Уладзiмiр Случанскi
Драбы
Найвыдатнейшаму змагару
за волю Бацькаўшчыны й Народу,
прэзыдэнту Б.Ц.Р. Р.Астроўскаму
прысьвячаю.
Аўтар
Ад выдавецтва
Выхад у сьвет першай гiстарычнай аповесьцi Ўладзiмiра Случанскага "Драбы", (стары назоў Рыцараў Пагонi) кладзе новы кiрунак у творчасьцi аўтара. Дасюлешняя яго творчасьць канцэнтравалася пераважна на тэматыцы сучаснасьцi цi недалёкага мiнулага. Так, у апавяданьнях "Праз агонь" i "Пад сьцягам бел-чырвона-белым" аўтар дае малюнкi пэрыяду Другой Сусьветнай Вайны, а ў апавяданьнях "Не прапусьцiм!", "Пётр Фёдаравiч ня верыць" i iнш. Случанскi пераносiць нас на прасторы Бацькаўшчыны, акупаванай камунiстычнай Масквой пасьля вайны 1941-1945 гадоў. У аповесьцi "Драбы" Случанскi дае нам малюнкi й вобразы далёкай мiнуўшчыны, пераносiць чытача ў глыбiню нашай слаўнай i багатай здарэньнямi гiсторыi.
Як бачым з псэўдонiма аўтара, ураджайная Случчына дала яшчэ аднаго пiсьменьнiка. Але гэтым разам не паэта, як было дасюль, а празаiка, i я думаю, што шырокае кола чытачоў з задавальненьнем прывiтае новую Слуцкую зорку.
У.Случанскi, малады пачынаючы пiсьменьнiк, зьяўляецца гарачым песьняром укаханай Бацькаўшчыны-Беларусi й Беларускага Народу. Яго творы аб слаўнай мiнуўшчыне Беларусi адзначаюцца няўстрыманым рухам, дзеяньнем, iмкненьнем. Кожнае яго апавяданьне разгортвае перад чытачом падзеi з маланкавай хуткасьцю i ў той жа час дае поўныя, закончаныя вобразы. Случанскi васьпявае слаўную мiнуўшчыну Беларусi ня толькi ў лiтаратуры, у якой ён выступае зь першым вялiкiм творам, але й усiмi здольнасьцямi мастака-самародка, - як малюнкi, вобразы, выпеканыя на дрэве, i нарэшце разьба па дрэву (апошняя яго разьба "Пагоня", стаяла на прэзыдыяльным стале ў часе Ўрачыстага Сьвяткаваньня Ўгодкаў Другога Ўсебеларускага Кангрэсу ў 1956 годзе, i прыцягвала ўвагу прысутных.) - усе яны падкрэсьлiваюць слаўныя моманты з нашай мiнуўшчыны.
У.Случанскi сваёй мастацкай душой шукаў у нашай мiнуўшчыне вялiкiх патрыётаў, мудрых уладароў, слаўных падзеяў у гiсторыi нашай Бацькаўшчыны, калi яна была Вялiкая й Слаўная на ўсю Эўропу.
Ува ўмовах эмiграцыйнага жыцьця, калi чалавек ня можа карыстацца з архiваў каб знайсьцi патрэбныя матэр'ялы, пошукi гэтыя былi сапраўды вельмi цяжкiмi. Тэндэнцыйнае асьвятленьне гiстарычных фактаў расейцамi й палякамi не задавальняла аўтара, а наадварот выклiкала зь яго боку востры пратэст i справядлiвае абурэньне. А безстароньнiх дадзеных, адпавядаючых гiстарычнай праўдзе, бракавала. I вось, прыпадкова трапiўшая ў рукi Ў.Случанскага, кнiга П.Крэчэўскага "Замежная Беларусь" адразу пакрыла ўсе недахопы, асаблiва вытрымкi з Чэшскiх летапiсаў. У.Случанскi знайшоў у гэтай кнiзе багаты й болей-меней падрабязны разгляд дзейнасьцi свайго iдэала - Слаўнага Рыцара, Мудрага Ўладара, i Вялiкага Патрыёта нашай Слаўнай мiнуўшчыны - Вялiкага Князя Вiтаўта Кейстутавiча Гаспадара Лiтоўскага. У гэты час у думках У.Случанскага зарадзiўся плян: напiсаць аповесьць, у якой прыпомнiць беларусам, што не заўсёды наша Бацькаўшчына стагнала пад чужацкiм панаваньнем, што не заўсёды чужынцы панявералi наш Народ, звычаi й культуру, што былi часы, калi наша Беларусь (у той час Лiтва) лiчылася адной з магутнейшых дзяржаваў Эўропы. Татарскiя горды, якiя лёкка паняволiлi, цяпер такую гордую, Маскву, у сваiм iмкненьнi на захад, слаўны сваiм багацьцем, напаткалi на шляху грозны адпор, якi даў ненасытнаму Хану Вялiкi Князь Вiтаўт на рацэ Ворскле. Пасьля разгрому татараў на Ворскле, Арда хутка разпалася й прыпынiла свой цiск на захад, - а гэтым самым была выратаваная сярэдняя, а можа й заходняя Эўропа ад татарскай няволi.
Крыжакi ў сваiм iмкненьнi на ўсход, каб нiбы хрысьцiць паганскую Жамойць i Праваслаўных Славянаў, менавiта Лiтву, агнём i мячом вынiшчалi цэлыя плямёны й народы - як, к прыкладу, Прусаў. Аднак на перашкодзе стаяла гэта самая Лiтва, моцная й непераможная. Крыжакi яе баялiся, старалiся ўсiмi сродкамi залагодзiць, цi паслабiць подступам. I калi, нарэшце, прыйшло да апошняга змаганьня пад Дуброўнай (Грунвальдам), дык не Ягайлава Польшча, як насьвятляюць у сваёй гiсторыi палякi, але Вiтаўт са сваiмi Драбамi ды воямi перамог Крыжакоў. У гэтай бiтве, за жыцьцё цi сьмерць Беларусi, немалаважную ролю адыгралi Смаленскiя палкi, прыбыўшыя як ня можна болей к часу, аб чым нават польскi пiсьменьнiк Гэнрык Сянкевiч, мусiў сьцвердзiць у сваёй аповесьцi "Кжыжацы".
Аб дэмакратычнасьцi дзяржаўнага ладу, якi iснаваў у тагачаснай Лiтве, не маглi нават мроiць анi Захад, анi, тым болей, Маскоўшчына, якая толькi што ськiнула зь сябе дзьвесьцесаракагадавую татарскую няволю. Рыцарскi залаты пас i шпоры не былi прывiлеем шляхты цi магнатаў, як гэта было на Захадзе, - у Лiтве iх мог здабыць кожны вой, як узнагароду за адвагу й адданасьць Радзiме. У тыя далёкiя часы, судаўнiцтва спачывала ня толькi ў руках Князёў, паноў ды Царквы - у Лiтве йснавалi, апрача таго, копныя суды, дзе судзiў Народ, i магнаты падпарадкоўвалiся выраку гэтага суда. Цярпiмасьць веравызнаньняў была поўнаю: праваслаўныя, каталiкi, пратэстанты, нават татары, перайшоўшыя на службу да Вялiкага Князя, i пагане-Жамойты былi паўнапраўнымi Лiтоўскiмi грамадзянамi.
I вось Случанскi пачаў зьбiраць матэр'ялы. Ён карыстаўся рознай лiтаратурай, у якой мог знайсьцi весткi, патрэбныя да напiсаньня аповесьцi з пачатку ХV стагодзьдзя, ды вышукваў дадзеныя з прыпадковых матар'ялаў зьмешчаных у разнай Беларускай прэсе. Знаёмiўся з рыцарскiмi звычаямi, законамi, паядынкамi. Знаёмiўся з суадносiнамi мiж Лiтвой, Польшчай, Маскоўшчынай, ды iншымi дзяржавамi. Вывучаў разпаложаньне гарадоў, мястэчак, умацаваньняў, шляхоў, i г.д. Каб нават кожная драбнiца, паколькi магчыма, адказвала сапраўднасьцi. Пэўна, хто захоча, той знойдзе ў аповесьцi "Драбы", гiстарычныя, бытавыя цi iншыя недакладнасьцi, але гэтага ня можна ставiць у дакор Случанскаму, бо ў цяперашнiх эмiграцыйных умовах здабыць усе патрэбныя матэр'ялы немагчыма, а па другое, гэта ня ёсьць навукова-гiстарычная праца, а лiтаратурны твор, дзе аўтар мае пэўную волю i можа насьвятляць з свайго пункту гледжаньня. Але што да гiстарычных недакладнасьцяў, то ў гэтай справе вельмi цяжка ўзгоднiць пагляды, напрыклад Беларуса, Паляка цi Расейца. Паляк упэўнены, што Люблiнская Вунiя гэта дабрадзейства для Беларускага Народу, бо яна прынесла беларусам "сапраўднае сьвятло хрысьцiянства - каталiцызм", а разам зь iм езуiтаў, сьвятую iнквiзыцыю... Зь беларускага пункту гледжаньня, польскi каталiцызм прынёс Беларускаму Народу шмат гора, сьлёзаў, ды нявiнна пралiтую кроў... Цi iншы прыклад: палякi вуснамi таго-ж Г.Сянкевiча ў трылёгii "Патоп" Князёў Радзiвiлаў прадстаўляюць як здраднiкаў Айчыны й Кароны Польскай. Для беларусаў гэтыя Радзiвiлы зьяўляюцца нацыянльнымi гэроямi, якiя, выкарыстоўваючы разгром Польшчы Карлам, Каралём Швэцкiм, хацелi адбудаваць незалежнасьць Вялiкага Княства Лiтоўскага. Нацыянальны беларускi гэрой Кастусь Калiноўскi, для расейцаў зьяўляецца нейкiм бандытам, якi ня быў варты нiчога лепшага як пятлi. ...
Перад чытачом жыва разгартаюцца прыгожыя беларускiя краявiды, устаюць перад вачамi бязконцыя беларускiя пушчы, поўныя дзiкiх зьвяроў, паўнаводныя рэкi сваiм цiхiм шапаценьнем, якi чутны ў гэтай кнiзе, навяваюць успамiны аб Бацкаўшчыне. На тле гэтых малюнкаў разгортваюцца польскiя iнтрыгi. Сярэднявечны Кракаў, так як i сучасная Варшава, працягваў рукi па нашыя землi. Так як поўтысячагодзьдзя назад, так i сёньня палякi ня хочуць прызнаць права на йснаваньне, незалежнай ад Польшчы, Лiтвы-Беларусi. Аднак у той час, Польшча баялася Лiтвы й яе Гаспадара Вялiкага Князя Вiтаўта. Так як i тады, так i цяпер, польскi каталiцызм вёў i вядзе наступ на беларускае праваслаўе, адмаўляючы астатняму права на йснаваньне. Аўтар яскрава падкрэсьлiў гэты момант, паказаўшы забойства сям'i Вадзянiка - паромшчыка з Прыпяцi, польскiм Рыцарам i яго пачотам, а ксёндз дабраслаўляе гэты ўчынак як чын, угодны Богу. Нажаль, гэта ня ёсьць толькi фантазыяй аўтара, але горкай праўдай з жыцьця. З другога боку, Масква, скiнуўшы татарскую няволю, пачынае загартаць пад сябе ўсё, што лёкка даецца. Але хаця i вельмi падабалася Маскоўскiм Князям багатая й ня зьнiшчаная татарамi Лiтва, аднак атрыманая навука ад Вялiкага Князя Альгерда, ды страх перад ня менш грозным Вялiкiм Князем Вiтаўтам, устрымлiвала Маскоўскiх захопнiкаў ад адчыненых дзеяньняў супраць багатага й моцнага суседа. Затое па цёмных кутах пачынаюць працаваць iнтрыганты баяры-дыпляматы й маскоўскае праваслаўнае духавенства. Не буду затрымвацца падрабязна над зьместам i гэроямi аповесьцi "Драбы", каб паважаны чытач па прадмове не шукаў, як па каталёгу, гэрояў i антыгэрояў аповесьцi.
Аповесьць "Драбы" заслугоўвае на асаблiвую ўвагу, бо кожны, хто яе прачытае, адчуе, што ў гэту кнiгу ўкладзена паважная праца. Малады пiсьменьнiк не заразiўся мадэрнiзмам, на што хварэе бальшыня беларускiх мастакоў. Аповесьць "Драбы" тым болей заслугоўвае на ўвагу грамадзтва, бо на працягу ўжо многiх гадоў, як старэйшыя, так i малодшыя пiсьменьнiкi настолькi аблянiлiся, цi можа ўжо ня здольныя на паважную працу, што даюць чытачу, у прозер апавяданьне на пару старонак, а паэты - незразумелыя вершы ў некалькi радкоў.
На заканчэньне хачу прасiць паважаных крытыкаў, прыхiльна аднесьцiся да аповесьцi "Драбы", i безстароньнiмi практычнымi заўвагамi дапамагчы й заахвоцiць пачынаючага пiсьменьнiка да далейшай працы над наступнымi кнiгамi пачатай трылёгii.
Жыве Беларусь!
Сяргей Пасечны
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
1. НА ЛЯСНОЙ ДАРОЗЕ
Нiбы празь сiта iмжыў восеньскi дождж. Вячорны змрок паволi гусьцеў, зьлiваючы ўвесь краявiд у адну бязкшталтную масу. Шэрыя хмары зьвiсалi зусiм нiзка й быццам зьлiвалiся зь зямлёй.
Адзiнокi дуб на скрыжаваньнi дарог нiзка сьхiлiў гальлё, нiбы прыгнечаны цяжарам вiсельнiка, падвешанага гакам за рабрыну. Дзьве кароткiя стралы тырчэлi ў сьпiне павешанага. Твар, абрамлены рудой барадой, перакошаны ад болю. Доўгiя валасы раскудлачаныя, i на iх сьляды запёкшайся крывi, як i на ўсёй багатай i прыгожай вопратцы павешанага. Пустая похва мяча й некалькi ранаў на плячох i рукох - красамоўна казалi, што дорага прадаў ён сваё жыцьцё.
Цемра згушчалася, цяжка было што-небудзь разабраць навокал... Аднекуль здалёку пачулася воўчае выцьцё, другое адгукнулася блiжэй, i ўжо зусiм блiзка ад дубу пракрычаў пугач. Адразу за гэтым пачулася чвяканьне конскiх капытоў па гразi.
Коньнiкi хутка наблiжалiся да дубу - iх было два. Першы, у блiскучым панцыры, неяк няпэўна сядзеў у сядле, зьвесiўшы галаву, пакрытую шоламам зь пёрамi, на грудзi. Пры сядле, напалову прыкрыты чорным плашчом, вiднеўся невялiкi шчыт з залатым Ярылавым крыжом i прыгожай срэбнай насечкай. Другi коньнiк, таксама ў баёвым панцыры, ехаў трохi адстаўшы, i ўвесь час зь непакоем азiраўся, трымаючы лук са стралой напагатове.
Здалёку пачуўся йзноў конскi тупат i гiканьне. Першы коньнiк зморана ўзьняў галаву, i сарваўшымся голасам паклiкаў свайго спадарожнiка. Гутарылi нядоўга - Драб у блiскучых латах, пры дапамозе свайго сябры, зьлез з каня й, абапершыся на меч, зiрнуў на павешанага.
- Ганi! - махнуў ён рукой.
- Бывай, Ваявода! Да хранiць цябе Ўсемагутны! - пачуўся ў адказ стары й надтрэснуты голас.
Яшчэ раз зiрнуўшы на павешанага, Ваявода рушыў проста ў цемру, цяжка пераступаючы нагамi й абапiраючыся на меч. Адышоўшы некалькi крокаў ад дарогi, ён спынiўся й прыслухаўся: "Стары Бай ужо далёка, амаль не чуваць, затое плясканьне капытоў i гiканьне з другога боку былi ўжо зусiм блiзка". Ваявода асьцярожна, колькi дазвалялi сiлы, рушыў далей, часта спыняючыся й пераводзячы дух. Рана ў левым баку балела й не давала супакою. Ад згубленае крывi Ваявода аслаб на гэтулькi, што меч, якi ён ужо цi раз хацеў зьмянiць празь ягоную лёккасьць, цяпер выдаваўся непамерна цяжкiм. А бывала, у часе бяседаў, Ваявода жартуючы выпростываў конскую падкову. Лёккi ветрык цяпер хiстаў яго, бы кволую саломiну.
Iсьцi робiцца ўсё цяжэй i цяжэй. Сталёвы панцыр цягне ўнiз, шпоры чапляюцца за траву й карэньнi, iмгла засьцiлае вочы... Ногi пачынаюць грузнуць i правальвацца, на меч ужо ня можна абаперцiся - уперадзе балота... Але спераду чуцён няясны, аднастайны гул. Гэты гул i цягне Ваяводу да сябе, толькi гэты гул дае яму сiлы, у соты раз звалiўшыся, падняцца й пасоўвацца наперад. Лес - гэта адзiны ратунак, i Ваявода гэта добра ведае. Апошняя натуга, i густы цёмны лес зашамацеў над галавой.
З палёккай уздыхнуўшы, Ваявода выпрастаўся на ўвесь рост - высокi, у дарагiм узбраеньнi, зь мячом у руках, ён рашуча закрочыў наперад.
Некалькi крокаў у гусьцiню лесу, i Ваявода ўжо ляжыць пад густой ялiнкай, ухутаўшыся з галавою ў шырокi плашч i падклаўшы пад галаву баёвыя рукавiцы. Ня першы раз даводзiцца яму так спаць, i, як ён ведае, не апошнi. Няраз хадзiў Ваявода з Дружынай Вялiкага Князя й на крыжакоў, i на маскалёў, i на татараў, але гэтакага, што цяпер здарылася, ня бачыў нiколi. Будзе ён памятаць Ворсклу аж да скананьня: Разьбiлi татары Князёву Дружыну. Шмат там палегла Драбаў слаўных, Рыцараў чужаземных, i Князёў Лiтоўскiх, але яшчэ больш нехрыстаў татарскiх. Ад iх крывi аж вада ў Ворскле чырвонаю зрабiлася. Аднак не надарма змагалiся Дружыньнiкi Лiтоўскiя, не надарма паляглi яны на полi сечы: няхай i перамаглi там бусурманы, але не адважылiся ўсунуцца далей на Землi Княства Лiтоўскага. Шмат каштавала Хану гэтая сутычка зь Вiтаўтам. Хан абясьсiлеў i не адважыўся йсьцi далей, толькi некаторыя ваенначальнiкi татарскiя зь невялiкiмi аддзеламi ўрывалiся на землi лiтоўскiя, нясучы з сабою сьмерць, агонь i гвалт... Шмат чаго яшчэ перадумаў Ваявода, але нарэшце страта крывi й сiлаў зрабiлi сваё, заснуў ён, ня ведаючы, што ад самага пачатку яго пешай вандроўкi за iм сочаць некалькi пар пiльных вачэй...
2. У СЛУЦКУ
Напружана маўчала замчышча. Сiвыя муры вежаў i сьценаў з пагрозай паглядаюць навокал. Прадзамкавыя ровы напоўнены вадой, масты падняты, з муроў не зыходзiць варта. Дзясяткi вялiкiх кашоў напоўнены ядавiтымi гадзюкамi, каб пры першай пагрозе выпусьцiць iх у ровы - гэта трохi страшней за пасткi й стрэлы. Удзельны князь Слуцкi, са слаўнага роду Алелькавiчаў, - у недалёкiм мiнулым вялiкi зух i нястомны наезьнiк, а зараз ужо стары й аслабелы, сiвы як голуб, рашыў баранiць свой замак, на той выпадак калi Вялiкi Князь будзе разьбiты татарамi. Князь чуў, што татараў iдзе незьлiчоная колькасьць, што iх дасюль ня здолеў затрымаць нiхто. Але ўсёроўна даў загад падрыхтавацца да абароны, а аб скланеньнi галавы перад Ханам, не хацеў i слухаць.
- Хто яшчэ запрапануе мне, Князю Дрыгвiцкаму, пакарыцца перад Ханам i пакiнуць у бядзе Гаспадара Нашага Вялiкага Князя Лiтоўскага, таго галава будзе па татарскаму звычаю тырчэць на канцы рацiшча, i будзе выстаўлена на ганьбу! прамовiў Князь перад сваёй невялiкай Дружынай, большую частку якой ён адправiў з Ваяводай Фёдарам Грозаўскiм на дапамогу Вiтаўту.
Пярэчыць яму нiхто не адважваўся, ведалi: у старога слова - мур, сказаў выканае. Вось каб быў Ваявода Фёдар, то ён мог бы й пераканаць Князя аб безсэнсоўнасьцi такога супрацiву - Князь яго любiў i слухаў яго парадаў.
Тым часам, Князь загадаў напоўнiць усе каморы збожжам. Нават некалькi пакояў адпусьцiў пад харчавыя склады. Замкавы двор напоўнiўся быдлам. Стары прадбачаў доўгую аблогу й рыхтаваўся не жартуючы. Яго голас быў чутны ўсюды, ён ведаў законы вайны й сiлу голада. Сам няраз быў абложнiкам i абложаным, i навучыўся асьцярожнасьцi ды прадбачлiвасьцi.
Ужо другi дзень iмжыць дождж. Шэрая ймгла засьцiлае зямлю й неба. Вiльгаць, халодная й непрыемная, пранiкае ўсюды: за каўняры, пад плашчы, асядае расой на вусах i бародах дружыньнiкаў, сьцякае па кажухах вартавых.
У невялiкiм Слуцку, абнесеным абароннымi валамi, жыцьцё замерла. Толькi ў кузьнях стук малаткоў ды бразгат жалеза - народ рыхтуецца сустракаць няпрошаных гасьцей. Усё мужчынскае насельнiцтва не выходзiць з хаты безь мяча, пернача цi баявой сякеры. Хлапчукi шныраюць усюды, дзе можна раздабыць якую-колечы зброю: стары меч без дзержака, зламаную дзiду, лук, а шмат хто зь iх ужо апрануўся ў старую прадзюраўленую й заржавелую кальчугу.
Раптам, па брукаванай вулiцы зацокалi падковы. Усё што было жывога насьцярожылася, рукi ўхапiлiся за зброю. Напружана глядзяць твары й з пасiвелымi бародамi, i здаровыя вусатыя, i маладыя, i нават зусiм яшчэ дзiцячыя тварыкi хлапчукоў-падлеткаў.
Праймчаўся чорны, як воран, конь у напрамку да замка, сядок у баявым панцыры i на шчыту Ярылаў Крыж...
- Свой! - выдыхнулi з палёккай соткi грудзей.
Коньнiк, тымчасам, даскакаў да замкавых роваў. На вежы прабiлi трывогу. Коньнiк спынiўся супраць галоўнае вежы й стаў чакаць.
- Хто ты? I чаго хочаш? - прагучэў голас вартавога.
- Пярун i Вiтаўт! - адказаў коньнiк.
Загрымелi ланцугi, i мост паволi апусьцiўся, акутая жалезнымi цьвiкамi брама паднялася й упусьцiла коньнiка ў скляпенiсты праход вежы. Зьявiўся сам Стары Князь са сьвiтай i загадаў прыехаўшаму падняць забрала й паказаць твар.
Коньнiк завагаўся й прыдушаным голасам запытаўся:
- А не было-б лепей, каб пакуль што толькi Ваша Княжая Мiласьць ведалi, хто я?
Сьвiта зь недаверам пазiрала то на Князя, то на чужака, некаторыя зь iх ухапiлiся за мячы й шчыльней пасунулiся да Князя, падазраючы пастку.
- Князь! Ня слухай яго!... Не адсылай нас! - выступiў уперад адзiн з прысутных Драбаў. - Загадай лепей скруцiць яму рукi й даведацца, хто ён такi!
- Iдзiце! Усе! - прагучаў загад.
Калi апошнi з вояў выйшаў, коньнiк саскочыў зь сядла й укленчыў перад Князем.
- Княжа, прабач твайму халопу, што не сайшоў з каня ў тваёй прысутнасьцi ды зажадаў заставацца з Тваёй Мiласьцю сам на сам. Я, стрэмяны Твайго Ваяводы Фёдара Грозаўскага, - з гэтымi славамi стары Бай зьняў шолам, i густыя сiвыя валасы разсыпалiся па плячах, у яго вачах блiшчэлi сьлёзы.
- Устань, верны халоп! Я бачу, ня з добрымi весткамi ты прыехаў. Бачу, у цябе пры сядле й шчыт Ваяводы Фёдара, нададзены яму Гаспадаром Вялiкiм Князем Вiтаўтам. Дзе Ваявода? Забiты? - голас Князя дрыжэў.
- Не, Княжа, жывы Ваявода, але дзе Яго Сьветласьць, ня ведаю. Паранены ён, ня мог у сядле трымацца, а бусурманы даганялi, дык пайшоў ён напеша ў лес. Балазе цемра памагла. А я адцягнуў увагу бусурманскiх нехрысьцяў на сябе. Але не надоўга, як iздох пада мною конь, перасеў я на Ваяводавага, а яны, убачыўшы труп каня майго, зразумелi нашы хiтрык i адсталi. Мусiць, шукаць будуць Ваяводу, не адыйдзе ён далёка, цяжкую рану ў баку мае.
Князь выразным жэстам загадаў Баю йсьцi зь iм, i абодва зьнiклi за дзьвярыма ў княжыя пакоi.
Хутка ўвесь замак i места абляцела вестка: "Вялiкi Князь даў бой татарам на рацэ Ворскле. Амаль уся Вялiкакняжая Дружына палегла. Рэшткi прабiваюцца ў Полацак, i заклiкаюць народ па ўсёй Лiтве ў свае харугвы. Ганцы з гэтым клiчам разьехалiся па ўсiх Княствах i Землях Лiтоўскiх. Але й татары пасьля гэтага пабоiшча не адважваюцца йсьцi далей".
У цэрквах загудзелi званы, захваляваўся народ, хутчэй загрымелi малаты ў кузьнях. Небясьпека адкрытая рэзала ў сэрца. "Што будзе далей? Што будзе?" шаптаў кожны, i з надзеяй зварочваў пагляд у бок замкавых вежаў.
Замак маўчаў. Сiвы й грозны, ён ашчацiнiўся зубцамi вежаў i муроў. Вартавыя, як ценi, нячутнай хадой, безупынна, узад i ўперад пасоўвалiся каля байнiц. Нiчога не нагадвала на тое, што ў замку зараз кiпiць жыцьцё як у мурашнiку: сядлаюцца конi, апошнi раз аглядаецца зброя, i падымаюцца апошнiя кухлi старога пенiстага мёду...
Зь лязгатам апусьцiўся мост, паднялася брама, пачулася цоканьне падкоў, i некалькi закутых у жалеза коньнiкаў з доўгiмi дзiдамi ўраганам выляцелi з замку. Пранесьлiся па бруку места i на поўным скаку мiнуўшы вартавую заставу, зьнiклi ва ймгле...
3. У ЛЕСЕ
Ранiшнi халадок забраўся пад плашч. Ваявода разплюшчыў вочы i, не высоўвываючы з-пад плашча галавы, прыслухаўся: усё цiха, толькi лес шапоча, ды дробна шэлясьцiць дождж. Сеў, разгледзiўся: нiкога. Спалоханы птах пераляцеў з дрэва на дрэва, струснуўшы з галiнаў цэлы вадаспад вады. Ваявода ўзьняўся на ногi. Ад нязграбнага руху, супакоiўшыся боль у баку ўзнавiўся. Умыўся расой i, аглядаючыся па баках, з роспаччу прамовiў:
- Нiкога! Адзiн...
- Ты не адзiн, Ваявода! - пачуўся стылу басiсты голас. Фёдар крута павярнуўся й выхапiў меч - так нечакана пачуўся гэты голас, што нават не было часу зьмяркаваць, адкуль i ад каго ён паходзiць.
- Не сьпяшайся, Ваша Сьветласьць. Мы свае... - з гэтымi словамi з куста вылез малады дзяцюк, i, шырака ўсьмiхаючыся, пакланiўся. Круглы ўсьмехнены твар, задраны дагары нос, вяснушкi, i раскудлачаныя, саламянага колеру валасы, выбiўшыяся з-пад iрванай заячай шапкi, зрабiлi на Ваяводу добрае ўражаньне. Ён упiхнуў меч у похву й лагодна запытаў:
- Ты хто такi, хлопча? Што ты тут робiш?
- А мы цябе пiльнавалi... Доўга ты спаў. Нас тут шмат... Татары не здагналi твайго... твайго, ну халопа. Яго конь iздох, дык ён на тваiм уйшоў. Здагадалiся яны, што ты напеша павандраваў, але знайсьцi iм цябе не ўдалося, дый каб i знайшлi, то нiчога не ўчынiлi-б, бо мы не далi-б. Далiбог, не далi-б... Нi ў жысьць...
- Ты, хлопча, скажы мне, як дабрацца адсюль да Слуцка? Конь мне патрэбны.
Дзяцюк задумаўся, часта моргаючы вачамi й пазiраючы дзесь у шэрае неба, потым, раптоўна схамянуўшыся, разплыўся йзноў ва ўсьмешцы й зь вялiкай павагай прамовiў:
- Ты, Ваявода, запытайся ў Васiля, ён скажа!
- Што за Васiль такi?
- Ты Васiля ня ведаеш? - недаверлiва працягнуў дзяцюк, - Капыльскага Васiля?
- Не, ня ведаю.
- Ня ведаеш... - нiяк ня мог пагадзiцца бядак. - Як-жа так?... - дасюль ён быў пэўны, што Васiля мусiць ведаць увесь сьвет. - Ну то я яго паклiчу, - i, сагнуўшыся, палез у густыя кусты.
Хутка дзяцюк вярнуўся, а за iм прыйшоў волатаўскага росту мужчына ў прыгожай тонкай кальчузе й зь цяжкiм мячом пры баку. Глыбокi чырвоны рубец прабягаў па яго левай шчацэ й хаваўся ў кучаравай каштанавай бародцы. Высокi чысты лоб, разумныя спакойныя вочы й доўгiя каштанавыя валасы здалiся Ваяводзе знаёмымi.
Прышэлец нiзка пакланiўся й, радасна ўсьмiхнуўшыся, так як усьмiхаюцца толькi сваяку цi добраму прыяцелю, запытаўся:
- Не пазнаеш, Ваявода? Памятаеш, як пяць гадоў таму мы разам бiлiся ў Гаспадарскай Дружыне супраць крыжакоў пад Вiльняй? Мне тады немец сякерай па шоламу задзялiў. Цэлае забрала зьнёс, i вось гэтую памятку пакiнуў, - указаў ён пальцам на рубец.
Перад вачамi Фёдара паплылi ўжо амаль забытыя малюнкi: здаровыя й рослыя жамойты, але бедныя й абарваныя, iхныя Бажкi й глiняныя Iдалы. Закутыя ў жалеза Рыцары ў белых плашчах з чорным злавесным крыжам. Цяжкая коньнiца гэтых Рыцараў, зьмятаўшая на сваiм шляху безабаронныя вёскi й гарады пад нудны й жудасны напеў зьмеепадобных фанфараў. Жамойцкiя паслы, прыйшоўшыя ў Полацак, каб прасiць ад Вялiкага Князя дапамогi й абароны ад зьдзеку й гвалту гэтых Рыцараў. Памятаў Ваявода яшчэ й словы, сказаныя пасланцамi: "...не самi ад сябе просiм, а ад жон i дачок нашых, пазбаў iх, Гаспадар Вялiкi Княжа, ад зьдзекаў i сораму, чыненых iм Рыцарамi зямлi Нямецкае... Ты - нашы валадар, i к Табе зварочваемся мы. Заступi, не аддай нас на зьдзек ворагу Твайму й нашаму..."
Пасьля гэтага хутка сустрэча з крыжакамi, стук, лязгат жалеза, звон сталi, енкi й стогны, конскае йржаньне... Невялiкага росту Вiтаўт, заўсёды яго белыя пёры на шоламе маячылi ўперадзе, далёка выперадзiўшы свой Штандар i Дружыну... Масы Рыцараў у белых плашчах насядаюць на Гаспадара, iх плашчы трапечуцца, як сьнежная завiруха. Ваявода Фёдар першы заўважвае небясьпеку й кiдаецца туды. Яго меч, як цяжкi кавальскi молат, абрушваецца на голавы Рыцараў-крыжакоў. Вось, побач зь iм нехта таксама ўпарта тне - толькi кроў i iскры пырскаюць з-пад мяча. Шэрагi крыжакоў прыкметна радзеюць, ужо й Гаспадар заўважыў небясьпеку, Ваявода з палёккай уздыхае... Раптам цяжкая баявая сякера абрушваецца на галаву коньнiка побач. Ваявода заўважае: палова шоламу адляцела, пырскнула кроў, коньнiк падае... Сеча скончылся, рэшткi крыжакоў уцякаюць, забыўшыся на свой гонар. Ваявода памалу прабiраецца да свайго шатра, навокал конскiя й людзкiя трупы, зброя, плашчы, кажухi... Каля шатра яго чакае высокi мужчына, пацiскае моцна руку: "Ты, Ваявода, выратаваў Гаспадара Вялiкага Князя!" - чуе ён поўныя шчырага захапленьня словы незнаёмца са сьвежай ранай на левай шчацэ - даўгiя кашатанавыя валасы, высокi лоб... Больш яго Ваявода ня бачыў, хаця й стараўся знайсьцi, але вось зараз ён тут. Фёдар радасна працягвае незнаёмцу руку:
- Як называць цябе, i якога рамяства ты чалавек?
- Клiчуць мяне Васiлём, па прозьвiшчу Капыльскi. Бацька гандлем займаўся й мяне прывучыць хацеў, але не да смаку мне яно прыйшлося, i зьмянiў я бязьмен на меч. А зараз, вось падаўся ў лес, не даюць нехрысьцi праклятыя жыцьця нiякага. Бацьку забiлi, сястру закатавалi, другая сястра тут у лесе са мной, а мацi-старушка зь бяды ды жалю нядаўна памерла, Царства ёй нябеснае. Маёмасьць татарва разьцягнула, а хату спалiлi. Хаваемся вось у лесе, вандруем, ды чакаем, калi ўжо нарэшце Гаспадар Вялiкi Князь сапраўды Землi свае ачысьцiць.
- Ачысьцiць, дай толькi яму новую Дружыну сабраць. Навядзе ён парадак, пагонiць татарву, дый крыжакам трэба яшчэ прыпомнiць, што ў Жамойцi й пад Вiльняй ня маюць яны чаго шукаць, хiба косткаў спарахнелых!
- Дай Бог!... Хадзем, Ваявода, паснедаеш ды абсушысься. Рану перамыць трэба. Чым гэта? - прамовiў Васiль, разсоўваючы кусты.
- Учора, напала купа татараў, счапiлiся мы, я ды стары Бай - стрэмяны мой, а iх шасьцёра. Доўга ня бавiлiся, паклалi iх усiх да аднаго, але новыя падасьпелi. Здаецца, з паўсотнi. Завярнулi мы конi й ускакалi, але дагнала страла, якраз пад наплечнiк улезла, ледзь выдзёрлi яе зь мясам. Як зараз да Слуцку дабрацца, трэба там хоць з сотню вояў сабраць...
- Я маю паўсотнi! Удалыя хлопцы, зубры! Бяры нас з сабой, Ваявода, разам пойдзем. А, дабраўшыся да Слуцку - можа, i там сотню зьбяром, дык ня сорамна будзе й перад Вялiкiм Князем стаць.
Празь некалькi крокаў сталi паказвацца буды, збудаваныя з жэрдак i ламачча. Зь некаторых проста праз страху выходзiў дым. Прыемна пахла шафранам, смажаным мясам, гарачым хлебам.
Падыйшлi да невялiчкае халупкi. Тонкi дымок вiўся над яе саламянай страхой, у сярэдзiне нешта шыпела й апэтытна патрэсквала. Васiль адчынiў дзьверы й спынiўся, прапускаючы Ваяводу ўперад. Фёдар зрабiў крок праз парог, i раптам нешта моцна стукнула яго ў паранены бок, здалося - зь нейкiм сутыкнуўся. Мiмаволi, пахiснуўшыся, ён выцягнуў рукi й за кагось ухапiўся, каб ня ўпасьцi. З тылу падтрымаў Васiль. У паўзмроку памешканьня Ваявода ня мог нiчога разгледзець i моцна трымаў штось мяккае трапятаючаеся.
Паступова яго вочы прызвычаiлiся да змроку, i ён убачыў, што трымае ў сваiх жалезных абдымках маладую дзяўчыну з доўгiмi жоўтымi косамi. Шчокi яе аж гарэлi ад крыўды й сораму, яна вырывалася й выкручвалася як магла, але ня так гэта было латва. Разгледзiўшыся, у чым рэч, Ваявода вiнавата апусьцiў рукi. Дзяўчына ластаўкай выпырхнула з хаты, але Фёдар пасьпеў заўважыць яе надзвычайнае хараство, хаця простая й невыдумная вопратка не пасавала да яе прыгожай i шляхетнай постацi. Усё гэта адбылося так хутка й неспадзявана, што Ваявода, загартаны й адважны ў баю, тут разгубiўся й не здагадаўся ў першы момант папрасiць выбачэньня.
- Гэта мая сястра, - прамовiў Васiль - сядай, Ваявода, пасьнедаем чым Бог паслаў. - Ён высунуўся зь дзвярэй i загадна гукнуў - Марыля, дай нам з госьцем пасьнедаць!
- Зараз! Iду! - пачуўся ў адказ звонкi й прыемны голас.
Пры дапамозе Васiля, Ваявода скiнуў цяжкi панцыр i, кусаючы ад болю вусны, прыняўся аддзiраць ад раны кашулю, прасякнутую крывёй i прысохлую. Васiль рыхтаваў бандаж, разьдзiраючы на паскi кавалак тонкага палатна. Раптам за сьпiнай Фёдара пачуўся йзноў той самы звонкi голас, але зараз ён дрыжэў i быў гатовы перайсьцi ў плач:
- Што вы робiце? Цi-ж можна так, ад жывога мяса йрваць? Гэта-ж балiць!
Фёдар азiрнуўся. У яго за сьпiнай стаяла Марыля, пужлiва ўтаропiўшы вочы ў пачаўшую сачыцца з-пад кашулi кроў.
- Гэта нам не ў першыню, - адазваўся з кута Васiль. - Ад татарына лёккiя раны застаюцца, а вось немец, дык дзiрку дзiркай пакiне, хоць латку прышывай. Кажуць, i шкоты ня горш за немца сякерай лашчаць?..
Ваявода хацеў штось дадаць, як Марыля ўскрыкнула:
- О, Божа коханы! Калi ўжо гэтыя няшчасьцi ды войны скончацца?! - i яна глыбака ўздыхнула.
Тут толькi Фёдар зьвярнуў увагу на рысы яе гнуткага стану й падумаў: "Сапраўдная князёўна!" Яго пагляд не схаваўся ад увагi Марылi. Яна ўспыхнула, як полымя, i, залiўшыся чырваньню, хацела выбегчы з памяшканьня, але, угледзеўшы, што Ваявода йзноў бярэцца за кашулю, ускрыкнула:
- Ня рвiце, Ваша Сьветласьць! Дазвольце я зраблю!...
- Ну зрабi - пагадзiўся, няведама чаму радуючыся, Ваявода й, адразу-ж адвярнуўшыся да Васiля, прамовiў: - Загадай, каб таго павешанага зьнялi. Трэба-ж яго пахаваць па Хрысьцiянскаму звычаю... Хто ён такi, ня ведаеш?
- Здаецца, купец лацiнскi - адказаў той i выйшаў з хаты.
Марыля, мiж тым, абярнуўшыся каля вогнiшча, падыйшла да Ваяводы з чарапком цёплай вады. Асьцярожна прамываючы рану, яна адыймала размоклую кашулю, ня робячы нiякага болю. Паступова вызвалiўшы ад лахмоцьця ўвесь бок, яна прамыла пачаўшую гнаiцца крываточыну й памазала нейкай пахучай мазяй, каторая як агнём апякла скуру. Фёдар аж скрыпнуў зубамi.
- Гэтая мазь з жучкоў на вiшнях робiцца, - выпрасталася Марыля - Пасьля яе ўсякая рана загоiцца.
Але памылiлася дзяўчына, ня ведала, што сьвежую рану дастаў Ваявода, i ад гэтай раны няма лекаў, няма мазi - нават з кузуркаў на вiшнях...
- Зараз прынясуць яго, - паказаўся ў дзьвярах Васiль. Ён моўчкi прысеў на лаву й пачаў сачыць вачамi, як Марыля спрытна абмотвае бандажом магутную сьпiну госьця.
- А зараз, прашу за стол, - папрасiла яна Фёдара, закончыўшы зь перавязкай - Чым багаты, тым i рады. Але, здаецца, паастыла ўжо ўсё.
- Нiчога - усьмiхнуўся Васiль. - Апэтыту нам не забракуе. Праўда, Ваявода?
- Ды няма чаго грашыць, прагаладаўся...
На стале зьявiлася патэльня смажанага сала й блiны. Мужчыны адразу-ж навалiлiся на ежу так, што Марыля не пасьпявала падносiць. А смачныя яны, сьвежыя блiнцы, ды з хрусткай скваркай. Некаторы час было чуваць толькi смачнае хрумканьне - абодва не любiлi размаўляць у часе ежы. Раптам яны насьцяражылiся: здалёк наблiжаўся нейкi гуд i галасы. Наблiжаўся ня хутка, але ўпэўнена. Ужо можна было адрозьнiць паасобныя выгукi:
- ...На асiну!... Жыўцом у зямлю!... Бi яго!...
Ваявода й Васiль, схапiўшыся за мячы, як былi ў кашулях, выскачылi з хаты. Гоман, у якiм адчувалася нестрыманая прага помсты, наблiжаўся:
- ...Вяроўку!... На першы сук!...
Усё насельнiцтва ляснога паселiшча павысыпала з халупаў, i бегма, старыя й малыя, кiнулiся на крык. Ваявода запытальна зiрнуў на Васiля, той пацiснуў плячыма й уголас дадаў:
- Зараз даведаемся.
З кустоў вывалiла гаманяшчая й равушчая юрба людзей i накiравалася да Васiлёвай буды. Людзi размахвалi рукамi, сякерамi, дубiнамi. Ваявода ня мог дачакацца - калi яны ўжо наблiзяцца. Ён заўважыў, што людзi кагосьцi цi вядуць, цi цягнуць.
- Цiха! Што сталася? - закрычаў Васiль, калi разьюшаная юрба наблiзiлася даволi блiзка. - Бачыце, якi ў нас госьць?... Гаспадарскi Ваявода!
Людзi змоўклi й паскiдалi шапкi. Уперад выступiў той самы дзяцюк, што ночай пiльнаваў Ваяводу.
- Ваявода, глядзi што мы злавiлi! - i ён пацягнуў за вяроўку, каторую трымаў у руках. Людзi заварушылiся, прапускаючы кагось наперад. Перад вачамi Фёдара зьявiўся малады татарын з накiнутай на шыю пятлёй. Рукi палоннага скручаны матузамi за сьпiнай, але ён трымае сябе як належыцца мужчыне й вою. Яго вузкiя раскосыя вочы неспакойна перабягаюць з Ваяводы на Васiля, i назад. Нарэшце, ён такi выбраў Ваяводу, i нешта залапатаў. Але хутка зразумеў, што яго не разумеюць, i змоўк. Прымружыўшы вочы, стаяў, нешта надумваючыся, i час ад часу паводзiў плячыма, намагаючыся аслабiць сьцiскаючую шыю пятлю.
Натоўп пачаў нецярплiва варушыцца. Пачулiся йзноў выгукi:
- На асiну нехрыста паганага!... Загадвай, Ваявода! Мы яго хутка!... З намi яны ня дужа гутараць, прывяжуць да конскага хваста, i канец!... Давай, Ваявода!...
Фёдар тым часам моўчкi прыглядаўся да палоннага, каторы ўпарта нешта абдумваў: вопратка досыць прыгожая й дабраякасная, пас ды похвы ад кiнжалаў i шаблi ўпрыгожаны срэбнай насечкай, вельмi тонкай i мудрагелiстай. Саф'янавыя боты з гострымi й загнутымi ўверх насамi вышыты срэбрам - усё гаворыць аб радавiтасьцi й дастатку.
Гуд у натоўпе ўзрос у суцэльны роў, калi з кустоў выйшлi чатыры дзядзькi, нясучы на самаробных ношах зьнятага з дубу вешальнiка.
- Цiха! - злосна гукнуў Васiль, i зь нерашучасьцю зьвярнуўся да Ваяводы: Дык што зь iм зробiм? Хiба, напраўду, адправiм яго да прашчураў?...
- Гэта мы заўсёды пасьпеем зрабiць. Я хачу пагутарыць зь iм.
Ношы паднесьлi да Ваяводы й асьцярожна апусьцiлi на мокрую траву. Запанавала гнятучая цiшыня. Толькi лес шумеў ды дробна шархацеў дождж. Цяжка дыхаючы, людзi паглядалi то на Фёдара, то на татарына, то на нябожчыка...
Татарын некалькi разоў азiрнуўся наўкола i, раптам шырака раскрыўшы вочы, нешта йзноў залапатаў з выразам бязкрайнага жаху й крыўды. Ён зразумеў, што яго абвiнавачваюць у забойстве гэтага чалавека, але, згадаўшы, што яго не разумеюць, упаў на каленi перад ношамi й тры разы iм пакланiўся, кратаючы iх iлбом. Потым, не падымаючыся з каленаў, павярнуўся да Ваяводы, прыклаўся лбом да яго бота й адмоўна затрусiў галавой.
- Дзе вы яго злавiлi? - зьдзiўлена спытаў Фёдар.
- Ды яно, калi па праўдзе казаць, дык i лавiць ня трэба было, - загутарылi наперабой дзяцюкi, што хадзiлi да дубу. - Як мы сталi наблiжацца да дуба таго, што павешаны на iм вiсеў, а гэты злазiць адтуль. З гальля, знацца. Як убачыў нас, дык адразу за шаблю ўхапiўся ды за нажы свае, але потым спалохаўся й пакiдаў усё на зямлю. Ну мы яго й зьвязалi...
- А зараз разьвяжыце! - перабiў Ваявода.
Натоўп прыцiх, зьдзiўлена пераглядаючыся. Але нiхто не варухнуўся, каб выканаць загад.
- Я кажу разьвязаць яго! - паўтарыў спакойна Ваявода.
Нiхто не зварухнуўся.
- Так, так. А Васiль казаў мне, што хочаце, каб узяў вас з сабой да Вялiкага Князя. Добрыя, казаў, дружыньнiкi будуць. - Фёдар абвёў паглядам прыцiхлую гурму. - Дайце сюды яго зброю!
Са звонам пад ногi Ваяводы, звалiлiся крывая шабля й два кiнжалы. Татарын зьдзiўлена назiраў за Фёдарам, каторы моўчкi, але рашуча падняў адзiн зь кiнжалаў, паспрабаваў пальцам лязо, i раптам маланкавым рухам перарэзаў пятлю. Потым, перадаўшы кiнжал Васiлю, паказаў на рукi палоннага. Васiль адразу-ж перарэзаў тугiя вузлы, што моцна сьцягвалi локцi татарына. З удзячнасьцю зiрнуў той на свайго збаўцу, i, моцна прыцiснуўшы рукi да грудзей, нiзка нахiлiў перад iм галаву.
Натоўп нерухома прыглядаўся да незразумелых паводзiн Ваяводы, ня ведаючы, чым вытлумачыць гэтакую лiтасьць. Ён-жа сам толькi-што вырваўся са стралой у баку ад гэтых самых татараў. Адзiны чалавек, каторы зразумеў Ваяводу, быў Васiль, i таму, не хiстаючыся, перарэзаў матузы.
Зрабiўшы Васiлю знак адыйсьцi ўбок, Фёдар цiха прамовiў яму некалькi слоў i накiраваўся ў хату. Васiль, вярнуўшыся да ношаў, загадаў:
- Нябожчыка - абмыць i пахаваць! Татарына каб ня сьмелi зачапiць!... Ваявода бярэ яго з сабой. Я еду таксама...
Па натоўпу прайшоў гул :
- А як мы?... Мы таксама хочам да Вялiкага Князя!...
- Можаце й вы, але ня з намi! Ваявода кажа, што лепей ехаць самаму, чым зь непаслухмянай бандай баягузаў.
Натоўп загудзеў, закалыхаўся. Пачулiся абураныя выгукi:
- Хто банда баягузаў?... Мы да Гаспадара хочам!... Мы не баягузы!... Якiм правам...
- Вы банда! Вы баягузы! - гнеўна ўскрыкнуў Васiль, рубец на яго шчацэ аж пабарвавеў. - Абяззброеннага чалавека маглi зьвязаць! А калi Ваявода загадаў разьвязаць, дык нi адзiн нават не варухнуўся, не адважыўся! А зброю не маглi па людзкi падаць? К нагам пакiдалi? Ганьба!... А зараз пытаецеся, якiм правам? Быдла! Такiм правам, што ня хоча пэцкацца! Зразумелi?! - i, падняўшы ляжачую на траве зброю, ён, не аглядаючыся, пайшоў у сваю хату, клiкнуўшы знакам татарына. Прыцiхлыя людзi праважалi iх вачамi, аж покуль яны не схавалiся за дзьвярыма...
* * *
Знакамi, рухамi, маляваньнем на зямляной падлозе, Ваявода даведаўся ад татарына наступную гiстрыю: "Бацьку Кiрым Бея прывязалi да хваста дзiкага каня й пусьцiлi ў стэп - за тое, што, як думаў Хан, ён утаiў вялiкую частку падатку, узятага з Маскоўскiх Князёў. Усе багацьцi й маёмасьць па праву спадчыны, мусiлi-б перайсьцi яму, Кiрым Бею, але Хан Эдыгэй забраў усё: i коней, i наложнiц, i скарбы. Яго-ж самаго выслаў на гранiцу Княства Маскоўскага ваяваць Лiтву - гэта значыць, на сьмерць. Кiрым Бей затаiў у сэрцы ненавiсьць да Хана. Скардзiўся самаму Тымуру Кульгаваму, але не дапамагло. Тады рашыўся, i пры першай нагодзе адстаў ад свайго аддзелу, каторы ўглыбiўся ў пошуках здабычы на землi Лiтоўскiя, i схаваўся на гэтым дубе. За гэтыя два днi нiчога ня еў, бо да ўцечкi не рыхтаваўся, усё неяк сталася само па сабе. Бачыў, як учора купа ўзброенных людзей, на чале якiх быў рыцар з залатымi шпорамi й арлiным крылом на шоламе, падвезьлi да дуба памiраючага чалавека, усяго ў крывi. Загачылi яго гакам за рабрыну i, падвесiўшы на сук, выстралiлi ў яго два разы з татарскага луку. Добра, што надвор'е было пахмурнае, i яго не заўважылi памiж карчакаватым гальлём. А трапiць да гэтых зьвяроў-людзей баяўся. Бачыў таксама, як учора пад вечар Ваявода ўходзiў ад пагонi. Добра ведаў, што ў лесе жывуць людзi, але й да iх выходзiць таксама баяўся, змушаны быў гэта зрабiць сёньня, бо голад прымусiў..."
Знадворку пачуўся гоман. Васiль нехаця падняўся й выйшаў з хаты. Перад дзьвярыма талпiлася юрба людзей, вiнавата перамiнаючыся з нагi на нагу.
- Чаго яшчэ трэба? - гукнуў Васiль, упiраючы рукi ў бокi й з выклiкам паглядаючы на сабраных. - Можа, прасiцца прыйшлi? Цi дамагацца?
- Ня гневайся, Васiль, i Яго Сьветласьцi Ваяводзе пакланiся за нас, выступiў уперад стары Кандрат Тур. - Недакумекалi мы сваiм простым розумам, што й да чаго. Але Гасподзь Бог знаў, каго Ваяводай зрабiць i розумам ясным надзялiць, а каго ў мужыках пакiнуць гной калупаць...
- Эк, "Iванка-дурань" абазваўся, - перабiваючы яго, зарагатаў Васiль. - Цi ня ты, Кандраце, прыпадкам у мужыках застаўся гной калупаць? Га? Можа, я цябе зараз у першы раз бачу?
- Ды ня тое й ты, Васiль, гаворыш, i я не к таму мову вяду. Прасi за нас Ваяводу. Кланяйся яму ў ногi. Ды абяцай за нас усiх, што верна й паслухмяна служыць будзем, аж пакуль супакой i дастатак запануюць над нашай зямелькай Хрысьцiянскай. Памылiлiся мы... каемся... Пабач, што ў "лацiнскага купца" на шыi было, - вочы Тура хiтра блiснулi, калi ён разьняў жменю. Тоненькiм струменьчыкам, памiж разтапыраных пальцаў, пабег срэбны ланцужок. Васiль, як зачараваны, глядзеў на паволi пусьцеючую далонь, аж пакуль на ёй не застаўся маленькi Праваслаўны Крыжык са славянскай вязьзю: "Спасi i сохранi"...
Васiль тройчы перахрысьцiўся й ўзяў крыжык. За iм перахрысьцiўся Тур i ўвесь сабраны натоўп...
* * *
Ужо было блiзка паўдня, калi аддзел коньнiкаў, на чале са старым Баем, парушаючы лясны супакой лязгатам зброi, спынiўся каля дуба.
- Бач! А вешальнiка-та ўжо й няма! - зьдзiвiўся Бай. - Вось адсюль нам i Ваяводу шукаць...
- Ня трэба яго шукаць - перабiў адзiн з коньнiкаў. - Вунь ён сам iдзе, дзякаваць Богу! Ды не адзiн.
Коньнiкi разам выхапiлi мячы й адсалютавалi падыходзячым. Сам Ваявода й спадарожнiчаўшыя яму Васiль Капыльскi, Кандрат Тур, i яшчэ дзясятак узброеных мужчын, пахмура адказалi на прывiтаньне.
- Цi мо ня рады, што так хутка? - вылупiў зьдзiўлена вочы Стары Бай.
- У Слуцак! - загадаў Фёдар цяжка ўлазячы ў сядло. - Васiль, клiч рэшту!
4. КРАКАЎ
Кракаў гудзеў, як суцэльны кiрмаш. Натоўпы людзей з гоманам i песьнямi сланялiся па вулiцах, гандляры, стоячы на парогах сваiх крамнiц цi шатроў, заклiкалi прахожых, выхваляючы свой тавар. З розных бакоў толькi й чуваць выкрыкi: "Дзiваны пэрсiдзкiя, найлепшай работы, у самаго Шаха такiх няма!..." "Мячы, сякеры, панцыры, - дамаскiя, нямецкiя, валоскiя, гатунку небывалага!..." "Сёдлы, збруi... Соль... Вiны... Сукно... Воск!.." - i над усiмi гэтымi галасамi, раўнамерны пералiў касьцельных званоў...
- Чысты Бабiлён, пся маць! - мармыча сабе пад нос запылены з ног да галавы рыцар, прадзiраючыся вярхом у Флёрыанскую браму праз увесь час наплываючыя хвалi натоўпу. Конь пад рыцарам кульгае на пярэднюю нагу.
- Каб цябе шляк трафiў, пся маць! - не вытрымлiвае яздок, калi стомлены конь, аступiўшыся, амаль не павалiўся на каленi. - Прадам, баранья скура, прадам. Ня будзь я Януш зь Езёрска, прадам!
Конь стомлена пырхае, выдзьмухваючы з ноздраў пыл. Навокал разлягаецца рогат, i нехта з натоўпу крычыць:
- Не туды! Не туды, пане Януш, завяртаеш! Мылаварня ў другi бок, давай пакажу...
- А ну, пакажы, пся маць, дзе ты тут? - грозна абарочваецца пан Януш.
Крыкун не паказваецца, але рогат разьлягаецца з новай сiлай. Пан Януш прышпорвае каня, i той воляй-няволяй прыбаўляе кроку.
Мiнулi касьцёл "Пана Збавiцеля", карчму "Трох Апосталаў" i выехалi на "Рынак", зь яго вялiзным касьцёлам "Панны Марыi". Дабраўшыся нарэшце да карчмы "Пад Замкем", пан Януш дыхнуў вальней - адсюль да Вавеля[1] рукой падаць, ды й натоўп тут радзейшы. Выцягнуўшы баклагу, пан Януш зрабiў некалькi добрых глыткоў, абцёр далоняю даўгiя вусы й, ня злазячы зь сядла, пакланiўся вежам Вавеля (а ну як глядзiць хто-небудзь), i рушыў рысцой далей. Бедная жывёлiна, хракаючы селязёнкай й прыпадаючы на падбiтую нагу (бо адарвалася падкова, i, хаця пан Януш вёз яе ў торбе, ад гэтага не было лякчэй), прыпусьцiла да Каралеўскага Замку, спадзяючыся хоць i не на доўгi, але ўсё-ж адпачынак.
Ну вось ён, Замак. Вялiкi й грозны. Брамы зачынены, але мост спушчаны. На вежы Каралеўская Харугва.
Пан Януш спынiўся й моўчкi чакае перад брамай, нiбы не адважваецца ўступiць пад своды гэтай Цьвярдынi. Выпiтае вiно пачынае йграць у жылах i галаве, каторая ад доўгай дарогi й бязсоньняў вельмi аслабла.
Навокал, памаленьку зьбiраецца натоўп. Дык i як-жа йнакш - каля зачыненае брамы Каралеўскае Сядзiбы спынiўся запылены й змучаны Рыцар. Не пастукаўся, не пратрубiў у рог, а вось проста стаў i глядзiць...
У натоўпе пайшлi здагадкi, гутаркi:
- Гэта, напэўна, якiсь Рыцар-валацуга. Правiнiўся дзе-небудзь, а цяпер да Караля прыехаў ласкi прасiць...
- Напэўна не! - чуецца другi голас. - Гэта пасланец ад Князя Вiтаўта, прыехаў прасiць Яго Каралеўскую Мiласьць, каб ня гневаўся за няўдачу на Ворскле, бо Яго Каралеўская Мосьць не хацеў вайны з татарамi, а Князь Вi...
- А можа ён за дапамогай прыехаў?
- Ня дасьць Наш Кароль Князю Вiтаўту дапамогi. Гневаецца на яго, што Лiтву Хрысьцiць ня хоча.
- Гэтак пасланцы Княжыя ня езьдзяць. Пачоту-ж нiякага няма.
- Зусiм не ад Вiтаўта ён, а ад Князя Януша Мазавецкага, аб вайне з Крыжакамi весткi прывёз, я сама чула, як ён...
- Мана! З Крыжакамi вечны мiр падпiсаны. Тут у Вавелi iхных Камандораў[2] поўна, i ў белых плашчах, i ў чырвоных! Якая-ж тут вайна?..
- У чырвоных плашчах то не Крыжакi, то Тэмплiеры...[3]
- Адно лiха! I тыя й тыя на плашчы крыжы панашывалi, а Пана Бога забылiся, гневу Яго не баяцца...
Натоўп увесь час узрастаў, i ў меру гэтага ўзрастаў гул галасоў. Але нарэшце адчынiлася фортка ў Браме, i Лiтоўскi лучнiк гукнуў адтуль:
- Цiха! Яго Мосьць Кароль Польскi й Вялiкi Князь Лiтоўскi Ягайла ймшы слухае!
Галасы прыцiхлi. Людзi адступiлi на некалькi крокаў назад. Лучнiк зiрнуў на замерлага пана Януша. А пан Януш, тым часам, ня чуў i ня бачыў нiчога наўкола. Думкi, як маланкi, праляталi ў яго галаве: "I чаму гэта трэба было Вяльможнаму пану Станiславу, пся маць, якраз мяне выправiць да Кракава? Ну што як Кароль ня ў добрым настроi, дык замест залатога ланцуга, абяцанага панам Станiславам, ды "падаруе" жалезны. Весткi-ж не вясёлыя... А калi ён яшчэ ў горшым настроi, дык i зусiм кату гатоў аддаць... Не, ня ў добры час мяне ў Кракаў прынесла, не на дарма гэтая праклятая падкова, пся маць, адарвалася... А Кароль Лiтовец, хоць i хрышчаны, але-ж кроў мае Лiтоўскую, пся маць. Зь iм жарты кепскiя... Напэўна, лепей будзе ў другi раз прыехаць... - пан Януш раптам падняў вочы на фортку, празь якую ўсё яшчэ глядзеў зьдзiўлены паводзiнамi Рыцара, лучнiк. - Э-э-э, не надарма Кароль сёньня выставiў аж па чатыры барадатых Лiцьвiна каля брамаў. Напэўна, на пана Януша чакаюць, пся маць... Ды iх тут i не чатыры: вунь яшчэ чатыры праз форткi выглядаюць, i ўсе як адзiн падобныя..."
- Эх, пся маць, не туды трапiў! - наўмысьля гучна выгукнуў пан Януш i рашуча завярнуў ня менш зьдзiўленага каня, чым натоўп i Лiтоўскi лучнiк. Але затое цяпер конь ведаў напэўна, куды йсьцi, бо бываў там ужо ня раз: карчма "Пад Кляшторам" на паўдзённай ускраiне Кракава, недалёка ад Францысканскага Кляштара, дзе такi вясёлы й разгульны Прыёр[4] айцец Барталамей...
* * *
Камандор Ордэну Мечаносцаў, Фрыдрых фон Кройцэнбэрг, з задавальненьнем пацiраў рукi, ходзячы вялiкiмi крокамi па пакою. Яго Мiланскiя латы з багатай залатой насечкай цьмяна паблiсквалi пры сьвятле жарка гарашчага камiну. Вiсячая з правага боку мiзэрыкордыя[5], аздобленая самацветамi й дыямантамi, выпырсквала снапы рознакаляровых праменьняў, каторыя, здавалася, танулi ў бязколерных вачах суровага i пахмурага Тэмплiера, зябка хутаўшагася ў чырвоны суконны плашч, хаця ў пакоi было даволi горача. Водблiскi ад гарашчых у камiне дроў прабягалi па чырвонаму сукну, як крывавыя хвалi. Ад гэтых хваль, вочы Камандора Кройцэнбэрга загаралiся яшчэ большай радасьцю. Яму здавалася, што ён ужо бачыць як на яве зьдзейсьненьне сваiх задумаў. Калi ўсё будзе па задуманаму, то дарога ў Капiтулу[6] а можа, i ў Магiстры[7], забяспечаная. Пакуль-што ўсё йшло так, як i павiнна было, i надарма гэты асьцярожны ды вечна нечым незадаволены Тэмплiер хныкае. Усё прадугледжана й прадумана яшчэ ў Мальборку[8]. Ненадарма-ж сам Магiстар Конрад вiтаў Камандора з надзвычайнымi здольнасьцямi й прарочыў яму вялiкую будучыню. Усё будзе добра!
- Камандор, - прамовiў як-бы нехаця Тэмплiер - а на мой пагляд, Вам яшчэ рана цешыцца.
- Чаму рана? Глядзiце, дарагi браце, цi ня йдзе ўсё так, як я прадугледзiў? Найцяжэйшая частка майго пляну ўжо выкананая, а рэшту давесьцi да канца ўжо вельмi латва!
- Не сьпяшайцеся, Камандор... Вашымi вуснамi гаворыць маладосьць...
- Чаму не сьпяшаць? Я Вам iзноў паўтараю, што першая частка, i ў дадатак найцяжэйшая, ужо выкананая: Князь Вiтаўт зьвязаўся з Татарамi, даў iм бой i абясьсiлеў. Цi-ж гэта ня посьпех?
- Згодны - уздыхнуўшы, пагадзiўся Тэмплiер.
- Для гэтага ня шкода было ахвяраваць сотню нашых Рыцараў[9], як знак нашае "дабрасуседзкае прыязьнi". Яны загiнулi, але гэтым павялiчылi славу й магутнасьць Вялiкага Ордэну Мяча, цi Крыжа - як хочаце!
- Лепей сказаць, можа быць, павялiчылi - паправiў Тэмплiер.
- Цяпер, засталося выканаць другую частку майго пляну - вёў далей Кройцэнбэрг, як-бы не заўважыўшы папраўкi. - А яе выканаць, будзе вельмi лёкка, бо Кароль Ягайла прагавiты да ўлады й не прамiне гэтакай нагоды накласьцi сваю руку на ўладаньнi Князя Вiтаўта.
- Вялiкага Князя, Камандор! - перабiў нецярплiва Тэмплiер.
- Усёроўна, Вялiкага цi малога. Цяпер Кароль мацнейшы за Лiтву, аб гэтым пастараўся Тымур Кульгавы! Князь Вiтаўт не чапаў Ягайлу, хаця й быў шмат мацнейшы, бо датрымваў слова свайго бацькi. Дурная шляхетнасьць! Але Кароль зачэпiць, аб гэтым пастараюся я!
- Вы забываецеся, што вы не паляк, Камандор.
- I не патрабую iм быць. У мяне ёсьць уплывовыя людзi мiж палякамi, дый мiж лiтоўцамi здраднiкаў не бракуе. Золата адчыняе шмат якiя дзьверы.
- Але ня ўсе!
- Усiх мне й ня трэба, хопiць некалькiх. Затое гэтыя "некалькi" давядуць да таго, што ўспыхне вайна мiж Лiтвой i Каронай Польскай. Бо Вiтаўт па добраму не паддасца, а гэта мне якраз i трэба! Па заканчэньнi гэтай вайны, усе землi Лiтоўскiя, Мазавецкiя й Польскiя адыйдуць пад Сьвяшчэнную апеку нашага Ордэну.
- Гэта ня так проста...
- Гэта проста, як выпiць кухаль вiна, i вы хутка ў гэтым пераканаецеся, шаноўны браце!
- Камандор, хачу вас папярэдзiць, што Вялiкi Князь Вiтаўт, акрамя таго, што хiтры палiтык, зьяўляецца не абы якiм ваякам, i я ведаю, што чым мацней яго прыцiсьнеш, тым мацней ён адштурхне. Запэўнiваю вас Камандор, што не пасьпее Кароль падрыхтавацца да вайны, як Вялiкi Князь Вiтаўт будзе ў некалькi разоў мацнейшы, чым быў да бiтвы на Ворскле. Такая ўжо яго прырода.
На адзiн момант, у вачах Крыжака блiснуў непакой, бо ён добра ведаў, што наконт Вiтаўта - Тэмплiер гаворыць праўду. Каб сабрацца з думкамi, ён моўчкi падкiнуў у камiн дроў. Сухое дрэва з трэскам запалала, асьвяцiўшы ўсе куткi памяшканьня. Пагляд Кройцэнбэрга спынiўся на скрутку паперы, выглядаючым са складак вiсячага на сьцяне белага плашчу.
- Вось, дарагi браце, паглядзеце сюды, - падаў ён Тэмплiеру скрутак. Гэта сёньня ранiцай прывёз пасланец зь Лiтвы, ад Станiслава Ваяводы Крэўскага, Каралю. У поўдзень, адразу пасьля таго як Кароль меў з нагоды гэтых папераў нараду, яны трапiлi да мяне. Весткi цiкавыя. Прыйшлося iх перапiсаць, каб мець пад рукою. Балазе, лацiнай пiсаныя.
Тэмплiер моўчкi ўзяў скрутак, прысунуўся блiжэй да агню й занурыўся ў чытаньне. Крыжак зь вясёлай усьмешкай назiраў, як сiвыя брывы Тэмплiера, па меры таго як ён чытаў, падымалiся ўсё вышэй i вышэй ад зьдзiўленьня. Але, прачытаўшы паперы да канца, Тэмплiер спынiў дзiвiцца, i на твары яго адбiўся выраз зьнявагi. Ён прамовiў:
- Старое! Зь Вялiкiм Княствам Лiтоўскiм гэтак заўсёды бывае: з выгляду нiбы хаос, а на самай справе найстражэйшы парадак. Каб зразумець, што зараз робiцца ў Лiтве, трэба альбо самаму быць Лiтоўцам, альбо зжыцца зь Лiтвой духам, чаго якраз i бракуе Ваяводу Крэўскаму.
- Няўжо мой шаноўны брат сумняваецца за Ваяводу Крэўскага? - занепакоiўся Кройцэнбэрг - На колькi я яго ведаю, то гэта разумная й хiтрая галава. Душой i сэрцам адданы свайму Каралю. А за праўдзiвасьць вестак я адказваю!
- Усяго гэтага мала! - настайваў на сваiм Тэмплiер - Ваяводзе бракуе веды духа Лiтвы, i пагэтаму ягоныя весткi ня вартыя выедзенага яйка. У кожным выпадку, для вас, Камандор, хай зь iх карыстае Кароль.
- Чаму-ж вы тады, шаноўны браце, з такiм падзiвам чыталi гэтыя самыя весткi, каторыя ня вартыя выедзенага яйка?
- А таму, Камандор, што гэта сапраўды годна падзiву, каб прыдаваць такую вагу гэтакiм дробязям!
- Дык па вашаму, гэта дробязi? - шчыра зьдзiвiўся Крыжак.
- Зразумела! Скажыце мне, якая розьнiца, цi гэта татарскi аддзел нападае й рабуе на вялiкай дарозе, цi мясцовыя апрышкi? Як, напрыклад, у вас у Прусах?
- Пагаджаюся... Нiякай... Алетам ёсьць i аб чымсь iншым...
- Адно другога варта! Бедны Ваявода, ён хоча каб па ўсёй Лiтве званiлi ў званы й заклiкалi люд у Княжыя Дружыны. А чаму гэта не зрабiць моўчкi, без галасу? I я пэўны, што якраз так яно й робiцца! Прыпомнiце сабе, Камандор, сутычкi вашага Ордэну зь Лiтвой у Жамойцi, i вы тады прыгадаеце сабе не адзiны выпадак, падобны гэтаму. А найлепей, прыпомнiце Вiльню...
- Памятаю! Я там здабыў шпоры й пас![10]
- Дык памятаеце, як вы былi ўжо пэўныя, што Вiтаўт разьбiты, i спадзявалiся ня сёньня, дык заўтра пераможна ўвайсьцi ў муры Вiльнi?
- Памятаю! Тады трэба было не чакаць на здачу, а браць Вiльню штурмам.
- Дарагi Камандор, Вы забылiся, што Вы чатыры разы хадзiлi ў штурм i нiчога не асягнулi. Нiчога ня даў-бы й пяты! Толькi яшчэ болей аслабiў-бы вашы Ордэн. Але я не аб тым кажу, я хачу прыпомнiць Вам, як ранiцай пасьля чацьвёртага штурму, вы ўсе былi пэўныя, што места мусiць паддацца. Але на наступную ранiцу, пасьля раскошнага й спакойнага сну, вы былi прабуджаныя гулам шматтысячных Лiтоўскiх Палкоў, якiя, як вам здавалася, зьявiлiся пад Вiльню зь небыцьця, зь нiадкуль! А на самай справе, зь Берасьця, Слуцку, Смаленску, з Турава, зь Пiнску... Карацей кажучы, зь Лiтвы. Нiхто не званiў тады ў званы, усё было цiха й спакойна. Чым усё скончылася? Вы напэўна таксама памятаеце: - падпiсаньне вечнага мiру й адыход вашых Рыцараў у Прусы. Цi ня так? А магло быць i горш.
- Гм... - толькi й змог прамармытаць Крыжак, зьбянтэжаны гэтым довадам.
- Але, Камандор - вёў далей Тэмплiер - не прыймайцеся так моцна. Выйсьце ёсьць з кожнай сытуацыi! I гэтая не зьяўляецца выняткам.
- Дык што вы прапануеце? - узрадаваўся Кройцэнбэрг, катораму ўжо здалося, што ўсе надзеi на Капiтулу, тым болей на Магiстра, пайшлi марна. Але зараз уважней прыгледзiўшыся да Тэмплiера, Кройцэнбэрг адчуў, што гэты стары й дасьведчаны муж зьявiўся тут не дарма. Чыясь нябачная рука накiравала яго сюды, якраз тады, калi сам Кройцэнбэрг ужо гатоў быў нарабiць непапраўных памылак. Адначасна адчуваючы, што гэтая рука працуе на дабро Ордэна Крыжа, а значыць, i на дабро яго, Кройцэнбэрга, вырашыў уважней прыслухоўвацца да парадаў Тэмплiера.
- Так, шаноўны Камандор, ня прыймайцеся першымi няўдачамi. А й не сьпяшайцеся ў дзеяньнях. Пастарайцеся паглыбей азнаёмiцца з сытуацыяй, а рашэньнi прыйдуць тады самi па сабе. Што робiцца ў Польшчы, Вы ўжо ведаеце. Цяпер Вашае мейсца ў Лiтве, паблiжэй да Вялiкага Князя Вiтаўта! - слова "Вялiкага", Тэмплiер прамовiў з асаблiвым прыцiскам.
- Амiнь! - адказаў Кройцэнбэрг, пачцiва пахiлiўшы галаву.
* * *
Пана Януша ўвялi ў прыёмную залю й загадалi чакаць. Разьбiўшыся на групкi й там i сям, вялi гутаркi ў чаканьнi аўдыенцыi з Каралём: Польскiя Рыцары й шляхта, Лiтоўскiя Драбы, Крыжакi, Маскоўскiя Баяры. Вочы пана Януша разьбеглiся ад бляску й багацьця вопраткi прысутных. Яму здавалася, што ён, у сваiм пашарпаным панцыры, трапiў як варона сярод галубоў. Але, разгладзiўшы вусы, i як-бы няхайна паклаўшы на згiб левай рукi свой шолам, ён рушыў праз залю. Наўмысьля голасна бразгаючы шпорамi, рашуча падыйшоў да невялiкае купкi шляхцiцаў, сабраных каля скляпенiстага вакна, недалёка ад запаветных дзьвярэй, за якiмi зараз знаходзiўся Вялiкi Ўладар Польшчы Кароль Ягайла.
- Хай будзе Похвалёны!... - урачыста прывiтаўся пан Януш.
- На вякi вякоў! Амiнь! - адказалi няскладным хорам прысутныя.
- Адкуль пан будзе? - пацiкавiўся адзiн з шляхцiцаў, зь цiкавасьцю разглядаючы незвычайнае для Каралеўскага Палацу ўбраньне прышэльца.
- Зь Вiльнi, - схлусiў пан Януш. - Хачу да свайго маёнтку падацца. Стары ўжо ваяваць, пся маць, пара й на адпачынак.
Шляхцiцы ў знак згоды закiвалi галовамi, добра ведаючы, для чаго ваякi, падобныя Янушу, прыяжджаюць зь межаў у Вавель: Выпрасiць у Караля што-небудзь за свае заслугi перад Каронай.
- У добры час пан прыехаў, - прамовiў iзноў той самы шляхцiц. - Яго мосьць сёньня ў небывала добрым настроi. Кажуць, ганец зь Лiтвы з добрымi весткамi прыбыў, i запэўнiваю пана, дастане пан добры кавалак. А як там у Вiльнi?
- У Вiльнi ўсё спакойна, пся маць. Вось, а як у вас тут? - пастараўся перавесьцi зь сябе гутарку пан Януш.
- Што там у нас. Хай пан разпавядзе, як пачувае сябе Князь Вiтаўт пасьля бойкi з Ханам? - не сунiмаўся шляхцiц.
- Ня бачыў Князя Вiтаўта. Як доўга прыходзiцца чакаць на сустрэчу зь Ясьнейшым? - не ўступаў у сваю чаргу пан Януш.
Шляхцiц ганарыста выставiў правую нагу ўперад, падпёр рукi ў бокi i, задраўшы нос у гару, прамовiў:
- Залежыць як каму! Хто паважнейшага роду, той чакае днi са тры, як я, напрыклад. А пану прыйдзецца пачакаць трохi даўжэй!
Пан Януш бразнуў рукой па мячу й шырака ўсьмiхнуўся ў твар шляхцiцу:
- Калi гэтак, пся маць, то я яшчэ сёньня ўпраўлюся.
Шляхцiц аж падскочыў ад такой нечуванай абразы i, яшчэ раз агледзiўшы пана Януша з ног да галавы, упэўнена й са злосьцяй прамовiў:
- Пане! Пан тут мае перад сабой: Шляхетнага пана Вацлава з Пагарэлiч, Шляхетнага пана Казiмiра зь Бялiшак, Шляхетнага пана Януша з Бжозоўца, Шляхетнага пана Мсьцiслава з Пажуцiна, а я естэм панам з Чэрвiцы. Ежы з Чэрвiцы! - пры гэтым ён рукой паказваў на вымянаванага, у адказ на што кожны зь iх у знак згоды пахiляў галаву.
- А я, естэм панам зь Езёрска, пся маць! - адцяў пан Януш.
- Мала з тым! - ганарова запярэчыў пан з Чэрвiцы. - Тут не Лiтва. То ў Князя Вiтаўта пан мог ганарыцца сваiм Езёрскам, але ня тут у Кракаве. Мае Чэрвiцы, напэўна, у дзесяць разоў большыя за панскi Езёрск!
- Ну й добра, пся маць! - узрадаваўся пан Януш - Буду iх i прасiць у Ясьнейшага Караля.
- Каго прасiць? - не зразумеў адразу пан з Чэрвiцы.
- Панскiя Чэрвiцы... у Караля, - удакладнiў пан Януш.
Чэрвiцкi шляхцiц, як i рэшта сабраных, аслупянеў ад такой нечуванай задзiрлiвасьцi нягеглага з выгляду й нязграбнага ў рухах пана Януша.
- Я пана... Я з панам... - пачаў было пакрыўджаны, як раптам запаветныя дзьверы адчынiлiся, i ў iх зьявiўся, блiскаючы золатам i багацьцем зброi, Капiтан Лiтоўскiх Лучнiкаў Ваявода Пашкевiч. Гутаркi ў залi мiгам зацiхлi. Пагляды ўсiх прысутных упiлiся ў вусны мядзьвежага з выгляду й страшнага сваiм ростам Ваяводы.
- Цi пан Януш зь Езёрска ўжо тут? - прарычэў Ваявода.
Пан Януш, неўзаметку штурхнуўшы Чэрвiцкага шляхцiца локцем, прашапацеў:
- Чэрвiцы мае, пся маць! - i, выступiўшы ўперад, нiзка пакланiўся Пашкевiчу. - Яснавяльможны пане Ваявода, я буду Януш зь Езёрска.
Ваявода зiрнуў на яго зьверху ўнiз i, адчынiўшы дзьверы ў Каралеўскi габiнэт, прапусьцiў уперад.
Суразмоўцы, стаўпiўшыся каля вакна, перапалохана перазiрнулiся.
- Прапалi Чэрвiцы!.. Прапалi... - разгублена заенчыў дасюлешнi iх валадар, не адрываючы вачэй ад дзьвярэй, за якiмi зьнiк непераможны й таямнiчы пан Януш зь Езёрска.
Мiж тым, пан Януш, дрыжучы як асiнавы лiст, стаў перад ясныя вочы Караля Польскага й Вялiкага Князя Лiтоўскага Ягайлы Альгердавiча.
У пакоi, акрамя Караля, Ваяводы Пашкевiча й пана Януша, знаходзiлiся яшчэ чатыры асобы. Адзiн зь iх, ксёндз, сядзеў з боку. Трох iншых у блiскучых панцырах, з залатымi ланцугамi на грудзях i ў багатых плашчах, зь цiкавасьцю разглядалi ўвайшоўшага пасланца ад Ваяводы Крэўскага. Сам Кароль сядзеў за сталом, падпёршы рабром далонi вузкi лоб. Чорныя даўгiя валасы, зачэсаныя гладка за вушы, адлiвалi сiняй. Вочы Караля, захаваныя ў ценю ад далонi, таксама ўважна разглядалi замёрлую каля дзьвярэй постаць. Ад гэтага пагляду, пану Янушу зрабiлася холадна, i па сьпiне пабеглi мурашкi.
Маўчаньне зацягнулася даволi доўга, i перад вачамi Януша пачалi бегаць рознакаляровыя чорцiкi. Аж нарэшце, Кароль паволi паклаў руку на стол i выпрастаўся ў крэсьле. Твар яго прыняў лагодны выраз.
- Цябе прыслаў Станiслаў Ваявода Крэўскi. Лiсты Ваяводы мы ўжо прачыталi, цяпер мы хочам ведаць, што загадаў ён перадаць вусна?! - губы Караля амаль не варушылiся, але пан Януш адразу зразумеў, што гэты валадарны голас, падобны да звону сталi, належыць толькi Каралю.
Ваявода Пашкевiч лёкка падштурхнуў яго ўперад, каб падыйшоў блiжэй да стала, што Януш пасьпешна й выканаў, не забыўшыся адвесiць нiзкi паклон.
- Ваша Каралеўская Мосьць! - пачаў, запiнаючыся на кожным слове, пан Януш, - Ваявода Крэўскi загадаў перадаць, што тут у палацы ёсьць чужыя людзi, якiя сочаць за Ясьнейшым Каралём i перадаюць... весткi ў Лiтву... Князю Вiтаўту.
Пачуўшы такую навiну, Ягайла аж заскрыпеў зубамi, яго й без таго малыя вочы яшчэ больш звузiлiся. - "Закатую!" - прашыпеў ён, але хутка апанаваўшы гнеў, голасна запытаў:
- Адкуль Ваявода гэта ведае?
Яшчэ больш дрыжучы ад страху, пан Януш пачаў разказваць:
- Памiнаючы Слуцак, мы спынiлiся ў паселiшчы Абiдзямля, каб пераначаваць i пакармiць конi. У карчме Яснавяльможны пан Станiслаў сустрэў нейкага лацiнскага купца, каторы ехаў у тым самым накiрунку, што й мы - на Ворсклу. Пана Ваяводу зацiкавiла, што гэты купец ехаў сам, безь нiякага тавару, добра ўзброены й вельмi сьпяшаўся. Пан Ваявода стаў уважней прыглядацца да яго й заўважыў у купца на руцэ персьцень з падвойным крыжам, як на шчытах у дружыньнiкаў Лiтоўскiх. Тады, пан Ваявода загадаў схапiць купца й выпытаць, хто ён такi. Купец стаў баранiцца, але нас было болей, i нарэшце купец такi ўпаў, цяжка пасечаны. Як мы каля яго нi бiлiся, што яму нi рабiлi, нiчога не сказаў перад сьмерцю. Абшукаўшы яго, знайшлi вось гэты лiст... - тут пан Януш выцягнуў мiзэрыкордыю i, падважыўшы ёю сталёвы набедраньнiк, выцягнуў адтуль невялiкi кавалак паперы й паклаў на стол перад Каралём. Усе зь цiкавасьцю нахiлiлiся над паперкай, толькi ксёндз застаўся сядзець непарушна. Ваявода Пашкевiч прачытаў лiст i зiрнуў на Караля. У лiсьце значылася:
"Гаспадару.
Кароль вядзе перамовы з крыжакамi аб усуненьнi Вашай Высокасьцi, карыстаючыся з Вашай адсутнасьцi й будучай немачы пасьля сутычкi з Ханам.
Млынар"
Пан Януш выцягнуў дзесь з-пад панцыра персьцень зь Ярылавым Крыжам i таксама паклаў перад Каралём.
Асьцярожна, двума пальцамi, Ягайла падняў персьцень. Разгледзеў яго i раптам павярнуўся да пана Януша:
- У грамаце разумееш?
- Не, Ваша Каралеўская Мосьць!
- Ведаеш, што тут напiсана?
- Не! Ваша Каралеўская Мосьць!
...Запаветныя дзьверы йзноў адчынiлiся, i адтуль, горда падняўшы галаву, выйшаў пан Януш. На шыi ў яго цьмяна, але прываблiва, паблiскваў залаты ланцуг. Нi на каго нават не зьвярнуўшы ўвагу, пан Януш накiраваўся да выхаду.
Пераганяючы яго й ласкава ўсьмiхаючыся, да выхадных дзьвярэй кiнуўся пан з Чэрвiцы й, шырака iх разчынiўшы, нiзка пакланiўся:
- Маё нiжэйшае ўшанаваньне, Яснавяльможнаму пану Рыцару зь Езёрска!
- Мае Чэрвiцы, пся маць... але дарую iх табе! - горда кiнуў пан Януш, нават не зiрнуўшы на прынiжанага валадара злашчасных Чэрвiц.
У гэты самы дзень, пан Януш выехаў з Кракава назад у Лiтву.
5. НА ПЕРАВОЗЕ
Разпырскваючы вадкае балота, па шляху на Тураў рысьсю пасоўваўся невялiкi аддзел коньнiкаў, закутых у жалеза. На чале аддзелу ехаў Рыцар з залатымi шпорамi й арлiным крылом на шоламе. Да шышака адразу-ж пад крылом прымацована едвабная рукавiчка, прышпiленая Дамай сэрца, паннай Карусяй Хадкевiчоўнай. Рукавiчка намокла й згубiла вобраз чароўнай ручкi... Але ня гэта зараз займае думкi шляхетнага Рыцара. Рукавiчка высахне, але вось да Турава трэба дабрацца сёньня. А цi будзе яшчэ паромшчык на Прыпяцi ў гэтакую пару? Рыцар паддае шпорамi, i яго шэры ў яблыкi конь пераходзiць на галёп. Адстаўшы на некалькi крокаў пачот - таксама паддае ходу. Чмякае балота, бразгае зброя, храпцяць конi. Калышуцца тонкiя доўгiя дзiды. Шырокiя плашчы коньнiкаў i пакрывалы мiгочуць шматколерным ураганам.
Да Прыпяцi яшчэ далёка, а з коней ужо камякамi ляцiць шум. Ад пачоту аддзяляецца коньнiк у чорнай расе, але зь мячом пры баку, i, параўнаўшыся з Рыцарам, прамаўляе:
- Сыне мой, цi не пара даць коням перадыхнуць? Цiшэй едзеш, далей будзеш, як кажуць старыя людзi...
- Ад таго мейсца, куды едзеш... - бурчыць незадаволена Рыцар у адказ, але пачынае патрыху стрымлiваць бег каня. - Вам бы ўсiм толькi перадыхаць ды адпачываць...
Празь некаторы час едуць моўчкi, прыслухваючыся да прадвячэрняе цiшынi. Рыцар шчыльней абгортваецца зьвiльгатнелым плашчом, падтыкае яго за каленi й стульвае мацней да шыi.
З далячынi даносiцца яшчэ няясны, але зразумелы шорах. Рыцар iзноў паддае шпорамi, i ўся кавалькада на поўным скаку, выносiцца на бераг магутнае Прыпяцi. Адлiваючы колерамi сталi, паўнаводная рака спакойна й упэўнена плыве на ўсход. Густыя непраходныя лясы, поўныя дзiчыны, шчыльна абступiлi яе берагi. Неабсяжныя абшары балот разьлеглiся наўкола. Дзе нi дзе, у гэтым "Гэрадотавым моры" трапляецца стойкi грунт. Вось на адным з такiх "востраваў" сярод топкiх балот, вырас непрыступны Тураў.
На правым беразе ракi праз шэры паўзмрок, ледзь блiскае асьветленае лучынай акенца ў хаце перавожчыка.
- Гэ-э-э-эй! На пераво-о-зе! - гукае адзiн з коньнiкаў.
Нiхто не адзываецца. Конi ўзбуджана фыркаюць, стараючыся дабрацца да вады, i коньнiкам каштуе вялiкага высiлку, каб утрымаць iх. Нарэшце знаходзяць звон, прывешаны да галiны старое карчакаватае бярэзiны, i праз раку нясуцца поўныя загаднага прызыву, гукi...
* * *
Мiж тым, у хаце перавожчыка сабралася ўся сям'я. Перавожчык Мацей Вадзянiк, празваны так за вялiкае сяброўства з вадой - паром ягоны працаваў у часы найбольшых разьлiваў i нiколi ня быў сарваны. Рыба, як здавалася, сама йшла яму ў рукi, плаваў сам як рыба, i сыноў навучыў. Меў ужо за семдзесят гадоў, але сiлай i здароўем мог паганарыцца перад кожным. Сыны яго: Якуб, Кiрыла й Марко не адставалi ад бацькi нi ў сiле, нi ў здароўi, нi ў спрыце. Мацi iх, Грыпiна, была з роду Клубоўскiх, а ў гэтым родзе, як ведама, не было такога, каторы сам на сам не завалiў-бы мядзьведзя.
Павячэраўшы пасьля праведных трудоў на пароме й пры гаспадарцы, уся сям'я ўважна слухала, як бацька пры сьвятле лучыны, па складах чытаў Эвангельле. Якуб, Кiрыла й Марко чытаць ня ўмелi i з захапленьнем прыглядалiся да вуснаў бацькi, каторы, не сьпяшаючыся й водзячы пальцам па радкох стара-славянскага пiсьма, вымаўляў:
"...I скажа Цар iм у адказ: запраўду кажу вам: тое, што вы зрабiлi аднаму з гэтых меншых братоў Маiх, вы зрабiлi Мне. Тады скажа i тым, што налева: iдзiце ад мяне праклятыя ў вагонь вечны, прыгатаваны чарту i анёлам ягоным. Бо я хацеў есьцi, i вы не далi Мне; прагнуў, i вы не напаiлi Мяне; быў у дарозе, i вы не прынялi Мяне; быў нагi, i не адзелi Мяне; быў хворы i ў вязьнiцы, i не даведалiся Мяне. Тады i яны скажуць Яму ў адказ: Госпадзе! Калi мы бачылi Цябе галодным, цi прагнучым, цi ў дарозе, цi нагiм, цi хворым, цi ў вязьнiцы i не паслужылi Табе? Тады скажа iм у адказ: сапраўды кажу вам: як вы не зрабiлi гэта аднаму з гэтых меншых, то не зрабiлi Мне. I пойдуць гэтыя на муку вечную, а праведнiкi ў жыцьцё вечнае..." - Мацей замоўк i прыслухаўся. Знадворку несьлiся прызыўныя гукi звону.
- Бач, яшчэ нехта едзе! - зьдзiвiўся ён. - У гэтакую пару толькi на пячы сядзець, а не па лесу бадзяцца.
Але нiчога ня зробiш, людзi чакаюць, i ўся сям'я Вадзянiка, апранаючыся на хаду, рушыла да ракi.
- Эк, як разьнесла маладзiцу! - прамовiў Мацей, акiнуўшы вокам паўнаводную Прыпяць.
- З дапамогай Божай, як-небудзь малым паромам i перавязём - адказаў Якуб, стараючыся праз змрок разглядзець супрацьлежны бераг.
Перахрысьцiўшыся, Мацей, Кiрыла й Марко скочылi на хiсткi памост парому. Грыпiна й Якуб узялiся за корбу. Корба зарыпела, застагнала, i паром паволi адчалiў ад берагу ды паступова разтаў у цемры. Тоўсты прасмолены канат нацягнуўся, як струна. Вада з шумам i булькатам абмывала тоўстыя палi прычалу. Грыпiна й Якуб з усiх сiлаў паварачвалi драўлянае кола корбы, каторае праз просты блёк на другiм беразе, цягнула паром. Нарэшце корба стала...
Пачулася конскае йржаньне, галасы людзей, i ўмоўны сьвiст Мацея. Закруцiлi корбу ў адваротны бок. На гэты раз праца iшла лякчэй - нехта застаўся на тым беразе й дапамагае.
- Яшчэ раз прыйдзецца, - заўважыла Грыпiна.
- А можа й ня раз... - дадаў Якуб, налягаючы на корбу.
Паром iшоў усё лякчэй i лякчэй. Прайшоўшы самую быстрыню й не адчуваючы ўжо моцнага напору вады, ён хутка наблiжаўся да берагу.
- Гэ-гэ-гэй! - даляцеў голас Мацея - Павальней! Павальней!
Грыпiна й Якуб круцiлi кола штораз павальней, але на столькi, каб ня даць канату аслабнуць, i паром прыстаў да прычалу амаль без штуршка. Моцныя рукi Якуба хутка замацавалi канат, кiнуты Мацеям, за ўбiтую ў зямлю палю. Убраўшы жордку, творачую поручнi на пароме, на бераг сыйшлi, вядучы ўповад каней, восем узброеных людзей.
- Цi шмат там яшчэ? - пацiкавiлася Грыпiна.
- Чатырох... - буркнуў у адказ Кiрыла, адштурхаючы доўгiм вяслом паром ад берагу.
Перавёзшы рэшту падарожных, Мацей запрасiў iх у хату - пагрэцца й абсушыцца. Рыцар, зiрнуўшы на неба, запытаў:
- Цi Князь Вiтаўт ужо ў Тураве?
- Чаго-ж бы яму тут быць? - зьдзiвiўся Мацей. - Яго чакаюць у Мозыры. Будзе там днi праз два, а мо й раней.
Госьцi моўчкi перазiрнулiся...
- Вядзi, хаме, у хату! - загадаў Рыцар, перадаючы каня свайму збраяносцу.
Мацею не спадабаўся гэты пыхаты госьць, але, будучы чалавекам набожным i гасьцiнным, прамаўчаў i, зварочваючыся да старэйшага сына, прамовiў:
- Ты, Якуб, дапамажы там з коньмi. Завядзi там у стайню й сенца падкiнь, бач як змарылiся бедныя. Хай паастынуць трохi, тады напоiш.
Падарожнiкi разьмясьцiлiся ў хаце, як у сябе ўдома, не пакiнуўшы мейсца гаспадарам i не пытаючыся дазволу. Паразьвешвалi мокрыя плашчы й папоны, панцыры, зброю, шчыты. Расьселiся й разьляглiся, хто дзе змог: на лавах, на печы, на палку й нават на падлозе. Мацей, абапёршыся плячом на касяк, пахмурна назiраў за нахабнымi гасьцямi.
- Чаму, пане, пiўцом не частуеш? - зьвярнуўся да яго падарожнiк у чорнай расе.
- Хто пачувае сябе ўдома ў чужой хаце, той павiнен сваё мець, а я частую толькi гасьцей, Богам пасланых!
- А ты ведаеш з кiм ты гутарыш?
- Усё роўна! Я гэтак i з самiм Мiтрапалiтам Маскоўскiм i Наваградзкiм Фоцiем гутару! - адрэзаў Мацей, рашыўшы сабе, што мае справу з ксяндзом цi нейкай iншай духоўнай асобай.
- Я не пра сябе кажу - зьмяшаўся ксёндз. - Я пра Яснавяльможнага пана... i ён указаў на Рыцара, каторы, прытулiўшыся сьпiнай да гарачай печы, праз апушчаныя павекi назiраў за Мацеям.
Мацей зьмерыў яго паглядам i адказаў:
- Шмат людзей я перавозiў на сваiм вяку праз Прыпяць, i з залатымi шпорамi й бяз шпораў, i мужыкоў, i шляхцiцаў, i Ваяводаў, i Князёў, i нiколi нiхто не назваў мяне хамам. Нiколi не было такога, каб мне не было мейсца ў маёй хаце. У нас на Белай Русi прызвычаiлiся шанаваць гаспадара, а ў адказ i гаспадар шануе госьця. Так-та яно!
Ксёндз ужо адчынiў рот, каб нешта адказаць на такую дзёрзкасьць, як маўчаўшы дасюль Рыцар спынiў яго гнеўным жэстам, i, зварочваючыся да Мацея прамовiў:
- На сёньня досыць! Трэба спаць! Заўтра пагутарым болей!...
У гэту ноч сямья Вадзянiка спала ў хляву на сене.
Уночы ўдарыў першы мароз. Скаваў лужыны звонкiм лядком i пакрыў усё наўкола крохкай намаразьзю. Неба праясьнiлася й адкрыла бяздонную блакiтную далячынь, ад якой аж рэзала ў вачах.
Мацей цiхенька, каб не пабудзiць сьпячых сыноў i жонку, выйшаў з хлява i, удыхаючы поўнымi грудзьмi сьвежае марознае паветра, стаў над берагам Прыпяцi. Акiнуў вачамi яе вольныя магутныя воды, прыбярэжныя дрымучыя лясы, i ўчарашняя крыўда яшчэ з большай гораччу падступiла к горлу ды сьцiснула сэрца.
- Эх, крумкаччо, ненавiснае! Няма ўправы на вас... Але дачакаецеся...
- Не журыся, бацька! - пачуўся голас Якуба. - Пацярпi! Пагуляем яшчэ й мы ў гэтых паноў на трызьне!
Мацей са зьдзiўленьнем глянуў на сына, каторы, апрануты ў кальчугу i падпярэзаны мячом, нячутна падыйшоў ззаду.
- А адкуль ты ведаеш мае думкi?
- Бо яны й мае! Вось толькi ты, бацька, затрымлiваеш гэты момант...
Памiж бацькам i сынам завязалася гутарка, якая адбывалася кожную ранiцу, ад таго часу як Вiтаўт вырушыў з войскам насустрач мангольскай Гардзе.
- Як-жаж гэта? - схiтрыў Мацей, робячы выгляд, што не разумее нацяку сына. Яму было радасна на душы, што сын не адракаецца ад раз вызначанай мэты й усёй сваёй iстотай iрвецца да яе, але аслухацца бацькавай волi не адважваецца.
- Звычайна! Гнаць трэба ўсякую пошасьць з нашай зямлi! - ухiлiўся i Якуб ад простага адказу.
- Але-ж, але! Гнаць iх у шыю! Вось Гаспадар Вялiкi Князь i гонiць iх. Крыжакоў пагнаў з-пад Вiльнi, Татарву спынiў на Ворскле, Маскалям строга заказаў не патыкацца да Смаленску, пагонiць i гэтых панкоў, толькi шэрсьць на iх закурыць! Дачакаюцца!
- Эх, бацька, бацька, ведаеш добра, аб чым я кажу, - уздыхнуў Якуб.
- Нiчога я ня ведаю. Не разумею, што ты круцiш i куды гнеш...
- Пусьцi мяне да Гаспадара! Ня будзе табе сорамна за Якуба! Вось на гэты меч прысягаю...
- Э не! Калi так кажаш, то прыпомнi наказ Самаго Гаспадара!
А наказ гэты Вялiкакняжы Якуб добра памятаў:
"Каб стаяў Вадзянiк на мейсцы сваiм! Каб працаваў перавоз iспраўна, i не было-бы затрымкi нi ў дзень, нi ў ночы, бо на карацейшым шляху стаiш да земляў Кiеўскiх, i службу нясеш дзяржаўную, i ня менш адказную чым найадважнейшы з Драбаў маiх! I карысьць Вялiкаму Княству Лiтоўскаму прыносiш вялiкую!"
Нiчога тут ня зробiш, супраць волi бацькi й Гаспадара ня пойдзеш. Пастаяўшы трохi на мейсцы, як бы спадзяючыся, што бацька перадумае й што-небудзь пацяшальнае скажа, але не дачакаўшыся, Якуб уздыхнуў, пайшоў пад паветку, набраў абярэмак дроў i панёс у хату.
Мацей, правёўшы сына вачамi, поўнымi пяшчоты й гонару, узвалiў сабе на плечы торбу з воўчымi пасткамi й рушыў уверх уздоўж берагу, абiваючы лапцямi крохкую намаразь.
Як раптам, з грукатам адчынiлiся дзьверы, i з хаты выскачыў Якуб зь мячом у руцэ. Адразу-ж за iм сталi выбягаць узброеныя госьцi. Мацей спачатку не зразумеў, у чым рэч, але, убачыўшы, як чатырох ваяроў акружылi Якуба й, размахваючы мячамi, пачалi насядаць на яго, Мацей шпурнуў убок торбу з воўчымi пасткамi й рынуўся на дапамогу сыну, ухапiўшы на хаду першую трапiўшую пад руку жэрдку.
Якуб адбiваўся моўчкi, удала адводзячы ўдары й адступаючы ў напрамку Прыпяцi. Мячы зь ляскам i скрыгатам высякалi снапы iскраў. Мацей падбег у той момант, калi Якуб, ужо на самым беразе, вялiзарным скачком адхiлiўся ад астрашэннага ўдару ў сьпiну ды з усяе сiлы сякануў па галаве аднаго з нападальнiкаў. Жордка Мацея аж сьвiснула ў паветры, калi ён, напружыўшы ўсе свае сiлы, апусьцiў яе на галовы напасьнiкаў. Адзiн зь iх адразу-ж павалiўся, як калода, з разьбiтым чэрапам, другi, закруцiўшыся на мейсцы, з прарэзьлiвым енкам пакацiўся па абмерзлай траве. У гэты момант павалiўся й Якуб, глуха войкнуўшы. Мацей разгублена глянуў на сына, каторы, разьцягнуўшыся ўва ўвесь рост, прымяў да зямлi стралу з татарскiм апярэньнем. Не пасьпеў Мацей нiчога й падумаць, як ацалелы з напасьнiкаў секануў яго па галаве, зьнёсшы адным ударам палову чэрапа й плячо.
Пачуўшы шум, з хлява выбеглi рэшткi сям'i Вадзянiка, як-раз у той момант, калi Рыцар, стоячы на ганку, пэўнай рукой выпусьцiў стралу ў Якуба. Грыпiна з прарэзьлiвым крыкам, ухапiўшы вiлы, кiнулася на забойцу сына. Але не пасьпела яна зрабiць некалькi крокаў, як тэтыва луку дзвэнькнула ў другi раз, i Грыпiна павалiлася, як падкошаная, са стралой у сэрцы. Кiрыла падхапiў вiлы й кiнуў iх, цэлячы ў грудзi зьнявiднаму гасьцю, але Рыцар сваечасова ўхiлiўся, i вiлы ўбiлiся ў сьцяну, прыбiўшы да яе чорную расу ксяндза.
- Маеце на пядзю шчасьця, - заўважыў яму Рыцар.
- Езус Хрыстус - толькi й змог прамовiць у адказ пацярпелы.
Тым часам, рэшта гасьцей навалiлася на Кiрылу й Марка, i хутка ад iх засталiся пацятыя шматкi...
- Ну вось! Шаноўны айцец Карафа, цяпер можаце спакойна скончыць вашу працу з абразамi, - зьвярнуўся Рыцар да ксяндза. - Больш вам нiхто не перашкодзiць. Але пасьпяшайцеся...
- Не! Не! Сыне мой. Не жадаю нават i дакрануцца да iх. У iх нячыстая сiла! - i ксёндз, перастрашаны да глыбiнi душы, пачаў хуценька хрысьцiцца, мармычучы модлы пад нос, i перабiраючы пацеркi ружанца.
Да ганку падвялi коней. Рыцар i ксёндз улезьлi ў сёдлы й яшчэ раз акiнулi паглядам падворак Вадзянiка.
На беразе, недалёка ад перавозу, ляжалi трупы - трупы Мацея, Якуба й трох ваяроў. Пасярэдзiне падворка: Грыпiна са стралою ў грудзях i пасечаныя Марка й Кiрыла.
Рыцар размахнуўся й кiнуў татарскi лук у бок сваiх пабiтых чэляднiкаў, калчан са стрэламi паляцеў усьлед.
- Сын мой, вы найразумнейшы з вояў, якiх я толькi ведаў, - узрушана прамовiў ксёндз, зразумеўшы выкрут Рыцара.
Рыцар нiчога не адказаў. Самазадаволена ўсьмiхнуўся, даў шпоры каню пад бакi, i ўся кавалькада хутка зьнiкла зь вiду, парушаючы цiшыню прабуджаючайся пушчы.
Калi сьцiхла бразганьне зброi, зь лесу асьцярожна вылезла чалавекападобнае стварэньне. Твар, аброслы сiвой барадой, даўгiя сiвыя валасы, поўныя шышкаў дзядоўнiку, зьвешваюцца на лоб, захiнаючы гарашчыя вочы, казьлiныя скуры, надзетыя шэрсьцю наверх, зьмешвалiся з барадой i вусамi. У руцэ гэтага ляснога стварэньня цьмяна паблiсквае нож. Крадучыся i неяк дзiўна струхваючыся, стварэньне наблiзiлася да Грыпiны, Кiрылы й Марка. Хуткiмi, спрытнымi рукамi абмацала iх i, адмоўна патрусiўшы барадой, накiравалася да Мацея. Памацала яго й раптам застыла нерухома - на дарозе чуўся гук наблiжаючагася возу. Лясны чалавек адным скачком апынуўся ў лесе, але, не адыходзячы далёка, захаваўся ў кустах.
Воз рысьсю выкацiў к перавозу. Два барадатыя паляшукi разам саскачылi зь яго й са страхам азiрнулiсдя наўкола: трупы й кроў, груганьнё ў паветры...
- Сьвят!... Сьвят!... Сьвят!... Завяртай! - выгукнуў адзiн, i воз загрукацеў у адваротную дарогу.
Як толькi грукат воза сьцiхнуў, лясны чалавек вылез з кустоў i ў два скачкi апынуўся каля аднаго з разпасьцёртых ваяроў. Блiснуў нож, i апрытомнеўшы перад гэтым напасьнiк сканаў. (Гэта быў той, што ўпаў другiм ад жордкi Мацея зь перабiтым крыжам.) Цяпер да Якуба... Валасатае стварэньне абмацало яго й, прамармытаўшы: "Вялiкi Ярыла ласку сатвароха!", узвалiў яго сабе на плечы. Нагамi размазаўшы Якубаву кроў да самай вады, рушыў у лес.
Насупiлася магутная Прыпяць, забулькатала мацней у прыбярэжных карэньнях са злосьцяй непамернай. Лес ёй у адказ зашамацеў гальлём i заскрыпеў векавымi стаўбурамi волатаў-дубоў, пасылаючы нямы праклён крывавым наезьнiкам, парушаючым спрадвечны парадак...
6. БАЯРЫН ЛУКА РАЦIШЧЭЎ
У ночы выпаў першы сьнег. Тонкiм пушыстым дываном пакрыў зьмёрзлую шэрую зямлю. Вераб'i, натапырыўшыся, тулiлiся блiжэй да будынкаў, не падымаючы ўжо такога галасу.
Шумiлiна прачнулася. Зарыпелi журавы калодзезяў, замычэлi каровы, зарыпелi па першаму марознаму сьняжку сялянскiя вазы.
Грубы барадаты карчмар выйшаў на ганак. На ўвесь рот пазяхнуўшы, перахрысьцiўся пэўным i размашыстым рухам, пачухаў у барадзе i зазначыў:
- Вось i зiма. Ласкава просiм!
- Больш гасьцей будзе... - кiнуў у адказ праходзячы мiма вартаўнiк зь дзiдай на плячы й ляскоткай за пасам.
- Дзякую на добрым слове, - i карчмар нiзка пакланiўся.
- Гэй! Захар Кузьмiч! - прагрымеў раптам бас Шумiлiнскага Войта. - Што гэта за госьцi да цябе ўчора заехалi?
- А-а-а, шаноўны Пётра Ларывонавiч! Ласкава прашу... Ласкава прашу, заходзьце! Нашыя дзьверы заўсёды насьцеж для Вашае Мiласьцi! Ласкава прашу! Кварту загадаеце?... Цi мо поўкварты?... З капустай квашанай, цi мо' з грыбкамi? Ласкава прашу... - Захар Кузьмiч нiзка пакланiўся падыходзячаму Войту. Але войт ня надта сьпяшаўся. Падабраўшы крысы шырачэннага кажуха, ён памаленьку пралез праз вузкую фортку й, пагладжваючы здаравеннай мазолiста рукой кучаравую бараду, накiраваўся да ганку. Захар Кузьмiч рысьсю кiнуўся яму насустрач:
- Ласкава прашу... Ласкава прашу...
Што праўда, Войт Пётра Ларывонавiч любiў пацягнуць, але ў карчму заглядаў рэдка. Для гэтага трэба было нейкае адмысловае нагоды, як сёньня.
- Зайду, зайду... Кiнь ужо выдыгаць, Захарэ. Не люблю я гэтага твайго "ласкава прашу". Як трэба мне зайсьцi, то хоць i не хацецiмеш -зайду, а як ня трэба, то й ня ўласкавiш.
- Ласкава прашу, зрабiце такую ласку, ласкава прашу, Пётра Ларывонавiч... - не сунiмаўся карчмар.
- Ну й сьлiзкi-ж ты, Захарэ! Няўжо цябе самаго ня нудзiць, так як мяне, ад гэтага блюзьнерства?
- Дык як загадаеце, кварту цi паўкварты? Ласкава прашу... Баярын нейкi Маскоўскi. Адразу па прыезьдзе загадалi гуся смажанага, гарэлкi й квасу... Зайдзiце, Пётра Ларывонавiч, зрабiце такую ласку...
- Ня ведаеш, кажаш? Наскрозь цябе, Захар, бачу, але хай ужо па-твойму будзе, - i Войт цяжкай хадой накiраваўся ў дзьверы.
Баярын ужо быў устаўшы, калi Пётра Ларывонавiч, з клубамi пары ўвалiўся ў карчму. Паважна перахрысьцiўшыся на абразы, ён прывiтаўся:
- Многiя лета Князю Маскоўскаму!
Баярын моўчкi пахiлiў галаву, цi то ў знак згоды, цi то замiж прывiтаньня, але застаўся сядзець на мейсцы. Войт зь цiкавасьцю прыгледзеўся госьцю ў доўгай, гафтаванай золатам рызе, з-пад якой вiднелася кальчуга, у мангольскiх ботах з закручанымi ў гару наскамi. Доўгая барада зь сiвiзной, доўгiя тонкiя пальцы, усыпаныя дарагiмi перстнямi, сухi жылiсты твар з малымi й надта сьветлымi вачамi, высокi маршчынiсты лоб...
- З ласкi Гаспадара Вялiкага Князя, - перарваў маўчаньне Пётра Ларывонавiч - буду тутэйшым Войтам пры Ваяводзе Вiцебскiм!
Баярын гнеўна зiрнуў на Войта й адказаў:
- Лука Рацiшчэў! Баярын Пасол ад Гасудара Маскоўскага да Князя Лiтоўскага!
- Ну што-ж, Баярын, калi ня хочаш размаўляць, кланяцца ня будзем! - i войт накiраваўся да стала, грымнуўшы на хаду: Гей! Захарэ! Кварту з грыбамi!
Бачачы, як безцырымонна захоўваецца Войт, Баярын прамовiў:
- За такую абразу, буду жалiцца самаму Князю й прасiць адпаведнае кары, бо халопу не належна сядзець у прысутнасьцi Баярына!
- Хто халоп? - прашыпеў праз зубы, устаючы, Войт. - Я халоп?... Ня будзь ты, Баярын, паслом, пазваў-бы я цябе на ўтаптаную зямлю, пеша цi конна! I мусiў-бы ты, Баярын, станавiцца, бо абразiў ты Драба Лiтоўскага! - Тут Войт шырака разхiнуў кажух, i атарапелы Баярын к свайму зьдзiўленьню пабачыў на палатнянай гафтаванай кашулi - залаты рыцарскi пас.
Пётра Ларывонавiч двумя каўткамi асушыў кварту гарэлкi, прыкусiў квашаным грыбам i выйшаў з карчмы, моцна ляснуўшы дзьвярыма.
Баярын з падзiву аж раскрыў рот. Ён нiколi ня мог сабе ўявiць, што пад гэтакiм звычайным кажухом мог хавацца залаты рыцарскi пас - адзнака шляхетнасьцi й адвагi.
- Ваша Сьветласьць, бацюхна Баярын, ня гневайся, ласкава прашу... Пётра Ларывонавiч пашумеў, а потым сам шкадаваць будзе, - замiтусiўся наўкола госьця карчмар. - Ён у нас лагодны чалавек, дарма што Войт. Ня гневайся, бацюхна... Ласкава прашу...
- Зь якога роду Войт вашы? Баярскага цi паспалiтага? - пацiкавiўся Баярын, ведаючы, што ў Лiтве Драбам можа стаць звычайны сялянiн, маючы розум, адвагу ды сiлу.
- Рыцарскага, бацюхна, рыцарскага! Яго пакойны бацька, Ларывон Кiрмунтавiч, яшчэ зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву хадзiў. А пазьней загiнуў ад Караля Ягайлы Альгердавiча за тое, што Вялiкага Князя Кейстута любiў i, жыцьця не шкадуючы, баранiў. Ларывон Кiрмунтавiч тады й галаву палажыў, калi Кароль загадаў задушыць Вялiкага Князя Кейстута ў Крэве. Людзi кажуць, што, як даведаўся ён аб забойстве тым, дык ухапiў меч i дзесяць найлепшых польскiх рыцараў пасёк, да Караля прабiваючыся. На сьмерць пацяў... Апавядаюць, што злы дух у яго ўсялiўся, нiкога ня слухаў i нiчога не разумеў, толькi пенай пырскаў на ўсе бакi, аж пакуль яму галаву зьнесьлi.
- Ага, разумею, - перабiў Баярын. - За гэта й карыстаецца ваш Войт ласкай Князя Вiтаўта?
- Ня толькi за гэта, бацюхна Баярын, ня толькi. Як забiлi пакойнага Ларывона Кiрмунтавiча, паслаў Кароль дружыну на Сокалаў, вотчыну Ларывона Кiрмунтавiча, i спалiлi гэты самы Сокалаў дашчэнту, а людзей перабiлi да аднаго. Пётра Ларывонавiч, Войт нашы, у той час на Крыжакоў паходам пайшоўшы быў. У тым пажары Сокалаўскiм, згарэла й жонка Пётры Ларывонавiча з двума дзеткамi. Ад таго часу ён i не паказваўся болей у свой Сокалаў, хаця на вайне багатую здабычу здабыў. Па загаду Вялiкага Князя Вiтаўта, Сокалаў адбудавалi, новымi людзьмi засялiлi, але Пётра Ларывонавiч ня хоча туды ехаць, а ўсё з Дружынай Князевай заставаўся, аж пакуль дастаў пасаду Войта тутэйшага...
Выслухаўшы ўважна апавяданьне карчмара, Баярын гукнуў:
- Грыгорый! Нясi паперу й пёры!
Немалады ўжо дзяк, увесь у чорным, з рэдкай казьлiнай бародкай i васковым колерам твару, сухi як жордка, мiгам зьляцеў зь цёплай печы i, ўсеўшыся за стол, падрыхтаваўся пiсаць.
Баярын, трохi памаўчаўшы, паважна пачаў дыктаваць:
"У градзе Шумiлаве жывуць рускiя людзi й веру рускую спаведуюць. Войт мясцовы Пётр, сын Ларыонаў, iз Сокалава, бедствiя вялiкiя пацярпеў ад Караля Польскага i веры Рымскай, i ненавiсьць пiтае да iх прэвялiкую. Гасудару-ж Маскоўскаму жадае многiя лета здравiя i сiлы. Людзi тут у дастатку жывуць вялiкiм, на войны й разрухi ня гледзячы. З чужаземцамi ласкавыя, а да людзей Маскоўскiх брацкую прыязьнь адчуваюць i Гасудара Вялiкага Князя Русi Маскоўскай паўсякчас вялiчаюць ды Гасударом называюць, як i ў iншых гарадах i мястэчках Русi Лiтоўскай. Храмы Божыя веры рускай ва ўсiх гарадах i мястэчках пабудаваныя i вялiкай ласкай i пашанай люду паспалiтага карыстаюцца, вiдаць з таго, што Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка, Мiтрапалiт Маскоўскi i ўсяе Русi Фоцiй, працу i стараньне прэвялiкiя палажыўшы..."
Захар Кузьмiч, сагнуўшыся ў пачцiвым паклоне, слухаў дыктоўку Баярына й у знак згоды лiсьлiва кiваў галавой. Дачакаўшыся нарэшце канца й сагнуўшыся яшчэ болей, ён спытаў:
- Бацюхна Баярын, што на сьнеданьне зажадаеш? Ласкава прашу загадваць. Для Вашай Мiласьцi ўсё знойдзецца... Ласкава прашу...
Было ўжо блiзка поўдня, калi Баярын Лука Рацiшчэў, са сваiм пачотам, выехаў з Шумiлiна ў напрамку на Полацак. Сьнег пачаў таяць. З-пад конскiх капытоў ён фантанамi вылятаў, перамешаны з вадой.
Па ўезьдзе ў лес, сыры вецер, дзьмуўшы ў полi, не адчуваўся амаль зусiм. Добра адпачнуўшыя конi йшлi лёккай рысьсю, напiнаючы павады. Баярын, пакачваючыся ў сядле, пачаў пакрыху драмаць. Трапляючыяся па дарозе сяляне скiдалi шапкi й доўга глядзелi ўсьлед, дзiвячыся небываламу ўбраньню й зброi гасьцёў у высокiх вастраканцовых шоламах. Круглыя шчыты з завiлiстым узорам выклiкалi яшчэ большае зьдзiўленьне:
- Цi то чалавек, цi то мангол? Не разьбярэш...
Недалёка ад Залесься ўвагу Баярына прыцягнула вялiкая купа людзей, сабраных на ўзбочыне дарогi. Пад'ехаўшы блiжэй, ён пабачыў, што гэтыя людзi слухаюць сьляпога старца-гусьляра. Памiж стаўпiўшыхся сялян Баярын заўважыў два рыцарскiх панцыры, выблiскваючых i паграмыхваючых ад кожнага руху iхных уласьнiкаў - маладых Драбаў. Абодва старалiся як мага меней варушыцца. Паськiдаўшы шоламы й затаiўшы подых, яны ўсёй сваёй iстотай прыслухвалiся да голасу гусьляра. Прыпынiў каня й Баярын, зацiкаўлены даляцеўшымi да яго вуха словамi:
... Сабралась Арда непамерная,
I Лiтву ваяваць пачала
Вёскi палiць яна Праваслаўныя,
I катуе людзей без канца...
Пад'ехаўшы пачот Баярына таксама застыў нерухома, прыслуханы да старога, але моцнага голасу сьляпца-гусьляра. А дзед сьпяваў, перабiраючы сухiмi зморшчанымi пальцамi лады на гусьлях:
Зараптаў Народ, затрывожыўся,
I да Князя паслаў хадакоў:
Затрымай Арду, Князь Кейстутавiч
I пазбаў Твой Народ ад злыднёў.
Пераслухаўшы ад Краiны паслоў,
Князь маланкамi блiснуў вачэй,
Загрымеў мячом, толькi рэха пайшло
I па ўсёй аддалося Лiтве.
Адгукнуўся ўраз селянiн ад ральлi,
А купец свой пакiнуў бязьмен,
Мех кавальскi замоўк - каваль шолам надзеў,
На чале Ваявода стаў гневен.
Загуло па Лiтве, полк за полкам iдзе,
Усё на сустрач Кульгаваму Хану.
Дзень i ноч латы блiшчуць, мячы мiгацяць,
На пагiбель-ганьбу бусурману.
Натоўп навокал гусьляра паступова нарастаў. Людзi, затаiўшы подых, прыслухвалiся да сьпеву, i, мiмаволi забываючыся пра ўсё, пераносiлiся думкамi туды, куды iх накiроўваў голас старога. Баярын асьцярожна, каб ня перашкаджаць сьпеву, прыпадняў кальчужную сетку над вухам, каб ясьней было чуваць. А гусьляр сьпяваў:
Напаткаў Князь Арду пры рацэ.
А рака празывалася Ворскла.
Загрымелi сякеры, мячы...
I татары завылi як воўкi.
Ураз паняў Бусурманскi Ўладыка,
Што зьмяце яго Вiтаўт зь зямлi
Разатрэ, разьмяве пад капытам,
Быццам шчура-гадзюку ў баi.
Шле ганца ён на ратнае поле
Свой наказ перадаць-завязьцi:
Коль ня выстаяць, выйсьцi iз бою,
I разсыпацца ўраз па сьцяпi!...
Баярын ужо, здавалася, ня чуў сьпеву гусьляра, яго думкi ляцелi дзесь далёка-далёка над стэпамi Палтаўшчыны: "...Вось дружыны Вiтаўта пераходзяць Ворсклу. Полк за палком, з фырканьнем i пляскам выбiраюцца на супрацьлежны бераг: Лiтоўцы, Жамойты, Палякi, Крыжакi, i йзноў Лiтоўцы, Лiтоўцы... Татары шматтысячнай масай навальваюцца на не пасьпеўшых разгарнуцца ў баявы парадак Драбаў. Але разьлiк Вiтаўта апраўдаўся: лёккая коньнiца Манголаў не магла выстаяць супраць сталёвых панцыраў i цяжкiх сякер. Татары кiдаюцца хто куды, i вось, здаецца, перамога Лiтвы... Але татары не бягуць, а толькi мяняюць спосаб вядзеньня бою. Яны не падпускаюць блiзка да сябе, засыпаюць хмарамi стрэлаў, i на сваiх хутканогiх канях унiкаюць рукапашнай сечы... Лiтоўскiя шэрагi вачавiдку радзеюць: падаюць Драбы, падаюць Князi, падаюць Рыцары й Воi, Жамойцкiя, Польскiя, Нямецкiя, да яжоў падобныя ад натыканых стрэлаў. Вось падае Андрэй, Князь Полацкi, са стралой у перносьсi...
Вялiкi Князь зразумеў выкрут Эдыгея, i пад прыкрыцьцем сваiх лучнiкаў адцягвае Дружыну назад, за Ворсклу, пад ахову лесу. Палкi адыходзяць хутка, нiбы ў панiцы, падымаючы цэлыя хмары пылу. Татары ўзьнiмаюць страшэннае выцьцё - Клiч Перамогi, i кiдаюцца ўсьлед, каб дабiць, зьнiшчыць сiлу Лiтоўскую. Эдыгей ужо марыць аб ласцы й багацьцi ад Тымура Кульгавага, Хана Ардынскага й Караля Каралёў... Частка Арды перапраўляецца праз Ворсклу й углубляецца ў лес... але трапляе ў пастку, раскiнутую Вiтаўтам. Пачынаецца бязьлiтаснае вынiшчэньне зарваўшыхся. Татары кiдаюцца назад у воды Ворсклы, але й тут iх даганяюць стрэлы цэльных Лiтоўцаў, роўных якiм няма лучнiкаў у сьвеце. Застаўшаяся на тым беразе частка Арды моўчкi назiрае гiбель сваiх супляменьнiкаў, ня маючы магчымасьцi нiчым iм дапамагчы. Вада ў Ворскле робiцца чырвонаю ад крывi, трупы Татараў сотнямi пакрываюць берагi невялiкае, але глыбокае ракi. Забiтыя ўжо ляжаць цэлымi купамi, немагчыма iх палiчыць... А сеча цягнецца далей... Татары ўжо апамяталiся, адбiваюцца, але цяжка шабляй прасячы сталёвы панцыр, затое меч i сякера лёкка сякуць Татар, пакрытых скурай зь бляшкамi... Уцалеўшыя рэшткi Татар, пакiдаючы коней i зброю, прабiраюцца да сваiх - за Ворсклу. Бiтва спыняецца. Арда разьбiлася аб жалезныя грудзi Лiтвы, але Вiтаўт абясьсiлеў - згубiўшы сотнi Князёў i тысячы Драбаў... Хан заварачвае ад зямлi Лiтоўскае, а Вiтаўт варочаецца ў Лiтву залечваць раны...
Гусьляр ужо даўно скончыў, бязгучна варушыць патрэсканымi вуснамi й цiха пагладжвае па галаве свайго хлопчыка-правадыра, а сабраны натоўп яшчэ доўга стаiць неярухома, заварожаны песьняй-думай.
Баярын, апамятаўшыся, кiнуў у дзедаву шапку медзяны грош i памаленьку рушыў далей. За iм маўклiва рушыў ягоны пачот.
Усю дарогу Баярын ехаў моўчкi, перабiраючы ў думках малюнкi, навеяныя дзедам-гусьляром...
7. МАРЫЛЯ
Ваявода Фёдар, залечваючы рану ў баку, ня трацiў часу дарэмна. Разаслаў ганцоў па ўсiх воласьцях Слуцкага Княства, i, праз кароткi час, у Слуцак пачалi прыходзiць вялiкiя й малыя, пешыя й конныя аддзелы ўзброенных людзей.
Стары Князь толькi пагладжваў сiвыя вусы ад задавальненьня, прыглядаючыся да працы неўтаймаванага Ваяводы.
Кузьнi ў горадзе працавалi дзень i ноч, куючы панцыры, кальчугi, сякеры, мячы, наканечнiкi на дзiды й стрэлы, падковы... Абаронныя валы навокал Слуцку пачалi паступова ператварацца ў мураваныя сьцены зь вежамi. Дружына ўжо вырасла ў добры полк зь пяцю сотнямi коньнiцы й дзевяцьцю сотнямi лучнiкаў ды капейшчыкаў пешых. Узбраеньня яшчэ бракавала, але да надыходу вясны спадзявалiся ўзброiць усiх.
Сьнег i маразы затрымалi працу, але галоўнае было ўжо зроблена, i наблiжаўся час Ваяводзе Фёдару ехаць да Гаспадара ў Трокi. Рана ў баку амаль загаiлася, але чым блiжэй быў час ад'езду, тым мацней адчуваў Ваявода, што мае iншую рану - рану ў сэрцы. Гэтая рана крыватачыла, не давала нi есьцi, нi спаць, нi працаваць. Што раз то болей, Фёдар адчуваў, як цяжка яму будзе разьвiтацца з Марыляй, ня бачыць яе, ня чуць ейны голас...
Некалькi апошнiх дзён ён хадзiў пахмуры й нiбы чымсь незадаволены. У суправодзе стрэмянага Бая й Кiрыма ён часта выяжджаў на паляваньнi, праводзячы там па некалькi дзён, стараючыся паменей бачыць залатыя косы й блакiтныя вочы Марылi. "Можа прызвычаюся,..." - думаў ён. Але нiчога з гэтага не выходзiла. Чым даўжэй яе ня бачыў, тым мацней да яе цягнула. Чароўны вобраз яе перасьледваў яго нават у самай гусьцейшай пушчы, на раздольнейшай раўнiне, на самым хуткiм скаку.
Стремянны Бай разумеў хваробу свайго Ваяводы, падзяляў i адобрываў яго выбар, але дапамагчы нiчым ня мог, ды й не адважваўся. Яго дзiвiла толькi адно: "Раней пры Вялiкакняжым Двары, сустракаючыся з рознымi красунямi, Ваевода быў заўсёды вясёлы, жартаўлiвы й адважны. Нават пры такой прыгажунi, як сястра Вiтаўта Рынгайла, Ваявода нiколi не разгубiўся. А наконт Княжны Рынгайлы, то Бай ведаў, што яна на Ваяводу Фёдара паглядае салодкiм вочкам, а ён дык нават i ў вус ня дзьмухне. А тут, на табе, закахаўся... Ды так закахаўся, што й сьвет яму ня мiлы". Верны Бай часта ламаў сабе галаву: як дапамагчы Ваяводзе?
Аднойчы, едучы з паляваньня, ён падзялiўся сваiмi думкамi з татарынам, каторы пачаў ужо прызвычайвацца да мовы й звычаяў сваiх новых гаспадароў.
- Кахае? Дык хай жэнiцца! - вырашыў Кiрым.
- Жэнiцца... жэнiцца... - перадражнiў Бай. - А можа яна яго не кахае, дый не захоча пайсьцi за яго!?
- А калi ня хоча, то чаго тоды кожны раз на дарозе пападацца? А? Вока мазоль робiць? Так?
- Як так, мазоль? - не зразумеў Бай.
- Так! Проста! Як мы прыедзеш, пабачыш! Ты стары, на такi рэчы сьляпы, бо твой сэрца ўжо высах, i гарачы кроў там няма! Таму ня бачыш!
- Чаго ня бачу? Яе?
- Не яе, а вочы яе! Як прыедзеш да горад, прасi Ваявода: пусьцi ўперад ехаць! А як забачыш яе, глядзi добра! Яна ня ўбачыць Ваявода, цябе спытае: Дзе Ваявода?... а ў вочы чорны ноч будзе. Скажы: Ваявода памалу едзе, зараз прыедзе. Сонца вялiкае ў вочы яе заiграе й па шчаках аж пад косы залезе. Пабачыш!
- Ну пабачым... Але здаецца мне, што пляцеш ты байку нейкую з сонцам тваiм... - усумнiўся Бай.
- Хто пляцеш? - ускрыкнуў Кiрым, але так, што аж едучы ўперадзе Ваявода азiрнуўся.
- Ты пляцеш, - прыцiшыў Бай голас. - Бо ня бачыў я нiчога такога.
- Кажу, ты стары, затое ня бачыў. А я бачу, бо гляджу, i гляджу ня толькi вокам, а й сэрцам...
- Гэй, ты! Пацiшэй трохi з тваiм сэрцам! Завядзе яно цябе ў бяду...
- Ня ты мяне вучы! - перабiў Кiрым. - Ваявода мяне жыцьцё ратаваў! Ваявода мяне Гаспадар! Ваявода мяне закон, i таму яна мяне закон, калi кахае!
На гэтым гутарка абарвалася. Ваявода, усё так-жа пахмура, ехаў уперадзе, толькi сьнег рыпеў пад капытамi. У далi паказалiся муры й вежы Слуцка. Конi самi наддалi ходу, i буйной рысью вынесьлiся на засьнежаны гасьцiнец. Тут стары Бай, рашыўшы пераканацца ў праўдзiвасьцi слоў Кiрыма, дагнаў Ваяводу й папрасiў:
- Ваявода, дазволь мне ўперад паехаць... Пераканацца мушу...
- Як прыедзем, тады й пераканаесься! - неахвоча адказаў Фёдар, нават не зразумеўшы добра, што хоча ад яго Бай.
- Але ж каб пераканацца, мушу ўперад праехаць, - не пагадзiўся Бай, аднак, слухаючы загаду, з жалем стаў стрымлiваць каня.
- Як так, то едзь...
Бай радасна ўсьмiхнуўся, сагнуўся ў сядле й, сьвiснуўшы бiзуном, стралой выляцеў уперад.
Ваявода зьдзiўлена глянуў яму ўсьлед, - што гэта са старым сталася? Тут толькi яму прыйшло ў галаву пацiкавiцца падставы да такой сьпешкi. Але было ўжо запозна. Стары Бай, нахвостваючы каня, хутка наблiжаўся да места, пакiнуўшы далёка з тылу зьдзiўленага Ваяводу й задаволенага Кiрыма.
Марыля, якая ў гэты час шпацыравала зь дзяўчатамi каля цытадэльнага муру, спачатку не зьвярнула ўвагi на адзiнокага наблiжаючагася коньнiка. Але Бай, заўважыўшы яе чырвоны паўкажушак, наўмысьля гучна гiкнуў. Дзяўчаты разам азiрнулiся. Румянец адразу зьнiк з твару Марылi, калi ўбачыла Бая на ўзмыленым канi. Нiчога ня думаючы, яна кiнулася насустрач i, ухапiўшыся за стрэмя, перастрашанымi вачамi ўпiлася ў твар старога.
- Дзе Ваявода?... Што з iм?...
Бай марудзiў з адказам, упiваючыся насалодай ад страху дзяўчыны. Як казаў Кiрым: чорная ноч у вачах! Не, ня чорная ноч. Кiрым памылiўся. Штось яшчэ чарнейшае, што бывае ад зьмяшаньня ў купу каханьня, страху, надзеi й безнадзейнасьцi...
- Дзе?... Дзе Ваявода Фёдар? - тузала Марыля стрэмя, забыўшыся пра ўсё на сьвеце. Голас яе дрыжэў, па шчаках пакацiлiся сьлёзы. Баю стала шкада:
- Чаго ты ўспалашылася, мая ластаўка? - сам ледзь ня плачучы, прамовiў ён. - З тылу едзе Ваявода. Зiрнi на дарогу, пабачыш.
Марыля ўздрыгнула й рыўком азiрнулася - у далячынi вiднелiся два коньнiкi...
Огненай чырваньню залiло твар дзяўчыны, толькi тут яна зразумела сваю неразсуднасьць, але нiчога не парадзiш, сэрцу не загадаеш. З надзеяй зiрнула яна ў бок дзяўчат - цi заўважылi, цi здагадалiся? Дзяўчаты, разумеючы Марылю, разам утаропiлi вочы ў зямлю.
- Здагадалiся!... - мiльгнула ў галаве, i, выпусьцiўшы з рук стрэмя, яна бегма кiнулася ў браму Замка й зьнiкла з вачэй. Бай накiраваўся сьледам, задаволены сваёй разьведкай.
Ваявода, уехаўшы ў горад i пабачыўшы групу дзяўчат, пашукаў мiж iмi вачамi. Марылi не было. Балюча сьцiснулася сэрца, i тут-жа рашыў: "Заўтра выяжджаю!..."
Але, чалавек разьлiчвае, а Бог вырашае, i ад'езд ня ўдаўся. Стары Бай, iдучы вечарам, пасьлiзнуўся й упаў, але так няўдала, што зламаў сабе руку. Фёдар, патаемна, у душы, радаваўся гэтаму здарэньню, хаця вельмi шкадаваў старога. Прычына, каб застацца ў Слуцку, была.
Але радавацца прышлося нядоўга. У абед другога дня прыскакаў ганец ад Вiтаўта з загадам для Ваяводы: "Неадкладна прыбыць у Полацак!"
Увечар сустрэўшы старога Князя, Фёдар паведамiў яго аб сваiм ад'езьдзе. Князь, уважна на яго пагледзеўшы, прамовiў:
- Даўно ўжо я чакаю на гэта й пачаў ужо было дзiвiцца з тваёй, Фёдар, нерашучасьцi й маруднасьцi. Але, прыгледзеўшыся ўважней, я зразумеў, у чым рэч...
Пры гэтых словах, Фёдар пачырванеў так, што аж у вушах зазьвiнела, i зрабiлася душна. Князь зрабiў выгляд, што не заўважае гэтага, i як нiчога й не было, працягваў далей:
- Быў i я малады... I таксама кахаў, няма тут нiчога дзiўнага. Памятаю, уходзiлi мы зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву... Што я тады напакутаваўся. Днi здавалiся мне гадамi, а ночы, дык зусiм бязконцымi. Страцiў я тады супакой, ня спаў начамi, а ўдзень бадзяўся нiбы п'яны, нiчога ня бачачы й ня чуючы. I хаця мы пасоўвалiся хутка, але пакуль да Масквы падышлi, ад мяне застаўся толькi цень. Але дзякаваць Богу, пад Масквой стаялi ня доўга, бо Князь Маскоўскi Дзьмiтры Iванавiч спалохаўся й папрасiў мiру. Вялiкi Князь Альгерд прабачыў яму, але на ўспамiн убiў у браму Маскоўскую сваю дзiў i сказаў пры гэтым: "Глядзi, Дзiмiтры! Каб памятаў i ты, i дзецi твае, i ўнукi, што я тут быў i дзiду сваю пакiнуў. На Белай Русi табе рабiць няма чаго, а не, то бiты будзеш! Не забудзься, што дзiда Лiтоўская стаяла пад Масквой!" Адсюль мы назад рушылi, са здабычай вялiкай i падарункамi, а мяне Гаспадар уперад пусьцiў, ведаў, на што я хварэю. Ну й скакаў-жа я. Нi ўдзень, нi ўночы - не адпачываў. Палову пачоту па дарозе разгубiў, аж за некалькi тыдняў пазьбiралiся. А прыехаўшы дадому, вось тут, у браме звалiўся зь сядла й заснуў. Так, ня сьмейся... Проста зь сядла вывалiўся й заснуў. Думалi, памёр. Дзень i ноч праспаў. А потым?... Потым ажанiўся, i стаў адным з тых, якiя кажуць: "Эх! Каб я сёньня ды дзяцюком нежанатым быў!..." Старыя людзi казалi, што гэта напэўна таму, што як па шлюбе выйшлi з Царквы, дык я на Царкву азiрнуўся. Але я не прыпамiнаю нечага такога. Проста неяк так, заўсёды бывае...
- Ну так, - запярэчыў Фёдар. - Але жанiцца так цi так, а трэба? То лепей ужо ажанiцца з тою, якую кахаеш.
- Ты, Фёдар, яшчэ дваццаць разоў пакахаеш! А мо й болей.
- Ня думаю!...
- Ня думаеш? Сказаць хочаш, што мыляюся? Але й я калiсь быў пэўны, што Вялiкi Князь Альгерд памыляецца. Хаця й ведаў, што Ён не мыляецца нiколi! Ненадарма яго клiчуць Альгерд Мудры! - шматзначна закончыў Князь...
Зь вечара пачалася завея. Сухi й гостры сьнег, здавалася, зусiм не асядае на зямлю. Ён то зь мяккiм шорахам праносiўся па абледзянелай зямлi, то завываў у верхавiнах дрэў, то сьвiстаў i рагатаў у зубцах i бойнiцах Замку. Галодныя ваўкi сабралiся ў вялiзарныя зграi, i ўсю ноч завывалi навыперадкi зь ветрам, дзесь паблiзу места. Па дарогах зрабiлася небязьпечна езьдзiць. У мiнулую зiму, недалёка Слуцка, яны заелi насьмерць цэлы купецкi караван, разам з узброенай аховай.
У Цэрквах усю ноч званiлi ў званы, каб запазьнiўшыяся падарожнiкi, калi такiя здарацца, ведалi, дзе шукаць людзей i начлег. Начныя вартаўнiкi мацней калацiлi ў свае ляскоткi.
Ранiцай, наўсуперак усiм спадзяваньням, завея ня сьцiхла. Вецер, з выцьцём i сьвiстам, намятаў вялiкiя гуры сьнегу, але мароз трохi адпусьцiў. Ваявода рашыў ад'езду болей не адкладаць, каб учарашняя гутарка не паўтарылася. Даручыўшы Старому Баю служыць i даглядаць Марылю, так-жа верна, як служыў дасюль Ваяводзе, Фёдар узяў з сабою сотню коньнiкаў i ў самым дрэнным настроi выехаў з Замку. Выбраўшыся за мост, Ваявода азiрнуўся, i яму на адзiн мiг здалося, што праз завею памiж зубцоў муру мiльгнуў чырвоны паўкажушак... Але сколькi ён болей нi прыглядаўся, чырвонай плямкi не было... Значыць, здалося...
Мiж тым, Марыля была на муры. Яна крадком вярнулася ў свой пакой i разплакалася. Дзявочае сэрца разрывалася ад болю й жалю: "Ад'ехаў! Каханы, найдаражэйшы ад'ехаў. I яна нават ня ведае, цi кахае ён яе... Як гэта цяжка, кахаць i ня ведаць... Не! Не! Ён не кахае! Бо як-бы кахаў, то хоць як небудзь-бы выявiў... Не! 0 Божа, ён мусiць кахаць! Але ад'ехаў... А разам зь iм i Васiль, i Кандрат Тур, i Кiрым..."
Бедная дзяўчына забылася, што тут застаўся стары Бай, з каторым, пасьля тае сустрэчы каля муру, яна ўжо пасьпела завязаць сяброўства. Гэтае сяброўства завязалася неяк само па сабе. Абодва заўсёды пачалi шукаць адно другога. Iм было прыемна й весела быць разам. Штось лучыла iх i зблiжала, а гэтым "штось" было тое, што абодва любiлi ўсёй сваёй iстотай Фёдара Ваяводу Грозаўскага. Бачачы гэтую любасьць адно ў другога, яны зблiжалiся яшчэ болей.
8. У ПОЛАЦКУ
Паважна й урачыста ўдарылi званы Сьвятое Сафii, i тысячагалосым перазвонам адгукнулiся навакольныя Цэрквы й Манастыры.
Натоўпамi павалiў Народ на панiхiду па паўшых на Ворскле, замоўленую самiм Вялiкiм Гаспадаром Лiтвы. Тысячы Палачан i Гасьцей, безьперапынньм патокам, улiвалiся ў разчыненые насьцеж дзьверы Храмаў Гасподнiх. У гэтым натоўпе ўсё перамяшалася: i шэрая саматканая сьвiтка сялянiна, i блiскучы панцыр Драба, i скураны фартух рамесьнiка, i яскравы плашч шляхцiца. Побач з чорнай расай манаха, паблiсквае кальчуга воя, аксамiтны камзол купца, каляровы кажушок жанчыны, пышны ўбор чужаземца...
Галасы званоў пачалi зьлiвацца ў адзiн, суцэльны гул, калi ў марозным паветры, ад боку Замку, пачуўся несамавiты роў натоўпу. Роў гэты, з хуткасьцю бягучага каня, наблiжаўся да белакаменнага Сабору Сьвятое Сафii.
Баярын Лука Рацiшчэў зь цiкавасьцю назiраў за захаваньнем Палачан. Ад таго моманту як загудзелi званы, ён не спускаў вачэй зь людзкога мора, i стараўся не прапусьцiць нiводнага гуку, нi адной гутаркi, якiя чулiся паблiзу.
Урачысты гоман нарастаў. I, па меры яго наблiжэньня, натоўп разступаўся, утвараючы шырокi праход на сярэдзiне вулiцы, аж да самых прыступкаў Сабору, на якiх, у чаканьнi Вiтаўта, сабралася ўжо ўся Полацкая знаць.
Мiтрапалiт Маскоўскi й Усея Русi Фоцiй паважна зыйшоў з прыступак i, трымаючы ў руках цяжкi залаты крыж, замер у сярэдзiне праходу мiж прымоўклымi вернiкамi. Твар Уладыкi выражаў глухi жаль i пакору лёсу, гэтак жорстка й бязьлiтасна абарваўшаму столькi маладых i поўных надзеi жыцьцяў Слаўных Драбаў Лiтоўскiх.
Баярын Лука ўсьмiхнуўся ў бараду, калi пастараўся ўявiць сабе, што ў гэты момант думае Дастайнейшы Сьвятар. А позiрк Мiтрапалiта ў ягоны бок яшчэ болей пераканаў хiтрага пасла Масквы. Гэты позiрк, поўны пагарды да акружаючых яго людзей i насьмешкi над iх няшчасьцем, не ўсьлiзнуў увагi Баярына. Бачыў гэта ячшэ адзiн чалавек. Чалавек гэты, стараўся ўсiмi сiламi як мага меней прыцягваць на сябе ўвагу акружаючых. Ён, ухутаўшыся ў шырокi чорны плашч, як-бы стараючыся сагрэцца, прымасьцiўся недалёка ад Баярына, на прыступках стражнiцы. Нiчым не адрозьнiваючыся ад натоўпу, ён i сапраўды нiкога не зацiкавiў. Ён, таксама як i Баярын, уважна прыглядаўся й прыслухваўся, але, прыкмецiўшы групу чужаземных Рыцараў, прабiраючыхся празь людзкую масу паблiжэй да праходу, каб зблiзка прыгледзецца Вялiкаму Князю, ён сагнуўся й зьнiк з вачэй.
Працiснуўшыся ўперад, чужаземцы, выблiскваючы залатымi пасамi й багацьцем зброi ды вопраткi, спынiлiся, чакаючы на праезд Уладара гэтае Краiны. Былi тут, ведамыя сваёй адвагай i сiлай, Рыцары Эўропы: францускi граф Андрэ дэ ля Шэр, ужо ня першы год знаходзячыся ў Лiтве, шкоцкi Рыцар Алан Марцiмер Мак Марцiмер, малады Рыцар Бургундыi Олiвер дэ Арно, браты Райнграфы Эдуард i Карл фон Глензiнгены, аўстрыец Барон Морiс фон Тойплiц, i Рыцар Вiльгельм Бройц-Вольфганскi з Баварыi.
Нарэшце, пад аглушаючыя крыкi прывiтаньняў, з невялiкай сьвiтай, паказаўся вярхом на белым канi, Вялiкi Князь Лiтоўскi Вiтаўт Кейстутавiч.
Нягледзячы на жалобны дзень, Вiтаўт ня мог стрымаць радасьцi, расьпiраўшай яго, пры вiдзе гэтага заўсёды суровага й стрыманага Народу, у такiм радасным i буйным выяўленьнi вернасьцi, даверу й любасьцi да свайго Гаспадара, i ён прыветлiва ўсьмiхаўся.
Побач Вiтаўта едзе яго сястра, чароўная Княжна Рынгайла, маладзенькая ўдава Князя Гэнрыка Мазавецкага. Пасьля раптоўнай i не вытлумачанай сьмерцi свайго мужа паўманаха-Князя, яна не пажадала заставацца пад апекай свайго швагра Януша Мазавецкага, i вярнулася ў родную Лiтву. Сваiм надзвычайным хараством паражала чужаземцаў, тым болей, што астатнiя ў пошуках прыгод ехалi ў Лiтву, спадзяючыся сустрэць тут напоў дзiкуноў, напоў зьвяроў - штось такое валасатае, брыдкае, выразна не акрэсьленае. I вось зараз, убачыўшы Княжну, малады Бургундзец Олiвер дэ Арно аж анямеў з захапленьня. Граф дэ ля Шэр, прыкмецiўшы, што робiцца зь яго маладым зямляком, паляпаў яго па плячу й прамовiў:
- Зачынiце вашы рот, дарагi сябра! Вы, здаецца, прыехалi сюды, каб змагацца з чараўнiкамi? Але, сустрэўшы першую чараўнiцу, вы зрабiлi такую дурную мiну, што калi вам ня ўдасца зараз-жа перамянiць выраз вашага шляхетнага твару, то нас паднiмуць на сьмех. Што зусiм не адпавядае нi нашым намерам, нi жаданьням. А тым болей, у яе прысутнасьцi...
Бургундзец адразу схамянуўся й прыняў самую ваяўнiчую паставу, але з запалам прашапацеў:
- Клянуся прахам маiх продкаў, я заваюю яе сэрца й прыхiльнасьць!...
- I вы двойчы абразiлi памяць вашых слаўных продкаў, - халаднакроўна заўважыў Граф. - Бо нi сэрца, нi прыхiльнасьцi не заваюеце!
Граф быў у гэтым пэўны, i не без падстаў. У недалёкiм мiнулым, ён сам быў бязьмежным паклоньнiкам чароўнай Рынгайлы, але, пераканаўшыся ў безнадзейнасьцi сваiх высiлкаў, захаваў палаючае каханьне пад маскай абыякавасьцi.
Аднак, палкi Бургудзец не зьвярнуў нiякай увагi на гэтую заўвагу, што й адпавядала яго маладосьцi. Затое як ён успыхнуў ад зайздрасьцi, калi Княжна, кумiр яго сэрца, праяжджаючы мiма й пазнаўшы Графа, ветлiва памахала яму ручкай. За такое шчасьце, Олiвер аддаў-бы не задумваючыся сваё жыцьцё. Граф-жа нiзка ўкланiўся, нават занадта нiзка, каб ня выдаць сябе з галавой, i Олiвер зразумеў адразу, што робiцца ў душы гэтага паважнага й халоднага з выгляду чалавека.
Раптам прыкмецiўшы, што княжна зьбiраецца злазiць зь сядла, малады Бургундзец кiнуўся з усiх ног, каб падасьпець першаму й падтрымаць ёй стрэмя. Але не пасьпеў ён зрабiць i некалькi крокаў, як адзiн з Драбаў з пачоту Вiтаўта ўжо выпярэдзiў яго. Княжна, абапёршыся аб яго магутнае плячо, лёкка саскочыла на ўтаптаны сьнег.
Злы ад няўдачы, Олiвер пахмура вярнуўся да сваiх сяброў.
- Што гэта за Прынц такi? - гнеўна спытаў ён, паказваючы на свайго сапернiка, у ярка зялёным плашчы, з-пад якога зiхацеў багаты панцыр. Яскрава выступаючы на зялёным полi плашча, кiдаўся ў вочы гэрб шчасьлiўца: на чырвоным шчыту залаты квадрат з прыгожым выгiбам бакоў, у сярэдзiне каторага зь левага нiжняга кута ў правы верхнi працягнуўся белы Маршальскi жэзл.
- Гэта й ёсьць Прынц! - супакойна адказаў Граф. - Спадкаемца Смаленскi, Княжыч Яраслаў. I магу дадаць: такi-ж нешчасьлiвец, што датычыць гэтае чараўнiцы, як i вы, мой сябра! Супакойцеся й назiрайце... гэта будзе карысьней!
Шкоцкi Рыцар, вялiзарны ростам i адважны да безразсуднасьцi, Алан Марцiмер Мак Марцiмер, прыглядаўшыся больш уважна да Вiтаўта, чым да яго прыгожай сястры, з падзiвам зьвярнуўся да Графа:
- Скажыце, шаноўны Граф, гэта й ёсьць той самы Вялiкi Князь Вiтаўт, каторага так баiцца Кароль Ягайла, i каторы ўнушае гэтакую баязьлiвасьць паважанаму Тэўтонскаму Ордэну?
- Што-ж вы тут знаходзiце дзiўнага? - у сваю чаргу зьдзiвiўся Граф. Але ён не прызнаўся, што й сам пры першай сустрэчы зь Вiтаўтам, быў зьдзiўлены ня менш за шкота. Але з часам прызвычаiўся й не падзяляў ужо таго падзiву, якi выклiкаў выгляд Вялiкага Князя.
- Па праўдзе сказаць, - удакладнiў Шкот, - будучы ў Мальборку й у Кракаве, ды наслухаўшыся ўсякiх дзiваў дзiвосных аб сiле й мужнасьцi гэтага Князя, я ўяўляў яго сабе калi ня большым, то ў кожным разе такiм, як я, i ростам i сiлай, аднак...
- Вас увяло ў блуд слова "Вялiкi" ў яго тытуле.
- Так! Напэўна! Але клянуся Сьвятым Андрэям, гэтакi маленькi ростам i з такiм лагодным тварам, ён ня ўмее трымаць мяча ў руках! А ўся слава, якая ходзiць аб iм, належыць вось гэтым малайцам зь яго пачоту! - не сунiмаўся ваяўнiчы шкот.
- А я, са свайго боку, не радзiў-бы вам сустрэцца зь iм у полi, нягледзячы на вашы вялiзарны рост, магутныя плечы й двуручны меч! - быў адказ Графа, каторы ўжо ня раз меў нагоду пераканацца ў баёвых здольнасьцях Вiтаўта.
- Пастараемся ў гэтым пераканацца! - груба адрэзаў Шкот, пакрыўджаны зьнявагай да сваёй асобы, прасьлiзнуўшай у тоне Графа. - I папрашу падобных парадаў мне больш не даваць!
На гэта Граф змаўчаў, тым болей, што задзiрацца са Шкотам зусiм не хацеў. Рэшта чужаземцаў, не ўступаючы ў гэтую спрэчку, уважна прыслухвалiся да словаў дасьведчанага й разважнага Графа, ведаючы, што ён ня новы ў Лiтве, а таму сьведамы сваiх слоў i парадаў.
Тым часам, Вiтаўт, прыняўшы дабраславенства Мiтрапалiта, узыйшоў на прыступкi, хутка перахрысьцiўся, i, яшчэ раз махнуўшы натоўпу рукой, зьнiк у дзьвярах Сабору. Рынгайла, Пачот i Полацкая знаць падалiся сьледам. Стаяўшы дагэтуль нерухома народ рынуўся ўперад i хутка запоўнiў Сабор.
I якi ён нi быў вялiкi, туды не ўмясьцiлася й паловы жадаючых быць на панiхiдзе разам з Гаспадаром. Анi праймаючыся гэтым, застаўшыяся на марозе людзi падрыхтавалiся адбыць панiхiду пад адкрытым небам - як нехта пусьцiў жарт: "Блiжэй да Бога!"
Праз адчыненыя дзьверы Сабору данесься голас Мiтрапалiта:
- Дабраславен Бог наш...
Натоўп заварушыўся, i соткi сьвечкаў заiскрылiся на марозным паветры. Чужаземцы, праймаючыся ўрачыстасьцю моманта, пайшлi за прыкладам Графа й, паскiдаўшы шоламы, таксама запалiлi сьвечкi.
Баярын Лука, хаця й трымаў сьвечку, аднак думкамi быў далёка ад панiхiды. Яго турбавала тая пашана й любасьць, якой быў акружаны Вялiкi Князь Вiтаўт з боку сваiх падданых. А вялiкая колькасьць чужаземцаў i iх пашана да Гаспадара - зусiм палохала яго, бо як мог ён пры гэтакiх абставiнах пераконваць Вiтаўта аб патрэбе хаўрусу зь дзiкай Масквой (хоць i адзiнавернай). Глыбока задумаўшыся, Баярын Лука прастаяў усю панiхiду, i ачуўся толькi тады, калi натоўп вернiкаў укленчыў, з пабожнасьцю прыслухваючыся да даносячагася з Сабору голасу:
- Ва блажэннам усьпенii вечны пакой падаждь Госпадзi, здзе памiнаем рабоў Тваiх, палажыўшых жывот свой на поле бранi за Веру Праваслаўную i Айчызну.
Пачуўшыеся ўсьлед за гэтым усхлiпваньнi й плач патанулi ў стройным сьпеве хору:
- Вечная памяць...
* * *
Дом купца Мюльлера, гасьцiнна прыняўшы пад свой дах Камандора фон Кройцэнбэрга, фасадам выходзiў на базарны пляц. Леваруч у вокны быў вiдзён Полацкi Замак - сёньняшняя рэзыдэнцыя Вiтаўта, праваруч - Сабор Сьвятое Сафii. Мейсца, як i належыцца базару, вельмi жывое. А для Кройцэнбэрга лепшага ды выгаднейшага становiшча нельга было й прыдумаць: назiраць за рухам i людзьмi праз вокны, прымаць афiцыйных гасьцей з параднага ўваходу, неафiцыйных - з тылу, праз зарослы бэзам i шыпшыньнiкам сад, выходзячы на глухую вулку, вядучую аж да самае Дзьвiны.
Чым даўжэй Камандор знаходзiўся ў Лiтве, тым болей пераконваўся ў фантастычнасьцi свайго пляну. Усе яго задумы, каторыя здавалiся такiмi простымi й латвымi да зьдзейсьненьня ў Кракаве, цяпер разьвеялiся, як сны пасьля прабуджэньня. Воляй-няволяй, прыходзiлася падумаць аб выпрацоўцы новага, больш рэальнага пляну. Але за што ўхапiцца, на што абаперцiся?
Кройцэнбэрг у задуме сядзеў за сталом, падпёршы чало рукой. Перад iм ляжала мапа Вялiкага Княства Лiтоўскага. Бальшыня гарадоў i мястэчак рукой Камандора былi абведзеныя роўненькiмi колкамi. Гэтыя колкi больш за ўсё й турбавалi яго...
Прыехаўшы ў Лiтву, ён у першую чаргу пастараўся прыдбаць сабе iнфарматараў. У ход былi пушчаныя золата й абяцанкi, i праз кароткi час Кройцэнбэрг ужо меў выразны малюнак становiшча ў гэтым "дзiкiм" i "паганскiм" краю. Штодня, ён наносiў усё сьвежыя й сьвежыя колачкi на мапу. Гэтыя зьнявiдныя колкi разбурылi дашчэнту такi выразны й разпрацаваны плян, бо кожны зь iх азначаў, што з дадзенай мясцовасьцi ў канцылярыю Вялiкага Князя надыйшла вестка аб утварэньнi палка. I зараз, нягледзячы на пайшоўшыя марна надзеi, ды на нянавiсьць да ўсяго Лiтоўскага, Кройцэнберг ня мог не захапляцца арганiзацыяй i парадкам у гэтым, як здавалася на першы пагляд, хаосе. Паняволi ўспомнiўся прадбачлiвы й асьцярожны Брат Тэмплiер. Вось калi ён прыдаўся-бы са сваёй абдуманай парадай. Але паколькi яго няма, i няма надзеi на хуткае зь iм спатканьне, трэба шукаць выйсьця самаму. Разпалiць вайну мiж Польшчай i Лiтвой цяжка, бо Кароль Ягайла напэўна таксама ўжо ведае аб надзвычайных дасягненьнях Вiтаўта па збору Дружыны, i гэта адаб'е яму ўсякую ахвочасьць задзiрацца. Не дапаможа нават калi-б Кароль даведаўся аб патаемных перамовах Вiтаўта з Чэхiяй. Гэта, праўда, выклiча незадаваленьне Караля, але да вайны не давядзе. Трэба козыр захаваць - можа, яшчэ прыдасца.