свабодная, абавязкова паведамілі яму.

Што б зрабіў іншы на ягоным месцы, калі б даведаўся б, што патрэбная бочка ёсць? Правільна, папрасіў бы у каго-небудзь каня. Балазе, з гэтым праблемы ў вёсцы не было. Але бацька мой разважыў інакш: браць каня, значыць, трэба некаму за такую паслугу ставіць пляшку. Дый пакуль той конь яшчэ знойдзецца, за гэты час бочку можа купіць і хтосьці іншы.

Адклад не ідзе ў лад, як любіў казаць мой бацька. Таму і паспяшаўся ў магазін. Нават веласіпед з сабой не ўзяў. Маўляў, навошта — і так данясу. А ад магазіна да хаты метраў дзвесце. Магчыма, і меней, але ні ў якім разе не дзясятак, другі.

У магазіне, даведаўшыся, што бочку ён збіраецца несці на сваіх дваіх, засумняваліся:

— Рыгоравіч, няхай пастаіць у нас, ніхто яе не забярэ. А вы каня возьмеце...

— Не трэба мне конь, — адказаў Рыгоравіч.

— То мо хоць па веласіпед сходзіце?

— Абыдуся і без веласіпеда, — рашуча заявіў мой бацька. — Толькі дапамажыце мне яе на плечы ўзяць, — папрасіў ён мужчын, якія былі ў магазіне.

Выкацілі бочку на вуліцу, паддалі яе, і бацька мой, узяўшыся адной рукой за верхні край яе, а другой прытрымліваючы знізу, з гэтай дарагой для яго ношай накіраваўся дамоў. Спачатку яму ішлося лёгка, бо цяжар асабліва не адчуваўся, але чым далей адыходзіў ад магазіна, тым больш упэўніваўся, што ўсё не так проста, як падавалася спачатку. Але ж не вяртацца назад. Дый няма нікога, хто б мог дапамагчы.

Выйсце знайшоў у тым, каб ісці як мага хутчэй, ні пра што не думаючы. У такім разе пра ўсё забываеш. Так непрыкметна дайшоў і да варот, што вялі ў двор. Лагічней было б спыніцца, паставіўшы бочку дном на іх, а крыху адпачыўшы, прадоўжыць шлях. Толькі дзе там. Бацьку майго ўжо ўзяў азарт, як таго спартсмена, які знаходзіцца ля самага фінішу. Таму ён, не спыняючыся, пайшоў углыб двара. Аднак тут нечакана зразумеў, што далей бочку не угрымае. Дый сіл асцярожна паставіць яе на зямлю неставала. Калі ж упадзе, дык хутчэй за ўсё разаб’ецца.

Уважліва агледзеўся па баках і ягоны позірк спыніўся на калодзежы. Як не здагадаўся! Бочку можна паставіць на край яго, а потым, перадыхнуўшы, занесці ў хлеў. Бацька асцярожна пачаў апускаць яе, але стомленыя пальцы амаль не слухаліся яго. Бочка выслізнула з ягоных рук і паляцела ўніз, дзе віднелася вада.

Гэта адбылося так нечакана, што бацька мой, спалоханы тым, што здарылася, кінуўся ў хату. Ён уляцеў у яе, ледзь не збіўшы з ног сваю цешчу, а маю бабулю.

— Мама! — закрычаў мой бацька немым голасам.

— Што такое, Андруша?! — спалохалася яна.

Спалохацца было чаго: выгляд, як у вар’ята, ды яшчэ «мамай» назваў, што рэдка за ім заўважалася.

— Бочку ўтапіў! — адчувалася, што ён ніяк не можа прыйсці ў сябе.

— Як утапіў? — бабуля мая, зразумела, ведала, што ён пайшоў у магазін купляць бочку, але прычым тут «утапіў».

— У калодзеж упала! — пачулася ў адказ, але гэта для бабулі ніякай пэўнасці не ўнесла.

— Андруша, прычым тут калодзеж? — бабуля, не чакаючы далейшага тлумачэння, паспяшалася да калодзежа. За ёй з выглядам вінаватага накіраваўся бацька.

Бабуля зірнула ў калодзеж і жахнулася. У ім сапраўды знаходзілася бочка, але паколькі яна была пустой, то плавала на паверхні. Толькі з аднаго боку ў яе трапіла крыху вады.

— Як жа гэта цябе ўнаравіла, — крыху прыйшоўшы ў сябе, запыталася яна.

Давялося ўсё расказаць.

Бочку ж дасталі без асаблівай цяжкасці, бо калодзеж у нас неглыбокі. З калодзежам, між іншым, звязана яшчэ адна гісторыя. Праўда, не з нашым, але таксама з удзелам майго бацькі...

— Гэта ж трэба, — пайшла па вёсцы пагалоска, — у Міхайлавіча індык у калодзеж уваліўся.

Міхайлавіч — адзін з настаўнікаў. У ягоным жыцці таксама прыгод става­ла. Самая вядомая, што ўскалыхнула ўсю вёску, звязаная з набыццём ім самай сучаснай на той час мэблі. Здаецца, германскай вытворчасці. Ні сам Міхайлавіч, ні іншыя не дакумекалі загадзя высветліць, як унясуць гэтую мэблю ў дом. А дарэмна, бо калі прывезлі яе, высветлілася, што яна не праходзіць праз дзвярны праём. На той жа час мэбля была не зборнай, а гатовай канструкцыі. Таму давялося. пашыраць дзверы. Дакладней, адпілоўваць вушакі. І вось гэты выпадак з індыком.

Іншы на месцы Міхайлавіча сам бы пастараўся як-небудзь выцягнуць няўважлівую птушку, але Міхайлавіч быў з тых, хто ўмее на пустым месцы зрабіць праблему. Калі ж адбываецца штосьці незвычайнае, — такі лямант стаіць, быццам усё жыццё рушыцца.

Гэты лямант дайшоў і да майго бацькі. Таму ён і паспяшаўся да Міхайлавіча паглядзець, ці сапраўды ўсё так сур’ёзна з гэтым самым індыком. На двары ў Міхайлавіча было ўжо некалькі мужчын, якія разам з ім разважалі, як выцягнуць індыка з калодзежа.

— Знайшлі праблему, — рашуча заявіў мой бацька. — Хто-небудзь садзіцца ў вядро, яго апускаюць у калодзеж.

Мужчыны задумаліся. Лагічней за ўсё было апускаць у калодзеж самога гаспадара, але Міхайлавіч быў такой вагі, што ніводзін ланцуг не вытрымае. Тады хтосьці і сказаў:

— Чаго доўга думаць-гадаць? Сам, Рыгоравіч, і спускайся.

Бацька задумаўся. Тут хтосьці пакпіў з яго:

— Падказваць кожны ўмее, а зрабіць.

Мой бацька павярнуў калаўрот так, што вядро апынулася ўпоравень з верхам калодзежа.

— Трымайце мацней калаўрот, — загадаў ён мужчынам, — сам асцярож­на палез у вядро. Узяўшыся за ланцуг, папрасіў: — Паволі апускайце.

— Трымаю яго, — нарэшце пачулася з глыбіні. — Падымайце.

Прайшло не так і шмат часу, як паказалася вядро з маім бацькам, які тры-

маў у руцэ спалоханага індыка.

— Дзякуй, Рыгоравіч, — абрадаваўся Міхайлавіч.

— Не, — сказаў хтосьці з мужчыны, — так не пойдзе. За гэткую працу пляшка патрабуецца.

Міхайлавіч паспяшаўся ў хату. Але мой бацька не стаў чакаць падарунка, а накіраваўся дамоў. І добра зрабіў, бо ўжо насустрач яму спяшалася мама.

— Здурнеў, ці што? — абурылася яна. — Гэта ж ужо кажуць, што Марціновіч за бутэльку гарэлкі палез у калодзеж даставаць індыка.

— Патрэбна мне тая бутэлька, — адказаў бацька з пачуццём гонару. — Раскрычаліся, індыка з калодзежа дастаць не могуць.

Так і не стаў аўтарам «Комсы»

Адбылося гэта падчас адной з камандзіровак, калі мы з тагачасным галоўным рэдактарам «Беларускай думкі» Уладзімірам Вялічкам адправіліся ў чарговую паездку. Ці то на Магілёўшчыну, а можа, і на Гомельшчыну. Хіба запомніш кожную з іх: выязджалі ж рэгулярна штомесяц, а зрэдку і два разы на месяц. Важна ў дадзеным выпадку не тое, куды ехалі. Істотна тое, што ў гэтым накірунку спачатку даводзіцца ехаць не адзін дзясятак кіламетраў, пакуль не з’явіцца ўказальнік, які ўказвае, дзе трэба звярнуць у бок Магілёва, а як ехаць, каб патрапіць у Гомель. Па гэтай дарозе мы ездзілі не аднойчы, таму вадзіцель без праблем у неабходным месцы выбіраў неабходны кірунак. Гэтым жа разам ён нечакана захварэў. Камандзіроўку ж адкладваць не хацелася. Таму нам з саўмінаўскага гаража выдзелілі іншага шафёра.

Ехаць жа з новым вадзіцелем адно задавальнне, бо абавязкова знойдзецца, пра што пагаварыць. Тым больш, што гэты аказаўся чалавекам бывалым. Ужо немаладога ўзросту, ён шмат дзе папрацаваў. Пэўны час абслугоўваў нават афіцыйныя дэлегацыі. У тым ліку і тады, калі прыязджалі ў Рэспубліку Беларусь прэзідэнты братніх краін: Расіі — Барыс Ельцын і Украіны — Леанід Кучма. Шкадую, па свежай памяці не запісаў, пра што ён расказваў нам, бо, на жаль, падобнай звычкі не маю. Хоць у дадзеным выпадку, можа, і добра, што не рабіў гэтага. Усё ж давялося нямала пачуць і такога, што, як кажуць, не для друку.

Тым не менш адзін вельмі цікавы факт запомніўся. З Ельцыным звязаны. Аказваецца, Барыс Мікалаевіч звычайна, калі даходзіў да «кандыцыі», пачынаў спяваць «Запрагайте, хлопцы, коні». Пра гэта паведаміў вадзіцелям асабіст з аховы расійскага прэзідэнта. Таму, калі пачулася знаёмая песня, ён загадаў, што праз некалькі хвілін трэба выязджаць і каб, барані божа, не адставалі ад картэжа, бо Ельцын вельмі любіць не проста хуткую, а максімальна хутку язду.

Едзем, размаўляем. Раптам хтосьці з нас спахапіўся:

— Ці не прагледзелі мы неабходны паварот?

Вадзіцель уважліва прыгледзеўся да дарогі і сумна ўздыхнуў:

— Прагледзелі.

Заставалася вяртацца назад. І тут я ўспомніў, што павінен зрабіць адзін тэрміновы званок.

— Пачакайце, — кажу, а сам вылез з машыны і пачаў набіраць неабходны нумар. Але, паколькі машыны па шашы праносіліся ці не адна за адной, зразумеў, што трэба крыху адысці ад шашы, бо з-за шуму будзе дрэнна чуваць. Што і зрабіў. Пагаварыўшы літаральна нейкую мінуту — шмат па тэлефоне ўвогуле гаварыць не люблю, а тут толькі трэба было даць сваю згоду наконт аднаго пытання, я азірнуўся... Рэдакцыйнай машыны не было.

Гэтаму я вельмі здзівіўся, а потым падумаў, што вадзіцель, каб марна не траціць час, вырашыў праехаць наперад і ў не забароненым для гэтага месцы развярнуцца. Таму хуценька перабег на другі бок дарогі. Гляджу: паказалася легкавушка, якая імчалася ў бок Мінска. Няйначай наша. Аднак дарэмна радаваўся: гэта быў не наш аўтамабіль. Пачаў чакаць. Наступны — таксама не наш. Яшчэ адзін — зноў чужы. А ўжо прайшло пяць мінут, потым дзесяць. Захваляваўся, пачаў набіраць нумар мабільніка Вялічкі.

Не зрабіў гэтага раней, бо ведаў, што звычайна Уладзімір Паўлавіч яго з сабой у камандзіроўку не бярэ. Але, магчыма, гэтым разам усё ж узяў. Спадзяванні аказаліся марнымі. Ягоная жонка адказала, што муж у камандзіроўцы. А то я і не ведаў...

Чамусьці вярнуўся на ранейшае месца, з якога тэлефанаваў у Мінск, калі наша машына спынілася. Тым часам ужо не на жарт захваляўся: прайшло дваццаць мінут. Мабыць, нешта здарылася. Пра Вялічку з шафёрам занепакоіўся, але не толькі ад гэтага трывожна стала на сэрцы. Што б я рабіў, калі б гэта здарылася зімой? Адзін, як кажуць, у чыстым полі. Цяпер жа лета, сонца пачынае прыпякаць, дзень будзе гарачы, а зімой... Паблізу ніводнага населенага пункта.

Трэба было нешта рабіць. Патэлефанаваў Васілю Шырко, з якім працаваў разам. Запытаўся, можа ведае ён нумар тэлефона нашага пастаяннага шафёра.

— Навошта ён табе, — здзівіўся Васіль, — вы ж з Андрэем у камандзіроўцы.

Давялося ўсё расказаць.

— Пачакай, пашукаю, — абнадзеіў ён, — а потым перазваню. — Хоць навошта табе ягоны нумар?

— Як навошта? Ды ў яго, бадай, павінен быць нумар шафёра, з якім мы выехалі з Мінска.

— Рэзонна, — згадзіўся Шырко.

Праз хвіліну-другую тэлефануе:

— На жаль, не знайшоў, — і роздумна-скрушна дадае: — Што б гэта магло здарыцца?

Сапраўды — што? Ад няма чаго рабіць прайшоў метраў сто наперад, убачыў указальнік у бок адной вёскі. Не ведаю дзеля чаго, але назву яе пазначыў у блакноце. Хоць дзеля чаго, я-то і ведаў. Смейцеся не смейцеся, а чамусьці да мяне прыйшла, як на здаровы сэнс, неверагодная думка: «А калі машыну... укралі іншапланецяне? То трэба хоць ведаць, дзе гэта адбылося».

Не падумайце, што тым самым пачалося ў мяне нейкае трызненне. На шчасце, з галавой усё ў парадку. Калі на тое пайшло, то да гэтай паездкі некалькі дзён ні кроплі ў рот не браў. Мабыць, сказалася тое, што рэгулярна чытаю «Комсу», якая афіцыйна называецца «Комсольская правда». Я называю яе яшчэ і інакш: «Сексуальна-заклапочаная газета».

Пачнеш чытаць, то адчуванне такое, што чалавецтва, калі што і робіць, дык толькі сексам займаецца. Праўда, у інтэрпрэтацыі «Комсы» з гэтым пастаянныя праблемы. Як быццам і ўсе супрацоўнікі маладыя, ды, мабыць, іхні ўласны вопыт вельмі не аптымістычны. Але «Комса» любіць пісаць яшчэ і пра розныя лятаючыя талеркі, пра іншапланецян. Атрымліваецца, што ў іх і я пачаў верыць. Таму і занатаваў назву вёскі. Каб пасля ўсё расказаць. Хоць бы гэтай «Сексуальна-заклапочанай газеце». Як-ніяк, а чытацкая аўдыторыя ў яе шырокая. То чаму б і не засвяціцца на старонках.

Ды калі тое будзе! Пакуль жа не заставалася нічога іншага, як пераходзіць на другі бок дарогі і галасаваць машынам, каб дабрацца дамоў. Толькі я так падумаў, як убачыў, што з боку Мінска імкліва нясецца легкавушка. Наблізіўшыся да мяне, яна рэзка затармазіла. Гэта была рэдакцыйная машына.

— Сядай хутчэй, — прыадкрыўшы дзверцы, — як ні ў чым не бывала сказаў Вялічка, — а то і так столькі часу змарнавалі.

Як высветлілася, вадзіцель, калі зразумелі, што не па той дарозе едзем, вырашыў адразу развярнуцца, хоць у гэтым месцы і не дазвалялася рабіць такі манеўр.

— Дык я ж выйшаў з машыны? — роспачана вырвалася ў мяне.

— Але ж вы казалі, што падымаецеся звычайна ў пяць гадзін, — сказаў вадзіцель у сваё апраўданне. — То я падумаў, што вы прыляглі да заднім сядзенні адпачыць.

Апомніліся яны з Вялічкам толькі тады, калі, вярнуўшыся да патрэбнай развароткі, праехалі ўжо колькі кіламетраў у неабходным накірунку. Першым занепакоіўся Уладзімір Паўлавіч, які спачатку драмаў, а потым, паглядзеўшы ў пярэдняе люстэрка, запытаўся:

— Алеся нешта не відаць?

— Ды прылёг, — упэўнена адказаў вадзіцель.

— Алесь, — паклікаў Вялічка.

У адказ, зразумела, маўчанне. Пасля гэтага ім і давялося тэрмінова вяртацца назад.

— А я ўжо думаў, што вас укралі іншапланецяне, — я ўсё звёў на жарт, і патлумачыў, што і да чаго.

Так і не стаў я аўтарам «Комсы». Праўда, аб гэтым ніколькі не шкадую. Добра яшчэ, што ўсё так добра скончылася.

«Матлос» ніколі не памыляецца

Сядзім неяк у «ЛіМе» з крытыкам А. і паэтам С. і галаву ламаем. Калі ўжо на тое пайшло, то гэта праблема найперш паэта С., які загадвае аддзелам літаратуры. Толькі так хочацца яму дапамагчы, знайсці для публікацыі патрэбны ўрывак з рамана, які напісаў паэт Алесь Ставер. Дарэчы, стрыечны брат нашага С. Ён нечакана ў празаікі падаўся. Раман называецца «Пад канвоем». Твор аб’ёмны, а для публікацыі ў штотыднёвіку неабходна ўсяго нейкіх восем старонак машынапісу.

Спачатку сам загадчык аддзела літаратуры, потым мы з А. некалькі разоў рукапіс перагарнулі, але ні на чым спыніцца так і не змаглі. Пачытаеш уважліва — і гэта не падыходзіць, і тое не характэрнае для рамана ў цэлым. Ужо і не ведаем, як быць.

Калі ўжо зусім адчаіліся, заходзіць у кабінет галоўны рэдактар Хведар Жычка.

— Над чым, блатва («р» ён не выгаворваў. — А. М.) галаву ламаем? — пытаецца ў нас.

— Ніяк урывак неабходны знайсці не можам, — адказвае паэт С. і паказвае на папку з раманам «Пад канвоем».

— А што клытык не можа дапамагчы? — звяртаецца галоўны да А.

— Спрабаваў, нічога не атрымліваецца, — апраўдваецца загадчык аддзела крытыкі і бібліяграфіі.

— А ты, малады? — Хведар Дзмітрыевіч глядзіць у мой бок. — Што, слабавата, — кажа ён і незласліва дадае: — Гэта табе не ў лаёнцы плацаваць.

— Кажуць, што яны самі, без маёй дапамогі справяцца, — апраўдваюся я, маючы на ўвазе А. і С.

— Самі... — галоўны рэдактар іранічна ўсміхаецца: — Ні на што вы не здатныя. Толькі і ўмееце цалніла піць. Давайце лукапіс, — рашуча заяўляе ён. — Навучу вас, як плацаваць тлэба.

Узяўшы папку з рукапісам рамана, ён рашуча адкрывае яе і, паглядзеўшы на нас з пачуццём уласнай годнасці, пачынае:

— Глядзіце, салагі, як гэта лобіцца...

Жычка слюнявіць палец, імкліва перагортвае старонкі, прамаўляючы ўголас: — Адна, дзве, тлы, чатылы, пяць... — Спыніўшыся недзе на дваццатай, радасна смяецца: — Адсюль і пачнём.

— Як пачнём? — нічога не разумее паэт С.

— Адлічым восем сталонак, — тлумачыць яму Хведар Дзмітрыевіч як малому.

Зноў гучыць «адна, дзве, тлы, чатылы, пяць»... Перагарнуўшы восьмую старонку, задаволены звяртаецца да нас:

— Усё ў паладку, а вы нюні ласпусцілі...

Мы здзіўлена глядзім на галоўнага, не ведаючы, як да ўсяго паставіцца. Нарэшце крытык А. асмельваецца выказаць сумненне:

— А калі ўрывак атрымаўся не закончаны?

— Ты што? — галоўны стараецца зрабіць строгі выраз твару. — Думаеш, бывалы матлос памыляецца?

Жычка ў юнацтве служыў на Балтыйскім Ваенна-Марскім флоце, чым вельмі ганарыўся. Загадчык жа аддзела крытыкі і літаратуразнаўства, перш чым стаць журналістам, працаваў вадзіцелем тралейбуса. Цяпер Хведар Дзмітрыевіч не прамінае ўпікнуць яго:

— Гэта табе не баланку клуціць.

Ніяк не зрэагаваўшы на гэта, А. хуценька прабягае старонкі рамана, узятыя ў якасці ўрыўка. Па меры чытання ягоны твар пачынае расплывацца ва ўсмешцы.

— Здорава! — нарэшце гучыць з ягоных вуснаў.

— Вы, салагі, шмат яшчэ чаго не ведаеце, — павучальна кажа галоўны. — Нічога, пад маім мудлым кілаўніцтвам навучыцеся, — смеючыся дадае ён, і пакідае наш кабінет.

— Адзначым? — пытаецца крытык А. і глядзіць на мяне. Ведаючы, што я з тых, хто не надта адмаўляецца, але не вельмі ахвотна ходзіць у краму, дадае: — Сам збегаю.

Паэт С. смяецца, падрабляючыся пад галоўнага:

— Цалніла будзем піць.

Праходзіць чарговая рэдакцыйная планёрка. Абмяркоўваецца план чарговага развароту-ўкладыша, прысвечанага нейкай сельскагаспадарчай кампаніі. Здаецца, жніву. Што такія «ўкладкі» павінны рэгулярна з’яўляцца ў «ЛіМе», вырашылі ў Міністэрстве культуры, а яно — адно з заснавальнікаў штотыднёвіка. Таму такое распараджэнне трэба ўспрымаць загадам. Адпаведна да яго і паставіўся Жычка. Усе разумеем, што ў такіх укладышах няма ніякай неабходнасці, але маўчым. Трэба — дык трэба. Загады, няхай і не прамыя, не абмяркоўваюцца. Больш за тое, хтось выказвае думку, што такія матэрыялы — добрая падмога ў рабоце палітінфарматараў і агітатараў. Не абавязкова чакаць адпачынку, камбайнер працуе сабе, а ў гэты час агітатар падае яму карысную інфармацыю. Тут я і не вытрымаў:

— Але ж па тэхніцы бяспекі забаронена старонняму чалавеку знаходзіцца на капітанскім мосціку.

У той час на камбайнах яшчэ амаль не было кабін. Як і амаль не было самаходных камбайнаў. Звычайна іх прычаплялі да трактара.

Выказаўся я і здзівіўся, што ніхто пасля гэтага нічога не сказаў. Адно заўважыў, што галоўны неяк нядобра паглядзеў на мяне, але таксама нічога не сказаў. На планёрцы, а пасля планёркі...

— Выклікае цябе, — сказала сакратарка, зайшоўшы ў наш кабінет.

Сумнення не заставалася, што гэты тэрміновы выклік на «ковер» звязаны

з маім выступленнем. Але што я такое сказаў, ніяк не магу ўцяміць. Галоўны патлумачыў, прытым не саромеючыся ў выразах.

— Што ты лобіш, — пачаў ён. — Я цябе без плапіскі на плацу ўзяў, а ты пачынаеш. Хіба я сам не ведаю, што ўсё гэта лухта? Але калі тлэба, то тлэба. Злазумеў?

Як было не зразумець, калі ўсё было сказана проста, даходліва і пераканаўча.

Ніягарскі вадаспад у рабочы час

Памятаю і такі эпізод. Ён звязаны з Алесем Пісьмянковым — цудоўным паэтам, надзейным сябрам. Дый проста з чалавекам, з якім ніколі не было сумна і на якога можна было заўсёды спадзявацца.

Заходзіць ён неяк да мяне ў кабінет і прапаноўвае:

— Давай у лазню сходзім?

— Ты нічога больш не прыдумаў? — гляджу на яго са здзіўленнем.

— А што тут такога? — Алесь сама непасрэднасць.

— Здаецца, у рабочы час яшчэ ніхто не мыўся.

— А мы сходзім, — настойвае на сваім Пісьмянкоў і тлумачыць, адкуль у яго з’явілася такое жаданне: — Душ не працуе (тады ён жыў у студэнцкім інтэрнаце. — А. М.), а ў лазню схадзіць часу нестае.

— Гэта ў цябе часу нестае? — засмяяўся я. — Нешта не відаць, каб ты быў надта загружаны.

— Загружаны не загружаны, — ухіліўся ён ад адказу, — а давай сходзім.

Задумаўся я: а чаму б і не схадзіць. Лазня ж не так і далёка ад рэдакцыі.

Адсутнасць нашу ніхто і не заўважыць. Паколькі ж лета, то і не давядзецца пасля наведвання яе доўга чакаць, пакуль абсохнем.

— Пайшлі, — кажу. — Толькі, — папярэджваю загадзя, — ніякіх парылак, — бо ведаю, што Алесь да гэтага надта ахвочы, а я звычайна карыстаўся аднамесным душам.

— Хай будзе па-твойму, — згадзіўся Пісьмянкоў. — Дый я пайду ў душ.

Чаргі, зразумела, у лазні не было: хто асабліва ходзіць у яе ў рабочы час,

таму праз некалькі хвілін кожны з нас быў у сваім нумары. Не памятаю ўжо: на мыццё адводзіцца ці то сорак пяць мінут, а можа, нават і гадзіна. Як бы там ні было, а часу ўдосталь. Дый, паколькі ачышчэнне ад друзу паўсядзённасці мы ўсё ж праходзілі, пайшоўшы з работы, я вырашыў доўга не затрымлівацца і праз нейкія хвілін дваццаць памыўся.

Выйшаў, сяджу, Алеся чакаю. Паспрабаваў пастукаць у дзверы, каб ён паспяшаўся. Дзе там: нічога не чуе, бо за дзвярыма вада шуміць, нібыта Ніягарскі вадаспад. Яшчэ крыху пасядзеў я і сумнавата мне стала. Захацелася над Пісьмянковым пажартаваць. Падняўся з лаўкі, на якой сядзеў, падышоў да электрычнага выключальніка...

Шум вады ў нумары адразу сціх. Хутка Алесь голас падасць, тады я, як нічога і не было ўключу святло. Толькі маўчыць ён, быццам і няма яго там.

Цікаўнасць мяне ўзяла, а што далей будзе... Праходзіць колькі часу, знутры дзвярэй раздаецца шчаўчок і на парозе з’яўляецца Пісьмянкоў. Ягоная галава ўзлахмачаная, сям-там на валасах відаць астаткі мыльнай пены.

— Абнаглелі, — кажа ён, — гэта ж дадумацца святло адключыць!

— Якое святло? — раблю выгляд, што не здагадваюся, пра што ідзе гаворка.

— Якое? — Алесь не хавае свайго раздражнення. — У нумары нечакана пагасла святло, то мне давялося ў цемры дамывацца і апранацца.

Я ад смеху ажно за жывот схапіўся:

— Дык гэта ж я яго выключыў! Думаў, што ты падасі голас, тады зноў уключу, але ты маўчаў, то мне захацелася даведацца, што будзе далей.

— Ну і жарцікі ў цябе, — адказаў Пісьмянкоў, але не пакрыўдзіўся, а прапанаваў: — Давай пасядзім, абсохнем.

— Навошта? — запярэчыў я. — На вуліцы ж горача, пакуль дойдзем...

— Сапраўды, — згадзіўся Алесь, — чаго тут сядзець?

Ідзём сабе, размаўляем. Нібы і не з лазні вяртаемся, а з якой-небудзь прагулкі. Так разгаварыліся, што забыліся ўпэўніцца, ці валасы ў нас высахлі. Заходзім у рэдакцыю, а тут насустрач хтосьці з нашых калег. Зірнуў на нас і, нічога не разумеючы, запытаўся:

— Адкуль вы, хлопцы?

Разумеем, што адпірацца няма сэнсу, таму ў адзін голас і адказваем:

— З лазні.

— З якой яшчэ лазні?

— З той, дзе мыюцца, — смяёмся.

Ты адкуль, сабачка, адкажы

А гэта ўжо адбылося пасля заўчаснай смерці Алеся. І, як на першы погляд, прамой сувязі з ім не назіраецца. Тым не менш...

Неўзабаве пасля таго, як Алесь пайшоў у вечнасць, вяртаўся я з Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі. Тады яна размяшчалася яшчэ ў сваім старым будынку па вуліцы Чырвонаармейскай, а гэта, як вядома, у самым цэнтры Мінска. Карыстацца яе паслугамі было вельмі зручна. Таму я нярэдка парушаў сваю традыцыйную завядзёнку, паводле якой наведваюся ў бібліятэку, за рэдкім выключэннем, толькі ў выхадныя дні — у суботу ці нядзелю. Дый тое, к яе адкрыццю. Калі-нікалі заходзіў у стары будынак пасля рабочага дня. Найперш, калі трэба было забраць папярэдне заказаныя кнігі ў аддзеле абанемента.

Паклаўшы іх у сумку, я накіраваўся да станцыі метро Купалаўская. Толькі спусціўся ўніз, як ля самых уваходных дзвярэй, якія вядуць у вестыбюль, заўважыў маленькага сабачку — беленькага, крыху кучаравага з маленькімі чорненькімі, быццам гузічкі, вочкамі. Уразіў мяне нават не столькі ягоны знешні выгляд, колькі менавіта гэтыя маленькія чорненькія вочкі. У іх заўважалася і нейкая спалоханасць, і пэўная цікаўнасць, і насцярожанасць, а яшчэ...

Чамусьці ў маёй памяці адразу ўсплылі словы адной з песняў Уладзіміра Высоцкага, у якой гаворыцца пра тое, што «хорошую религию придумали ин­дусы». Паводле ж гэтай рэлігіі чалавек у новым сваім жыцці паўстае ў іншым вобліку. І не абавязкова чалавекам. Пры чарговай сустрэчы з Пісьмянковым я звычайна жартаваў, згадваючы з гэтай песні такія:

А этот милый человек

Был раньше добрым псом.

Алесь ніколькі не крыўдаваў за гэтае цытаванне Высоцкага, а толькі нязменна ўсміхаўся ў свае рыжаватыя вусы.

Сабачка тым часам падышоў да мяне, завіляў хвастом, прыўзняў галоўку і так паглядзеў на мяне, што мне нават не па сабе стала. Уражанне было такое, што ён убачыў ува мне свайго даўняга і добрага знаёмага, але не можа ў гэтым прызнацца, бо не ўмее гаварыць.

Не паспеў я прыадчыніць дзверы, як сабачка хуценька ўскочыў у іхні праём і, азірнуўшыся, вінавата паглядзеў на мяне.

— Пайшлі, — ненарокам вырвалася ў мяне. — Пайшлі, — паўтарыў я.

Сабачка абрадаваўся і хуценька пабег да праходу, што знаходзіцца поруч з дзяжурнай — па ім звычайна праходзілі тыя, хто меў пасведчанні, якія гарантуюць ільготу на праезд, ці тыя, у каго папяровыя праязныя білеты. Дзяжурная са здзіўленнем зірнула на яго, але нічога не сказала. Яна падумала, што ён ідзе са мной, таму толькі прыязна ўсміхнулася. Падобную яе рэакцыю зразумець лёгка: сабачка ж маленькі, ніякай небяспекі не ўяўляе.

Ужо без майго запрашэння сабачка, ніколькі не баючыся, скокнуў на прыступкі эскалатара і спакойна паехаў уніз, нават не азіраючыся, каб пераканацца, ці еду следам за ім. Упэўнена адчуваў ён сябе і на платформе. Чакаючы цягніка, бегаў узад-уперад. Прыпыняўся, азіраючыся на мяне. Калі ж падышоў цягнік, пачакаў, калі адчыняцца дзверы вагона, і ўвайшоў у яго. Пасажыраў было няшмат. Калі я сеў на свабодную лаўку, ён лёг поруч са мной.

Насупраць мяне, абняўшыся, сядзелі юнак з дзяўчынай. Як перад гэтым дзяжурная па станцыі, яны, зірнуўшы на сабачку, усміхнуліся. Я ж тым часам пачаў ужо думаць, што рабіць з ім. Канешне, можна было б забраць з сабой, але, сумняваўся, што мае сямейнікі такому набыццю надта ўзрадуюцца. У лепшым выпадку скажуць: «Выгульваць будзеш сам». У гэтым жа і была галоўная закавыка. Звычайна я выходжу з дому вельмі рана — даўно стала для мяне завядзёнкай папрацаваць да пачатку рабочага дня. Калі ж выводзіць сабачаня на вуліцу, звыклы графік парушыцца.

Тым часам цягнік падышоў да станцыі Маладзёжная. Хлопец з дзяўчынай сабраліся выходзіць. Узнімаючыся з лаўкі, яны з замілаваннем паглядзелі на сабачаня.

— Бярыце, — вырвалася ў мяне.

— Вы так лёгка можа аддаць яго? — здзівілася дзяўчына.

— Ды не мой ён, — патлумачыў я, — проста разам са мною зайшоў на станцыю.

— Нам не трэба, — за дзяўчыну і за сябе адказаў хлопец.

Наступнай была Пушкінская. На Пушкінскай мне выход зіць. Сабачка, нібы прачытаўшы мае думкі, зірнуў на мяне і завіляў хвосцікам. Што, несумненна, адзначала: «Згодзен выходзіць з табой». Не сказаць, каб ад такой згоды я асабліва ўзрадаваўся. Выйсце знайшоў у тым, каб, як толькі цягнік падыдзе да Пушкінскай, адразу выскачыць з вагона і растварыцца ў натоўпе — на гэтай станцыі заўсёды выходзіць шмат пасажыраў. Але сабачка ад­разу разгадаў мой намер. Як толькі я ўзняўся з лаўкі, ён саскочыў на падлогу, забег наперад і азірнуўшыся на мяне... Хочаце верце, хочаце сумнявайцеся, але ягоны позірк азначаў: «І не брыдка табе ўцякаць? Мы ж з табой сябры, а хіба сяброў кідаюць?»

З вагона мы выйшлі разам. Ён бег паперадзе, я крочыў следам. У вірлівым людскім натоўпе мой нечаканы сябра адчуваў сябе так упэўнена, быццам яму неаднойчы даводзілася карыстацца метро, дый на гэтай станцыі ён далёка не першы раз. Бліжэй да выхаду з метро, дзе было ўжо не так людна, сабачка абярнуўся. Позірк ягоны быў такі, нібыта ён напамінаў, што развітваецца і... Не паспеў я разабрацца, што і да чаго, як сабачка быццам растварыўся сярод людзей. Быў і няма. Калі я да гэтага задумваўся, што рабіць мне з нечаканым спадарожнікам, то цяпер мне раптоўна стала яго шкада. Кінуўся ўлева, кінуўся ўправа, але ён як бы праваліўся скрозь зямлю. Містыка нейкая, няйначай.

Была магіла і няма

Гэтая містыка, ці як хочаш называй тое, пра што раскажу яшчэ ў дачыненні да Пісьмянкова, дала аб сабе знаць яшчэ некалькі разоў. Прынамсі, я змог у гэтым упэўніцца.

Той, хто праводзіў Алеся ў апошні шлях, памятае, як шмат людзей прыйшлі развітацца з ім. Як не можа не памятаць і таго (даруй, Алесь, што гэта прыгадваю), сёй-той спрабаваў нават у такі трагічны момант выявіць свае палітычныя амбіцыі. Маю на ўвазе перш за ўсё тое, што з’явіліся пры развітанні зусім не дзяржаўныя сцягі, хоць, магу паклясціся, што Алесь, з’яўляючыся шчырым, больш за тое, у нечым нават апантаным прыхільнікам нацыянальнага адраджэння, калі можна так сказаць, на колерах надта ўвагу не засяроджваў.

Не ведаю, як каму, а мне ад пабачанага станавілася неяк не па сабе. Не той момант, каб гуляць у палітыку. Гэтыя ж «сцяганосцы» і іхнія прыхільнікі былі ў першых шэрагах і тады, калі труну, у якой вечным сном заснуў выдатнейшы паэт, сабраліся везці на Кальварыйскія могілкі. Прытым жадаючых праводзіць яго аказалася шмат, а месц у транспарце недастаткова, то я палічыў за лепшае паехаць дамоў, каб аднаму выпіць абавязковыя ў такіх выпадках тры кілішкі.

Крыху пазней вырашыў наведацца на могілкі. Балазе на іх быў пахаваны і мой бацька (цяпер на Кальварыі вечным сном спіць і мая мама). Папрасіў Віктара Шніпа, каб хоць прыкладна паведаміў, дзе знаходзіцца Алесева магіла.

Але, прыйшоўшы на могілкі, як ні стараўся, так і не знайшоў яе. Бадай, таму, што свежых пахаванняў ва ўказаным месцы было шмат, а на магіле Пісьмянкова помнік яшчэ не стаяў.

Упершыню я пабываў на ёй толькі ў лютым наступнага года ў дзень народзін Пісьмянкова разам з тымі, хто таксама з ім сябраваў. Надмагільнага помніка, зразумела, яшчэ не было, бо з дня Алесевай смерці не мінулася года. Таму, калі праз колькі месяцаў быў на Кальварыі ў чарговую гадавіну смерці свайго бацькі, то не прамінуў зайсці і да Пісьмянкова.

Правільней, хацеў пабываць на яго магіле, але яе не знайшоў. Падумалася, што гэта вынік маёй няздольнасці з першага-другога разу штосьці запамінаць. Не ў сэнсе якога-небудзь тэксту, падзей, фактаў, а не магу, напрыклад, напаткаўшы чалавека, з якім слаба знаёмы, пазнаць яго ў твар. Значыць, тое самае атрымалася і з месцам знаходжання Алесевай магілы. Што ж, другім разам пастараюся быць больш уважлівым. Таму, калі з іншымі завітаў на магілу Пісьмянкова ў дзень ягонай смерці, пачаў шукаць які-небудзь арыенцір, каб, калі прыйду адзін, лепш знайсці яе. Дый надмагільны помнік на той час ужо быў пастаўлены.

Толькі ўсё аказалася не так проста, як думалася мне. Восенню, у кастрычніку зноў завітаў на Кальварыю, каб пастаяць ля магілы свайго бацькі — акурат спаўнялася чарговая гадавіна з дня ягонага нараджэння. Памянуць яго добрым словам. І не толькі, бо тады ў такім месцы гэтага ніхто не забараняў. Гэта цяпер, калі ёсць адпаведны указ аб распіванні спіртных напіткаў у грамадскіх месцах, а такім месцам, як быццам, з’яўляюцца і могілкі, хтосьці на дрэве, амаль поруч з магіламі маіх бацькоў павесціў таблічку з вытрымкамі з гэтага афіцыйнага дакумента. Усё б нічога, але разумнік, які гэта рабіў, прывёў і тую частку тэксту, дзе гаворыцца аб пакаранні за самагонаварэнне. Але гэта між іншым.

Памянуў я свайго бацьку і накіраваўся да Алесевай магілы. А дзень не проста восеньскі, а нейкі змрочны. Неба завалаклі хмары, імжыць халодны дождж. Не па сабе стала, а калі пачаў шукаць, то нават страх апанаваў. Як быццам і каардынаты выбраў правільныя, але да якой магілы не падыду, адно расчараванне. Так і хаджу паміж імі. Навакол жа ні душы. Няйначай, нейкая нячыстая сіла водзіць мяне.

Сабраўся ўжо ісці назад, як глянуў крыху наперад, дзе дакладна ведаў, што Алесевай магілы не можа быць. І тут на мяне быццам найшло нейкае азарэнне. Ці не штабялямі ляжалі парэзаныя на кавалкі дрэвы. Шмат дрэў, якія паваліў нядаўні ўраган. Гэтыя ж дрэвы, зразумела, не паваленыя, а стаячыя і былі ад­ным з маіх арыенціраў. Атрымлівалася, што я ўжо арыентаваўся на іншыя. З палёгкай уздыхнуўшы, вярнуўся назад і паклаў на Алесеву магілу кветкі. Зразумела, і памянуў яго.

Калі каму-небудзь расказваю пра гэтыя выпадкі, то абавязкова знойдзецца той, хто засмяецца. Маўляў, якая містыка, проста праяўлялася твая неназіральнасць. Як быццам і запярэчыць няма чым, хоць... Звычайна неабходны тэкст я адразу набіраю на камп’ютары, пішу па сутнасці з галавы. Дык вось... Набраўшы палову тэксту, дзе згадваю пра тое, як доўгі час не мог знайсці магілу Пісьмянкова, я з-за няўважлівасці націснуў не на тую клавішу. Адразу на экране манітора з’явіўся запіс-запытанне, ці захаваць змены ў дакуменце. Мне падалося, што пад зменамі маецца на ўвазе толькі што напісанае, таму, пасля некаторага роздуму, я ўсё ж навёў курсіў на тое месца, дзе стаяла «да». Файл, вядома, адразу закрыўся. Калі ж адкрыў яго, то, на маё здзіўленне, перад гэ­тым напісаная частка матэрыялу адсутнічала. Давялося страчанае ўзнаўляць па памяці.

Вер не вер, ды гэта так

З праяўленнем нейкай містычнасці, ці нечага іншага, сутнасць чаго не магу ўсвядоміць на сённяшні дзень, я сутыкнуўся яшчэ і да гэтага, калі ў 2008 годзе паехаў у камандзіроўку на Піншчыну, каб пабываць у родных мясцінах найвыдатнейшай нашай паэтэсы Яўгеніі Янішчыц. Акурат набліжалася 60-годдзе з дня яе нараджэння, і часопіс «Нёман», дзе я на той час працаваў намеснікам галоўнага рэдактара, вырашыў надрукаваць да гэтага юбілею некалькі матэрыялаў, у тым ліку і той, што я збіраўся напісаць пасля гэтай паездкі. Хацелася падрабязней расказаць пра Жэніну малую радзіму, згадаць пра вытокі яе творчасці. Ведаў, што ў школе, у якой яна некалі вучылася і якая цяпер носіць яе імя, ёсць музей, а ў музеі гэтым, няхай і невялікім, усяго ў адным пакоі, цікавая экспазіцыя, што падрабязна расказвае пра жыццё і творчасць знакамітай зямлячкі.

Уражанняў сапраўды было багата. Дый фактаў, якія дапамагалі глыбей спасцігнуць свет творчасці Янішчыц, у пэўнай ступені прыадкрыць яе феномен, сабралася шмат, таму ў Мінск вяртаўся ў добрым настроі. Не сумняваўся, што неабходны матэрыял напішу без асаблівай цяжкасці. Тым больш, што загадзя ўважліва перачытаў прыжыццёвыя кнігі паэтэсы, пазнаёміўся з аднатомнікам яе выбранага, пазначыў тыя вершы, што сваім зместам у той ці іншай ступені былі звязаны з роднымі мясцінамі Жэні, а таксама тыя, у якіх ажывалі непаўторныя палескія краявіды, воблікі людзей, якіх яна добра ведала і якія ведалі яе. Па прыездзе дамоў заставалася толькі так пабудаваць матэрыял, каб урыўкі з гэтых твораў арганічна клаліся ў ягоную сюжэтную канву.

Аднак калі сеў за камп’ютар, аказалася, што ўсё не так і проста, як падавалася мне. Здавалася б, усё ужо абдумана, ёсць кампазіцыйны план, які, між іншым, загадзя распрацоўваю рэдка, звычайна пішу так, як пішацца. На адным дыханні. Лёгка, нязмушана. Але цяпер не толькі гэтай лёгкасці не было, на маё здзіўленне ўвогуле ніяк не пісалася. І гэта пры тым, што, канечне ж, ведаў, пра што і як пісаць. У сувязі з тым, што са мною адбывалася, дазволю нават прывесці грубаватае параўнанне: «Разумны, як сабака, а слова сказаць не можа». У дадзеным выпадку напісаць.

Паколькі камп’ютар, прабачце, гвалціць я не збіраўся, то вырашыў пакінуць яго ў спакоі. На жаль, і наступны дзень не прынёс нічога пэўнага. Безвыніковым аказаўся і трэці... Між тым тэрміны здачы матэрыялу падціскалі, а я, як ні стараўся, ніяк саўладаць з сабой не мог. Сёе-тое, праўда, пісалася, але, калі перачытваў, яно мяне не задавальняла. Даводзілася зноў пачынаць з чыстага аркуша, дакладней з чыстага экрана манітора. Так я пакутаваў ці не цэлы тыдзень. І толькі ў суботу адчуў, што нарэшце ўсё зрушылася з месца. Пісалася лёгка, нават, калі крыху адпачываў, лавіў сябе на думцы, што, бадай, ніколі не было ў мяне такога творчага натхнення. Таму пад вечар асноўная частка матэрыялу была гатова. Я не сумняваўся, што заўтра абавязкова завяршу яго. Таму з чыстым сумленнем лёг спаць.

Толькі калі раніцой сеў за камп’ютар, аптымізм мой адразу знік. Больш за тое, я западозрыў штосьці няладнае. Калі ўключыў камп’ютар, на экране манітора праз некаторы час з’явіліся нейкія надпісы, якіх да гэтага я ніколі не бачыў. Зразумела, яны былі ні на рускай, тым больш ні на беларускай мове. Англійскую я не ведаю. Становішча ўскладніла тое, што я ўжо не адзін тыдзень быў адзін: сыны з жонкай паехалі адпачываць. Павінны былі вярнуцца толькі ў панядзелак. Тады малодшы, які ведае камп’ютар, як свае пяць пальцаў, і высветліць, што і да чаго. Але панядзелка я не мог чакаць, таму ў адчаі пачаў націскаць на розныя клавішы наўгад. На маё здзіўленне, праз пэўны час на экране зноў з’яўляўся той надпіс, які хацеў паведаміць мне штосьці важнае.

«А што, калі тое, што я набраў, сцерлася?» — ад гэтай думкі мне стала не па сабе. Яшчэ праз колькі хвілін трывога ўзмацнілася, паступова дасягнуўшы крытычнай мяжы. Я не знаходзіў сабе месца: «Маглі ж знікнуць і ўсе іншыя файлы?!» Я кінуўся шукаць флэшку, на якой, для падстрахоўкі, знаходзіліся некаторыя з іх. Але флэшкі не было. Ад бязвыхаднасці становішча, у якое тра­ту я ў адчаі выцер з ілба пот. Усё, усё кату пад хвост! Не заставалася нічога іншага, як чакаць панядзелка. Менавіта ў панядзелку было маё ўратаванне, ці...

Панядзелак прынёс мне крах. Сын, калі ўзяўся высвятляць, што здарыла­ся, спачатку, праўда, паспрабаваў мяне абнадзеіць:

— Можа, удасца яшчэ ўсё паправіць.

— Ты ўпэўнены? — мне ніяк не хацелася верыць, што адбылося непапраўнае, таму ўхапіўся за сказанае сынам, як за выратавальную саломку.

Ягор, аднак, ухіліўся ад прамога адказу.

— Пастараюся, — прамовіў ён няпэўна.

Я з нецярпеннем чакаў, калі ж гэтае старанне дасць нарэшце вынікі. Зразумела, такія, якія стануць для мяне жаданымі. Але сын мусіў мяне расчараваць:

— Згарэў вінчэстар...

Што такое вінчэстар, я не ведаў. Дый для мяне гэта было не істотным. Куды болей гаварыла іншае слова — згарэў.

Значыць...

— Усе файлы прапалі, — уздыхнуў сын.

— Няўжо нельга паправіць?

— Часам гэта ўдаецца, — у голасе Ягора ўсё ж гучала пэўная надзея. — Ёсць такія спецыялісты, пагляджу ў інтэрнеце аб’явы.

Спецыяліст, які ўзяўся дапамагчы, рады не даў. Хоць трохі мой настрой узняло тое, што калі я звальняўся з «Беларускай думкі», файлы, якія былі ў рэдакцыйным кам’ютары, сын перапісаў на сваю флэшку, а потым скінуў іх у свой камп’ютар. Калі паставілі новы вінчэстар, то з сынавага камп’ютара іх і перакінулі ў мой. Пасля гэтага заставалася спадзяванне, што ўсё ж знойдзецца мая флэшка. А знайшлася толькі праз нейкі тыдзень. І дзе б вы думалі яна «хавалася»? Ды неяк патрапіла ў шчыліну ў крэсле паміж сценкай і сядзеннем. І гэта прытым, што на гэтым крэсле я, калі працую за камп’ютарам, ніколі не сяджу. Тым больш флэшку на яго не кладу.

Гэтыя два прыклады, зразумела, можна патлумачыць проста як збег выпадковасцей. Прытым такіх, што адбыліся ў адзін і той жа час. Магчыма, і так. Мяне, аднак, у сувязі з гэтым насцярожвае тое, што яны супалі акурат тады, калі я пісаў артыкул пра Янішчыц. Таму і насцярожыла, што дзесяць гадоў да гэтага таксама адбылося такое, ад чаго вее нейкай містычнасцю. Зноў жа ў час юбілею Янішчыц. Толькі тады, як вядома, адзначалася 50-годдзе з дня яе нараджэння.

Каб жа толькі гэта

Прадстаўнічая пісьменніцкая дэлегацыя пасля наведвання Піншчыны вярталася ў Мінск. Час быў позні. Дый восень таксама стаяла позняя — нарадзілася ж Янішчыц 20 лістапада 1948 года. Да гэтай даты і былі прымеркаваны юбілейныя мерапрыемствы, што праходзілі ў яе на радзіме. Снег яшчэ не выпаў, але холад моцна даваў аб сабе знаць. Хоць гэта звычайная з’ява на стыку восені і зімы. Пры настылай зямлі, але не пакрытай яшчэ снегам, калі нават крыху падмарозіць, то халадэча такая, што на вуліцу лепей асабліва не паказвацца. А тут у аўтобусе, у якім ехалі пісьменнікі, нечакана заглох матор.

Усе спачатку асабліва не турбаваліся. У салоне цёпла. Дый спадзяваліся, што шафёру ўдасца хутка выправіць непаладкі. Толькі, як ні стараўся ён, а рухавік не заводзіўся. Нічога не давала і тое, што ў вадзіцеля неўзабаве знайшліся добраахвотныя памочнікі з тых пісьменнікаў, хто мае ўласныя машыны. Толькі праз некалькі гадзін, калі ад холаду ў аўтобусе ўжо немагчыма было сядзець, матор нарэшце запрацаваў.

У падобнай сітуацыі апынулася і аўтамашына, у якой ехала Тамара Дудко — вядомы грамадскі дзеяч, дырэктар піўзавода «Аліварыя». Таксама прыкладна ў гэты ж час. І блізу таго месца, дзе нечакана спыніўся аўтобус з пісьменнікамі. Гэтаксама далёка не адразу ўдалося выправіць непаладкі. Тады ўсё абышлося. Аднак ніяк у галаве не ўкладваецца тое, што пазней Т. Дудко загінула ў аўтакастрофе, хоць і ў іншым месцы. Як тут не прыгадаць пушкінскае:

Хоть убей, следа не видно,

Сбились мы, что делать нам?

В поле бес нас водит, видно,

Да кружит по сторонам.

Сколько их, куда их гонят,

Что так жалобно поют?

Домового ли хоронят,

Ведьму ль замуж выдают?

Дарэчы, той, хто добра знаёмы з творчасцю Дастаеўскага, не можа не памятаць, што Фёдар Міхайлавіч узяў гэтыя радкі адным з эпіграфаў да свайго рамана «Д’яблы». Таго самага рамана, які пры савецкай уладзе не спяшаліся перавыдаваць, бо лічылася, што твор гэты — памфлет на рускую рэвалюцыйную сітуацыю, таму ён па сутнасці і быў выкраслены з творчасці выдатнага пісьменніка, у якога беларускія карані. Род жа Дастаеўскіх, як вядома, паходзіць з Дастоева. Сёння згаданая вёска ўваходзіць у склад Іванаўскага раёна. Ды, не будзем забываць, што гістарычна — гэта Піншчына. Няўжо і сапраўды тут прысутнічае нейкая містыка? Пэўна сцвярджаць, зразумела, нельга, але, мабыць, усё ж нешта такое ёсць. Ва ўсякім разе пасля таго, як матэрыял пра Янішчыц быў узноўлены па памяці, а па сутнасці напісаны занава, я сутыкнуўся яшчэ з двума выпадкамі, якія, у пэўнай ступені, як бы дапаўняюць ланцужок маіх непрыемнасцей.

Калі пра тое, што ў маім камп’ютары згарэў вінчэстар і былі беззваротна страчаны многія файлы, я расказаў Уладзіміру Мазго, які на той час працаваў у рэдакцыі часопіса «Вясёлка», Валодзя ўсхвалявана адказаў:

— Сапраўды дзіўна, бо...

Я не даў яму дагаварыць, таму што пасля гэтага ягонага «бо» на сэрцы стала трывожна. Няўжо згубіўся мой матэрыял, прапанаваны «Вясёлцы» да чарговага Дня беларускага пісьменства? Копіі ж яго ў мяне не засталося.

— Ды ўсё ў парадку, — Мазго, мабыць, здагадаўся, пра што я падумаў. — Згубілі праўда, але...

— Не цягні!

— Але знайшлі.

Пасля гэтага ў мяне адразу адлягло на сэрцы. Аднак праз некалькі дзён мусіў яшчэ раз пахвалявацца. Таксама ў сувязі з тым, што адбылося непрадбачанае. Будучы ў выдавецтве «Мастацкая літаратура», пацікавіўся, ці хутка выйдзе мая кніга «Горадзень, Гародня, Гродна», адрасаваная дзецям.

— Па віне друкарні затрымка атрымалася, — пачуў у адказ.

Як высветлілася, аддрукаваныя аркушы, а гэта мелаваная папера з мноствам ілюстрацый, па недаглядзе кагосьці былі заліты фарбай і ўсё трэба было рабіць нанава. Магчыма б, гэтае паведамленне мяне надта і не ўсхвалявала — мала што бывае, ды атрымлівалася, што за кароткі тэрмін у мяне здарыліся тры непрыемнасці, прытым у прамежку часу, звязанага з камандзіроўкай на Піншчыну.

Не магу не згадаць і выпадак, што прыгадвае А. Кірыковіч у гісторыка-дакументальнай хроніцы «Памяць» Пінскага раёна. Праўда, ён іншага плана і выклікае не змрочныя думкі, а светлыя.

У 1990 годзе, на другі год пасля смерці Янішчыц, кіраўніцтва Пінскага ра­ёна прыняло рашэнне аб правядзенні ў вёсцы Велясніца першага свята паэзіі, прысвечанага памяці выдатнай паэтэсы-зямлячкі. Яно было прызначана на нядзелю 1 ліпеня. Зразумела, да яго рыхтаваліся належным чынам. За дзень да гэтага А. Кірыковіч, які быў адказным за правядзенне свята, паехаў на грузавой машыне раённага аддзела культуры ў вёску Малоткавічы, каб забраць партрэт Я. Янішчыц, выкананы вядомым пінскім мастаком А. Шыдлаўцом. Партрэт быў вельмі вялікі, таму заняў у машыне амаль увесь кузаў. Калі пад’ехалі да ракі Ясельды, то вадзіцель закрычаў: «Партрэт паляцеў!» — і пачаў тармазіць.

Выйшаўшы з кабіны, убачылі, як ззаду, на адлегласці метраў 300—400, партрэт паэтэсы павольна апускаецца на асфальт. Занепакоіліся, што ён можа разбіцца. Толькі спалох аказаўся марным. А. Кірыковіч прызнаецца: «... Калі мы пад’ехалі да яго і не заўважылі не тое што паломкі, а нават ніводнай драпінкі, мне, атэісту, які не верыць ні ў якія звышнатуральныя сілы, падумалася, што душа Жэні гэтым самым падала нам нейкі знак. Але які? Можа, яшчэ раз выказвала любоў да родных мясцін і, не дачакаўшыся Велясніцы, а толькі ўбачыўшы Ясельду, ластаўкай паляцела да яе. А можа, хацела гэтым палётам сказаць: «Бачыце, як я ўмею лётаць і прызямляцца без ніякае шкоды. Але ўмею я гэта толькі тут, на роднай зямлі. Не ў Мінску!» Хто ведае?»

Сапраўды, многага мы яшчэ не ведаем. А можа, гэта і добра, бо калі ўсё ведаеш, то, бадай, і жыць нецікава. Усё ж тое незвычайнае, неардынарнае, невытлумачальнае, што часам адбываецца, як бы падсцёбвае ў жаданні глы­бей спазнаць рэчаіснасць і адначасова лішні раз зразумець, якое шматграннае і складанае жыццё і як шмат чаго ў ім мы яшчэ не спасціглі.

Таварыш генерал, ты мяне зваў?

Раскажу, як аднойчы я пажартаваў са свайго сябра Славы. Было гэта так­сама падчас ягонай службы ў арміі. Вярнуўся з нейкіх гасцей я зарана. Сяджу сабе адзін у пакоі. Дзень выхадны, асабліва заняцца няма чым. Сумна. Таму і прыйшло ў галаву, а чаму б не патэлефанаваць Славу. Праблема, аднак, у тым, што прамой тэлефоннай сувязі з Мінска ў ягоны батальён на той час не было. Праўда, Пратасевіч мне неяк назваў пачатковы нумар, каб пасля праз розныя Кедры, Сялкі і іншыя паролі выйсці на пароль таго батальёна, які мне і трэба.

Чаму б не паспрабаваць? Калі служыў у арміі, неаднойчы карыстаўся такой сувяззю. Аднак гэта магчыма толькі тады, калі ў пераходзе ад пароля да пароля не адбудзецца ніякіх збояў. Гарантыя поспеху, калі звоніць чалавек, які паводзіць сябе ўпэўнена, мае пэўнае званне. Іначай, на тым жа Кедры ўсё можа і скончыцца. Галоўнае ж, каб цябе ведалі там, дзе называецца апошні пароль.

Ды я быў ваўком стрэляным. Калі пасля набору нумара пачуў:

— Радавы Іваноў слухае! — крыкнуў з усёй сілы ў трубку: — Тэрмінова злучы з Сялком!

— Ёсць! — прагучала ў адказ і праз нейкую хвіліну пачулася:

— Сялок! Яфрэйтар Сідараў слухае.

Паступова я набліжаўся да запаветнага пароля. Але чым бліжэй быў да мэты, тым больш ўпэўніваўся, што сяржанта Пратасевіча мне проста так не паклічуць, бо можа стацца, што яго давядзецца доўга шукаць. Таму ўсё залежыць ад таго, наколькі праяўлю характар.

Пачуўшы пароль будбата і адказ дзяжурнага, я не проста закрычаў, а мацюкнуўся ў трубку. Гэта, безумоўна, у войску добра спрацоўвае, а пасля што сілы дадаў:

— Тэрмінова паклікаць сяржанта Пратасевіча!

На тым канцы провада спалоханы голас замармытаў штосьці накшталт таго, што гэта немагчыма, бо ён далёка адсюль. Тады я дадаў:

— На провадзе, маць тваю, генерал Марціновіч! (Канечне, мацяршчына з маіх вуснаў ішла патокам, але не магу ўсё гэта прывесці. — А. М.) Паўтараю: пакліч майго пляменніка Пратасевіча!

Чакаць давялося мінут пяць. Слава прыбег запыханы і разгублены, але хутка зарыентаваўся.

— Прывітанне, дзядзька, — пачуў я ягоны голас.

Мы крыху пагаварылі, а потым я пажадаў яму ўсяго найлепшага.

Калі праз некалькі дзён сустрэліся з ім у Мінску, па тым хваляванні, з якім ён гаварыў са мной, адчувалася, што ад таго майго званка Слава яшчэ канчаткова не прыйшоў у сябе.

— І доўга ты думаў, каб да такога даўмецца? — запытаўся ён.

— Гумарам трэба валодаць, — з пачуццём годнасці адказаў я.

— Каб ты ведаў, які перапалох быў у батальёне, як мяне шукалі?!

— Перажывуць, — спакойна адказаў я.

— Табе хоць бы што! А ў мяне камандзіры дапытваліся, чаму не папярэдзіў, што маю такога сваяка.

— І што ты на гэта адказаў?

— Сказаў, што ты не родны мой дзядзька, а нейкі далёкі родзіч.

— Няхай ведаюць, хто ў іх служыць, — адказаў я, задаволены сваім розыгрышам.

Калінінград — не для інтыму град

У дадзеным выпадку тыя салдаты, якія дзяжурылі на тэлефоне, зразумела, не маглі здагадацца, што з імі жартуюць. Больш за тое, нават падумаць пра гэта не маглі, бо, будучы пры выкананні службовых абавязкаў, мусілі хутка забяспечваць сувязь. Аднак часам знаходзяцца ахвотнікі паверыць у тое, у што, калі добра разважыць, ніяк паверыць немагчыма, самі па сабе. Такая ўжо чалавечая натура, што нярэдка некаторыя лёгка спакушаюцца на розыгрыш. Так было, калі я вырашыў пажартаваць з друкароў, дзякуючы якім выходзіць у свет «ЛіМ». Асобных з іх я больш-менш ведаў, калі чарговы нумар, будучы па ім дзяжурным, перад тым, як даць яму зялёнае святло, неабходна было падпісваць. Але прайшоў час і ў гэтым неабходнасць адпала, бо гэтая працэдура рабілася ўжо ў рэдакцыі, пасля чаго гатовыя для друку адбіткі везліся ў друкарню.

Абавязковыя ж экзэмпляры для рэдакцыі звычайна забірала наша прыбіральшчыца А., якая па сумяшчальніцтве выконвала і такую работу. З гэтай А. я быў у добрых адносінах. Журналісты старэйшага пакалення, дый усе, каму некалі даводзілася карыстацца пішучымі машынкамі, канечне ж, памятаюць яшчэ, як цяжка было дастаць для гэтай мэты добрую паперу. Апроч газетнай, ніякая іншая ў магазінах амаль не прадавалася. То А. мне звычайна ішла насустрач. Маючы ў друкарні шмат знаёмых, яна без асаблівых праблем даставала пачакдругі больш дабротнай. Я ж стараўся за падобную паслугу аддзячыць ёй.

Дык вось гэтая А. нечакана выйшла замуж за жыхара Калінінграда, але ён на пастаяннае месцажыхарства ў Мінск так і не пераехаў. Звычайна муж наведваўся да яе, але часам і яна ездзіла да яго ў Калінінград. Калі ж гэтая паездка займала і пятніцу, то ўзнікала праблема з дастаўкай абавязковых экзэмпляраў нумара ў рэдакцыю. Па сяброўстве А. прасіла зрабіць гэта мяне. Зразумела, адмовіць у просьбе я ёй не мог, дый яна звычайна аддзячвала: у якасці прэзента частуючы мяне такой рыбай, якой у крамах не было ці яна прадавалася рэдка.

Друкары да таго, што забіраў гэтыя асобнікі я, а не А., ставіліся спакойна, бо для іх не было ніякай розніцы. Так працягвалася даволі доўга. Толькі памыляюцца тыя, хто сцвярджае, што жанчыны куды больш цікаўныя, чым мужчыны. Усё залежыць ад чалавека. Знайшоўся і сярод друкароў адзін, які задумаўся, чаму гэта часта не А. забірае газету, а я. Не вытрымаў. Калі я прыехаў чарговы раз, пацікавіўся:

— А чаму часам вы замест А. прыязджаеце?

Знайшоўся і адзін, які вырашыў пажартаваць:

— А можа, у вас з ёю асаблівыя адносіны?

— На жаль, не, — я зрабіў выгляд, што я быў бы не супраць таго, каб у нас з А. і сапраўды пачаліся «асаблівыя адносіны». — Не паддаецца, — уздыхнуў я, — вельмі мужа свайго любіць.

— Мы чулі, што яна выйшла замуж, — кажа першы друкар.

— Прычым тут муж, — умяшаўся ў гаворку яшчэ адзін і з веданнем спра­вы дадаў: — Галоўнае — да жанчыны адпаведны падыход.

— Значыць, не ўмею, — самотліва разважыў я. — Хоць у кожнага свая праблема.

Я паглядзеў на друкароў так, быццам разважаў: гаварыць ці не гаварыць.

— Няўжо ў А.? — друкар, які першым пачаў гаворку, аказаўся самым цікаўным.

— Як бы вам сказаць.

Яны зразумелі, што я вагаюся гаварыць ці не гаварыць, таму паспяшаліся запэўніць, каб не баяўся казаць праўду. Пра тое, што даведаюцца ад мяне, нікому ні-ні.

Хіба мог я пасля гэтага не падзяліцца з імі «сакрэтам»?

— У А. ўсё ў парадку, — запэўніў іх, — але праблема ў яе мужа.

— Што-небудзь здарылася?

— У нас у мужчын адна праблема, — з веданнем справы сказаў я. — Асабліва калі ты ўжо ва ўзросце.

— Няўжо ў яго не.

Я пастараўся быць як мага больш сур’ёзным, бо ў тым, што хацеў цяпер сказаць, і заключаўся мой жарт.

— Ведаеце, — кажу, — у яго вельмі рэдкі выпадак, — але гаварыць галоўнае не спяшаюся.

— Скажыце, — пачалі прасіць яны, — што гэта за выпадак? Дальбог, нікому не раскажам.

— Разумееце, — я задумаўся. — А як бы вам лепт сказаць... Бадай, адмоўна сказваецца рознасць у кліматычных умовах.

Мае субяседнікі ажно раты раскрылі, але, па усім відаць, так яшчэ і не ўпэўніліся, куды я хілю. Але нічога больш не пытаюцца. Баяцца, каб не перадумаў — гаварыць усю праўду ці прамаўчаць.

— Так і быць, — працягваю я, — паколькі вам цалкам давяраю, то ведайце. Крыху маўчу, каб зрабіць большы эфект ад сказанага і на адным дыханні прамаўляю: — У яго рэдкі выпадак: не с...ць толькі ў Мінску!

Адразу зразумеў, што мае субяседнікі падвоху не зразумелі.

— Ну і бедалага, — паспачуваў адзін.

— Трэба было жаніцца на калінінградцы, — сказаў той, які добра ва ўсім разбіраўся, — то ніякіх бы праблем і не было.

Трэці ж аказаўся самым здагадлівым:

— Таму А. і ездзіць да яго рэгулярна ў Калінінград!

— А за яе газеты забіраю, — патлумачыў я.

Што друкары ў гэтым маім аповедзе ніякага розыгрышу не ўбачылі, зразумеў я праз тыдзень, калі сама А. забрала чарговы нумар.

Прывёзшы газеты ў рэдакцыю, яна, заходзячыся ад смеху, запытала ў мяне:

— Гэта ты так пажартаваў?

— Пра што ты? — я зрабіў выгляд, што ні пра што не здагадваюся.

— Самае дзіўнае, што яны ва ўсё паверылі, — А. працягвала смяяцца.

— Паверылі?! Чаго-чаго, а гэтага я не чакаў, — прызнаўся я.

— Нават парады пачалі даваць, як майго. акліматызаваць.

— Запісала?

Яна ўхілілася ад адказу, а толькі папрасіла:

— Можа, і ў наступную пятніцу забярэш за мяне газеты?

— Калі ўжо табе так хочацца.

Хіба я мог адмовіць жанчыне, у якой такая праблема?

Канспект за гадзіну... На цэлы сшытак

Часам жарт і выжыць можа дапамагчы. У гэтым я ўпэўніўся, калі, будучы студэнтам, здаваў залік вядомаму кінакрытыку Ефрасінні Бондаравай, якая чытала ў нас курс па кіно. Не сказаць, каб на гэтых занятках быў надта актыўны. Больш за тое, займаўся сваімі справамі. Не звяртаючы ўвагу на тое, што займаліся звычайна ў невялікіх аўдыторыях, бо на курсе было недзе ў межах дваццаці пяці чалавек. Нехта пераводзіўся на завочнае навучанне. Хтосьці пераходзіў на вячэрняе. Я, напрыклад, прыйшоў з аддзялення беларускай мовы і літаратуры. Кожны перад выкладчыкам навідавоку. Тым не менш я і чытаў. І матэрыялы якія-небудзь пісаў.