Дагератып

Раздзел першы. Пад’езд з шахматнай падлогай

Гэта было ў той год, калі ўсе пачалі насіць кашулі ў краткі.

Быццам вуліцы запоўніліся каўбоямі.

І гэта было падобна, як бы статак гуляўся ў пастухоў.

Яшчэ ў той час у горадзе паўсюль замест асфальту клалі новую плітку. Дакладней, здзеклівае падабенства брукаванкі. Шэрыя ці ружаватыя кавалкі бетону мясцовай вытворчасці вельмі хутка трэскаліся, а паколькі зазвычай іх укладвалі ў вільготную зямлю - а халера яго чакаць, пакуль высахне, яны распаўзаліся ўбакі, як гнілое сукно, дыбіліся неахайнымі хвалямі, па якіх было нават весела скакаць. Тым больш у маіх Чаравіках. Менавіта так, з вялікай літары. Суперскія Чаравікі, якія ўдалося набыць хаця б ужыванымі, праз інтэрнэт, затое - чорна-бліскучыя,

з цяжкой «жаўнерскай» скуры, прашытыя суровымі ніткамі... Хех! Навюткія такія ж за маю журналісцкую паўстаўку не купіш.

Дарэчы, яшчэ пашанцавала на гэтую паўстаўку, мне ж засталося апошні курс давучыцца, а ўжо цяпер не баліць галава пра размеркаванне.

Затое баліць - пра жытло. Праўда, якраз з’явіўся шанец гэтую праблему бліскуча вырашыць. Знаёмы хлопец з’язджае па нейкім гранце займацца сваёй біялогіяй-заалогіяй-пацукалогіяй, а паколькі акрамя тае пацукалогіі (ці прусакалогіі) нічога яго, падобна, па жыцці не цікавіць, прапанаваў сваю кватэру, у самым цэнтры места, абсалютова бясплатна ў карыстанне дзвюм правінцыяльным студэнтачкам. На шчасце, Наста, мая сяброўка і суседка па здымным жытле, з’ехала на тыдзень да бацькоў, і ўсе ўражанні візіту - мне, мне адной!

Машыны ляцелі па праспекце так мэтанакіравана, быццам кожная везла сэнс жыцця, але, мяркуючы па смуродзе, які пасля іх заставаўся, гэта быў не вельмі добры сэнс. Я дастала смартфон і патыцкала пальцам у экран, павялічваючы фрагмент карты з патрэбным мне домам. Ого, гэта той самы, з дзвюма скульптурамі перадавых калгасніц на карнізе і кніжнай крамай на першым паверсе! Крутая кватэрка...

Высока нада мной перадавыя калгасніцы, прыціскаючы да магутных грудзей па снапе, перавязаным стужкай, пазіралі ў шэрае восеньскае неба цяпер ужо майго горада сляпымі каменнымі вачыма. І зерне ў іх каласах было каменнае. А млын заснавальніка горада, волата Мянеска, які перамолваў камяні, даўно спыніўся, і не было нікому справы да хлеба прамінулых стагоддзяў.

Пад’езд нагадваў пра тыя часы, калі па вітых лесвіцах з каванымі мадэрновымі рашоткамі дзелавіта падымаліся людзі ў фуражках з зорачкамі, а той, за кім яны ішлі, сігаў у лесвічны пралёт...

Да не, гэта я рамантызую. Ніхто не сігаў... У гэтым я ўпэўнілася, калі працавала над серыяй артыкулаў пра беларускіх літаратараў з таварыства «Маладняк». Сядзелі па кватэрах і чакалі арышту - паэты, празаікі, навукоўцы... Трэсліся пад коўдрамі, трымалі ў калідоры клуначак з неабходнымі для турмы рэчамі, прыслухоўваліся начыма да крокаў па лесвіцы: не, не да нас! Далібог, не да нас! І суцяшаліся: я ж нічога кепскага савецкай уладзе не зрабіў, я ж за яе, ёсць больш вінаватыя! Нават калі арыштуюць, разбяруцца! Ну не можа быць, каб вось так, нізавошта...

Магло. І было.

Я пісала артыкул за артыкулам, і з’яўляліся ўсё новыя імёны, вартыя згадкі... І пакуль гэта будуць друкаваць у газеце, якую распаўсюджваюць па бібліятэках, пакуль яна будзе заставацца беларускамоўнай і пакуль будзе магчымасць працаваць у архівах, нават атрымліваючы менш, чым каштуюць не ношаныя мае боты, нават з тым, што даводзіцца пісаць шмат інфармацыйнай нецікавай лухты і бегаць з дыктафонам па начальніцкіх прэсухах - я не звольнюся...

Мне яшчэ ў дзяцінстве мама казала, што я “не ад гэтага свету”.

А па-мойму, дык кожны сам выбірае, у якім свеце яму жыць. Іх жа насамрэч многа, практычна паралельных, светаў, дзе ўмоўны шматок сена матляецца, падвешаны на вяровачцы, перад пысай даверлівага асла, змушаючы яго ісці і ісці, і валачы за сабой сваё жыццё.

Пра свой матывуючы «шматок сена» я вам распавяла...

А падлога ў гэтым пад’ездзе нагадвае шахматную дошку. Чорныя і белыя пліткі-ромбікі, быццам ты ўнутры атракцыёна, які стварае прасторавыя ілюзіі.

Атракцыён сапраўды быў... Такімі ж пліткамі-ромбікамі быў выкладзены пад’езд, дзе знаходзіўся музей аднаго савецкага паэты, пра які я напісала рэпартаж. Надта ж уразіла ўсё - і злавесна-ціхі пад’езд з рашоткамі і вітражамі ў стылі арт-нуво, і вельмі савецкая экспазіцыя, дзе красаваліся шматлікія ўзнагароды і пасведчанні паэта, а пра ягоную рэпрэсаваную радню і расстраляных сяброў нічога... А паколькі я яшчэ згадала, што сюды рэдка ходзяць наведнікі, кабеты, якія кіравалі музеем, закідалі ўсе інстанцыі і мяне асабіста абуранымі скаргамі і патрабаваннем мяне, нахабную і недасведчаную, «привлечь по всей строгости». Якраз цяпер я была ў стадыі чакання... ну, не арышту - але чагось таксама непрыемнага... Праўда, звольняць наўрад - я ж дзеўка «пісучая», як у нашай тусоўцы кажуць... Але прыкра было, праўда. Затое гэтую прыкрасць можна выкарыстаць і для Справы - каб лепш зразумець сваіх герояў, якія таксама зведалі даносы і дурныя абвінавачванні.

А вось і патрэбная кватэра... На самым верхнім паверсе, дзесьці непадалёк вартуюць дах каменныя калгасніцы. Дзверы старыя, з натуральнага дрэва... Ад нумара засталася адна металёвая лічба, другую можна адгадаць па цёмным адбітку: «37».

Як для мяне, дык запомніцца на раз, самы расстрэльны год: 1937.

Блін, толькі не дрыжэць... Не чырванець, не пацець, не зглытваць сліну і не адводзіць вочы, як гімназістка! А сэрца пад акампанемент званка ўсё прыспешвалася... Баязліўка, закаханая дурында.

Высокая і шэравокая прычына маёй панікі, Гальяш, адчыніў і ветліва адыйшоўся ўбок, прапускаючы мяне ў кватэру. Вядома, ён быў у кашулі ў краткі. Зялёна-белыя.

- Прывітанне... Сімка.

Перад маім імем была зразумелая паўза. Звыкнуць трэба, так звяртацца да ў прынцыпе сур’ёзнай дзяўчыны (спадзяюся, што раблю менавіта такое ўражанне). Але сваё імя па пашпарце «Серафіма» я ненавідзела настолькі, што сама вырашыла з яго паздзеквацца. Сімка - гэта і мой нік у сеціве, і тэст падчас знаёмстваў. Калі пачынаюць перапытваць: «Як, як?», альбо расцягваюць вусны ў паблажлівай усмешцы, я залічваю гэтых людзей у паралельны свайму свет. Гальяш у свой час проста паціснуў руку і зазірнуў мне ў вочы сваймі шэрымі вачыма, такімі светлымі на смуглявым твары - не ад прыроды смуглявым, а ад загару вечных вандровак. Дый у самога імя было на сучасны слых дзіўнаватае. Гальяш, беларуская форма звыклага «Ілля».

Прызнацца, менавіта ягонае імя давала мне найбольшую надзею... Пэўна ж, чалавек дэманструе сваю зацікаўленасць беларускай культурай, а значыць, мы паразумеемся?

Але я вельмі хутка пераканалася, што нічога ён не дэманструе. Проста, як і я, не любіць свайго імя па пашпарце.

Ён амаль увесь час маўчаў. Дзень народзінаў маёй аднакурсніцы быў шчабятлівы і крэатыўны, з «гадальнымі» піражкамі і конкурсам «дастань яблык з вады зубамі». Абслінены яблык я чапаць не стала, з піражка выцягнула прамасленую паперку з абяцаннем «вялікага і светлага кахання», непрыкметна скамечыла і сунула ў кішэню джынсаў. Гальяш таксама пазбягаў «крэатыву», на спробы яго «растармасіць» адказваў елазубай усмешкай, а паколькі ён быў высокі, плячысты і няспешны, звалачы яго з канапы гвалтам было нікому не пад сілу.

І што яму напрарокаваў піражок імянінніцы, я так і не даведалася.

Толькі пад канец вечарыны Гальяш трохі разгаварыўся - пра апошнюю экспедыцыю... Я так і не ўцяміла, куды менавіта, але на балаты. Змрочныя такія, бясконцыя беларускія балаты. Расказваў цікава: пра злітыя журавінамі паляны, птушак, якія крычаць, як немаўляты, параненага лася, якога выцягнулі з дрыгвы - а цалкам магчыма, ён проста сам пайшоў туды паміраць. Я глядзела, як хлопец падчас аповеду няўважна адкідвае пяцярнёй доўгі русявы чуб, як пасміхаюцца ягоныя вусны з цвёрдым «мужчынскім» абрысам, як на шчацэ бялее маленькі стары шнар... І ра­зумела, што папалася. І вельмі няўдала.

Гэты малады чалавек не цікавіўся беларускай літаратурай, у яго мелася дзяўчына, і ён у хуткім часе павінен быў з’язджаць за мяжу.

Пасля мы яшчэ некалькі разоў сустракаліся ў той жа кампаніі - глядзелі фестывальныя фільмы, потым абмяркоўвалі іх у кавярні, аднойчы Гальяш нават праводзіў мяне дахаты - ну, не тое, што праводзіў, яму проста было па дарозе, і, акрамя сяброўскіх размоў, нічога не здарылася...

А цяпер і не здарыцца. І я буду жыць у гэтай кватэры з высокай столлю, з пафарбаванымі яшчэ за савецкім часам жоўтай крэйдавай фарбай сценамі і цяжкой бронзавай люстрай, у якой не хапае лямпачак... І вышукваць сляды былога гаспадара, і адгадваць, ад чаго ўтварылася гэтая драпіна на сцяне, і гэтая пляма на сталешніцы...

- Праходзь, пакажу, дзе што.

А ў мяне ўзнікла пакутлівая дылема: здымаць ці не здымаць чаравікі? Зняць - выявіць сябе выхаванай дзяўчынкай, тым больш і гаспадар у гумавых сініх «хлёпанцах», як кажа мая бабуля, і такія ж запасныя «хлёпанцы» для гасцей стаяць у вітальні... Але вельмі верагодна, што чорныя мае калготкі парваліся на вялікіх пальцах, і я буду крадма і пакутліва сцягваць дзіркі ўбок, каб пальцы з іх не вытыркаліся, і больш ні пра што думаць не змагу, акрамя як заўважыць хлопец, што я ў дзіравым, альбо не.

Паркет чысты, але лакам не блішчыць... А, пашкандыбаю ў сваіх жаўнерскіх чаравіках, выяўлюся такой нефармалкай.

Падчас азнаямляльнай экскурсіі я глядзела ў шырокую спіну біёлага, і гэта здорава адцягвала ад успрыняцця інфармацыі, яна даходзіла да свядомасці як праз пылавы фільтр. “З суседзямі асцярожна, старыя «актывісты», зрэагуюць на любы гучны «чых». Кран падцякае, пастараюся памяняць перад ад’ездам пракладкі. На гаўбцы барахло, якое ўсё варта выкінуць, але калі знойдзеце, што скарыстаць - калі ласка. Ровар, дарэчы, яшчэ на хаду. Талеркі ўсялякія ды рондалі маюцца, мыць ці не мыць - вырашаць вам. Тэрарыумы-серпентарыі свае я дамовіўся ўжо, дзе прыстроіць, не зважай на іх. Вось кнігі і часопісы прашу ўсё-ткі не выкідваць. Мог бы - забраў, але за акіян валачы не выпадае. Да таго ж, можа, прыйдзецца вяртацца”.

Вычутае ў апошняй фразе змусіла здрыгануцца: «прыйдзецца». Гэта значыць, вяртацца не збіраецца.

Я нарэшце ўважліва азірнулася: так, гэта кватэра чалавека, які сабраўся ў бежанцы. Дыван скручаны, як вялізны пыльны вусень. Перавязаныя стосы кніг ляжаць проста на падлозе, побач са спакаванымі валізамі, у парасчыненых шафах гуляе паветра. Ой, а вось і згаданыя серпентарыі- тэрарыўмы... У шкляных скрынках, адмыслова падсвечаных, нечалавеча марудна варушыліся істоты, з якімі я не жадала мець ніякіх зносінаў, нават на адлегласці. Ніколі не зразумею людзей, якія могуць жыць побач з гэтай гадасцю... Не, я ўсведамляю своеасаблівую прыгажосць і гэтай срабрыста-зялёнай змяюкі, што ляніва гоніць свае кольцы вакол нейкай карчажыны, і вунь таго гіганцкага павука, які трымаецца ўсімі расстаўленымі валасатымі лапамі за кавалак цагліны, і чарапахі, якая меланхалічна пускае бурбалкі, высунуўшы звыродліва маленькую галаву, падобную да гнілога карэньчыка, з-пад вады... Супэр, усе прыгожыя, усе хай жывуць... Толькі не побач са мной!

Я кінула ўважлівы позірк на гаспадара кватэры: што з ім не так, не можа быць, каб чалавек, які спіць здаровым сном побач з жывым тарантулам, што перабірае калматымі лапкамі, быў зусім нармальны...

З другога боку, мае апантаныя архіўныя вышукі «за так» і слёзы над запырсканымі крывёй стэнаграмамі допытаў таксама камусьці падаюцца прыкметай душэўнай хваробы.

На пісьмовым стале стаяў расчынены ноўтбук, на маніторы якога млява плаваў, як яшчэ адна пачварка ў празрыстай скрынцы, лагатып Windows. А побач у шкляной рамачцы фота: Гальяш у кашулі ў краткі, толькі чорна-чырвоныя, а ля яго - галава да галавы - вясёлая прыгожая дзеўка ў каўбойскім капелюху і чорнай цішотцы. Гарэзлівыя цёмна-бліскучыя кудзеры дзеўкі змяшаліся з русявымі валасамі біёлага, які тады адрасціў іх ледзь не па плечы.

Гэта тая самая Лера, што чакае яго ў каліфарнійскім універсітэце.

Што ж, ручніком ім дарога... Будуць разам ездзіць па прэрыях і збіраць тарантулаў.

- Халера, здаецца, цэлы тыдзень рэчы перабіраў, але гэта ж кватэра дзеда і прадзеда, тут ва ўсіх закутках нейкая старызна, - вінавата прагаварыў Гальяш, азіраючыся па баках. - На антрэсолі і ў камору яшчэ нават не зазіраў.

- Дык давай дапамагу, - нечакана для самой сябе прапанавала я. І, злавіўшы разгублены позірк, паспешліва патлумачыла:

- Мне ж, урэшце, тут жыць. Усё роўна буду прыбірацца.

Гальяш трохі павагаўся - так званая джэнтльменская паўза, потым крытычна агледзеў мяне - джынсы, чорная байка, цалкам прыдатна для нечарговага суботніка, пакорпаўся ў плеценай скрынцы, якая стаяла ў куце пакоя, і кінуў мне пад ногі паношаныя жаночыя чорныя паўкеды якраз майго памеру.

- З мяне гарбата.

Усё-ткі з ім проста. І паўкеды - не “хлёпанцы”, дзіркі ў калготах схаваюць (а дзіркі якраз былі, як я ўпэўнілася, сцягнуўшы нарэшце ў вітальні боты).

Каб весялей працавалася, Гальяш уключыў на ноўце музыку, прычым падборка была самая дзіўная. Дэпрэсіўныя скавытанні «Металікі» змяняліся энергічным «Хто ты гэткі? Свой, тутэйшы! Чаго хочаш? Долі лепшай!», меладычнае пяшчотнае «Алоха» гавайскага спевака Камакавівы, які загінуў, задушаны ўласным тлушчам - фолк-рокам фэнтэзійнага шкталту. Пра рыцараў, эльфаў і цмокаў. Асабліва да гаспадара падыходзіла песенька пра Міхеля, у якога ёсць калодзеж, у якім жыве Ундзіна. І нічогенька таму мужыку больш не трэба, ні гаспадыні ў хаце, ні золата, ні кароны, ні трона. Бо «ў Міхеля ёсць калодзеж, у калодзежы ёсць Ундзіна».

Каб выцягнуць усе транты з кладоўкі, спатрэбілася не менш за гадзіну. Падшыўкі «Нового мира» і «Науки и жизни» сямідзясятых гадоў, перавязаныя «шпагатам» - скручанай з жаўтлява-брунатнай паперы вяровачкай, мех старога мужчынскага абутку, выцвілыя балоневыя курткі, радыёла, набор медыцынскіх банак у палатняным мяшэчку... Музей сац-арта.

- Слухай, і не шкада табе з’язджаць? - не вытрымала я. Гальяш трохі прамарудзіў, перш чым кінуць у кучу хламу, асуджанага на сметніцу, настольную лямпу на гнуткай металёвай ножцы, але без абажура, шнура і лямпачкі.

- А што я тут забыўся? - адказ прагучаў нечакана злосна-тужліва, нібыта той, хто гаварыў, сам сябе пераконваў. - Магчымасцяў для працы

- трохі больш, чым ніякіх, выбіць фінансаванне экспедыцыі - лягчэй самому ў жабу ператварыцца. Тэма мая нікога тут не цікавіць, бо каўбасы ад яе не прырасце.

- А родныя? - не здавалася я. - Не засумуеш?

- Маці без мяне цудоўна абыходзіцца ўжо дваццаць гадоў, - Гальяш страсянуў русявым чубам. - Жыве ў Швецыі, дзе ў яе іншая сям’я, і два мае зводныя браты там таксама па мне не плачуць. Бацьку ўвогуле не ведаю. Мяне выхоўвала бабуля. Яна калісь сышла ад майго дзеда - доктара навук і ўладальніка гэтай кватэры, у хрушчоўку да простага інжынера па пральных машынах. У той час, дарэчы, гэта была супер-тэхніка, кшталту нана-тэхналогій. Нічога сабе сямейка, так? Мае першыя ўспаміны - я лаўлю ў лазенцы павукоў, саджаю ў слоік і адчуваю сябе непатрэбным і падкінутым, як Гары Потэр да Хогвардса.

Я агледзела ўпэўненую постаць гаспадара і не змагла ўявіць яго затурканым худзенькім Гары Потэрам у каморы альбо лазенцы. Да таго ж я ва ўласнай сям’і расла маленькім боствам, для якога тата прыладжваў на балконе гамак, мама шыла касцюмы прынцэсы, а бабуля не клала ў варыва цыбулі, якой я не цярпела, і мне цяжкавата ўявіць іншае дзяцінства.

- А я думала, ты ў гэтай кватэры вырас...

Гальяш шпурнуў у кучу хламу гумавую грэлку калісьці бэзавага ко­леру.

- Дзед так і не ажаніўся другі раз і ўпарта ваяваў з бабуляй за права выхоўваць дачку, пасля - мяне. Я яго баяўся - ён быў чалавек дужа суворы. Бабуля так і тлумачыла свой учынак: маўляў, у экс-мужа зверху касцюмчык, а пад ім - ваўчыная скура. Напалохаў ён яе аднойчы моцна сваім... характарам. Неўзабаве пасля таго, як памерла бабуля, памёр і ён, такі вось. лебедзь-адналюб, перад смерцю адпісаў мне кватэру. Тут з шаснаццаці і жыву сам. - Малады гаспадар кінуў на мяне хмуры позірк і прамовіў, нібыта апярэджваючы пытанне, якое, відаць, абрыдла чуць.

- Нічога, спраўляюся. Ведаеш, я неяк прачытаў ва ўспамінах акадэміка Дзмітрыя Ліхачова пра ленінградскую блакаду цікавы эпізод пра лёс навукоўцаў. Этнографы ўсе вымерлі з голаду, матэматыкі, лінгвісты... Адны заолагі практычна ўсе выжылі, бо ўмелі паляваць.

Я абвяла позіркам сталінку: хаця цяпер і рэзрух, і няма асаблівых дызайнерскіх вышукаў, але й дастаткова акуратна, павута па кутах не вісіць. П’янак тут дакладна не ўчынялі, плакатаў з рок-зоркамі на сцены не ляпілі. Нават абраз “Неапалімая купіна” ў куце, а пад ім лампадка. Ціхая кватэра інтэлігентнага хлопца з антыкварнай мэбляй з карэльскай бярозы і густоўнымі нацюрмортамі на сценах. Каб у мяне адпачатку такая была... Жыві - не хачу.

- Ведаеш, я таксама атрымліваю капейкі. І не скажу, каб мае тэмы былі запатрабаванымі ды перспектыўнымі ў вачах уладаў.

- Ты думаеш, я з-за грошай з’язджаю? - бач ты, абурыўся, шэрымі вачыма паблісквае. - Усё, што мне трэба - магчымасць працаваць. А тут яе не даюць. Тры гады таму атрымаў гумовым дручком па галаве і пярцовым газам у вочы за тое, што спыніўся паназіраць за, так бы мовіць, несанкцыянаваным мерапрыемствам. Зазнялі на камеру разам з іншымі, вылічылі, дзе працую, прасігналілі - і я паўгода працаваў на паўстаўкі, потым вярнуўся на месца, але без асаблівых перспектыў. Начальства разумнае, як бы і пакарала, і засталося ўбаку. Бабуля, старая камуністка, як даведалася, што на мітынгу быў, мяне «фашыстам» абазвала. Не, нічога тут не зменіцца. Колькі жыву - столькі чую ў нашай інтэлігенцкай так званай тусоўцы: «Валіць трэба. Валіць трэба». Хто застаецца - ці няўдачнік, ці калабарант. Ну вось і я звалю. Буду героем.

Гальяш прамаўляў з горыччу і злосцю, за якімі адчуваліся сотні пакутлівых спрэчак і несправядлівых абвінавачванняў, у тым ліку ад ягонай дзяўчыны, якая, мусіць, і пастаралася ўгаварыць непрактычнага сябра на правільны крок.

- Я не лічу, што «зваліць» - гэта подзвіг, - асцярожна прамовіла я. -Калі аднаму вучонаму, спецыялісту па рускай літаратуры, пасля рэвалюцыі прапанавалі з’ехаць за мяжу, ён адмовіўся з каментарам: «Месца ўрача - у чумным бараку».

- І пасля яго расстралялі, - злосна адрэзаў Гальяш. - Усё вырашана. Мяне чакаюць кракадзілы Амазонкі.

«І твая Лера», - раздражнёна дадала ў думках я. Але на рэўнасць і раздражненне ў мяне не мелася аніякага права.

Нейкі час мы працавалі моўчкі, дабраўшыся да антрэсоляў. На драбіны залезла я: прыступкі, калісьці пафарбаваныя ў ярка-чырвоны колер, былі здрадліва таненькія, ледзь не з фанеры, месцамі патрэскаліся, і Гальяша маглі не вытрымаць. Я здымала скрынкі і перадавала біёлагу, уяўляючы, што было б, каб аднойчы ён замест скрынкі падхапіў на рукі мяне.

Па апошнюю рэч давялося лезці ў самы кут антрэсоляў. Гэта была каробка з выцвілага юлёвага кардону з выцісненымі срэбнымі кветачкамі, акуратна перавязаная барвовай стужкай, як торт. Па памеры ў такой каробцы мог захоўвацца дамскі капялюш з вялікімі брыламі, пра які я заўсёды марыла, але так ні разу не наважылася набыць. Знаходка адрознівалася ад іншых рэчаў, як тонкая доўгая цыгарэтка з ментолам ад папяросінаў, якія курыў мой дзед.

Гальяш няўважна дазволіў мне вывучыць экспанат. Я паставіла каробку на канапу і тузанула за аксамітную запыленую стужку.

Зверху ляжалі граматы з профілямі Леніна-Сталіна, выпісаныя на імя выкладчыка педтэхнікума Ігната Сымонавіча Масевіча, далей - загорнуты ў цэлафан стосік пажаўцелых паперак, якія, аднак, не стала разглядаць, бо рука сама пацягнулася да антыкварнага альбома ў скураной вокладцы, з накладнымі металёвымі кветкамі, з выцісненымі вензелямі, якія яшчэ не страцілі пазалоты.

- Падобна, мы знайшлі твой сямейны архіў! - урачыста абвесціла я. Гальяш прысеў ля мяне, бязважка і павольна пагладзіў альбом, нібыта прыручаў звера, і разгарнуў. Вялікі здымак з літарамі ў куце «Фотоателье Ніхель і К^о” змусіў мяне захоплена ўздыхнуць. Сапраўдная дама-вамп: тонкі профіль, цёмныя бліскучыя валасы-карэ паказваюцца з-пад капе­люша з кароткімі брыламі, доўгая прыгожая шыя, як у Ганны Ахматавай, рука ў карункавай пальчатцы манерна падносіць да ярка нафарбаваных маленькіх вуснаў цыгарэтку ў тонкім муштуку. Вочы вельмі светлыя і нейкія дзіўныя... Углядаюцца ў невядомую далеч, але быццам чакаюць не прынца пад пунсовымі ветразямі, а атрад гунаў у калматых скурах, якім трэба ўсадзіць па страле ў сэрца.

- Гэта хто? - выдыхнула я. Гальяш дастаў фотаздымак з акуратных паўкруглых пазоў, пераканаўся, што на звароце нічога няма, акрамя надпісу алоўкам: “Багуслава”.

- Магчыма, якаясь прабабка. Не ведаю.

Прагарнуў яшчэ адну старонку. На нас глядзелі людзі даўно прамінулай эпохі. У сурдутах, мундзірах, пышных спадніцах да падлогі і шчыльна зацягнутых гарсетах.

- Ну вось гэта неадменна твой продак! - тыцнула я пальцам у фота чалавека ў дыхтоўным касцюме, пры гальштуку, але з тварам паляўнічага, вандроўніка ці ваяра. Вочы быццам свяціліся на загарэлым твары, і напэўна былі шэрага колеру, як у Гальяша, нос, здаецца, перабіты, валасы, такса­ма светлыя, адкінуты назад, адкрываючы высокі лоб. Подпіс лацінскімі літарамі: “Шымон Каганецкі”.

- Нагадвае артыста з прыгодніцкіх фільмаў пра пошукі скарбаў, - зазначыла я. - Хто гэта?

- Не ўяўляю, - напружана прагаварыў Гальяш. - Такога прозвішча ў сям’і ніколі не чуў.

- Ой, а гэтая мясціна мне знаёмая! - радасна сказала я, паказваючы на фотаздымак маёнтка - двухпавярховы будынак, масіўныя белыя калоны, герб над уваходам, не разабраць, які. - Гэта Энгельсаўка, непадалёк ад майго мястэчка. Мы туды ў грыбы ездзім. У будынку было лясніцтва, а цяпер нічога няма, вокны дошкамі забітыя. Разбураецца паціху. А герба над уваходам не памятаю, знішчаны, відаць, яшчэ да вайны.

- А як даўней тая Энгельсаўка называлася? - запытаўся Гальяш, якога, як я спадзявалася, усё больш чаплялі таямніцы мінулага. Да свайго сораму, я не магла дакладна ўспомніць. Нешта такое інфернальнае, замененае на ідэалагічна правільную назву, як Прапойск - на Слаўгарад.

Яшчэ ў альбоме былі пранумараваныя здымкі нейкіх этнаграфічных рэдкасцяў: каляднай маскі, каменнага стода, драўлянага слупа з грубай разьбой.

Наступным скарбам у юлёвай каробцы аказалася загорнутая ў белую сурвэтку, пажаўцелую на згінах, срэбная пласцінка. Калі мы пачалі круціць яе ў руках туды-сюды, разгледзелі на паверхні выяву мужчыны. Малады, са шляхецкімі вусамі, у канфедэратцы. Дагератып, тэхналогія першых фотаздымкаў! Відаць выяву кепска, затое захоўваецца лепш, чым папера. Але ні подпісу, ні лічбаў.

- У цябе дакладна арыстакратычныя карані, Гальяш! - з хваляваннем зазначыла я. Біёлаг паціснуў плячыма і зірнуў на мяне амаль вінавата.

- Нічога не магу патлумачыць. Бабуля памерла, дзед памёр, маці наўрад што ведае, яе радавод ніколі не цікавіў. Дзеда ненавідзела, з бабуляй сварылася - як жа, дачка-камсамолка збегла да імперыялістаў.

- Я дапамагу разабрацца з гэтымі дакументамі, - вырвалася ў мяне.

- Я ж у архівах з падобнымі працую.

Ніколі не прапаноўвайце хлапцу, які вам падабаецца, нават страшэнна падабаецца, сваю дапамогу, калі ён сам не просіць. У іх, мужыкоў, інстынкт: апякаеш яго - ты “мамачка” альбо драпежніца, якая хоча яго акруціць, а калі вакол цябе трэба бегаць з марозівам і паліто - ты чароўная дама, якую ён, магчыма, заваюе, нягледзячы на цяжкасці.

- Дзякую, але гэта не гарыць.

Голас гучаў настолькі знарочыста абыякава, што я абурылася і засмуцілася. Бо абыякавасць да гісторыі, у тым ліку ўласнага роду, уважаю за такі недахоп разумовы і душэўны, што чалавек успрымаецца, як інвалід. Я не хацела б настолькі расчаравацца ў шэравокім біёлагу.

Я моўчкі паклала ў скрынку зноў загорнуты ў сурвэтку дагератып, а Гальяш ужо трымаў у руках пульхны сшытак у зялёнай пацёртай вокладцы, яшчэ адзін экспанат са скрынкі. Сшытак аказаўся ўвесь спісаны цвёрдым почыркам з вострадахавымі літарамі. Вельмі падобна на дзённікавыя запісы... Дата на першай старонцы - 1893 год - падалася мне чамусьці страшэнна знаёмай. Ах, так, гэта ж лічба з каменнага п’едэстала знакамітай скульптуры-фантана “Хлопчык з лебедзем”, зробленай у год адкрыцця ў горадзе водаправода. Колькі я на першых курсах сядзела з сябрамі на лаўцы каля таго фантана, сузіраючы гэты надпіс. Дарэчы, пляц з фантанам празвалі “Панікоўкай” - бо хлопчыка, які пяшчотна прыціскае да сябе вялікую птушку, гарадскія жартаўнікі прыпадабнялі персанажу рамана Ільфа і Пятрова “Залатое цяля”, старому шалберу Панікоўскаму, што больш за ўсё на свеце любіў гусей.

Але перад намі дзённік, напісаны больш за сто гадоў таму! Подпіс уладальніка знайшоўся: “Багуслава Н”. Відаць, тая самая дама з цыгарэткай!

- Гэта табе таксама не цікава? - як мага больш халодна папыталася я.

Ну чаму, чаму патрапіла мне ўтрэскацца ў хлапца, які настолькі не

падзяляе маіх інтарэсаў? Ды каб я на антрэсолях нашай хрушчоўкі такое знайшла, я б валяр’янку бутэлечкамі піла, абы сэрца ад радаснага ўзрушэння і прадчування таямніцаў не выскачыла! Але Гальяш усё-ткі, падобна, больш прыкідваўся абыякавым, чым быў. Ён кусаў вусны і вадзіў пальцамі па сшытку, быццам наважваўся... І нарэшце прамовіў глуха:

- Мне страшна.

Ад нечаканага прызнання ў слабасці, ад усведамлення, што я заслужыла такую шчырасць, я зноў расчулілася, расцяклася, як масла на цёплай патэльні.

- Чаму?

Гальяш задумаўся, паціраючы пальцам лоб, такі ж высокі, як у невядомага Каганецкага на фотаздымку.

- Гэта як бы ты азірнуўся назад, і замест дарогі, па якой ішоў, звычайнай такой, асфальтавай, пабачыў пракладзеную над прорвай хісткую кладку. Што ў маім мінулым, чыя кроў ува мне цячэ? Я па звярах ведаю, як шмат значыць парода. Магчыма, мой свет парушыцца, калі я гэта прачытаю, і я ніколі не стану ранейшым. У бальніцах нездарма не даюць хвораму на рукі гісторыю яго хваробы.

- Лічыш за лепшае зрабіць выгляд, нібы мы нічога не знаходзілі? -з выклікам прамовіла я. Гальяш уздыхнуў на поўныя грудзі, быццам рыхтаваўся да бойкі, і шчыра ўсміхнуўся (маё здрадлівае сэрца, вядома, трапятнулася).

- Я не дазволю сабе быць баязліўцам. Тым больш, я ж бачу, як цябе гэта ўсё цікавіць, і артыкулы твае чытаў... - (Чытаў! Трэба ж!) - Ты малайчына. Магчыма, штось і з гэтай скрынкі выкарыстаеш у сваёй працы. Так што.

Гальяш абвёў вачыма загрувашчаны пакой.

- Бог з імі, з трантамі, заўтра сам скончу. Я абяцаў табе гарбату... Вось давай і зладзім вечар за гарбатай і чытаннем старых дакументаў. Ты сама сказала, умееш іх разбіраць, дык і агучыш.

- А калі за вечар не паспеем? - вырвалася ў мяне. Біёлаг неяк занадта ўважліва паглядзеў і павольна прамовіў:

- Тады працягнем заўтра. Мой самалёт толькі праз тыдзень.

Спадзяюся, ён не заўважыў маёй радасці...

Тонкая змяюка нарэшце вырашыла запаўзці ў самы цёмны кут сваёй шкляной турмы і скруцілася надзейным клубком, чарапаха - не паверыце - усё гэтак жа пускала вадзяныя бурбалкі, магчыма, гэта была ў яе доўгатэрміновая медытацыя альбо натхнёныя спевы, тарантул... На тарантула я намагалася не глядзець, так што не магу сказаць, што ён рабіў у той момант. А мы з шэравокім шыракаплечым не маім хлопцам уселіся побач на канапу, засцеленую пледам, зразумела, у краткі, гарбата дымілася ў кубках з зялёнай паліванай керамікі, канапкі з вяндлінай, па-хуценькаму зварганеныя мною, ляжалі гарой у талерцы з такой жа зялёнай керамікі, не хапала толькі агню ў каміне, як і самога каміну.

Я сербанула гарбаты, салодкай «у чатыры лыжачкі», як мне падабаецца, разгарнула першую старонку таямнічага дзённіка і прачытала:

«3.10.1893. Я не люблю фатаграфаваць мёртвых дзяцей».

Раздзел другі. Сляды на твані

Гальяш з сілай правёў далонямі па твары:

- “Тытанік”, блін... Па-беларуску...

Я адклала ўбок зялёны сшытак з пажаўцелымі старонкамі, спісаны цвёрдым дробным почыркам. Усё роўна зараз ні слова вымавіць не магу. Толькі ўсхліпваць.

Сапраўды, “Тытанік” па-тутэйшаму. Заміж акіяна з чыстай вадзіцай - смярдзючая дрыгва. Хлябчыце і маўчыце.

За вокнамі зноў згушчалася восеньская цемра, але зор не было відаць. Адкуль зоры там, дзе лупяць штучныя абыякавыя вочы ліхтары ды клубіцца смуроднае дыханне машын? Гальяш усхапіўся з канапы, якую мы ўгвэзалі за суткі чытання аднойдзеных на антрэсолі дакументаў так, што варта было дзеля яе прыдумаць гіганцкую пральную машыну, і ўсхвалявана захадзіў па пакоі.

- Што за паскудства гэтыя сямейныя гісторыі! Недарэчныя, несправядлівыя смерці - і ніякага следу. Падумаць толькі, і гэты альбом з фотаздымкамі, і дзённік, калі не містыфікацыя, мусілі пабываць у дрыгве...

Я, выцершы слезы, ад якіх усё перад вачыма расплывалася, уважліва перагледзела старонкі: там-сям пакарабачаныя, з пацёкамі, яны ўсё-ткі захаваліся добра, атрамант не расплыўся нідзе.

- Напэўна, дарожныя сумкі графа Каганецкага былі з дыхтоўнай скуры, не прапускалі ваду. Таму і не патанулі.

Гальяш з размаху ўсеўся на канапу, аж спружыны віскнулі, нервова расшпіліў каўнер кашулі ў краткі. Цяпер ён яшчэ больш быў падобны да свайго продка з фотаздымка: ускудлачаныя русявыя валасы, высокі лоб, адчайныя шэрыя вочы на смуглявым абліччы.

- Там яшчэ штосьці напісана?

Я перагарнула апошнюю старонку.

- Так. Запіс зроблены праз год пасля папярэдняга.

Я адпіла даўно астылай гарбаты і зачытала:

- “23.10.1894. Дзеля чаго мне жыць, я зразумела толькі праз месяц пасля таго, як загінуў мой дарагі незабыўны Шымон. Цяпер, спадзяюся, я да канца свайго жыцця буду глядзець у любыя шэрыя вочы - на твары нашага сына. Давыд стрымаў слова, якое даў Шымону: ён самы адданы і верны чалавек на свеце. Мы перабраліся ў Вільню, Давыд перавёўся ў тутэйшы ўніверсітэт, падалей ад здрадніка Калоцкага. Бедны Давыдзе: ён зусім хворы, і нават не гады, дні палічаныя... Магчыма, я прыму ягоную прапанову аб фіктыўным шлюбе і ўсынаўленні: Ігнат мусіць вырасці ў бяспецы, без плямаў на паходжанні. Але сэрца маё засталося ў бурштынавым палацы. Падумаць толькі: нават белая сукенка ацалела з майго няздзейсненага вяселля! А адзінае маё каханне... Я спадзяюся толькі, што ўдасца зноў вярнуцца да тае кладкі над прорвай, дзе стаіць камень з крыжам, і выплакаць хоць частку слёзаў. Спадзяюся, мой сын і дзеці сына таксама не забудуць дарогі туды”.

Мой голас зноў сарваўся.

- Значыць, мяркуючы па нашым прозвішчы, прабабка ўсё-ткі пабралася шлюбам з этнографам Масевічам, - задумліва прагаварыў Гальяш. - Але насамрэч мы - не Масевічы, а Каганецкія.

Я стрэсла з пледа ў краткі, якім была засланая канапа, крошкі і абгрызкі і расклала паперы з цэлафанавага скрутка.

- Та-ак, што з гэтых папер вынікае... Твой прадзед, Ігнат Шымонавіч, бачыш, імя па-бацьку ў яго ўсё-ткі захавалася, стаў выкладчыкам педтэхнікума. Вунь колькі грамат у яго... Вынаходнік, перадавік, удзельнік ВДНХ...

- Гэтую кватэру вылучылі менавіта яму, - пацвердзіў Гальяш. - Але дзед пра яго нічога не распавядаў.

Я вывучала пасьянс з чужых лёсаў, раскладзены на пледзе ў краткі.

- А не распавядаў таму, што твой прадзед быў арыштаваны ў 1937-м. Вось даведка: загінуў ад сардэчнай недастатковасці ў медпункце Сіблага ў 1942-м. Я такіх даведак нагледзелася. Закатуюць чалавека, расстраляюць - і пішуць сваякам: “ад сардэчнай недастатковасці”. Добра, калі яшчэ адразу паведамяць. Здаралася, цягам гадоў слалі нябожчыку лісты і перадачы.

Гальяш узяў пажаўцелую паперу, як рэдкага павука:

- Цікава, прабабка Багуслава яшчэ жыла, калі яе сына, як і бацьку, пагналі ў Сібір?

Я ўявіла, што гэта магло значыць для няшчаснай жанчыны, і здрыганулася.

- Даведка пра рэабілітацыю Ігната Масевіча... Выдадзена жонцы, Ульяне Масевіч-Кароціч. О, цікавы дакумент... Копія скаргі на шкодніка Ігната Масевіча, супрацоўніка аддзела машынабудавання КП(б)Б, ад рабочага- вынаходніка Аляксея Хведаровіча самому Сталіну. Не, ты паслухай, якая жэсць: “Ваша искренность, Иосиф Виссарионович, и простота души к простым людям всего мира возбудили в моей душе мужество оторвать Вас на несколько минут от государственных дел”. Бла-бла-бла... “Я, простой рабочий в области изобретательской работы, задался целью быть насто­ящим изобретателем. Я хочу описать вам, Иосиф Виссарионович, судьбу одного моего изобретения, именуемого «Комбинированная машина для производства трудоемких работ». Машина предназначена для выполне­ния работ до тридцати наименований”. Бла-бла бла. “Мое образование состоит из 3-х классов церковно-приходской школы. И вот когда рабочий изобретатель к тому же малограмотный является в Комитет по изобре­тениям в области машиностроения с изобретением, имеющим большое значение для народного хозяйства нашей Родины, то вызвал простест среди членов Комитета, имеющих специальное образование и занимаю­щих высокие должности. Некоторые люди (И.С. Масевич), занимающие высокие должности, еще не лишены чванства и не могут равнодушно относиться к важным изобретениям, сделанным простыми людьми, и тормозят их продвижению...”

Я адарвалася ад даўжэзнага ліста на некалькіх аркушах, які пакідаў адчуванне, быццам цябе прымусілі есці крэйду.

- Нагадвае сцэну з рамана братоў Стругацкіх “Казка пра Тройку”... - змрочна азваўся Гальяш. - Там таксама быў такі вынаходнік, толькі замест “камбінаванай машыны для працаёмкіх работ” прынёс камісіі “эўрыстычную машыну”, адзін да аднаго старую машынку-друкарку, якая магла адказаць на любое пытанне, праўда, адказы друкаваў сам вынаходнік. Прынцып дзеяння дзед тлумачыў проста: “У ней внутре неонка”.

- А Хведаровіч свой цуда-агрэгат зрабіў з аўтамабільнага рухавіка. Але за гэтую “камбінаваную машыну” Ігната Масевіча, падобна, звольнілі з камітэту. Рэзалюцыя чырвоным алоўкам: “Неадкладна пакараць вінаватых у зацісканні рабочага вынаходніка”. Дзякуй Богу, што цяпер не трыццатыя гады. Колькі такіх Хведаровічаў пішуць у нашу рэдакцыю! Ім вяртаюць дурны рукапіс - яны цябе вінавацяць у антыдзяржаўнай дзейнасці. І нікога на тры літары не пашлеш, нават калі бачыш, што ўзровень - “у ней внутре неонка”. Хутчэй журналіста пакараюць “за абыякавыя адносіны да чытачоў”. А вось гэта ўжо тычыцца твайго дзеда. Таксама граматы... “Лепшаму выкладчыку вучэльні”...

- Дзед хацеў паступіць у Маскоўскі ўніверсітэт, - раптам сказаў Галь­яш. - Я ўспомніў адну размову бабулі. У дзяцінстве, вядома, не звярнуў увагу... А бабуля распавядала, што дзед лічыў сваё жыццё сапсаваным, бо яго не прынялі на вучобу ў Маскву, потым не пусцілі на ўсесаюзную алімпіяду па фізіцы, дзе ён спадзяваўся заняць першае месца. Нешта з ягонай біяграфіяй было не так. Цяпер разумею - сын “ворага народа”.

- І акупацыю, магчыма, яны з маці перажылі тут, у Мінску, - згадзілася я. - Ён жа малы быў... Добра, што ацалелі. Так што характару было дзе сапсавацца. Пра сваю прабабку і яе сям’ю нічога не ведаеш?

Гальяш пакруціў галавой, запусціў пальцы ў русявыя валасы, як у адчаі.

- Я ж сказаў, нічога! Ні пра каго!

Зноў ускочыў, захадзіў па пакоі, кусаючы вусны.

- А працы Шымона Каганецкага мусяць дзесьці быць! Цяпер мне зда­ецца, што я сустракаў гэтае прозвішча ў навуковай літаратуры. Абавязкова знайду... І... я павінен з’ездзіць у Жухавічы!

Шэрыя вочы глядзелі разгублена і адчайна.

- Добра, з’ездзім, - сказала я, намагаючыся, каб мая рэпліка прагучала не надта хутка і не надта радасна.

І тут зноў запілікаў скайп на ноўце. Маю патаемную радасць як абламала. На маніторы ззяў гожы твар Леры, яе цёмныя кудзеркі былі перацягнутыя зялёнай банданай с малюнкамі мядзведзікаў Тэдзі.

- Зая, а ты купіў ільняныя абрусы з сурвэткамі? Чатыры наборы, я ж прасіла.

Госпадзе, а яна ўжо з акцэнтам гаворыць! Ці за год набыла, ці падкрэслівае, што ўжо нетутэйшая?

Шымон стаў так, каб захіліць ад мяне ноўтбук, і я, узяўшы пусты кубак, ціха выйшла на варыўню. Але ўсё роўна працягвала чуць размову, амаль аперэтачную.

- А што яшчэ з тваёй зачуханай Беларусі тут каго зацікавіць? Кніжкі пра Вялікае Княства Літоўскае? Цукеркі? О, дарэчы, цукерак набудзь. Толькі якіх-небудзь прыкольных. Ну, там, “Любімая Аленка”, з дзяўчынкай савецкай у хустачцы... Помню яшчэ смешны шакалад “Теленок Борька”. Увогуле, будзеш якія сувеніры купляць - лепей пабрутальней, пагрубей. Аўтэнтыка, этнаграфія, тыпу там лапці, каўшы... З савецкай сімволікай пакоціць.

- Слухай, гэтая “зачуханая Беларусь” яшчэ нядаўна была тваёй радзімай, тут твае бацькі жывуць, дзяды-прадзеды ў зямлі ляжаць.

- У цябе што, прыступ местачковага патрыятызму? Збегай на плошчу Незалежнасці, пакланіся помніку Леніну і ачуняй.

Далей я прапусціла частку размовы - таму што змусіла сябе адцягнуць увагу на агні, якія беглі па праспекце, нібыта адлучаныя цемрай ад машынаў, самі па сабе, балотныя агеньчыкі вялікага балота.

Чамусьці ўспомнілася, як некалькі год таму па гэткім жа начным праспекце мяне везлі ў бальніцу - падхапіла свіны грып. Дакладней, гэта мы адзін аднаму казалі - “свіны грып”, а міністэрства “па ахове здароўя ад грамадзянаў” сцвярджала, што гэта паніка, падрыўныя чуткі, ніякай эпідэміі. Людзі валіліся, як мухі ад дыхлафосу, у аптэках разабралі ўсе марлевыя павязкі і няшчасны арпетол, які нібыта падымаў імунітэт, а насамрэч хутчэй даваў надзею, што неяк усё ж лечышся. Бо тэмпература не збівалася, людзі згаралі з пнеўманіяй. Маладыя, моцныя, паміралі за некалькі дзён. І ніякія лекі не дапамагалі, таму што вакцыну ад “атыповай пнеўманіі” міністэрства не закупіла. Затое вытворцы арпетолу, арбідолу ды іншых шараговых прэпаратаў ад вірусаў азалаціліся.

Бязлюдныя вуліцы, фігуры з заматанымі да вачэй тварамі... Цішыня. Разгубленыя, злыя дактары, якім не дазволена пісаць у картках сапраўдны дыягназ.

Мяне везлі ў “хуткай”, я глядзела на жоўтыя агні праспекту, машыны, што праслізгвалі міма, і думала, што, магчыма, еду ў апошні шлях.

У бальніцы было пекла. Людзі з тэмпературай сорак градусаў па Цэльсіі сядзелі ў калідорах, абсоўваліся са сценаў. Асабліва цяжка хворым даставаліся інвалідныя крэслы. У многіх у руках цямнелі здымкі іх лёгкіх са сведчаннем страшнай хваробы. Кожны мусіў прайсці немудрагелісты шлях: аналізы - рэнтген - накіраванне ў палату.. Хаця палаты даўно былі запоўненыя. Калідоры таксама. І чарга ў прыёмным пакоі амаль не рухалася, некаторыя сядзелі ў гэтых фарбаваных бляклай зялёнай фарбай сценах з раніцы. Я адчувала, што больш не вытрымаю. Адшукала, хістаючыся і трымаючыся за сцены, адзінага доктара - маладую дзяўчыну ў марлевай масцы. На маю абурана-адчайную просьбу - “ды чалавечнасць у вас ёсць ці не?”, доктар зарыдала. Яна тут таксама з раніцы, другія ўрачы пахварэлі. Лекаў няма. Месцаў у бальніцы няма. Выпісала мне хаця б накірунак на рэнтген.

Яшчэ праз гадзіну мне сказалі, што да пнеўманіі пакуль не дайшло, толькі бранхіт. Па шчаслівым, задыханым званку прыехала мая сяброўка Насця і забрала мяне на таксоўцы.

Цяпер я магу трохі ўявіць, што такое - смяротная хвароба і вызваленне ад яе. Як у графа з ягонай лікантропіяй.

Цікава, ці жыў бы граф Каганецкі на Беларусі? Ці прыехаў бы працаваць у наваствораны ўніверсітэт у 1920-х?

Вядома, старых спяцоў у трыццатых панішчылі як “ворагаў народа”... Але ж ён паспеў бы штось стварыць! Застацца ў гісторыі краю! Было б што адшукваць у архівах. А так - дзе тая Вена, дый нямецкую мову я ведаю на ўзроўні “іх бін аус Вайсрусланд”, нічога не расчытаю. Каб хоць у Польшчы ягоная светласць на навуковай ніве падвізаўся...

Між тым скайпавая размова пагучнела так, што я не змагла далей прымушаць сябе не слухаць.

- А чым кепска напачатку - лабарантам? Не бэбі-сітэрам жа! І зарплата большая, чым у твайго прафесара, разоў у дзесяць! Які “гастарбайтэр”? Зноў пачынаеш? Ну, ведаеш, зая, свае амбіцыі пакінь у саўку, дзе атрымліваюць сто даляраў і ганарацца, што такія інтэлектуальныя і абраныя. Здагадалася: у цябе, як у жаніха перад вяселлем, капрызы псіхікі. Супакойся. Кахаю цябе. Цалую. Чакаю.

Гальяш зайшоў на кухню з такой фізіяноміяй, быццам адбыў урок нялюбай фізкультуры, дзе не змог падцягнуцца патрэбную колькасць разоў.

Жанчына не павінна змушаць мужчыну здаваць нарматывы. Паміж двума закаханымі ўсё - норма, усё - на вышэйшую адзнаку.

- Прабач... - мармытнуў біёлаг, кінуўшы вінаваты позірк. - І так нервуюся перад ад’ездам. А тут яшчэ жухавіцкая гісторыя...

Гальяш цяжка ўздыхнуў.

- Мне трэба ісці... - прагаварыла я, разумеючы, што заставацца нельга, і ён не папросіць, а каб папрасіў, мне належала б горда адмовіцца. Мінулая ноч мая прайшла тут - але мы прыляглі толькі пад раніцу, на пару гадзінаў, у розных пакоях, не распранаючыся. І з гэтага таксама вынікала

- не пашкодзіць добра выспацца і прывесці сябе да ладу. - Заўтра, калі не перадумаў, паедзем да мяне на радзіму, у горад Б*, адтуль дабярэмся да Энгельсаўкі.

- Давай хоць да тралейбуса правяду... - з няёмкасцю прамовіў Гальяш.

- Цёмна... А ты не мая прабабка, стылет у рукаве не носіш.

Усю дарогу мы маўчалі... Але, упэўнена, думалі пра адно і тое ж: падзеі стогадовай даўніны пракручваліся ў свядомасці, як тэлесерыял. Фотаатэлье з выявамі кацянятаў, страшныя пост-мортэм, дзёрзкія студэнты, пусты маёнтак з зачараванымі рэчамі, бойка мужчыны і жанчыны перад камінам, жалезная клетка ў сутарэнні, пажар на заводзе, дрыгва, паверхня якой паволі заціхае, прыняўшы ахвяру... Я ўвесь час спалучала вычытаныя, уяўленыя карціны з сучаснымі краявідамі роднага мястэчка. І яны ніяк не спалучаліся. Ну хіба што ёсць у нас фабрыка па вытворчасці запалак. Але ці гэта мадыфікацыя таго самага дрэваапрацоўчага завода, які задумвалі век таму будаваць, я не ведала. Яшчэ хіба пачарнелая пажарная каланча на тым самым месцы тырчыць. Але нічога падобнага да будынка, у якім магло б месціцца фотаатэлье, насупраць яе няма. Шэры простакутнік Дома быта, у якім дакладна не замовіш ні сурдут, ні сукенку з турнюрам, гаражы ды пустка, на якой спачываюць іржавыя касцякі старых машын.

Ні пра тэракт на заводзе, ні пра тэрарыстаў у горадзе, ні пра пагромы ў нас нічога не расказвалі. Я не магла ўявіць, што сто гадоў таму ў маім Б* мелася капялюшнае атэлье, выпякаліся венскія булачкі, у кніжнай краме стаяла гіпсавая Мінерва і прадаваліся манаграфіі аўстрыйскага вучонага.

Ды ў нас апошнія дваццаць гадоў увогуле кніжнай крамы ў горадзе не было! Толькі аддзел у “супермаркеце” (бяру гэтае слова ў двухкоссе) з наборам дэтэктыўных томікаў Марыніных-Данцовых-Усцінавых. У нас, у горадзе Б*, балі? Карэты? Аркестр? Фотаатэлье з дэкаданснай дамай? Вось Дом культуры маецца. Бетонна-дыхтоўны, з вялікай актавай залай, на сцэне якой ладзяць канцэрты местачковыя таленты. Царква ёсць, так званая “мураўёўка”, касцёл захаваўся. Сінагогі даўно няма, дый габрэяў амаль не засталося. Нават мая лепшая сяброўка дзяцінства Іна з’ехала з бацькамі ў зямлю абетаваную, цяпер толькі лістуемся праз інтэрнэт. Толькі габрэйскія могілкі засталіся, за запалкавай фабрыкай, з надмагільнымі плітамі, што амаль ураслі ў зямлю. Звычайнае, ціхае мястэчка. З якога я так ірвалася з’ехаць у сталіцу.

Родны кут, родны кут. Ды ў мяне ўражанне, што ў беларусаў спаконвеку ў крыві іншае - “зваліць” з таго куточка.

Я ж нават калі захварэла на той свіны грып, бацькам не паведаміла. Не таму, што баялася - расхвалююцца, самі, не дай Бог, заразу падхопяць. А каб не пачалі адгаворваць ад вучобы так далёка. Не змусілі перавесціся бліжэй да дому, як адразу намаўлялі.

Для горада Б* у мяне адзін варыянт падзеяў: сталіца - гэта супер, там усё добра, і іначай быць не можа. Нават калі мне давядзецца варыць на абед уласныя чаравікі, не вярнуся ў зацень запалкавай фабрыкі.

І чым тады я лепшая ад Гальяша, якога спрабую прысароміць непатрыятычнымі паводзінамі?

У сваёй часовай кватэры, прапахлай спаленым мною пазаўчора амлетам, я доўга стаяла пад душам, змываючы стому і дарэмныя надзеі. З-за аднойдзенага сямейнага альбома ніхто ад’езд у Амерыку не адменіць. Але заўтра ў мяне будзе яшчэ адзін дзень побач з каханым чалавекам.

Так, яшчэ глыбей загразла ты, паненка, у сваёй дрыгве.

Гальяш чакаў мяне на аўтобуснай станцыі з квіткамі ў руках, быццам мы зараз пойдзем на спектакль.

На драму. У некалькіх актах. Да фіналу дапаўзае толькі адзіны другарадны персанаж.

- Ведаеш, чарга затрымалася: адна дзяўчына выкупіла білет на марш­рутку па інтэрнэце, а касірка, немаладая цётка, ніяк не магла зразумець, дзе ж гэты білет цяпер узяць. Патрабавала ад дзяўчыны раздрукоўку, дакумент нейкі матэрыяльны, карацей. Дзеўка гаворыць код замовы - касірка: “Білет пакажыце!” Паўгадзіны разбіраліся, не разабраліся.

Гальяш быў зноў у кашулі ў краткі, толькі ўжо іншай, чорна-чырвонай, той самай, у якой сфатаграфаваўся разам з Лерай, у цёмна-шэрай куртцы з капюшонам, джынсы запраўленыя ў высокія чаравікі, падобныя да маіх. Я амаль чакала, што ў яго за спінай акрамя заплечніка будзе тырчэць ружжо.

Ружжа не было, затое фотаапарат, з прафесійным даўжэзным “ствалом”, меўся.

І адразу нацэліўся на мяне, каб занатаваць маё смешнае аблічча: бо я была ў матчыным капелюху з абвіслымі брыламі колеру зімняй вішні, які надта ўдала прыкрываў мае вечна хворыя вушы ад ветру, а яшчэ я абматалася шалікам у дробныя чорна-белыя шашачкі, так званай “арафаткай”. А з-пад капелюха звісаюць дзве рудыя, абы як заплеценыя коскі, перацягнутыя чорнымі гумкамі.

Я ледзь стрымалася, калі Гальяш пачаў, пасмейваючыся, тлумачыць пра “жывапіснасць” майго аблічча.

Спазнялася я проста, спадар. Іначай дзесяць разоў пераапранулася б, нафарбавался, валасы падвіла, іншы капялюш, які некуды, як на злосць, заваліўся, надзела...

Пакуль ехалі, мы з дапамогай майго смартфона пашнырылі па сеціве. Энгельсаўка сапраўды раней была маёнткам Жухавічы. Нават прозвішча Каганецкіх згадвалася. Але з 1894 года яна ўжо належала Людвігу Боўнару. У адной судовай справе ён даказваў права на спадчыну. І валодаў доўга, гадоў дваццаць. Хто потым атрымаў маёнтак - я не ведала. Але па любому быў уладальнікам нядоўга. Рэвалюцыя, грамадзянская вайна... Немцы, палякі, бальшавікі... Будынак рэквізавалі, зладзілі ў ім бальніцу. Потым, у апошнюю вайну, немцы таксама размясцілі там свой шпіталь. Па чутках, была палата, у якой трымалі мясцовых дзетак, каб браць кроў для параненых акупантаў. Жах які! Маёнтак проста прыцягваў да сябе зло...

Ну а лясніцтва тут размясцілі пасля вайны.

Як толькі мы апынуліся ў Б*, Гальяш адразу пачаў шчоўкаць фотаапаратам... Аж няёмка. Знаёмыя месцічы ходзяць, касавурацца, а гэты здымае. Людзі ж застраманыя. Падумаюць, што праверка якая. А калі праверка, значыць, пасля вымовы ад начальства - разборкі, а тады і звальненне... А куды асабліва пойдзеш працаваць у гэтым мястэчку?

Таму я ўпарта цянула біёлага на другі прыпынак, дзе нам належала сесці на іншы аўтобус, які два разы на дзень ездзіў у Жухавічы. Так што да мяне дахаты, на шчасце, не было часу заходзіцца. Таму што як патлумачыць бацькам, чаму прывяла не свайго хлопца? І так суседзі нарасказваюць ім, наплявузгаюць... Вунь як дзівіцца паштарка, ледзь ровар у слуп не скіравала.

Ну навошта ён здымае і здымае гэты павалены плот са скурчанай ігрушай, ствол увесь у вузлах і трэшчынах, быццам паднялі са дна мора... Хатку, крытую даўняй дранкай... Аўтэнтыкі захацеў!

Я ніколі не жыла ў вясковай хаце. Бацька і маці пажаніліся яшчэ ва ўніверсітэце, а калі патрапілі сюды па размеркаванні, як маладым спецыялістам, ім адразу вылучылі аднапакаёўку з лоджыяй у двухпавярховым шэрым дамку, складзеным з сілікатных цаглінаў, мёртвых і шэрых, у адрозненне ад сапраўдных, чырвоных, са слядамі пальцаў майстра-цагельшчыка - з такіх будавалі замкі і храмы.

Як я марыла, каб побач быў замак! Нейкі час прымала за яго нават пажарную каланчу... І як замірала сэрца, калі дзесь у траве чырванелі патрушчаныя цагліны... Ці не рэшткі замка?

Можа, і таму я так захапілася гісторыяй і раскопваннем ейных падмуркаў?

Аўтобусік на Жухавічы тросся, быццам няспынна скардзіўся на неспакойную старасць. Я заглядзелася ў вакно - ні на што, проста бываюць такія моманты здранцвення, адсланення... І раптам усвядоміла, што Гальяш ужо нейкі час вывучае мяне нейкім дзіўным позіркам. Пабачыў, што я вярнулася з летуценняў, і спытаў:

- Паслухай, а навошта ты гэта ўсё робіш?

Я ўздрыгнула, як заспетая за нечым непрыстойным. Гэта ён пра што? Патэнцыйны граф крыва пасміхнуўся.

- Ну, едзеш са мной... Дакументы дапамагала разбіраць... Хату чысціла...

Я пастаралася, каб голас мне не здрадзіў.

- Павінна ж я расплаціцца за дармовае жыллё.

Біёлаг апусціў галаву, хмыкнуў, і зноў дзіўны позірк:

- Ну а калі б я скасаваў дамову, і ніякага дармовага жытла? Ты б са мной не паехала?

Няўжо ён падазрае... Няўжо я выдала неяк сябе, закаханая дурніца... І ён намякае, што мая такая ўвага яму непрыемная. Залішняя. Так, сабрацца... Мармытнуць абыякава:

- Мяне ўсё роўна цікавяць гістарычныя расследванні...

На шчасце, небяспечная размова перарвалася - мы прыехалі. Але на прыпынку апынуліся адны-аднюткія. Ды каму магло тут што спатрэбіцца

- ні будынкаў, ні людзей, ля шашы бетонны слуп з памятай бляшанай шыльдай з раскладам аўтобусаў, лес, прарэзаны дарогай з коркай падсохлай гразі, у якой выразна адбіліся рубчыкі шынаў.

Па гэтай дарозе мы і рушылі. Гэта быў не той шлях, якім ехала ў Жухавічы брычка з фатографамі. Графскі дом паказаўся за плотам з бетонных квадрацікаў у профіль. Жалезныя вароты, яшчэ з бляшанымі зорачкамі на іх, ляжалі на зямлі ў якасці дыванка.

- Ну вось, мая спадчына... - насмешна-трывожна прамовіў Гальяш.

Тут сапраўды можна было ратавацца толькі іроніяй... Дом даўно пазба-

віўся прыбудоваў і ўсялякіх архітэктурных лішкаў. Толькі аблезлыя калоны перад уваходам стаялі, як ногі даўно памерлага слана. Над дзвярыма, дзе калісьці красаваўся герб з ваўчынай пысай, бачыўся прамавугольны след ад сарванай шыльды і чорныя дзіркі мацаванняў. У некаторых вокнах першага паверха захаваліся краты ў выглядзе сонейка. Можа, бачылі такія, савецкага часу: у куце - круг, ад яго па ўсім перыметры разыходзяцца промні-прэнты. Быццам прыдумалі здзеклівы сімвал, згадваючы беларускі адраджэнцкі лозунг “Загляне сонца і ў наша ваконца”.

Ціха, бязлюдна... Толькі вецер шасціць сухімі лістамі.

Біёлаг, не адрываючыся, глядзеў на тое месца над дзвярыма, дзе вісеў калісьці герб.

- Паслухай, Сімка, калі я - нашчадак Каганецкіх, калі ўва мне іх кроў, значыць, мне маглі перадацца і іхнія якасці... Спадчынныя хваробы і праклёны...

- Гэта ты наконт чаго? - напружана папыталася я, надта ўжо сур’ёзны твар быў у майго спадарожніка. - Пра лікантропію? Здзекуешся? Ты ж вучоны... Нават у дзевятнаццатым стагоддзі разумныя людзі змаглі давесці, што ваўкалацтва няшчаснага графа - містыфікацыя.

Гальяш прайшоўся туды-сюды, неяк нервова азіраючыся на панылыя краявіды занядбанага радавога гнязда.

- Ну, нездарма ж у гербе была ваўчыная пыса. І ўсе гэтыя мясцовыя паданні... Выпадак у царкве... Калі прадзед выскачыў праз вакно. Багуслава, вядома, усё вытлумачыла галюцынагенамі, якімі паіў графа доктар Боўнар. Але ж і да жаніцьбы старэйшага Каганецкага са злавеснай Антанінай Боўнар з Шымонам не было ўсё гладка... А з яго бацькам, дзедам? Што за пачварная калекцыя? Няўжо яе збіралі толькі ад спалоху перад выпадкам са здраднікам Бекю, ад уражання містычным срэбным зліткам? Не веру... Гэта нейкая душэўная псота...

Я ажно разгубілася. Хлопец, якога я кахала, ніколі не даваў падставы западозрыць яго ў містыцы.

- Нагледзеўся серыялаў пра вампіраў ды іншую нячыстую сілу? Баішся, што ў цябе хвост вырасце?

Гальяш Масевіч, які насамрэч быў Каганецкім, закінуў твар да неба, якое было то безнадзейна шэрым, то з сінімі лапікамі волі.

- Госпадзе, ну як жа я не ўмею весці такія размовы...

Перавёў позірк на мяне.

- Магчыма, мае продкі проста пакутвалі на нейкую псіхічную хваробу, спадчынную манію.

Як жа мне хацелася абняць яго, прытуліцца, пагладзіць ягоны мужны твар, правесці пальцам па абрысе прамых густых броваў...

- Магчыма, у тваіх даўніх продкаў гэта была проста карысная баявая якасць. Хаця б тое самае берсеркерства - шал падчас бойкі, адсюль і легенды пра панішчаных чужынцаў. Пра гэта і ў дзённіку Багуславы гаворыцца.

Гальяш змрочна хмыкнуў.

- У такім выпадку, калі Каганецкія пачалі знявольваць у сабе звера, замест таго, каб ставіць яго на варту краю супраць чужынцаў, змусілі віхляць хвастом і слугаваць ім, звер ператварыўся ў праклён. У хваробу. Пачынаючы са здрадніка Радаслава Каганецкага, які выдаў філарэтаў.

Вецер рыўкамі гнаў па патрэсканым асфальце поліэтыленавы пакет, быццам прывід мядузы. Прывід пагардліва шаргатаў.

- Я кепска пераношу поўню... - Гальяш не ўсміхаўся. - Я гэта не ад­разу зразумеў. У пэўныя дні - бяссонне, начныя жахі...

- Ну і што? - здзівілася я. - У свеце хапае людзей, як гэта, селеназалежных. Адны балюча рэагуюць на ўспышкі на сонцы, другія - на фазы месяца.

- Я магу быць... жорсткім. Таму стараюся не біцца і не сварыцца.

Я шчыра не разумела, што яго трывожыць. Відаць, бабуля, а пасля тая самая Лера, убілі небараку ў галаву, што калі ён пярэчыць ім ці сярдуе - ён кепскі. Я проста не магла ўявіць яго, такога спакойнага, інтэлігентнага, у гневе.

- Буду ведаць, што ты - Халк, герой амерыканскіх коміксаў. І калі цябе раззлаваць, зробішся зялёны і вялізны.

Ветрык зноў прашамацеў па зарослым быльнягом двары маёнтка, быццам злодзей залез да паноў. Але ўпэўніўся, што красці няма чаго, і хуценька ўцёк. З галінкі сасны раптам сарвалася сарока, пранесла чужыя навіны і знікла ў лесе.

- Табе не страшна знаходзіцца тут, сам-насам са мной? - раптам папытаўся Гальяш. - Вунь на табе нават чырвоны каптурок адпаведна сітуацыі. А раптам ува мне прачнецца воўк?

Біёлаг крануў мой капялюшык колеру зімовай вішні за брыло, пагладзіў па касе - каб я не пафарбавалася, была б яна не рудой, а попельнай. Калі мне і было страшна - дык самой сябе, каб не захлынуцца пачуццямі. Таму што ўпершыню Гальяш дакранаўся да мяне не выпадкова.

- А Лера цябе баіцца?

Біёлаг не ўздрыгнуў, не адвярнуўся.

- Яна бачыць мяне толькі звонку, праз краты. А ты, здаецца, зайшла ў клетку.

- Багуслава не збаялася, і я не збаюся, - вымавілі мае непаслухмяныя вусны.

Патэнцыйны амерыканец зноў кінуў на мяне нейкі дзіўны позірк і рашуча штурхнуў аблезлыя дзверы графскага маёнтка. Яны былі замкнёныя, але чыста сімвалічна. Бо не забранае кратамі, з выбітай рамай акно справа ад дзвярэй сведчыла, што будынак даўно перастаў ад кагосьці абараняцца, як знявечаны жабрак, што ляжыць ля цвінтара і нават не спрабуе адсунуцца ад чужых крокаў.

Калідоры з дашчатай падлогай, стандартныя канторскія пакоі... Рэшткі выцвілых танных шпалераў, некалькі крэслаў з паламанымі ножкамі... Пад нагамі агідна, як косткі, хрумсцела бутэлечнае шкло. Абрыўкі газетаў, пустыя бляшанкі з-пад кансерваў, рыззё, падэшвы ад абутку... Усё назапашвалася гадамі. І характэрны для такіх памяшканняў пах: грамадскай прыбіральні і памыйкі. Цалкам магчыма, што ў гэтай кучы знаходзіліся і рэчы з чужым злом, сурокамі, праклёнамі... Такое ж нязводнае.

На другі паверх падняцца не атрымалася: лесвіца абрушылася, праз дзіравы дах пазірала катарактнымі вачыма неба.

Ходу ў сутарэнне таксама не знайшлі. Затое ў яго лёгка было залезці звонку, праз падвальнае вакно, таксама без кратаў, без шыбаў, з няроўнымі краямі абламанай цэглы. Мусіць, яго выламалі ў сцяне ўжо ў нашым стагоддзі - Багуслава ж не згадвала, што ў сутарэнні ёсць вокны. У Гальяша знайшоўся дыхтоўны ліхтарык, і хаця тут таксама ўсё засмечана, і нават валяліся іржавыя часткі ложкаў яшчэ бальнічнага перыяду маёнтка, готыкі адчувалася больш. Мяне перасмыкнула, калі я падумала, што, магчыма, менавіта тут фашысты трымалі няшчасных дзетак-донараў...

З-пад тынкоўкі агалілася амаль уся цэгла - а ёй стагоддзі тры, не менш. Быццам усё заліта запеклай крывёй. Каржакаватыя калоны, нават умураваныя ў іх жалезныя кольцы засталіся. Усё, як апісвала Багуслава Ніхель. Толькі клеткі няма.

Апошні з Каганецкіх рэзка слізгануў ліхтарыкам па сценах, быццам закрэсліваў іх.

- Ведаеш, усё чакаю, калі ж адчую покліч продкаў... і ніяк. Смурод, сум, бруд... Рушылі адсюль, Чырвоны Каптурык! А то ў мяне кіпці вырастуць.

Вось жа, далася яму тэорыя са спадчыннай лікантропіяй... Што праўда, чалавек, які ў дзяцінстве размаўляў у лазенцы з павукамі, а падрослы, трымае дома змей, не можа не валодаць чорным гумарам.

Стаўшы перад ганкам, мы яшчэ раз агледзелі будынак. Сіні лапік неба над напаўзруйнаваным дахам вызірнуў, як сцяг войска, якое ідзе на дапамогу абложнікам.

- Адрэстаўраваць - які б цуд атрымаўся! - услых падумала я. - Канец васямнаццатага стагоддзя. Вунь там яшчэ фрагменты фрызу...

- А ў мяне гэты дом не выклікае цёплых пачуццяў, - Гальяш апусціў фотаапарат, якім толькі што цэліў у заўважаны мной фрыз, падобны да следу ад шыны. - Пэўна, назапашаная колькасць зла зашкальвае. Падобнае я адчуваў, калі быў на экскурсіі ў маёнтку Салтычыхі - памятаеш, знакамітая расейская душагубка, якая прыгонных дзяўчатаў катавала? Кажуць, што там загубленыя душы проста віюцца, раяцца... Дый наўрад сюды рэстаўратары дойдуць. У нас жа лічаць, лепей занядбаныя руіны знесці ды на іх месцы новенькі дом з сілікатных блокаў збудаваць, - Гальяш падбіў нагой кавалак цагліны, і той адскочыў, як напалоханы звярок. - Памятаю, мы ездзілі ў заказнік Барбастэла, дзе зімоўе кажаноў, дужа рэдкіх - еўрапейскія чарнавушкі. Зімоўе проста ў старым форце Брэсцкай крэпасці. Аказалася, нейкія п’янтосы туды залезлі, скінулі шыфер - а там пачваркі нерухомыя! Ну і давай іх душыць, як булгакаўскі Шарыкаў катоў... Ледзь не сотню раздушаных звяркоў мы знайшлі. Міліцыя крымінальную спра­ву завяла... Але, ведаеш, нават міліцыянты стрымлівалі ўсмешкі: знайшлі вучоныя дзівакі злачынства!

Гальяш спрытней закінуў заплечнік на спіну.

- Добра, хопіць з мяне агледзінаў спадчыны.

Проста ад ганку за агароджу, у лес вяла яшчэ адна дарога, у патрэсканай асфальтавай скуры, калісьці абсаджаная дрэвамі - ад іх засталіся адны пні, вакол тырчэлі голыя пруты кустоўя. Па гэтай дарозе, безумоўна, і прыехалі ў Жухавічы госці ў брычцы. А вось і пацверджанне - валун, ружовы, з выбоінамі, што нагадваюць вочы і шчыліну рота. Паводле апісанняў з зялёнага сшытка, зверху павінен быў ляжаць пляскаты камень-шапка... Стод! З калекцыі Каганецкіх, які фатаграфавала Багуслава Ніхель!

Гальяш некалькі разоў таксама шчоўкнуў ружовы камень. Я выразна бачыла, што сітуацыя ўсхвалявала графскага нашчадка - хоць ён і спрабаваў выяўляць з сябе скептычнага такога, меланхалічнага маладзёна. Але вось, зноў кусае вусны, і цягнецца рукой адкінуць з ілба русявыя валасы, хаця іх зараз жа верне назад вецер.

- Цікава, ці выкарыстаў атрыманыя негатывы Міхал Калоцкі?

Гальяш не адгукнуўся, зноў аглядаючыся па баках, нібыта чакаў на­паду. Сапраўды, у ім, як і ў ягоным продку з фотаздымка, прысутнічала нешта... звярынае. Небяспека, дужасць, грацыя, уласцівая драпежнікам. І адначасова безабароннасць: ані хітрасці, ані здольнасці прыстасоўвацца. Такія калі што вырашаць - на рагаціну палезуць, не збочаць. Замест інтрыгі - двубой. Расчаруецца - сыдзе.

Цікава, чым жа яго так зачапіла Лера? Адной гожасці для ваўкалака мала...

Раздзел трэці. Вяртанне ваўкалака

Калісьці ў дзяцінстве я чытала казку, у якой раілі гераіні: заблукаеш - пакланіся на ўсе чатыры бакі і папрасі: “Лес, бацюхна, адпусці!”

Памятаючы гэты надзейны рэцэпт, я больш-менш спакойна паставілася да выбару маршруту.

Бо мы, не згаворваючыся, рушылі па дарозе, што вяла ад ганка Жухавіч праз лес. Па сумніўнай такой дарозе, якую чамусьці не паказваў навігатар на маім смартфоне. Дзесьці тут мы з маці калісьці збіралі грыбы... Але хіба я што толкам памятаю? У мяне ўвогуле, так бы мовіць, тапаграфічны крэтынізм. Мая мінская сяброўка дужа весяліцца, калі я, у дваццаць пяты раз ідучы да яе ў госці, усё блукаю паміж трох дамоў, гадаючы, каторы ейны.

Мапа сведчыла, што мусілі мы выйсці на шашу... Рана ці позна.

Асфальт закончыўся адразу за межамі маёнтка. Кіламетраў праз пяць я ўсвядоміла, што шаша з’явіцца хутчэй позна, чым рана. Неба зноў зацягнулі хмары. Гальяш кінуў на сухую траву, ля камлёў гонкіх соснаў, заплечнік.

- Спыняемся! Прабач, я цябе зусім загнаў. Я ж звык да вандровак...

У біёлагавым заплечніку знайшоўся і шаргатлівы бліскучы турысцкі дыванок, які не прапускае холад, і тэрмас з гарбатай, і канапкі... Я магла дадаць толькі пачак печыва “Фестывальнае” і бутэльку мінералкі “Мінская-4”.

Ідыётка, вядома... Нармальная дзеўка, выпраўляючыся ў вандроўку з хлопцам, ад якога так млее, піражкоў бы напякла, курыцу ў фальзе, віно... Гальяш сунуў мне ў руку канапку з вяндлінай і паловай салёнага агурка:

- Еш, Чырвоны Каптурок... А то занадта ты... эфемерная, адны вочы...

Было ціха-ціха, толькі вецер шаргатаў не абляцелымі яшчэ сухімі лістамі.

- Слухай, даўно хацеў спытаць - адкуль у цябе такая любоў да беларушчыны? - зноў гэты дзіўны позірк шэрых вачэй, нібыта на птушку невядомай пароды. - Прабач, але звычайна людзі з правінцыі так намагаюцца паказацца гарадскімі, сталічнымі... Нават акцэнт вынішчаюць.

- Разумееш, - я пакутліва шукала словы, - у сям’і маёй па-беларуску ніхто не размаўляў. Мама - настаўніца рускай мовы, бацька выкладаў матэматыку, якую я шчыра ненавіджу. А потым я даведалася, што адзін з маіх прадзедаў у дваццатых быў беларускім паэтам, сябрам літаратурнага аб’яднання ў Мсціслаўлі. Вучыўся там у педвучэльні. Калі пачаліся рэпрэсіі трыццатых, ягоных сяброў-паэтаў адзін за адным пахапалі, паарыштоўвалі. Каго расстралялі, каго - у лагеры... Напэўна, і дзеда цягалі, хаця і не забралі. Ён назаўсёды кінуў пісаць... Больш за тое, у яго засталося ўстойлівае перакананне, што беларуская мова - гэта небяспечна. І пасля вайны дачцэ сваёй ён, франтавік, гэта ўнушыў. А тая - сваёй дачцэ... Калі я пра ўсё гэта даведалася і знайшла старыя часопісы з публікацыямі прадзеда і ягоных забітых сяброў, мне падалося гэта настолькі несправядлівым...

Я пераламіла ў пальцах тонкую шурпатую галінку, падабраную ў тра­ве.

- Уяві, колькі нашых такім чынам запалоханыя - проста генетычна. А цяпер нам трындзяць, што беларусы самі не хочуць сваёй мовы. Ты ж вось перажываеш, калі знікае нейкі від рукакрылых, ці там вераб’іных... Няўжо знікненне цэлай мовы, вялізнай жывой стыхіі, народа з ягонымі культурнымі адметнасцямі - меншая трагедыя?

Нашчадак Каганецкіх акуратна складаў у заплечнік недаедкі.

- А без пафасу можаш?

Я пакрыўджана ўскочыла з дыванка. Дарэмна... Усё дарэмна... Чужы... Не мой...

Мы ішлі моўчкі хвілінаў дваццаць. За гэты час не праехала ніводная машына.

- Я не хацеў цябе крыўдзіць... - ціха прамовіў мой спадарожнік. - Я ж таксама ў свой час... захапляўся, падзяляў... Пагоню на заплечнік нашыў. Н.Р.М. слухаў. А потым... Час ідзе, нічога не мяняецца, усе між сабой сварацца, нават унутры ўласных тусовак такая грызня ідзе... Вось звяры

- яны паўсюль на адной мове гавораць. А тут Лера знайшла магчымасць працы для мяне за мяжой.

- Ты не падобны да таго, кого пхаюць па жыцці, быццам калёсцы.

Я ўсё яшчэ была злая і расчараваная і прыспешыла крок. Гальяш дагнаў мяне, крануў за плячо. Моцы скінуць ягоную руку я ў сабе, аднак, не знайшла.

- Лера гэта ведае, павер. Таму і нервуецца. Гуляе ў клапатлівую нявесту. Не ўсім жа пашчасціла быць такімі, як ты, Сімка...

Гэта ён пра што? Я рэзка спынілася і азірнулася. Шэрыя вочы глядзелі з сумам. Прагным сумам.

- У цябе ёсць нешта такое... Непарушнае... вартае... Камертон, з якім ты ўсё звяраеш. Унутраны компас... Так кажаны, сляпыя, няўклюдныя, смешныя, могуць арыентавацца ў самых складаных лабірынтах, у якіх загінуў бы і Мінатаўр. Я... зайздрошчу табе, Сімка.

Я раздражнёна насунула глыбей сваю дурацкую чырвоную шапку. Носьбіт высокай духоўнасці... Пасля таго, як я папрацавала ў дзяржаўным выданні, ад слова “духоўнасць” мяне ванітуе. Перабор там з гэтым словам. Калі няма чаго сказаць пра змест кнігі ці выставы, гавораць пра іх духоўнасць. Калі дзяўчына не падабаецца як... дзяўчына, самы час паразважаць пра яе высокія духоўныя якасці.

- Тут не лабірынт. Тут балота.

І як прыгаварыла... Таму што яно сапраўды пачалося... айчыннае балота. Лес раптам расступіўся ўбакі, нібыта нехта прыкрыкнуў на дрэвы, пагнаў далей, каб вызваліць месца для важнай дзеі. Купіны з сухой травой, няшчасныя асінкі, хмызняк ля дарогі... Праўда, вада між купінамі не блішчэла, зялёнай раскі таксама не відаць. Сушняк. Прывітанне меліяратарам.

- Тут водзяцца кулікі... - мармытаў за маёй спінай Гальяш і шчоўкаў, шчоўкаў фотаапаратам... А я думала, што, мабыць, гэта менавіта тое ба­лота, дзе...

Раптам я рэзка спынілася. Нібыта ўдарылася аб нябачную сцяну.

На краі дарогі святлеў урослы ў зямлю камень, а да яго прыхілены жалобны вянок. З зялёнай штучнай хваіны, трохі выцвілай, прыкрашанай грубаватымі тканевымі кветкамі. Я ўпала на калені, адсоўваючы сухія сцябліны, што перашкаджалі агледзець знаходку.

Да каменя была прымацаваная шыльда з жоўтага металу, а на ёй выгравіраваны надпіс:

“Сымон Антонавіч Каганецкі, прафесар. 1855-1893.

Багуслава Марцыянаўна Кленчыц-Масевіч. 1867-1934”.

Гальяш навёў на камень фотаапарат, шчоўкнуў... І застыў у пакутлівым маўчанні.

- Значыць, яна ўсё-ткі адправілася да свайго вужынага караля... - прамармытаў ён. Мае вусны дрыжэлі.

- Мы ж не ведаем, ці сама кінулася ў дрыгву, ці, можа, згодна запавету яе тут пахавалі... Усё-ткі пражыла доўга.

Я дакранулася да каменя, у якім сапраўды пад шыльдай змяіліся накрыж трэшчыны. Восеньскі ветрык падзьмуў мне ў твар, быццам нехта прывітаўся.

- Мяне вось што больш цікавіць: хто гэтую шыльду зрабіў? Хто вянок прынёс? У гэтым жа годзе, мусіць, наведвалі. Бачыш, і месца расчышчанае. Каб усё зарасло - мы б гэтага каменя і не заўважылі б.

Я ўстала і азірнулася: дрыгвы ніякай, купіны, асінкі... А дзесьці пад імі ляжаць продкі майго ваўкалака. Сына поўні, унука балота...

Гальяш скінуў на зямлю заплечнік, як быццам вярнуўся дахаты.

- Малітвы ведаеш?

Я падумала і кіўнула. Не вялікая з мяне верніца, але заўсёды важу з сабой дарожны складны абразок, папяровы, а на адвароце - некалькі малітваў. Зараз дастану, зачытаю, як умею... Можа, і за супакой штось успомніцца...

“Госпадзе, памяні душы спачылых рабоў тваіх...”

Мы сядзелі на бліскучым дыванку непадалёк ад помніка Шымону і Багуславе, быццам на Радуніцу ці Дзяды, і глядзелі на высахлае балота.

- Колькі таямніцаў тут застаецца... - задумліва гаварыў Гальяш. - Знайсці працы Шымона Каганецкага, працы Калоцкага, асобы невядомых, што даглядаюць гэты помнік... Дый пра лёс рэпрэсаванага прадзеда, Ігната Сымонавіча, даведацца варта... Дзе ягоная магіла? Можа, у Сібіры, непадалёк ад месцаў, дзе нарадзілася ў катаржным бараку ягоная маці і загінулі бабуля і дзед?

І тут зайграў мелодыйку “Лэт май піпл гоў” смартфон майго спадарожніка. Лера, вядома... Але Гальяш моўчкі паглядзеў на экранчык, на якім высвечвалася аблічча каханай, і адключыў сілкаванне.

- Тут магчымыя тры варыянты, пра невядомых... - я схавала рукі ў рукавах курткі, як у муфту. Усё-ткі вечарэла, пачало халадаць. - Пра месца гібелі графа ведала няшмат чалавек. Давыд Масевіч - і гэта могуць быць ягоныя сваякі, сама Багуслава - але апошні з роду ты, ну і Ніхель... Але ён мусіў памерці раней за тваю прабабку. Праўда, здараецца, асабліва злых людзей Бог трымае на гэтым свеце дужа доўга, як гнілы арэх, які ніхто не падбірае, і ён валяецца ў траве год за годам. Карацей, параспытваць трэба, пашукаць...

Гальяш з тугой глядзеў на купіны і асінкі. Страціў сваю раўнавагу ён у Жухавічах...

А між тым бледная зорка неахвотна зірнула ўніз, як быццам страшэнна ёй не хацелася так рана заступаць на начную варту. А вось амаль незаўважны, прывідны абрыс месяца... Поўня. Нешта рана... Я зірнула на гадзіннік: пяць вечара. І як бы мне ні хацелася і далей сядзець тут, на бліскучым турыстычным дыванку, побач з чужым жаніхом, час перарываць медытацыю ды выпраўляцца з гэтай пустэльнай дарогі да шашы. За столькі часу ніводнай машыны... Толькі цяпер, здаецца, матор гудзе...

І праўда, у бок Жухавіч кіравалася аўто. Чорны джып, падобны да сярдзітага бульдога. Можа, паляўнічыя?

Каля нас машына спынілася. Нязводны расійскі шансон распавядаў пра вабноты злодзейскага жыцця.

Дзверы адчыніліся, і выйшаў кіроўца... У скураной куртцы, накінутай паўзверх чорнай майкі, з каротка стыжанай галавой і тварам, такім жа бульдогападобным, як джып.

- Маладыя людзі, не падкажаце, дзе тут бліжэйшы кемпінг? Навігатар здох, заблукалі...

А вочы ў заблукалага, як кавалкі празрыста-каламутнага бутэлечнага шкла. І нумары на машыне не беларускія. З усходу госці.

- Там, куды вы едзеце, кемпінга дакладна няма, - азірнуўшыся, спакойна адказаў Гальяш, нават не робячы спробы прыўстаць. - Вяртайцеся на шашу.

Але мінак не збіраўся так лёгка адчапляцца. Ён спыніўся позіркам на мне.

- А не жадаеце з намі праехацца? Нам бы чыста месца для пікніку знайсці. Шашлычок пасмажыць... Вы ж мясцовыя, падкажаце, дзе спыніцца.

Гальяш няспешна ўзняўся.

- Дзякуем за прапанову, але вы ўжо самі як-небудзь. Наперадзе - закінутае лясніцтва, пляцовак для шашлыка не бачыў.

А з джыпа вылез яшчэ адзін, таксама ў скураной куртцы, з пляскатым, як недапечаным, тварам:

- Ды кінь, добрая кампанія нікому не зашкодзіць, пацан. Ты нас з дзяўчынай пазнаём.

І - фокус атрымаўся! - побач з ім узнік яшчэ адзін асобнік жывёльнага віду хомо, хаця й не зусім сапіенс, дакладны блізняк таварышаў.

Тры джыпісты, тры вясёлых дрына...

- Дзяўчына, далучайцеся да нас! У нас каньяк, шакаладныя цукеркі... Сядзенні мяккія.

А вось цяпер - ой... Пясец прамым маршрутам з тундры.

З джыпа даносілася развясёлае:

Балота маўчала.

Я разгублена зірнула на Гальяша. Ён выпрастаўся, дастаў рукі з кішэняў... Так, ён дужы і плячысты, толькі адзін з прыхадняў не ніжэй за яго, але ж не баец... Тыповы такі малады высакалобы навуковец. Дый што адзін - супраць траіх? А вакол за колькі кіламетраў - ні душы, крычы - не крычы... Уцякаць? Я азірнулася цераз плячо: няроўная паверхня ба­лота, у якім калісь бясследна патанула брычка з гнядым канём, не была падобнай да стадыёна... Але я, нязграбна прыўстаўшы, пачала ўсё-ткі патроху спаўзаць у той бок з адхону, трымаючыся адной рукой за камень з шыльдачкай.

- Дзяўчына да кампаній не прывыкла, яна сціплая. Вы, спадарства, на шашу вяртайцеся, там кавярні прыдарожныя... І дзяўчаты ёсць, пазнаёміцеся.

Гальяш гаварыў вельмі спакойна, ветліва, як быццам утаймоўваў дзікіх звяроў.

- А нам гэтая падабаецца! - заявіў трэці браток-блізнюк, з носам, расплюснутым так, быццам ягоным тварам раўнялі сцены, як кажуць, нарадзіла маці, ды не аблізала. - З коскамі, вачастая... Не бойся, красунька, з намі весела! Не пакрыўдзім! Потым дамоў цябе адвязем з музыкай! Кідай свайго фраера!

- Дзяўчына не хоча з вамі ехаць.

На гэты раз голас Гальяша гучаў важка і цвёрда. Кіроўца расплыўся ва ўсмешцы - відаць, бойка з фраерам таксама ўваходзіла ў вячэрнюю забаўляльную праграму

- А што ты за яе вырашаеш? Хто ты такі?

Калі Гальяша ўдарылі першы раз, я закрычала... Дакладней, заверашчала і кінулася на мярзотніка, заціснуўшы ў руках, як высветлілася пасля, тэрмас... Ну што я, пяцьдзясят дзве кілі з тэрмасам, магла зрабіць з бандытамі? Але я была не здольная разважаць - бо крыўдзілі Яго!

І мяне з задавальненем абхапіў сваймі ручышчамі дзядзька з прыплюснутым носам. Я магла тузацца, брыкацца, круціцца - гэта было ўсё адно як патрапіць у цэментавы мяшок.

- Адпусці яе! - голас Гальяша гучаў пазрозліва нізка і хрыпла... Быццам з чужога горла.

- А то што ты зробіш?

І тады ён зароў... Звярыны, нізкі рык, але ні разу не ваўчынае выццё.

Прыхадні засмяяліся.

- О, як ты можаш! Як у рэкламе шакаладнага батончыка!

А я, выкручваючыся з абдоймаў бандыта, захлынаючыся ад агіднага паху каньяку, поту і рэзкай парфумы, бачыла тое, чаго не заўважалі яны. Як за спінай Гальяша ўсё больш выразна праступаў круглы твар поўні, і вочы ў яго рабіліся белымі... Выскальваліся зубы... На вуснах паказвалася пена...

Калі яго ўдарылі яшчэ раз - кулаком у грудзі - ён не зрабіў спробы ўхіліцца, але быццам не заўважыў удару. Нават не зварухнуўся, падобна, як бы ўдарылі ў дрэва. Так што бандыт нават са здзіўленнем паглядзеў на ўласны кулак.

Але надта доўга разглядаць працоўную частку свайго цела яму не давялося. Таму што Гальяш скочыў на іх... Не магу падабраць іншага слова.

Не, ён не аброс поўсцю, не займеў іклаў, не наўчыўся рабіць эфектныя сальта... Проста ад усяе свядомасці ў яго як бы застаўся адзін інстынкт: знішчыць ворагаў. А цела само ведала, што рабіць. І гэта атрымлівалася страшна і бязлітасна.

Усё ў гэтай казцы было наадварот: Чырвоны Каптурык без піражкоў, высакародны воўк з піражкамі, злыя паляўнічыя з кулакамі...

Як і апісвалі паводзіны берсеркаў: неадчувальнасць да болю, незвычайная моц цягліцаў, падвышаная хуткасць рэакцыі... Песня з аўтамагнітолы пра фраера суправаджалася гэткім рэальным саунд-трэкам з баевікоў, у асноўным з тых словаў, якія цэнзары замяняюць піпіканнем. Цэнзурная частка гучала прыблізна так: “псіх пацан пад кайфам сука пусці больна сука псіх укусіў ён мяне ўкусіў руку зламаў псіх упораты не валіцца гад нічога не бярэ сука грышаня едзем ну іх беларусаў шалёных заводзь дзверцу адарваў сука балюча кроў жа ідзе ўкусіў зламаў сука”.

Калі джып, з дзверкай, якая матлялася на адным мацаванні, з’ехаў туды, адкуль з’явіўся, адчайна падскокваючы ў каляінах, я стала перад сваім ваўкалакам.

Ну, напэўна, хтосьці мог і напалохацца, не ведаю. Вочы светлыя-светлыя, зрэнак амаль не відно, можна падумаць, што свецяцца, рот увесь у крыві... А галоўнае - рычыць. Па-звярынаму.

І глядзіць цяпер на мяне з гэтых светлых вачэй звер.

І цягне да мяне лапы...

Уцякай, Чырвоны Каптурок, сказала б мудрая казачная мараль.

Але я ніколі не любіла мараль у канцы казак. Асабліва пасля працы ў дзяржаўнай газеце.

І не было ў мяне чырвонага каптура, дарэчы, бо я згубіла яго, калі барукалася з бандытам. І не мелася ні боязі, ні агіды. Таму што я кахала так, што каб Гальяш ператварыўся і ў сапраўднага ваўка, пацягнулася б да яго, як да адзінага свайго сонейка...

А Гальяш стаяў і глядзеў, трохі пагойдаючыся, але я разумела, што ён мяне не бачыць. Ягоныя рукі пагрозна прыўзняліся... Магчыма, зараз ён успрымае мяне проста як яшчэ адну перашкоду... Тым больш трэба дапамагчы яму прыйсці да свядомасці, каб чагось кепскага не ўтварыў! Ступіла наперад, паклала рукі яму на плечы - а яны нават праз куртку адчуваліся, як каменныя, зазірнула ў твар і чамусьці ў мяне вырвалася:

- Шымон!

Я зараз жа паправілася:

- Гальяш! Гальяш! Ты мяне чуеш?

Скрозь выскаленыя зубы вырваўся звярыны рык. Але я нават не адхіснулася.

- Гальяш!

Ягоныя вочы пачалі трохі прыпадабняцца звычайным, шэрым... Раптам у іх мільгануў звярыны спалох... Паніка... Я паспешліва абцёрла ягоны твар ад чужой крыві ўласным шалікам-арафаткай:

- Усё добра! Я з табой!

Ён усё яшчэ баяўся - звер у ім баяўся... Як лунатык, калі, раптоўна абуджаны, бачыць сябе ў незнаёмым месцы... І такі жаль, такая любасць кроілі маё сэрца, што я, як апошняя дурніца, абшчаперыўшы яго, прыціснуўшыся, каб прагнаць ягоны спалох, пачала няўмела і бязладна цалаваць ягоную шыю, падбароддзе, вусны, яшчэ скрываўленыя, прыгаворваючы нешта супакаяльнае, вечную замову, словы якой прыходзяць да жанчыны ў патрэбны момант нібыта з сутарэнняў векавой памяці.

А потым яго сагнула напалам... І я прытрымлівала яго, яшчэ нядаўна напоўненага жывёльнай моцай, пакуль ён з агідай паласкаў рот гарбатай, жорстка адціраў рукі вільготнымі сурвэткамі... А потым спытаў:

- Табе... не страшна?

Нарэшце амаль сваім голасам, толькі нізкаватым і хрыплаватым.

- Не... - ціха адказала я і апусціла вочы... Горка, што больш я яго не пацалую, сорамна, што скарысталася непрытомнасцю, лашчыла чужога мужчыну... Як цяпер у вочы яму глядзець...

Але Гальяш прыўзняў мой твар за падбароддзе, і я сустрэлася позіркам з вачыма, зноў звыкла шэрымі:

- Ведаеш, я не пакіну цябе ў сваёй кватэры. Адну не пакіну. Дзе мне яшчэ адшукаць такую ўтаймавальніцу...

А праз стагоддзі - а менавіта столькі, па маіх адчуваннях, доўжыўся пацалунак, Гальяш пагладзіў мае растрапаныя косы.

- Ведаеш, аднойчы ў мяне нешта падобнае было. Але я стрымаўся, не дайшоў да шалу. Нягоднік, які напісаў на мяне данос, паспеў уцячы, а Лера адлівала мяне вадой. З фантана. Зачэрпвала шапачкай для басейна

- збіралася вечарам схадзіць на плавание - і плюх мне ў фізіяномію... А потым завяла да доктара. Мне забаранілі хвалявацца. Таблеткі год глытаў. І я страшэнна баяўся, што звар’яцею.

Ясна, а Лера, зразумела, яго гэтым палохала, а сябе выдавала як адзіна магчымую выратаваўцу і захавальніцу таямніцы.

- Я ніколі не пасаджу цябе ў клетку, - прашаптала я.

- А калі мне стане горш? - жорстка спытаўся Гальяш. - Калі я стану небяспечны? Я ж шмат чытаў пра гэта. Лікантропія - як і парфірыя, хвароба цалкам рэальная. Форма псіхозу. Стагоддзе таму некаторыя лічылі яе формай істэрыі.

- Ты - такі тыповы беларус, - прамовіла я, праводзячы, як калісьці марыла, пальцам па ягоных густых бровах. - Нам увесь час унушалі, што мы - спакойныя, цярплівыя, талерантныя такія. А як толькі адыходзім ад гэтай нормы, пачынаем бараніць сваю годнасць - адмарозкі. Падонкі. Чаму мы павінны быць бяспечнымі, як кісель? Ешце нас лыжкай? Памятаеш рэпавую песню з прыпевам “Беларусы - шалёны народ”? Калі доўга заганяць у сябе гнеў, ён рана ці позна выбухне шалёным супрацівам. Я не баюся твайго звера. Не бойся і ты. Сёння ён нас выратаваў.

Мы стаялі над магілай двух закаханых, якая знаходзілася на дне высахлага балота.

Але цяпер, калі поўня ўсё больш выразна праяўлялася на восеньскім небе, быццам нехта ўсё бліжэй падносіў ліхтар з таго боку нацягнутага сіняга палатна, я бачыла, што паміж купінаў у некалькіх месцах паблісквае вада.

Дрыгва нікуды не падзелася.

І мы нікуды не падзенемся ад сваёй дрыгвы. І калі пчолы бароняць вуллі свае, то дрыгву бароняць ваўкалакі.

Ну гэта я ўжо так, сцябаюся.

Таму што шчаслівая.

Таму што побач са мной мой каханы, нашчадак племені неўраў, таму што зараз мы дойдзем да шашы, і спынім машыну, і даедзем да горада Б*, пад асфальтам якога дзесь таксама схаваная нейкая дрыгва, і я пазнаёмлю бацькоў са сваім хлопцам...

І няхай я не ведаю, паляціць ён паслязаўтра за дзесяць мораў ці не, урэшце мы з ім будзем жыць на Беларусі, бо яна жыве ў нас, дрыгва з уяўнай роўненькай паверхняй, па якой не варта прагульвацца. І кожны, пашукаўшы, знойдзе ў сямейных сховішчах дагератып, з якога гляне смелымі, дапытлівымі вачыма закатаваная гісторыя, і давядзецца адказваць, ці жыве Беларусь.