Дняпроўскі чарадзей

Гоман сціх па пераправе,

Цёплы вечар над Дняпром...

На стаянку дзед паставіў

Свой стары каўчэг-паром.

I да будана кульгае,

Люлькай пыхкае, дыміць,

Над кастром саган чапляе —

Юшку ладзіцца варыць.

Вуды ў бераг мы ўтыкаем

I гуртом за ім услед,

Да яго мы падступаем:

Раскажы нам казку, дзед.

Ён маўчыць, успамінае.

Аглядае хітра нас

I здалёку пачынае

Нетаропкі свой расказ.

— У вёску родную, дахаты,

Адслужыўшы тэрмін свой,

Прапаршчык ішоў вусаты

Ціхім ходам, пехатой.

А даўней — ого! — служылі

Не гадочак... I не два...

Як у рэкруты забрылі —

Дык прапала галава!

Дваццаць пяць гадкоў як лёду

У войску тупае салдат

I ў атаках і ў паходах,

Рад таму ён ці не рад.

Хто ж вяртаўся — дык калекай,

Без нагі ці без рукі,

I тады ўжо чалавеку

Шлях адзін — у жабракі...

Але нашаму салдату

Шанцавала у баі,

Ён назло ўсім супастатам

Заставаўся у страі.

Хоць бываў у пераплётах,

На кані і пад канём,

Як гавораць, ў зубы чорту

Пападаўся часцяком.

Ён прайшоў агні і воды,

Трубы медныя прайшоў

I цяпер вось самаходам

Жыў-здароў дамоў ішоў.

За адвагу мае званне:

Прапаршчык ён, партупей!

Ад крыжоў зіхціць убранне,

Ды на сэрцы не лягчэй...

Ён спяшаецца штосілы,

Каб пабачыць найхутчэй

Родны дом і край свой мілы,

Прытуліць каб да грудзей

Маці родную і сына,

Жонку, блізкіх, землякоў,

Па якіх дзесь на чужыне

Сумаваў ён шмат гадоў.

Ён ішоў і спадзяваўся,

Спадзяваўся і ішоў,

А да вёскі як дабраўся,

Родных, блізкіх пе знайшоў...

Людзі толькі спачувалі:

— У жывых тваіх няма...

Іх нядаўна пахавалі —

Пакасіла ўсіх чума...

I халупіна збуцвела,

У зямельку урасла,

Дзічка-груша пачарнела,

Белым цветам не цвіла.

Паглядзеў салдат самотна,

Рукавом слязу змахнуў,

Пакланіўся месцам родным

I... кругом ён павярнуў.

Ён ідзе і сам не знае —

А куды? Дзеля чаго?

Лёс які яго чакае?

Што рыхтуе для яго...

...Раптам конскі тупат ззаду,

Уладарны зычны бас:

— Я па царскаму загаду,

Царскі выслухай Указ:

«Хто царэўну адшукае,

Прывязе ў палац жывой —

Дык паўцарства атрымае,

Царскім зяцем стане той.

Свет-царэўну ў час заручын

Выкраў злыдзень-велікан.

I панёс за лес, за кручы,

Аж за мора-акіян...»

Прачытаў Указ пасыльны

I далей ён паскакаў,

А салдат дарогай пыльнай

У палац пашыбаваў.

Каб свайго пазбыцца гора,

Што агнём пякло ў грудзях,

Згодзен быў ён хоць за мора,

На край свету ў дальні шлях.

Да цара салдат прыходзіць

I гаворыць так якраз:

— Сёння чуў я у паходзе

Высачэйшы твой Указ:

«Хто царэўну адшукае,

Прывязе ў палац жывой —

Дык паўцарства атрымае,

Царскім зяцем стане той».

Дык ў далёкую дарогу

Карабель ты падрыхтуй,

Тытуню падсып мне троху

І, цар-бацька, не гаруй,

Бо дачкою, не хвалюйся,

Не валодаць ведзьмаку.

Хоць у пекла апушчуся,

А знайду табе дачку!

Цар брыво ўзнімае ўгору

I крычыць: — Усё сабраць!

I закончыліся зборы,

Можна ветразі падпяць.

Цар пярсцёнак свой знімае

I гаворыць: — Беражы!

Як дачушку адшукаеш,

Ёй пярсцёнак пакажы.

Каб паверыла, пазнала,

Што ганец ты верны мой,

I ўзамен падаравала

Залаты пярсцёнак свой.

А цяпер, служывы, з богам!

Каб не ведаў бур ліхіх...

Ды з сабою ў шлях-дарогу

Ты вазьмі яшчэ дваіх

Панічоў, адданых служак:

Першы — добры кухар-спец,

А другі малойца дужы —

Мараход мой і купец.

У зяці таксама мецяць

I паўцарства хочуць мець...

А ні з чым як прыплывеце —

Кара вас чакае, смерць!

Згода? — Згода!.. Пакланіўся,

Павярнуў салдат кругом,

У небяспечны шлях пусціўся

Ён з папутным вецярком.

Месяц, два плылі і трэці,

На заход усё плылі...

I нарэшце буйны вецер

Да чужой прыбіў зямлі...

Скалы змрочныя паўсталі,

Хмары ходзяць угары...

I равуць шалёна хвалі,

Нібы дзікія звяры!

Аж вада кіпіць ад злосці,

Падплыві вось, наспрабуй,

Трапіш ты да д'ябла ў госці...

Ну а з ім, брат, не жартуй!

Памагатыя прыціхлі,

Затрусіліся, маўчок.

— Што ж, панове, вы раскіслі?

Задрыжалі, трасцы ў бок! —

Партупей ім кажа кпліва,

I усмешка з-пад вусоў.—

Даплылі сюды шчасліва —

Дык не вешайце насоў!

Ветразі яны скруцілі,

Якар кінулі на дно,

Човен на ваду спусцілі,

Порах узялі, віно,

Стрэльбы, хлеб і саланіну

I памалу паплылі,

I праз хваляў крутавіну

Без прыгод яны прайшлі.

Узабраліся на скалы,

Глянулі яны на дол —

Пушча грозная стаяла,

Лес адвечны навакол.

Лес дрымучы, балацяны,

Непралазны, як сцяна,—

Ані сцежкі, ні паляны,

Нібы жыў там сатана...

Ні звярынага там рыку,

Ні птушыных галасоў,

Ані жабінага крыку,

Ані плачу пугачоў...

Нават лісце ўсё счарнела

I кара з ствалоў спаўзла —

Ўсё навокал амярцвела

Ад якогась ліха, зла.

Аж трапечуць з жаху сэрцы

Ў памагатых-панічоў: —

Не царэўнай пахне, смерцю.

Лепей вернемся дамоў,—

Кажуць ціха Партупею.

Партупей ім у адказ:

— Адступаць я не умею...

Царскі помніце Указ?!

I, сказаўшы так, ваяка

Першы сунуўся ў гушчар,

На выпадак на усякі

Ад заклёнаў і ад чар

Асвяціў сябе ён крыжам

I пайшоў, бы у штыкі,

А за ім, як можна бліжай,

Следам цягнуцца панкі.

Крочаць цэлую гадзіну,

Крочаць дзве гадзіны, тры...

I заўважылі хаціну

Паміж дрэў, у гушчары.

— Хто тут ёсць? — салдат грукоча

Дай прытулак на дзянёк! ...

Гаспадар маўчыць. Не хоча

Адкідаць з пятлі кручок.

— Ах, дык вось як! Ты не чуеш

Ці аглух штось незнарок?

Ды са мной не пажартуеш —

Хто б ні быў ты, трасцы ў бок!

Да сябе рвануў ён дзверы

I парог пераступіў...

— Аніякае халеры.

А кручок хто ж зашчапіў?

У будыніну заходзяць

I скідаюць ношкі з плеч.

Ўся маёмасць тут, выходзіць:

Лавы дзве, ды стол, ды печ...

Ані ложка, ні палацяў,

Ні насцілу-тапчана...

— Спынімся у гэтай хаце,

Раз пакінута яна.

Ды цяпер не да спачыну —

На зыходзе ў нас харчы...

Пойдзем паляваць дзічыну,

Правіянт каб зберагчы.

Лес хоць мёртвым нам здаецца,

Ды, аднак, ён лес, панкі,

Ці ж звяр'я ў ім не вядзецца,

Скажам, козы ці дзікі?

Дубальтоўкі ў рукі ўзяўшы,

Двое рушылі ў гушчар,

А адзін застаўся кашу

Гатаваць ім — кашавар.

Ён дарэмна час не бавіў:

Дроў насек, печ распаліў,

На агонь гаршчок паставіў,

Круп засыпаў, пасаліў —

Ўсё як трэба, чын па чыну,

Розных ён кладзе прысмак,

Праз якую там гадзіну

Кашавар бярэ чарпак

Ды каштуе, ды смакуе,

Пахваляецца услых:

— Добра кашай пачастую

Паляўнічых я сваіх!

I на радасцях той кухар

Пляшку выцягнуў віна,

З асалодай, адным духам

Асушыў яе да дна.

Ў гэты момант нечакана

Уваходзіць велікан:

— Буду хоць я госць нязваны,

Пачастуй мяне, васпан!

П'яным — мора па калена...

Ну і кухар асмялеў:

— Прэч ідзі! А то паленам

Каб цябе я не агрэў!

Частаваць? З якое ласкі?

Мала вас тут, жабракоў,

Што зубамі будуць ляскаць...

Прэч, каяжу! З вачэй далоў!

Бач, раскрыў свой рот паганы

На дармовыя харчы...

Сам прызнаўся, што нязваны,

Дык правальвай, не тырчы!

Велікан разлютаваўся,

Галавешку з печы хваць:

— Як свіння ты налізаўся

I мяне яшчэ пужаць?

Сустракаеш гэтак госця? —

I па лбе паночка — хроп!

Кашавар той на памосце

Пакаціўся, нібы сноп...

А бамбіза, а страшыдла

Ўраз чыгун апаражніў,

Бразнуў клямкаю штосілы,

I ягоны след прастыў...

Колькі праляжаў пад лавай

Непрытомны кашавар...

Ледзь ачухаўся — за справу —

Зноў пачаў раздзьмухваць жар.

Але як ні завіхаўся,

Ля гаршчка як ні пацеў,

Ён у тэрмін не уклаўся,

Кашы ўпарыць не паспеў...

I вада не ускіпела,

А сябры ўжо тут як тут.

— Падмацуй душу і цела,

Згатаваў які ты цуд?..

Гэ, ды ты, відаць, лайдачыў,

На баку ляжаў, відаць.

Ах, паганы сын сабачы,

Ну, табе не здабраваць!

За дзічынай мы блукалі,

Чорт яе кудысь прыбраў...

Рукі, ногі пазбівалі,

Ты ж, брыда, адпачываў!

— Што вы, я усёй душою...

I стараўся ўжо, як мог,

Ды учадзеў над плітою,

Не сканаў я ледзь, дальбог.

Сам паціху маракуе:

«Я ж не доўбня, не цурбан,

Хай другога «пачастуе»

Галавешкай велікан...»

— Захварэў, учадзеў, кажаш?!

Значыць, кухар ты благі...

Значыць, сам галодны ляжаш,

Будзе кухарам другі!

А назаўтра — зноў прыгода:

З палявання як прыйшлі —

Новы кухар, бы калода,

Не ўзнімаецца з зямлі...

— Ў чым жа справа, што з табою,

Ці таксама ўчадзеў ты?

Ён матляе галавою,

Нібы ў рот набраў вады...

— Раз вы млееце, што мухі,—

Так гаворыць Партупей,—

Сам я заўтра буду кухар,

I ніякіх тут чарцей!

Закусілі ўсухамятку,

На падлозе леглі спаць.

Партупей тае «загадкі»

Быў не ў сілах адгадаць...

Развіднела. Ўстала сонца.

Прапаршчык крычыць: — Пад'ём!

Досыць граць насамі, хлонцы,

Спаць нягожа, хлопцы, днём!

I паўцарства і царэўну

Праспіцё вы, далібог.

Вось вазьму ў руку палена —

Выпру хутка за парог!

Можа, царскую дзяўчыну

Адшукаеце, панкі,

Я ж кулеш звару з вяндлінай —

Пракаўтнеце языкі!

— Ой, мужыча, не хваліся! —

Панічы яму ў адказ.—

Лепей сам пасцеражыся,

Каб пе ўчадзеў ты якраз...

Пасмяяліся, пакпілі,

Стрэльбы, сумкі узялі

I парог пераступілі,

Неахвотна ў лес пайшлі.

Партупей адзін застаўся,

Пасядзеў ён, пакурыў...

I за справу спрытна ўзяўся —

На ўсе рукі майстар быў!

Бач, агонь ужо шугае,

Булькаціць ужо ў гаршку,

Смачны пах у нос шыбае,

Лыжку хоць бяры ў руку,

Місу тую, хлеба лусту

I гарачы еш кулеш.

Ён запраўлены па густу,

Страў няма у свеце лепш!

Пробу Партупей здымае,

Вус пакручвае ён свой.

Раптам — дзверы адчыняе

Хтось без стуку ў «церам» той...

— Добры дзень, служывы, ў хату!

Накармі мяне, браток,

Дай віна якую кварту,

Хлеба крыху на зубок,—

Кажа велікан з-пад столі,

Аж калоціцца ўвесь дом...

Не інакш, як бура ў полі,

Не інакш, ракоча гром!

Сам, як дуб, ён здаравенны,

Кулакі, што валуны.

З губ яго сцякае пена,

Бы ў самога сатаны...

Нос, што бот. Як сподкі, вочы.

Бы пячора, страшны рот.

Хочаш ты таго, не хочаш —

З пераляку кіне ў пот.

Быў хоць прапаршчык адважны,

Ды збянтэжыўся і ён...

Задрыжалі вусы ажна,

Аж прысеў ён на услон,

Бо скавала ногі млявасць

I язык адубянеў:

«Вось адгадка дзе праявы,

Вось хто кашу іх паеў!»

Ды прайшла якая хвіля,

Схамянуўся Партупей:

«Раз адразу не забілі —

Дык трымайся ты смялей!

Ці такі я недарэка,

Каб хавацца у кусты?

Накармлю перш чалавека

I дазнаюся — хто ты?..

Люты чалавек галодны.

А паесць — ураз, глядзіш,

Ён становіцца лагодны,

Хоць да болькі прыкладзі...

I віна не пашкадую,

Хай нап'ецца, што павук...

Я ж тым часам абмазгую,

Як прыбраць яго да рук!»

I, зрабіўшы жэст шырокі,

Кажа льсціва Партупей:

— Добры дзень, пан яснавокі,

Дом адчынен для гасцей!

Чым багаты — тым і рады

Падзяліцца заўсягды.

Пачастую добрым ладам,

Хопіць нам пітва, яды.

Велікан — на цвік апратку

I залазіць сам за стол:

— Дзякуй! Пе скупы ты, братка,

Гаспадар і хлебасол!

Партупей кулеш стаўляе,

Збан віна і рэжа хлеб

I насупраць сам сядае,

Каб разгледзець госця лепш.

Прышлы доўга не марудзіць,

Вось аблапіў поўны збан:

— Ну, здаровы-жывы будзем! —

Выпівае велікан.

Крэкнуў, абцірае губы,

Налягае на кулеш:

— Паднясі яшчэ мне кубак!

I чаго ты сам не п'еш?

Ці шкадуеш дрэні гэтай,

Называеш што віном?

Я адкрыю па сакрэту —

Ты сядзіш з чараўніком!

I як тупне ён нагою:

— Гэй, гарбун, віна падай!

Каб ламіўся стол гарою,

Закусь царскую стаўляй!

I адразу, нібы ў казцы,

Быў накрыт шыкоўна стол:

— Не здзіўляйся, калі ласка,

А частуйся, хлебасол!

Кубак поўны налівае

I салдату падае:

— Пі! — І збан свой выпівае

I яшчэ узанар п'е.

Прапаршчык жа, каб не ўпіцца,

З госцем толькі чок ды чок

I ўсялякі раз злаўчыцца

Выплеснуць віно набок.

Праз якія паўгадзіны

Чараўнік асалавеў:

— Партупей! Мой друг адзіны!

Ты душу маю сагрэў...

Таямніцу я адкрыю...

Чуеш ты ці не, вусач!

Тут скляпенні ёсць такія...

Ды замок на кожным, бач!

Не звычайны, а з заклёнам.

А ключы? Вось дзе ключы!

Пі, служывы, перад сконам...

Ад мяне ўжо — не ўцячы!

Мне твае вядомы планы...

Ды па-твойму — не бываць!

I царэўны, скарбаў тайных

Ад мяне не адабраць!

Толькі той, хто гэтым мечам,

З бліскавіц які адліт,

Авалодае, дык вечна

Будзе княжыць на зямлі!

Адхлябнуў яшчэ са збана,

Гаркнуў: — Цыц! Бо я тут князь!

Пахіснуўся нечакана,

Вобзем галавою — бразь!..

«Вось прыгода дык прыгода!

Хутка спляжыўся вядзьмак...

Аж пазелянела морда,

Нерухомы, як мярцвяк.

Толькі у грудзях ракоча...

Ці прыкінуўся знарок

I мяне праверыць хоча?

Здагадайся, трасцы ў бок!

Праваронь вось момант гэты,

Прапусці ты зручны час —

Расквітаешся са светам,

Знішчыць нас страшыдла ўраз.

Ат, што будзе — тое будзе,

Двум жа смерцям не бываць,

А адной, як кажуць людзі,

Усё адно не мінаваць...»

Так разважыў, падыходзіць,

Нахіляецца над ім:

— Гэй, выкідваць штучкі годзе!

Ці спраўды ты ўпіўся ў дым? —

Кажа так і веліканаў

Меч чароўны за эфес

Ўміг хапае: — Ну, паганы,

Сам у пастку ты улез!

Дык трымайся, дык ратуйся,

Калі можаш ты, вядзьмак!

Выбачай ужо, не злуйся:

Я ці ты мяне — вось так!

Тут я выбару не маю,

Сам казаў — заб'еш мяне...

У іншы свет я не спяшаю,

Лепш сканай ты сёння ў сне!

Меч узняў і... супыніўся,

Засаромеўся салдат:

«Я ж з ляжачымі не біўся...

Ці ж я злыдзень, ці ж я кат?»

I, штурхнуўшы ў бок нагою,

Закрычаў на ведзьмака:

— Уставай! Выходзь да бою!

Не ўздрыгне мая рука!

Велікан тут як ускочыць:

Цоп салдата пяцярнёй —

Ў Партупея меч ён хоча

Адабраць чароўны свой.

Толькі прапаршчык не промах!

Спрытны, вёрткі, нібы кот,

Шмат ён ведае прыёмаў,

Галавою б'е ў жывот.

У страшыдлы ад удару

Іскры пырснулі з вачэй,

Аж скруціўся ён, пачвара,

Засіпеў злавесна, змей:

— Меч цяпер не уратуе,

Спапялю цябе агнём!

Ці з касцямі праглыну я,

Нібы тую мыш, жыўцом!

I ў ільва ператварыўся

I раз'юшана зароў,

З пашчы слуп агню узвіўся,

Спапяліць, сажраць гатоў!

Выбраў прапаршчык хвіліну

I, калі той сігануў,

Мечам грозным ён звярыну

Па загрыўку секануў!

Сціх адразу рык магутны,

Галава, нібы кацёл,

Ў сне апошнім, непрабудным

Адкацілася пад стол.

Партупей ключы здымае

I спяшаецца у склеп,

З рыпам дзверы адчыняе,

I... ажно ён не аслеп —

Там у скрынях, там у бочках,

На падлозе, па кутах

Столькі золата, браточкі,

Аж бярэ салдата страх!

Супыніўся, апантаны:

— Божа! Колькі тут дабра!

Хтось гібее босы, рваны

I галодпы, як жабрак,

А багацце вось людское

Прападае марна тут,

Змочана яно крывёю,

След на ім людскіх пакут.

Схамянуўся ледзь і далей,

Дзверы новыя адкрыў.

Самацветы там заззялі

Зыркім колерам зары.

Нібы майскія вясёлкі

Сыпалі святло, агні,

Нібы ў небе тыя зоркі,

Нібы промні з вышыні...

Партупей заплюшчыў вочы,

Адступае Партупей,

Спакусіцца ён не хоча,

Задам, задам да дзвярэй...

Пастаяў, адсопся крыху,

Новы ключ ён падабраў

I пакой апошні ціха

Адчыняць з трывогай стаў.

Між шаўкоў тых, аксамітаў,

Між дзівосных дываноў

Спала дзеўчына, нібыта

Фея казачных садоў!

На шчаках яе бялюткіх

Ружавелася зара,

Стан асвіны, стан танюткі,

Шыйка, быццам з серабра!

Нібы хваля залатая,

Рассыпаецца каса...

Спіць красуня маладая —

Незвычайная краса!

I стаяў так нерухома,

Затаіўшы дых, салдат,

Ад пачуццяў незнаёмых

Праслязіўся нават хват...

3-за такой вось прыгажосці

Не шкада і галавы!

Шчасце расцвіло чыёсьці,

Бы рамонак палявы...

Ледзьве з сіламі сабраўся,

Позірк ледзь адвёў назад,

З горыччу сабе прызнаўся:

Для красуні — старават...

Адступіў салдат паціху,

Вось і дзверы адчыніў,

Ды, на грэх, на тое ліха,

Штось нагою зачапіў.

Як ускочыць тая фея,

З перапуду закрычыць,

А сама на Партупея

Адзічэлая глядзіць:

— Хто ты? Скуль ты? Зараз прыйдзе

Велікап і чараўнік,

З'есць цябе ён, гэты злыдзень,

Рабаўнік і гвалтаўнік...

А сама ўся спалатнела...

Нібы птушка ў клетцы той,

Скача з кута ў кут нясмела:

— А што станецца са мной?!

— Ша! Выходзьце вы з засценка,

Я прыкончыў ведзьмака!

Самі хто ж вы, га, панепка,

Ці не царская дачка?

— Шчыра дзякую, збавіцель,

Каб мяне маглі пазнаць,

На пярсцёнак мой зірніце —

Царская на ім пячаць.

I царэўна зарыдала

З радасці, а не з бяды.

Свой пярсцёнак абмяняла,

Найкаштоўны, залаты,

Аддала яго салдату,

А ягоны узяла.

Са скляпенняў тых багатых

Да святла яна пайшла.

Чорны лес, глухі, магільны,

Расквітнеў, зазелянеў,

Свістам, шчэбетам птушыным

З краю ў край аж зазвінеў.

Ажыла ізноў прырода,

Сонца глянула з-за хмар,

Зняты чары назаўсёды,

Сплёў якія злы вядзьмар...

I панкі з той пушчы грознай

Са здабычаю прыйшлі:

На плячах дзічыны рознай

Ледзь дамоў прывалаклі.

Тупнуў прапаршчык нагою:

— Гэй, гарбун, віна падай!

Царскай пачастуй ядою,

З намі сам за стол сядай!

I адразу нібы з неба

Той нябачны дабрадзей

Стол уставіў як і трэба

Для шаноўнейшых гасцей.

Брага, мёд, віно, закускі,

Адбіўныя, шашлыкі,

Смажаныя качкі, гускі —

Толькі пі ды еш, панкі!

Ды найлепш усіх прываркаў,

Ўсіх ласункаў і прынад

Быў кулеш з цыбуляй, з скваркай,

Што падаў на стол салдат.

За вушамі затрашчэла,

Угінаюцца насы...

Хваляць харч усёй капэлай

Ды абсмоктваюць вусы.

I нашто слыла ласухай

Тая царская дачка,

Апрастала адным духам

Куляша аж паўгаршчка!

— Ах, як смачна! Як адменна!

Скуль такі далікатэс? —

Аж падскоквае царэўна.—

Гэта ж ежа для прынцэс!

I пасля таго абеду

Шмат гаворкі не вялі,

А збірацца да ад'езду

Ў шлях, дахаты пачалі.

Перш царэўну перанеслі,

Ўборы царскія, пасцель

I на чоўне перавезлі

Беражна на карабель...

Потым скарб той зыркі, звонкі,

Незлічонае дабро —

Самацветы і пярсцёнкі,

Золата і серабро.

Запаслі вадзіцы прэснай,

І дзічыны запаслі,

Якар за ланцуг жалезны

З дна марскога паднялі.

Вецярок ледзь разгуляўся,

Разгарнулі ветразь тут,

Як крылаты птах памчаўся

Карабель у родны кут.

Адплылі яны багата,

Тут падскочыў Партупей:

— Ах, разява я пракляты...

Супыніцеся хутчэй!

Ён за галаву схапіўся,

Закруціўся, бы ваўчок:

— Там пярсцёнак я забыўся...

Стой, кажу вам, трасцы ў бок!

Той, што ад самой царэўны

У скляпенні атрымаў,

На акне ляжыць, напэўна.

Вось дзе схібіў, маху даў!

Прападзе маё паўцарства

I царэўна прападзе!

Спрытны цар наш на штукарства

Вокал пальца абвядзе...

Човен на ваду спусцілі,

Сеў за вёслы Партупей:

— Я вярнуся праз дзве хвілі!

I да берага шпарчэй.

А прызнацца, дабірацца

Не так блізка ўжо было:

Трэба добра пастарацца,

Паднаціснуць на вясло,

Ды кавалак пушчай тою

Прадзірацца праз гушчар,

Багнаю ісці, дрыгвою,

Праз зыбучы той імшар.

Пакрыху і змрок крадзецца,

I паўзе туман сыры,

Прапаршчык паперад пнецца

Вобмацкам у гушчары.

Вось, нарэшце, і хаціна,

А ў акенцы — аганёк...

«Гэта што за чартаўшчына,

Хто абжыў ізноў куток?»

Ўжо заходзіць ён у хату,

Цішыпя, кругом спакой...

Раптам нехта яго ззаду

За плячо бярэ рукой.

Моцна так, бы абцугамі,

Аж ускрыкнуў Партупей:

— Го, патрушчыш ты мне раме,

Го, прашу цябе, цішэй!

Азірнуўся — анікога...

«Хто ж са мной жартуе тут?»

I, успомніўшы пра бога,

Крыж кладзе на кожны кут.

Да акна ён падыходзіць

I бярэ пярсцёнак свой.

Часам тым з сцяны выходзіць

Дзедка з сівай барадой.

Невялічкі сам, гарбаты,

Ды ў плячах, аднак, шырок,

З галавы да ног у латы

Асталёваны дзядок.

— Што? Спужаўся, небарака,

Як узяў я за плячук?

Эх, служывы! Эх, ваяка!

Думаў ты, капец, каюк?..

Ну не бойся. Колькі часу

Ведзьмаку я паслужыў,

Есці, піць быў злыдзень ласы,

А мяне ён не карміў.

Толькі крошкі ды аб'едкі

Падбіраў я з-пад стала...

Сыты быў я вельмі рэдка,

Галадуха ўсё гняла...

Ты ж мяне хоць раз уволю

Накарміў і напаіў.

Назаўжды мяне з няволі,

3-пад ярма аслабаніў.

Саслужу табе я службу,

Не застануся ў даўгу —

За твае хлеб-соль і дружбу

Я табе дапамагу!

Не спяшайся ў шлях зваротны,

Усё кругом ахутаў змрок —

Згінеш ў твані ты балотнай,

Разарве галодны воўк.

Карабель ты не дагоніш:

Ветразі падняў свае,

Ён ляціць, бы ад пагоні,

Без цябе дамоў плыве...

Царскія зманілі слугі,

Кінулі цябе ў бядзе:

«Хай канае, валацуга!

Хай у нетрах прападзе!

Мы багацце ўсё падзелім:

Будзе з нас адзін — ліхвяр,

А другі — звінець вяселлю —

На паўцарства будзе цар!»

— Быць не можа! Ах, зладзеі! -

Застагнаў аж Партупей.—

Гэта ж гады, гэта ж змеі,

Дзе ж сумленне у людзей?!

...Тут паромшчык сказ спыняе: —

Сілкавацца, хлопцы, час!

Кацялок з агню знімае,

Запрашае бліжай нас.

Чыста вымытыя лыжкі

Самаробныя дае:

— Пакаштуйце юшкі крышку,

Шпачаняты вы мае.

З кацялка мы зачарпнулі,

Заядаем праснаком.

Пахне юшыца цыбуляй,

Пахне юшыца дымком.

Падганяць нас тут не трэба,

Малацьба — у пяць цапоў.

Ноч. Плыве у зорках неба,

Кветак пах плыве з лугоў.

Дзесь унізе, пад абрывам,

Плешча, булькае Дняпро.

У водах светлых і імклівых

Зор трапеча серабро.

I сам Месяц крутабокі

Рыбкай блісне залатой,

То нырца дасць пад аблокі,

То ўсплыве па-над вадой.

Па лістках вярбы пахілай

Кропелькі расы трымцяць...

Салавей, спявак наш мілы,

Толькі сціх і зноў спяваць.

Халадок з ракі павеяў,

Асвяжае грудзі, твар,

I на ўсходзе чырванее,

Разгараецца пажар.

— Дасядзеліся да ранку...

Ну, хлапчаты, спаць, у стог,

А не то — дам прачуханку,

Мае любыя, дальбог.

Ну, вядома, дзед пужае...

Разумеюць хлапчукі.

Ён ніколі не ўзнімае

На малых сваёй рукі.

Загарнуўшыся ў аўчыну,

Ў будане дзед штось бурчыць,

А праз нейкую хвіліну,

Як асілак, моцна спіць.

А малыя ўсё стракочуць,

Нібы копікі, у стажку...

Покуль цёплую на вочы

Соп не пакладзе руку.

...Спіць паромшчык, спяць хлапчаты

Я таксама адпачну.

Ну, а заўтра, што пачата,

Да канца я дацягну.

Спяць малечы-аднагодкі,—

Як ля матчыных грудзей

А то, мабыць, саладзей.

Спяць яны ўжо так салодка,

...Ля агню зноў рыбаловы,

Над цяпельцам кацялок,

Зноў паромшчык адмыслова

Казкі змотвае клубок.

I няўцям: ці ўспаміпае,

Ці складае на хаду?

З люлькі важна дым пускае

Ды цярэбіць бараду.

I віецца сказ чароўны,

Нібы з люлькі той дымок,

Сказ нязвычны, цудаў поўны,

Трапяткі, бы матылёк.

Значыць, прапаршчыку кажа

Ды гарбун жалезны той: —

Не гаруй! Давай узважым,

Што рабіць цяпер з табой.

Карабель той зможа сокал

Ці арол, бадай, дагнаць...

Ты ж, мой голуб яснавокі,

Не навучаны лятаць.

Пераплыць на чоўне мора

Ты не зможаш і за год.

Ды кішаць у ім пражоры —

Можаш трапіць кіту ў рот...

Каб табе надсобіць толкам,

Вось сюды, салдат, зірні —

Тры чароўных гэта зёлкі,

Ты адну з іх праглыні

I адразу птушкай станеш,

Станеш дужым ты арлом.

Вылятай жа на світанні —

Наўздагон за караблём!

Абміні яго і далей

Да зямлі сваёй ляці,

З карабля каб не пазналі,

Не застрэлілі ў пуці.

Ведай, што царэўна тая

Аб каханым прынцу сніць...

I выпадак падбірае,

Каб цябе як загубіць.

За пярсцёнкам ты спяшаўся,

А вось меч не захапіў...

I чароўны меч дастаўся

Ўжо царэўне, каб я жыў!

Падаруе яна прынцу

Дарагую гэту рэч,

Прынцу ўсё-усё скарыцца,

Покуль мець ён будзе меч.

Ёй вядома меча сіла.

I пыхлівых панічоў

На капусту б пакрышыла,

Ды імкне ж яна дамоў...

Там гатова ім расправа,

Іх чакае жорсткі кат.

Згінуць злодзеі без славы...

Ну, і ліха з імі, брат.

Як да царства дабярэшся,

Не спяшай у царскі двор...

На бяду сваю нарвешся,

Трапіш з ходу пад тапор.

Цар па-свойму ж разважае:

Абвясціў народу Ўказ,

А калі ён замінае —

Дык Указ скасуе ўраз.

З глузду ён яшчэ не з'ехаў,

Каб салдату-мужыку

Або лёкаям на ўцеху

Аддаваць сваю дачку...

I загад аддаў таемны:

«Трох малойцаў уначы

З карабля — ды ў склеп каменны

I галовы адсячы!»

Бо цару паўцарства шкода,

Прынца зяцем ён абраў,

Не мінула і паўгода,

Як дачку з ім заручаў.

I яна ж па мілым млее...

Так што справы покуль дрэнь.

Ды не хмурся, Партупею,

Твой надыдзе час і дзень!

Як пачуеш пра вяселле,

Не марудзь тады ні дня,

Праглыні другое зелле —

Ператворышся ў каня.

Потым яблынькаю станеш,

Лебедзем-прыгажуном,

А чарод, а час настане —

Партупеем-вусачом.

I, нарэшце, як ад прынца

Меч чароўны адбярэш,

Каб уміг амаладзіцца —

Зёлку трэцюю ты з'еш.

А цяпер, на развітанне,

Закусі, кладзіся спаць,

Будзе шмат выпрабаванняў...

Трэба сілы паднабраць!

...Карабель плыве па моры,

I на борце, бы сычы,

Шпацыруюць у гуморы

Здраднікі-уцекачы:

— На царэўне як жанюся

Ды як стану сам царом —

Вось тады павесялюся,

Па зямлі аж пройдзе гром!

Цешыцца адзін ды трызніць,

А другі яму у тон:

— Скарб дастаўся мне вялізны,

I цяпер я — фон-барон!

Я за бога залатога

Ўсіх куплю! Усіх прадам!

Бо няма у нас святога...

Д'яблам, богам стану сам!

...А кругом — адны нябёсы,

А кругом — вада адна...

Раптам — птушка! Вось дзівосы!

Узялася скуль яна?

Карабель вось наганяе,

Кружыць, шастае вакол,

Злоспым вокам аглядае

Карабельшчыкаў арол.

А затым узвіўся ўгору,

Закрычаў, бы чалавек:

— Гора вам, зладзеі, гора,

Не даўгі ваш, злыдні, век!..

I з вачэй ураз схаваўся,

Нібы здань, прывід які...

— Ці не сон дурны нам здаўся,

Недарэчны і цяжкі?

Панічы шкрабуць чупрыны:

— Гэта нам не добры знак!

— Нейкая тут чартаўшчына...

— Ці ажыў ізноў вядзьмак?

А царэўна з іх размовы

Пасміхалася цішком.

Бо ў палоне ведзьмаковым

Чары зведала крадком...

I няўдзячная царэўпа

Партупею наўздагон

Шэпча штось ліхое гнеўна,

Страшны шле яму праклён!

Кніжку чорную раскрыла,

Пачала яе гартаць —

Наканован прынц ёй мілы,

А далей што — не ўгадаць...

Дзень за днём ідзе марудна,

Неба толькі і вада...

На душы трывожна, нудна,

Нібы сунецца бяда.

Ды ўсяму канец бывае.

Пройдзен небяспечны шлях:

— Суша! — Суша! — Падплываем!

— Бераг! — Родная зямля!

Загалекалі зладзюгі,

I ўжо мроіцца дваім:

...На руках нясуць іх слугі,

Падаюць карэты ім...

Паляць з берага гарматы,

Барабаны гучна б'юць,

Цар з царыцай у палаты

Урачыста іх вядуць.

Толькі... Што тут за праява?

Ледзьве карабель прыстаў,

Ні пашаны тут, ні славы,

За каршэнь іх кат узяў...

I адразу — у цямніцу

I сякеру узнялі,

Не далі й перахрысціцца,

А ўжо душы аднялі...

А аб трэцім тым вандроўцу,

Што паехаў за дачкой,

Не успомніў цар і слоўцам

— «Згінуў — ну й бяды такой!..»

Атрымаўшы скарб багаты

Ды царэўну задарма,

Прынца ён дачцэ прысватаў,

Ўпадабала што сама.

Вось музыка жвава грае,

Барабаны гучна б'юць,

То вяселле цар спраўляе,

Мёд, віпо і брагу п'юць.

Шчасця, радасці жадаюць

Маладому, маладой

I нарэшце пакідаюць

Іх, адвёўшы у пакой.

Раніцою у аконца

Глянуў прынц, а пад акном —

Конь стаіць, зіхціць, як сонца,

Б'е срабрыстым капытом...

— Паглядзі! Такога дзіва

На вяку пе бачыў я! —

I кідаецца імкліва,

Каб злавіць таго каня.

Ледзь пабачыла царэўна

I у лямант: — Стой! Не смей!

Не скакун стаіць адменны —

Гэта дзядзька Партупей!

Ён табе рыхтуе згубу,

Ды мяне не правядзеш!

Сцеражыся яго, любы,

А то ў пастку пападзеш...

Гайдукам праз пакаёўку

Аддае загад яна,

Каб злавіць, звязаць вяроўкай

I засекчы скакуна.

Пакаёўка ў замяшанні

Выйшла хуценька з палат:

«I завошта пакаранне?

Ці ж скакун забойца, кат?»

Шыю лашчыць, абдымае,

Шэпча ў вуха: — Эх, бядак,

Ты не сніш і не гадаеш,

Што занесены цясак...

Што твая, бач, песня спета.

Ты ж і вухам не вядзеш...

Крыўдна: без віны вось гэтак

Нізавошта прападзеш.

I слязу яна раняе

I галубіць зноў каня.

Раптам — конь яе ўсцяшае:

— Не тужы! Не згіну я!

Толькі ты мне дапаможаш:

Вырві з грывы валасок,

Ад вачэй чужых, варожых

Аднясі яго ў садок.

Закапай ў зямлю сырую,

Тры разы палі вадой —

Ажыву я, зацвіту я

Яблынькаю залатой!

Так яна ўсё і зрабіла.

I царэўпе той назло

Дрэва голле распусціла,

Яблычкі за ноч дало.

Як налітыя нектарам

I духмяныя, бы мёд,

Проста — цуд, краса і мара!

Самі просяцца у рот...

— Паглядзі! Ці мне ўсё сніцца? —

Жонку прынц пачаў штурхаць.—

Што за дзіва-медуніца,

Я хачу пакаштаваць!..

А царэўна хмурыць бровы,

Ў кніжку чорную глядзіць,

Кажа строга і сурова:

— Ссекчы дрэва і спаліць!

То не дрэва, а твой вораг,

Смерць твая і смерць мая!

Ўратавала цябе ўчора,

Уратую й сёння я.

Пакаёўку зноў гукае,

Жорсткі аддае загад.

А дзяўчына уздыхае:

— А ці ж можна нішчыць сад?

Прытулілася да дрэва,

Шэпча дрэва ёй цішком:

— Трэска адляціць улева,

Як удараць тапаром.

Трэску гэту патаемна

Ад людскіх вазьмі вачэй,

Каб не зведала царэўна,

Кінь у возера хутчэй.

Гусем-лебедзем я стану,

Стану зноўку я жывы.

I, нарэшце, прынц паганы

Ужо не зносіць галавы!

...Знікла ноч. I сонца — вышай,

Узнімаецца ў зеніт,

Неба жарам-спёкай дыша,

Спёка душыць і ў цяні...

Можна толькі асвяжыцца,

Даўшы ў возера нырца.

З дна сцюдзёныя крыніцы

Б'юць, струменяць без канца..

Прынц чароўны меч знімае,

Распранаецца ў кустах,

Вось разгон ён набірае

I ў ваду з абрыву — гах!

— Ух, як здорава! Адменна!

I вада, нібы крышталь...

Шкода, што няма царэўны —

Паплылі б мы з ёй удаль...

I лілей парвалі б кветак,

I вяночак бы сплялі...

I расчуліўся прынц гэтак —

Слёзы нават пранялі...

Пад струмень такі лірычны,

Пад яго такі настрой

Бачыць — лебедзь экзатычны

Бы слізгае над вадой

Горда, велічна, па-панску,

Не інакш, персідскі шах!..

Чорпы лебедзь афрыканскі —

Рэдкі госць у іх краях.

Шыя выгнута чароўна,

Бы лілеі сцебялёк,

А на дзюбцы той чырвонай

Беласнежны абадок.

Прынц да лебедзя крадзецца,

Пад яго нырца дае.

Лебедзь дражніцца, здаецца,—

Падплыве і адплыве...

Прынца злосць апанавала,

Ён развагу ўсю згубіў,

Што царэўна наказала —

Ўсё да каліва забыў...

I тады ён спахапіўся,

Дрыжыкі тады ўзялі,

Як у неба лебедзь ўзвіўся,

Апусціўся на зямлі.

I не лебедзем, не птахам,

А салдатам-вусачом!

Ўздзеў ён прынца апранаху,

Замахаў яго мячом:

— Гэй, вылазь! Час звесці квіты,

Час рахункі падлічыць...

Быў я два разы забіты —

Дык аддаць даўжок карціць!

Прынцу голаў ён знімае,

Укладае ў похвы меч,

Зёлку трэцюю глытае —

Атрасае годы з плеч:

Сілаю, красой наліўся —

Вусача і не пазнаць.

Малайцом такім зрабіўся,

Што пяром не апісаць...

У палац ідзе бадзёра,

А пасустрач — свет вачэй —

Пакаёвачка, каторай

Абавязан Партупей.

Ўсім жыццём сваім да скону:

— Ах, галубка ты мая!

Усе багацці і ўсе троны

За цябе аддаў бы я...

Ты няхай не белай косці,

Не блакітнай ты крыві

I не царскай ягамосці,

Ды, аднак, тваёй любві,

I сардэчнае пяшчоты,

I спагады да бяды

Не заменіць пазалота

I царэўны твар бляды...

Потым ён цара, царыцу

Адпраўляе ў іншы свет...

I царэўну-чараўніцу

За яе бацькамі ўслед.

Аб'яўляе ён свабоду,

Волю вольную навек

Працавітаму народу,

Каб заўсёды чалавек

Лёс шчаслівы меў і долю,

Жыў сумленна, з мазаля,

I не знаў бяды ніколі,

Сонца — ўсім! Усім — й зямля!

А затым, у завяршэнне,

Быў наладжаны там баль.

...Атрымаў я запрашэнне,

Ды... спазніўся я, на жаль...

Покуль мыўся, чапурыўся,

Покуль лапці абуваў

Ды з аборамі вазіўся,

Покуль світку надзяваў,

Падпярэзваў рамянец —

Дык і балю быў канец!

...Тут паромшчык нетаропка

Выбіў люльку аб абцас... —

Ну, на сёння, хлопцы, кропка,

Заўтра будзе новы сказ...