Драбы (на белорусском языке)

- Колькi там вартавых? - пацiкавiўся Кандрат.

- Чатырох было знадворку, i двох унутрох...

- Добра, стары! Калi ўсю праўду разказаў, то ня толькi адпушчу цябе на волю, а й узнагароджу! - паабяцаў Сыч.

- Дзякую, Яснавельможны Пане! дзякую! Уважайце толькi, там каля тае вежы калодзезь ёсьць, бяз срубу. Людзi кажуць, што ў iм дна нямашака, i ўночы зь яго енкi пякельныя чуюцца...

Сыч махнуў рукой, i чэляднiка адразу-ж павялi ў глыб лесу, да галоўнага абозу. Дзесь зьнiк i Францiшак.

Кiрым прыкметна хваляваўся, баючыся, каб ня здарылася, як у Турна, i ўся выправа не пайшла на марна. Нават есьцi ня мог, i рашуча адмовiўся, калi яму запрапанавалi кавалак смажанай аленiны.

Раптам з-за дрэва зьявiўся малады, стрыжаны й круглатвары манах-бэнэдыктынец, а за iм прыгладжаны й прылiзаны падлетак-паслушнiк.

Кiрым, ад неспадзеўкi, аж адскочыў у тыл i схапiўся за кiнжал. Яго хуткiя вочкi пачалi хутка шукаць мiж дрэвамi - цi няма там захаванага войска. Але ўсё было спакойна. Устрывожыўся Кiрым таму, што такiх мнiхаў ён бачыў у Кракаве, у Славянскай Калегii[35], i ведаў, што яны карыстаюцца асаблiвай ласкай самаго Караля Ягайлы. Яго зьдзiўленьне яшчэ больш узрасло, калi Сыч падыйшоў да манаха й, ляснуўшы яму па плячу, жартаўлiва прамовiў:

- Ну, айцец Францыск, iдзi. Ды памалiся там за нас няверных.

- Яко-жэ й падабае, неразумныя вы авечкi. Уратован будзе, хто пакаецца, сьмiрэнна сьцьвердзiў манах, а паслушнiк разплыўся ў шырокай усьмешцы.

Кiрым ня верыў сваiм вачам i вушам. Голас манаха здаваўся да немагчымасьцi знаёмым, але твар зусiм чужы - тлусты й брыдкi.

Манах строга зiрнуў на паслушнiка й, даўшы яму па патылiцы, заўважыў:

- Прысьвяцiўшы сябе навуцы, сыне мой, непрыстойна ёсьць рагатаць з кожнай глупоты. Навука ня любiць жарту й пустотаў. Толькi стараньнем i павагай можна адчынiць дзьверы к таямнiцам веды й розуму!

Паслушнiк заўсьмiхаўся яшчэ шырэй, а Сыч дык аж ухапiўся за чэрава ад рогату:

- Ну й Францiшак! Сам сябе перавяршыў! А Даша - дык, напэўна, i не пазнала-бы, якраз як Кiрым. Ха-ха-ха...

- Францiшка... - працягнуў нерашуча Кiрым. - Айца Францыск...

Даўно ўжо так не рагаталi гэтыя суровыя людзi, якiх бязьлiтасны лёс павыганяў з родных хатаў, паадрываў ад родных i блiзкiх, ды кiнуў у жыцьцёвую завiруху, паставiўшы паза законам. Гучны рогат добрае сотнi людзей доўга яшчэ разносiўся па пушчы, разганяючы перапалоханую дзiчыну. А Францiшак стараўся. Стараўся з усiх сiлаў павесялiць сваiх добрых i адважных сяброў. У абед аж давiлiся ежай ад яго выбрыкаў. I па абедзе, цэлай зграяй бадзялiся за iм, выслухваючы яго казаньнi й павучэньнi...

Нарэшце дзень наблiзiўся к вечару. Сонца чырвонай куляй зблiжалася да небасхiлу. Сьнег пакрапчэў i пакрыўся тонкай ледзяной карой.

Каля брамы Камянецкага Замку спынiлiся два падарожнiкi - айцец Францыск i паслушнiк Мiкалай. Абодва, згодна з тагачасным звычаем, узброеныя лёккiмi мячамi й паляўнiчымi нажамi. У паслушнiка закiнуты за плечы лук i калчан са стрэламi. Манах упэўнена загрукаў у дубовую браму сваiм доўгiм завостраным кiем (якi ў выпадку патрэбы мог сысьцi й за дзiду).

Нiхто не адгукнуўся.

Манах загрукаў настойлiвей.

Тады, зьверху, з муру, пачуўся грубы й злосны вокрык:

- Чаго там грукаеш? Прэч адсюль! Нiкога не дазволена ўпускаць!

- "Пастукайце, i адчыняць вам", кажа Сьвятое Пiсьмо, - запярэчыў сурова манах. - А яко-жэ й вы ёсьць верныя Хрысьцiяне, то ня можаце працiвiцца законам Гасподнiм!

Гайдук аж разгубiўся ад такога моцнага доваду, i некаторы час моўчкi прыглядаўся прышэльцам. Потым, схамянуўшыся, прамовiў, але ўжо ня так груба й злосна:

- Слухай, ойча. Кажу табе, што нiкога не дазволена ўпускаць, ды яшчэ пад вечар...

- А ты йдзi й спытайся дазволу, а за тое памяну цябе ў модлах сваiх. Iдзi-ж, не марудзь!

Гайдук нерашуча патаптаўся на мейсцы, але, падбадзёраны ўпартасьцю манаха, усё-ж адправiўся шукаць Гараднiчага, цi каго-небудзь са шляхты.

Уплыло нямала часу. Манах i паслушнiк пачалi мерзнуць. Мароз пашчыпваў шчокi й нос. Аж нарэшце на муры зьявiўся пан Прышынскi - уласьнiк Замку, i пан Януш зь Езёрска. Абодва дапытлiва аглядзелi падарожнiкаў, не парпусьцiўшы нi адной драбнiцы ў iхнай вопратцы.

- Што хочаш, сьвентаблiвы ойча? - неўзабаве пачцiва гукнуў пан Януш, не жадаючы наклiкаць на сябе няласку бэнэдыктынца.

- Нiчога ня хочу й нiчога не прашу. Адчынiце толькi браму й пусьцiце пераначаваць.

Прышынскi й Януш, прыцiшыўшы галасы, доўга радзiлiся мiж сабой - што рабiць? Потым Януш запытаў:

- А цi не пайшоў-бы ты, ойча, у вёску? Тут недалёка... А?

- Як у вёску? - абурыўся манах. - Як я бачу, сыне мой, ты не далёка ад загубы, i вуснамi тваiмi прамаўляюць сiлы апякельныя. Iбо, як кажа Сьвятое Пiсьмо: "Нечэсьцiе тваё настроiла гэтак вусны твае, i ты выбраў мову Нячыстага".

- Чаму-ж так, ойча? - спалохаўся пан Януш. - Я-ж нiчога злога не сказаў, i ня скрыўдзiў цябе. Нашто вiнавацiш мяне так моцна?

- Ня я кажу, Сьвятое Пiсьмо кажа: "Цябе вiнавацяць вусны твае, а ня я, i твой язык гаворыць супраць цябе". Ты-ж пасылаеш мяне ў вёску начаваць, а не падумаў аб тым, што ў той самай вёсцы няверныя пагане жывуць. Беражыся, слабаверны! Бо ад гневу Божага нiдзе не схаваесься, нi ў полi, нi ў лесе, нi ў хаце, нi ў Замку мураваным. Як прарок Iсая кажа: "Iбо ад гласу Гасподня скалатнецца Ассур, жэзлам паражаны".

Пан Януш сапраўды перастрашыўся, але ўпускаць манаха ўсё-ж не хацелася. На падтрымку прыйшоў пан Прышынскi, якi, хоць i сам дрыжэў ад страхотных слоў манаха, аднак прамовiў, прабуючы апошнi сродак:

- З радасьцю мы прынялi-б цябе, сьвентаблiвы ойча, i далi-б належны прытулак такому дарагому госьцю, але мы ня можам рызыкаваць тваiм жыцьцём i жыцьцём таго шляхетнага юнака, што стаiць побач цябе. Вось-вось спадзяёмся нападу апрышак, якiя швэндаюцца па ваколiцы. Iдзi сабе лепей, сьвентаблiвы ойча, i ня гневайся. Неспакойныя зараз часы...

- Каго мае трапiць правiца Гасподня, той ня ўхiлiцца ад яе, - пасьпешна запярэчыў манах, - а хто мае памiлаваным быць, той i будзе памiлаваны!

Януш i Прышынскi моўчкi перазiрнулiся, зьбiтыя з панталыку ўпартасьцю манаха. Зьнiзу йзноў даляцеў голас, але быў ён нецярплiвы й пагрозьлiвы:

- Што-ж, калi ня хочаце даць прытулак пакорнаму манаху й шляхотнаму паслушнiку, то мы пойдзем сабе. Але памятайце, панове, што, вярнуўшыся ў Кракаў, перадам падрабязна ўсё айцу Прыёру, а ён не прамiне далажыць апякуну нашаму, Яго Мосьцi Каралю!

Напамiн аб Ягайлу зрабiў сваю справу. Пан Януш яшчэ добра памятаў сваё апошняе спатканьне з Каралём, i таму, безнадзейна зiрнуўшы на Прышынскага, махнуў рукой вартавым.

Загрымелi ланцугi, зарыпела цяжкая брама, i манах з пакорлiвым выглядам, але ўпэўненым крокам уступiў у Камянецкiя муры. Яго вачам адчынiўся грозны малюнак: адразу супраць брамы, сажнях у дваццацi, разявiла хiжацкую пашчу вялiзарная гармата. Абапал яе высiўся высокi вал з сухога ламачча ў пярэмежку з кулямi саломы. Вал меў выгляд вялiзарнае падковы, сутыкаючайся сваiмi канцамi з мураванымi сьценамi замку. Наколькi было бачна за будынкамi, усюды маячылi шоламы й шчыты вояў.

- Госпадзi памiлуй! - ускрыкнуў устрывожаны, але не разгубiўшыся Францiшак. - Цi мо' й сапраўды чакаеце нападу апрышак? Уратуй нас, Божа, i памiлуй...

- Розна бывае, сьвентаблiвы ойча, - адказаў пан Януш. - Можа й прыйдзецца, пся маць, баранiцца, а можа й не...

Манаха й паслушнiка завялi ў вызначаны для iх пакой i недвухсэнсова далi зразумець, каб да ранiцы яны адтуль не вылазiлi. Але не такi быў "айцец Францыск", i не для таго сюды прыйшоў, каб сядзець склаўшы рукi ў задушным пакоi. Хуценька паклаўшы "паслушнiка" адпачываць, ён выйшаў на двор. Ужо сьцямнела. Там i сям палалi вогнiшчы, каля якiх папераменна грэлiся вартавыя.

Павольнай хадой, штось мармычучы сабе пад нос, Францiшак бадзяўся па цэламу Замку. Агледзеў усе будынкi, зазiрнуў у стайнi, некалькi разоў падняўся на муры. Углядаючыся ўпотай у глухую цемру прадзамкавых абшараў, прабаваў загутарыць з вартавымi гайдукамi. Стараўся даведацца ад iх, цi не пранюхалi ў Замку аб намерах Сыча. Але, як было вiдаць, яго ў гэтым выперадзiлi, i нi адзiн з гайдукоў не адказаў на ягоныя прывiтаньнi. Маўчалi.

Так i блукаў ён самотна й маўклiва ад сьцяны да сьцяны, ад будынка да будынка. Нiхто не рабiў яму перашкодаў. Толькi два мейсцы былi забароненыя, нават блiзка не падпусьцiлi: гармата й нiзкая шырокая вежа з вузкiмi й чорнымi шчылiнамi байнiц, - "Ваяводава вежа", як ахрысьцiў яе Францiшак. Некалькi разоў, i з розных бакоў, прабаваў ён як-бы выпадкова, наблiзiцца да яе, але кожны раз за дзясятак крокаў да страшнае вязьнiцы, упiраўся грудзьмi ў востры наканечнiк галябарды маўклiвага вартавога.

Варта вежы адрозьнiвалася ад усёй залогi Замку сваёй зброяй, вопраткай i нязломнай рашучасьцю. "Палякi Януша" - здагадаўся Францiшак, i разважлiва вырашыў пакiнуць свае спробы. Вярнуўся ў свой пакой i паспрабаваў спакойна абдумаць стварыўшаеся становiшча. Больш за ўсё непакоiла яго гармата...

Час няўмольна рухаўся. I чым глушэй рабiлася ноч, тым болей непакоiўся Францiшак, на свае ўласныя вочы пераканаўшыся ў сiле Камянецкае абароны. Каб ведаў Сыч... Страшна было й падумаць, што мелася неўзабаве стацца. Колькi крывi пральлецца ў гэтую цёмную непрыветную ноч, i цi хоць удасца вызвалiць Ваяводу?

Францiшак прысеў на край ложка, у ног безтурботна спаўшага "паслушнiка", i, абхапiўшы рукамi галаву, цяжка задумаўся. Думкi яго круцiлiся наўкола гарматы й вялiкага лiку ўзброенае залогi... Як абязьсiлiць iх?...

* * *

У вялiкай пахмурай залi, асьвечанай некалькiмi патрэскваючымi й моргаючымi сьвечкамi, за сталом сядзелi тры чалавекi. Нягледзячы на пост, на стале ляжыць вялiкае ўсмажанае парася, i стаяць напоўненыя вiном кубкi. На сьценах цьмяна паблiскваюць паразьвешаныя шчыты, шоламы, мячы, сякеры й розныя паляўнiчыя трафэi - скуры, рогi, iклы. Некалькi вялiкiх, апраўленых у пазалочаныя рамы малюнкаў, асьвяжаюць прыгожымi краявiдамi змрочную залю. З-за вокан даносяцца прыглушаныя перагукi варты. Чырвонымi ўздыхамi вогнiшчаў, час ад часу, успыхваюць вузкiя вокны-байнiцы.

Аддзiраючы рукамi кавалак парасяцiны й запiваючы яе вiном, субяседнiкi панура маўчаць. Чуваць толькi хруст касьцей на зубах ды гучнае чмяканьне. Дзесь пад падлогай папiсквае мыш...

Пан Прышынскi страшэнна незадаволены з усёй гэтай гiсторыi з Ваяводай: "Нашто было патрэбна яго выкрадаць? Гэта-ж простая дарожка на шыбенiцу... I якая нячыстая панесла пана Станiслава выбраць якраз Камянец? Мусiць, у Крэва не захацеў, баiцца..."

Гарднiчы Лазiнскi хмурыцца зь iншае прычыны. Яго непакоiць маўчаньне Нiкульскага з Турна. Абяцаў яшчэ ўчора прыехаць... Цi мо' здарылася што?

Пан Януш выцiрае жменяй тлушч на вуснах i доўгiм поглядам углядаецца ў задумлiвыя твары сваiх субяседнiкаў. Нэрвова выпiвае свой кубак. Яму не падабаецца iхны прыгнечаны настрой, толькi баязьлiвасьцю яго можна вытлумачыць. А баязьлiўцамi пан Януш пагарджае...

З надворку даносiцца ажыўлены людзкi гоман i крыкi...

У гэты момант у залю ўрываецца перастрашаны гайдук. Перавёўшы дух, ён крычыць:

- Апрышкi! Яснавельможны Пане, апрышкi!... Каля брамы!...

Пан Януш пасьпешна выпiвае яшчэ адзiн кубак вiна й, не зважаючы на сваiх субяседнiкаў, выбягае з-за стала, на хаду зашпiльваючы пас.

- Ва ймя Айца й Сына й Сьвятога Духа... - хрысьцiцца Прышынскi, пасьпяшаючы за iм усьлед. - Што-ж цяпер будзе? Цi адаб'ём? Госпадзе зьлiтуйся над намi... Заступi нас, Уладарка наша Беззаганная...

Лазiнскi не сьпяшаецца. Ён ведае, што пан Януш стане на чале залогi й абаронiць замак - гэта стары й дасьвечаны ваяка. Тут непакоiцца няма чаго. Але бывае рознае, i таму, у выпадку чаго, трэба будзе тое-сёе схаваць. Каб i сьледу не засталося... Злосна ўсьмiхнуўшыся, Лазiнскi памацаў свой кiнжал, i выйшаў празь iншыя дзьверы.

Хутка ён быў ужо каля прысадзiстае вежы. Польская варта не чынiла яму перашкодаў, i ён, амаль бязгучна, зьнiк у панурым скляпеньнi маўклiвай вязьнiцы...

Пан Януш узьбег па сходах на мур. Тут ужо тоўпiлiся гайдукi з заладаванымi самастрэламi й лукамi.

У нiзу, пад муром, на колькi было бачна празь цемру, варушылася людзкое мора, ашчацiненае дзiдамi, галябардамi й вiламi... Вiднелiся доўгiя драбiны й жордкi з гакамi. Там i сям палалi паходнi...

На чале ўсёй гэтай масы ўзброеных людзей, стаяў чалавек у рыцарскiм панцыры i зь сякерай у руках. Твару яго не было бачна, але Янушу здалося, што гэты чалавек усьмiхаецца - выклiкаюча й насьмешлiва.

Кроў ударыла ў твар старому ваяру, i ён гукнуў:

- Гэй, быдле, пся маць! Правальвайце прэч адсюль, пакуль не залiў вам пад скуру!

Пачуўся агульны рогат, а чалавек у панцыры прамовiў:

- Слухай, Януш зь Езёрска! I ты, Прышынскi! I ты, Лазiнскi! Зараз-жа адчыняйце браму й складайце зброю! Вас занадта мала, каб маглi супрацiвiцца мне! Падмогi не чакайце нi адкуль, бо ўсё сьпiць, а Турна спалена. Абяцаю захаваць вашае жыцьцё ўзамен на неадкладную здачу Замку, выдачу ўсiх палонных i ўплату лупу!

На мурох запанавала напружаная цiшыня, зь якой пачуўся голас Януша, насьмешлiвы й кплiвы:

- Зь кiм-жа гэта маю гонар гутарыць, пся маць? Хто гэты Яснавяльможны Пан, што загадвае мне скласьцi зброю, i абяцае падараваць мне жыцьцё, ня ўзяўшы мяне яшчэ ў палон?

- Я Сыч! - прагучэў кароткi адказ.

- Дык слухай, Сыч! Ты, правадыр рабаўнiкоў i забойцаў! Ты начны валацуга! Пятля ўжо даўно плача па тваёй паганай шыi... I нядоўга ўжо ёй засталося чакаць. Пачынай штурм, пся маць, калi чуесься ў сiлах, але ня думай, што ён табе ўдасца! Камянец не па тваiх зубах... Калi кажаш праўду пра Турна, то запамятай сабе, сабачая скура, што дорага за гэта заплацiш! Можаш сказаць мне, дзе зараз пан Нiкульскi?

- Тваю сабачую душу ў пекле чакае! - пачуўся выкрык з натоўпу апрышак. Пасьпяшацца загадваў!

Януш нiчога не адказаў i моўчкi махнуў рукой сваiм людзям. Стрэлы градам сыпанулi з абодвух бакоў. Пачулiся енкi й праклёны.

Сычаняты рынулiся на штурм. Замiльгалi даўжэзныя жордкi, зрываючы абаронцаў з муроў. Драбiны вырастаюць як з-пад зямлi й упiраюцца ў муры Замку. Хмары стрэлаў заганяюць абаронцаў пад абарону забарола. Гайдукi страляюць усё радзей i радзей, у скважнi немагчыма высунуцца...

Прабуджаны голасам ад сваiх думкаў, Францiшак пабудзiў Мiколку, i пацягнуў яго прэч з пакою, ня даўшы хлапчуку нават прачухацца.

На асьветленым вогнiшчамi падворку, ужо вiднелiся першыя забiтыя й параненыя. Стрэлы сычанятаў, пералятаючы цераз замкавыя муры, з гучным лопатам адляталi ад мураваных будынкаў.

Францiшак у першы момант разгубiўся. Ён, хоць i быў гатовы да штурму, аднак уяўляў яго сабе йначай. Падабраўшы крысы сваёй манашай расы, ён кiнуўся бегма да брамы, сам яшчэ ня ведаючы навошта. Па дарозе ён убачыў, што гайдукi засыпаюць порах у гармату. Тут-жа на посьцiлцы, ляжыць купа насечанага волава й пыжоў. Некалькi бачуркаў з порахам стаяць паводдаль. Ад папярэдняе разгубленасьцi не засталося й сьледу. Убачыўшы пана Януша, падбег да яго й, састроiўшы перастрашаны твар, залапатаў:

- Госпадзi Божа мой! Госпадзi Божа мой! Цi мо' канец сьвету настаў? Прэсьвятая Багародзiца, сыне мой, што-ж будзе? Не пускай iх, не пускай, харобры Рыцар!...

Януш усьмiхнуўся, i, каб супакоiць манаха, прамовiў:

- Ня бойся, сьвентаблiвы ойча. Нiчога страшнога няма! Апрышкi, гэта ня войска, яны й штурмуюць як апрышкi - з фронту, у лоб. А няма таго, каб з бакоў навалiцца. Зараз яны браму крышыць будуць, бервяно прывалаклi, а мы iх з гарматы й пачастуем. Ня бойся, ойча, а тады ў мячы возьмем.

Тут Францiшак прыкмецiў, што з усiх бакоў, ка завалу перад брамай, сьцякаюцца ўзброеныя людзi й шыкуюцца лавай. "З муроў паздымаў - здагадаўся ён, - напэўна, толькi варту пакiнуў, а рэшту сюды сьцягае. Усё лацьвей Кандрату й Кiрыму будзе".

23. БIТВА

Лёкка парыпваючы сьнегам, са рва вылезьлi дзьве постацi й, прыцiснуўшыся да муру, прыслухалiся. Вартавых не было чуваць...

Галас i грукат бойкi каля брамы даносiўся зусiм ясна. Выразна чулiся людзкiя галасы й звон зброi. Глуха бухала бервяно ў дубовую, акутую жалезам, браму. Лёкка шамацелi стрэлы, пралятаючы над галавой.

Кандрат падрыхтаваў лук i, задраўшы галаву, сачыў за прасьветамi скважняў.

Кiрым, адыйшоўшы некалькi крокаў назад, разматаў з пасу вяроўку й наматаў яе на локаць. Уважна абмацаў пятлю, i, пакруцiўшы ўвесь скрутак над галавой, зь сiлай пусьцiў яе ўгару. Вяроўка, як зьмяя, нячутна размотвалася ў паветры, другi канец яе быў моцна зацiснуты ў руцэ Кiрыма. Вось ён прысеў. Зьлёкку патузаў за вяроўку, зацягваючы мацней ухапiўшуюся за зубец забарола пятлю, i, вярнуўшыся да Кандрата, прашапацеў:

- Трымаецца...

- Ужо?

- Угу.

- Ну, то лезь... Можа, меч тут пакiнеш?

Кiрым адразу папляваў на далонi, моўчкi зацiснуў меч памiж ног i, як кот, палез уверх. Нi адзiн гук ня вырваўся з-пад ягоных спрытных рук i ног.

Кандрат, затаiўшы подых, чакаў.

Вось ужо няясны цень Кiрыма абазначыўся на гранi муру. Кандрат з палёккай перавёў дух...

I раптам, грукатаючы зброяй, паказаўся вартавы. Ён наблiжаўся павольнай хадой, часта спыняючыся й прыслухоўваючыся...

Лязгат зброi быў ужо зусiм блiзка.

Кандрат прыцiснуўся сьпiнай да муру й замёр, не адрываючы вачэй ад скурчыўшагася Кiрыма.

Вартавы памаленьку прайшоў мiма. Ён нiчога не заўважыў. Але як на лiха, спынiўся сажнях у чатырох ад Кiрыма, i, абапёршыся плячом аб забарола, стаў углядацца ў цемру, часта паварачваючы галаву ўбок брамы, адкуль даносiўся ўсё нарастаючы грукат.

Кiрым нерухома павiс на вяроўцы, баючыся варухнуць нават пальцам. Зараз ён усёй душой шкадаваў, што не пакiнуў меч унiзу, з Кандратам. Безь мяча было-б лацьвей перабрацца на мур i кiнжалам управiцца з вартавым. А так прыходзiцца бязьдзейна боўтацца ў паветры й чакаць. Рукi пачалi паступова замляваць... Кiрым адчуў, што зараз пачне зсоўвацца на нiз...

Ён напружыў мускулы, падцiснуўся трохi вышэй, i, зрабiўшы нялюдзкi высiлак, лёг чэравам на халоднае каменьне муру. Высокiя зубцы забарола засланялi яго цяпер ад вачэй гайдука. Хуценька разшпiлiўшы пас, Кiрым вызвалiўся ад грувасткага мяча, i асьцярожна паклаў яго побач сябе. Высмыкнуў з похвы кiнжал i ўзяў яго ў зубы. Падцягнуў ногi й, перакулiўшыся на бок, прысеў у скважнi. Цяпер адпачнуць i супакоiцца. Увесь час стрымлiваны подых разьпiраў грудзi. На вуснах выступiла соль. Шырока разтулiўшы вусны, але не выпускаючы кiнжалу з зубоў, Кiрым некалькi разоў глыбока ўздыхнуў...

Вартавы, нiчога не падазраючы, спакойна прыслухоўваўся да гукаў бою. Ён не заўважыў, як цёмны цень, сагнуўшыся, наблiжаўся з тылу.

З гарашчымi вачамi, як начны драпежнiк, Кiрым зрабiў апошнi скок i ўсадзiў кiнжал. Нават ня вохнуўшы, гайдук зь перарэзаным горлам, цяжка абвалiўся на рукi свайму забойцу.

Не губляючы час, Кiрым перавалiў вартавога праз скважню й, падхапiўшы яго за ногi, сапхнуў унiз з муру.

Глуха чмякнуўся труп за сьпiнай у Кандрата. Зьверху пачуўся ледзь чутны шопат:

- Хадзi, Кандрат, хутка...

Кандрат адразу-ж ухапiўся за вяроўку, i, з хуткасьцю, на якую дазваляў яго вялiзарны рост, узабраўся на мур.

Хутка зматалi вяроўку. Знайшлi прыступкi, вядучыя ўнiз i неўзабаве апынулiся з тылу панскага будынку. Адсюль да вежы рукой падаць...

Нецярпеньне так i падмывала Кiрыма, i толькi цяжкая рука Кандрата ўтрымала яго на мейсцы.

- Не сьпяшайся! Пасьпееш! - злосна прашапацеў ён. - Iх тут чатыры, а нас толькi двох.

Рослыя палякi, пiльнаваўшыя вежу, як i вартавы на муру перад гэтым, больш цiкавiлiся грукатам, даносячымся ад брамы, чым сваiм абавязкам. Яны раз за разам адбягалi ад свайго паста, каб зiрнуць на асьветлены вогнiшчамi пляц каля гарматы.

Раптам, у супрацьлежным канцу падворку, у стайнi, выбухнуў пажар. З гучным трэскам занялася саламяная страха. Гарачыя языкi полымя з глухiм сыканьнем аблiзвалi чорную глыбiню ночы. Слупы iскраў фантастычнымi фантанамi разсыпалiся высока над бушуючым агнём... З насьцеж разчыненай брамы, з клубамi дыму, выносiлiся звар'яцелыя ад страху конi, аглашаючы паветра дзiкiм iржаньнем. На адзiн момант, у дыму мiльгнула раса бэнэдыктынца. Ён заўзята размахваў сваiм доўгiм кiем...

- Францiшак! - прашапацеў Кандрат. - Конi ратуе...

Асьлепленая агнём i страхам, жывёла пачала кiдацца па падворку, зьнiшчаючы й калечачы ўсё жывое, што траплялася на шляху.

Некалькi коней, шалёным галёпам, несьлiся на вежу. Вартавы, каб унiкнуць конскiх капытоў, падаўся ў тыл i... трапiў у жалезныя абдымкi Кандрата. Не марудзячы, Кiрым перарэзаў горла й яму.

Цяпер, карыстаючыся зь перапалоху, можна было дзейнiчаць сьмялей. Абодва адразу кiнулiся шукаць вартаўнiкоў. Дваiх паклалi на мейсцы, а трэцяга абяззброiлi й прымусiлi грукаць у нiзкiя чорныя дзьверы вязьнiцы. Зь лязом кiнжала каля горла вартавы некалькi разоў паўтарыў умоўны стук. З-за дзьвяроў пачуўся гучны, але прыглушаны мурам, голас:

- Хто там?

Вартавы не адказаў, толькi злосна зiрнуў на Кандрата. Кiрым нацiснуў кiнжалам яму на горла й, рашучым рухам галавы, загадаў яму адказаць.

- Я! Збых! - прахрыпеў палонны. - Ад пана Януша...

Ад сярэдзiны загрымела засаўка.

Кандрат падрыхтаваў меч i стаў побач Збыха.

Цяжка й з рыпам падалiся дзьверы, i ў iх зьявiўся неймаверна вялiзны чалавек, голы да пасу. Ён засланiў сабою ўвесь праход i выставiў уперад руку з паходняй, каб асьветлiць прышэльцаў. Кандрат адразу, з усяе сiлы, парнуў яго ў чэрава. Чалавек iкнуў, выпусьцiў паходню ды з храпам абвалiўся на сьпiну.

Падхапiўшы паходню, Кандрат праскочыў у дзьверы, за iм Кiрым прапiхнуў палоннага й увайшоў сам. Хутка зачынiлi дзьверы на засаўку, скруцiлi паляку за сьпiнай рукi, i аглядзелi памяшканьне. У левым куту чарнела дзiрка з прыступкамi ўгору, у правым прыступкi вялi ўнiз. Кiрым адразу аглядзеў верх вежы й, не знайшоўшы там нiкога, вярнуўся да Кандрата.

Прыступкi ў падзямельле былi мокрыя й сьлiзкiя ад цьвiлi. Зьнiзу пранiкала чырванаватае сьвятло й чулiся невыразныя галасы...

- Хто гэта? - указаў Кандрат на разпасьцёртага волата.

- Кат... - нехаця адказаў Збых.

- А шмат iх там унiзе?

Палонны не адказаў, паспрабаваў разарваць сьцiскаючыя рукi путы, але кiнжал Кiрыма йзноў прымусiў яго загутарыць:

- Двох... Яшчэ адзiн такi-ж, - указаў ён на забiтага - i пан Лазiнскi, ён тут Гараднiчым...

- Добра! Вядзi ўнiз! - загадаў Кандрат i мiргнуў Кiрыму - "маўляў, трымайся цяпер!"

* * *

Мiж тым, Францiшак, выгнаўшы коней са стайнi й разагнаўшы iх па падворку, гукнуў свайго "паслушнiка". Мiколка, за гэты час, управiўся падпалiць скiрты саломы, укладзеныя за грыднiцаю, i яны цяпер палалi, шугаючы полымем высока ў неба.

Пабраўшыся за рукi, абодва падпальшчыкi кiнулiся бегма да гарматы. Але па дарозе Францiшак перадумаў i завярнуў у другi бок. Абагнуўшы панскi будынак, яны выбеглi да вежы. Тут панавала цемра. Сьвятло ад пажару сюды амаль не дасягала. Мiколка з разгону спатыкнуўся аб нешта цьвёрдае й ва ўвесь рост грымнуўся аб зямлю. Кроў пырскнула з разьбiтага носу. Ён гучна засапцеў i абмацаў разьцягнуўшагася на сьнягу вартаўнiка.

- Ага! Знацца, Кандрат тут пабываў! - узрадаваўся Францiшак. - А гэта яго сьлед! За нос не бядуй! Дзе лес сякуць, там трэскi ляцяць! Ды ты-ж ня плач, Мiколка, а сьнегу прыкладзi.

Няшчасны хлапчук нiчога не адказаў, толькi яшчэ мацней пачаў сапцi, ды прыняўся старанна размазваць рукамi кроў. Уся цiкавасьць небясьпечнае выправы адразу зьнiкла, засталося толькi незадаволеньне й горкая крыўда. Мiколка ўжо не любiў Сыча за тое, што адправiў яго сюды, не любiў Францiшка за тое, што прывёў яго сюды. А болей за ўсiх не любiў старога Кандрата Тура, як галоўнага вiнаваўцы разьбiтага носу: паразкладаў забiтых па дарозе й ганарыцца яшчэ сваёй рысяй скурай на плашчы... А можа, Кандрат не наўмысьля паклаў таго тут? Можа, ён сам сюды ўпаў? Дый наўрад цi ён надзеў сёньня свой прыгожы плашч... Вось каб намаляваць яго так, у гэтым плашчы, у панцыры, зь пёрамi на шоламе прыгожы быў-бы малюнак! Вось-бы навучыцца маляваць... I так гэта хочацца Мiколку - намаляваць Кандрата - вялiкага, прыгожага й адважнага Кандрата, што ён забываецца пра свой боль i ўвесь аддаецца марам. Ён ведае, што гэтыя мары ня могуць зьдзейсьнiцца. Не для яго, беднага, бяздомнага валацугi, iснуюць сапраўдныя навука й мастацтва. А як-бы хацелася... I ён марыць, марыць...

- А ну, Мiколка, дапамажы мне перасунуць гэты парог у другое мейсца. Каб не мазолiў тут вачэй... i насоў, - чуецца голас Францiшка. Салодкiя мары абрываюцца. Мiколка хапае за нагу забiтага й дапамагае адцягнуць яго падалей з дарогi. Знаходзяць другога й трэцяга, i цягнуць iх таксама ўбок. Калi з гэтым скончана, Францiшак паварочваецца да Мiколкi й сур'ёзна кажа:

- Тут у вежы, зараз, Кандрат i Кiрым. Яны Ваяводу ратуюць, хутка вернуцца. Дык ты сядзi тут i чакай на iх, дапаможаш iм з Замку выбiрацца, ды й сам разам зь iмi адыходзь... На мяне не чакай... Я пабягу гаспадарку аглядаць. А каб табе боязна не было, на вось меч, што ад палякаў застаўся, ён большы за твой. Ты-ж умееш сячы? Праўда? - I Францiшак у думках усьмiхаецца, бо Мiколка нават i дзьвюма рукамi наўрад цi здоляў-бы секануць iм. - У вежу ня грукай. Перапалохаць можаш. Зразумеў? Ну бывай, хлопча... Беражыся. - I, махнуўшы рукой, Францiшак пусьцiўся бегма й зьнiк у цемры.

Мiколка прыцiснуўся да муру й, дрыжучы ад холаду й страху, прыняўся чакаць...

А Францiшак, тым часам, выскачыў на асьветленую пажарам плошчу. Частка абаронцаў тушыла стайню, частка - скiрты саломы.

Капейшчыкi шыхтавалiся ў лаву за гальлёвым валам. Злаўрога паблiсквалi наканечнiкi дзiдаў.

Брама здавала. Пад аглушаючыя ўдары бервяна, з завесаў вылазiлi вялiзарныя вызубленыя цьвiкi. Вось-вось брама абрынецца...

Каля валу зьяўляюцца гайдукi з паходнямi... Пан Януш спакойна выцягвае меч i становiцца на чале лавы капейшчыкаў. Яго гучны голас, аддаючы загады, гучыць спакойна й упэўнена. Францiшак, зь мiжвольнай пашанай, глядзiць на старога ваяўнiка.

Гарматчыкi запальваюць даўжэзную паходню й падсыпаюць порах на палiцу. Брама вось-вось абвалiцца... Яшчэ ўдар, другi, i хваля напасьнiкаў уварвецца ў Замак...

Думкi Францiшка гарачкава працуюць:

- Што рабiць? Як выратаваць Сыча, якi напэўна ўварвецца першым i трапiць пад стрэл гарматы? Што прыдумаць? Куды кiнуцца?...

Гайдукi падпальваюць гальлёвы вал. Пан Януш паварочваецца да гарматы... Зараз ён падасьць каманду... I тут...

Францiшак выхоплiвае паходню ад аднаго з гайдукоў i, на злом галавы, бяжыць туды, дзе бачыў перад гэтым бочкi з порахам...

Гайдук разгублена глядзiць яму ўсьлед, не разумеючы, што сталася са сьвентаблiвым айцом...

Апошнi ўдар у браму, i...

* * *

Кандрат i Кiрым, засланяючыся палонным вартаўнiком, асьцярожна спускалiся па сьлiзiх прыступках у падзямельле. З чорнае, заплясьнелае столi падаюць кроплi вады. У нос ударыў гнiлы задух - разкладаючайся саломы, гною й плесьнi. Гук бiтвы сюды не дасягаў, затое выразна стала чуваць галасы двох чалавек, гутарыўшых мiж сабою:

- ...так, Вяльможны Пане, ужо тры днi не даю яму нi пiць, нi есьцi. Ужо ўсю сьцяну языком вылiзаў... Можа, пан загадае яму языка выдраць, псебрату?

- Не, не! Заўтра дасi яму кавалак хлеба ды кубак вады, каб не падох да прыезду Яснавяльможнага Пана Станiслава. Як там, наверсе, у паня Януша ўсё добра пойдзе...

У гэты момант страшэнны выбух скалатнуў паветра. Гутарка абарвалася. Кандрат з трывогай азiрнуўся. Палонны йрвануўся ды з крыкам: "Да зброi!", кiнуўся ўнiз.

У два скачкi Кiрым дагнаў яго й усадзiў яму кiнжал у карак.

Сьмяротна паранены Збых замоўк, але ягоны крык зрабiў сваю справу. Лазiнскi, выхапiўшы меч, засланiў праход. За iм стаў здаравенны кат зь сякерай.

Са злосьцю кiнуўся Кандрат на Гараднiчага. Мiж iмi завязаўся бой не на жыцьцё, а на сьмерць. Кiрым i кат мусiлi заставацца бязьдзейнымi.

Нарэшце Кандрат пачаў пакрысе цiснуць свайго супрацiўнiка. Лазiнскi адступiў некалькi крокаў у тыл.

I тут Кiрым, як пацук, прасьлiзнуў у прасторнае памешканьне падзямельля, апынуўшыся тварам у твар з азьвярэлым волатам. Кат узмахнуў сякерай, але Кiрым пасьпешна адскочыў убок, i, не чакаючы другога замаху, кiнуў зь сiлай кiнжал змагацца з такiм асiлкам мячом было немагчыма.

Кiнжал патрапiў у самае сэрца. Кат дзiка вылупiў вочы, адвесiў нiжнюю губу й выпусьцiў з рук сякеру... Зрабiўшы крок наперад, ён усiм цяжарам звалiўся на каменную вiльготную падлогу, заганяючы кiнжал яшчэ глыбей. У яго сьпiне паказалася дзюбка кiнжала...

Кiрым хуценька падхапiў сякеру й, зь дзьвюх рук, секануў Лазiнскага па галаве. Вострае лязо затрымалася толькi на сталёвым нагруднiку...

Кандрат абцёр рукавом потны лоб i прамовiў:

- Ну, здаецца, усё... А спрытна ён умеў мячом... Цяпер Ваяводу шукаць. Хутка!

На сярэдзiне памяшканьня, у якiм адбывалася гэтая кароткая бойка, горача палала жароўня. Наўкола валялiся ў бязладзьдзi розныя клешчы, скабы, шворны катаўскае знарадзьдзе. Каля аднае сьцяны высiлася маскоўская дыба й вiсеў таўсьценны бiзун. Далей, на сьценах - паразьвешаныя розныя гакi, ланцугi, петлi, абручы. У куту ўзвышаюцца цiскi для крышэньня косткаў...

У супрацьлежнай сьцяне - чарнее вузкая шчылiна праходу. Адтуль даносiцца лязганьне ланцугоў i стогны - там сядзяць вязьнi.

Асьвятляючы сабе дарогу паходняй, Кандрат i Кiрым кiнулiся туды. Па баках праходу цямнеюць некалькi дубовых дзьвярэй, з квадратовымi дзiркамi, у якiя мог пралезьцi чалавечы кулак. Адтуль выглядалi насьцярожаныя, змучаныя вочы. Нявольнiкi, хаця й чулi гукi бойкi, аднак ня ведалi, што гэта мае значыць, i таму маўклiва сачылi за ўзброенымi незнаёмцамi. Стогны зацiхлi. Думка аб тым, што гэтыя незнаёмцы нясуць волю, паветра й радасьць, не прыйшла нi каму зь iх у галаву.

- Гэй! - павярнуўся да адной дзiркi Кандрат. - Дзе тут замкнулi Ваяводу Фёдара з Грозава?

Нявольнiк адразу адступiў у цемру. Толькi забразгацелi ланцугi...

- Гэй, не дурыся! - гукнуў Кандрат у дзьверы. - Пытаюся цябе, дзе тут Ваявода Грозаўскi?

- Калi гэта той, што да яго сам пан Януш прыходзiў, - пачуўся голас з суседнiх дзьвяроў, - то ён тут, побач... Наступна за мною... Слабы надта...

Абодва пасьпешна кiнулiся да ўказаных дзьвяроў.

- Ваша Сьветласьць?... Ваша Сьветласьць, вы тут?

У адказ пачуўся слабы стогн.

- Ваша Сьветласьць, гэта я, Кандрат Тур... I Кiрым тут... Ваша Сьветласьць...

- Ты кажы зашмат! - раззлаваўся Кiрым. - На сякера, сякай! Ваявода слабы!

- А цi вам, Шляхетныя Рыцары, пан Гараднiчы ключэй ня даў? - пачуўся йзноў той-жа голас.

- Якiя тут, да д'ябла, ключы! - прабурчэў Кандрат. - Ты кажаш, што ключы ў Гараднiчага?

- Так, пане Рыцар!

- У гэтага Лазiнскага, цi Лазоўскага, цi чорт яго бацьку ведае як яго там? Га?

- Ну так, у Вяльможнага Пана Лазiнскага,... - асьцярожна адказаў голас, уласьнiк якога, вiдаць, пачынаў здагадвацца, з кiм гутарыць, аднак баяўся верыць у такое шчасьце.

Кiрым бегма кiнуўся да разпасьцёртага шляхцiца й хутка вярнуўся, грукочачы кальцом з ключамi...

Ваявода Фёдар ляжаў у куту на ахапку гнiлой саломы. Схудзелы яго твар густа зарос валасамi й пакрыўся брудам. Безуладныя рукi - нерухома выцягнутыя ўздоўж цела. Чорныя бранзалеты кайданоў выдзялялiся на тле белае скуры. На Фёдару былi надзетыя грубыя палатняныя порткi, брудныя й падзёртыя. Нi кашулi, нi чаравiкоў... Можна было падумаць, што гэта ляжыць высахлы труп, каб не палаючыя шчасьцем вочы ды зубы, прыадкрытыя ў слабой усьмешцы.

Кандрат i Кiрым упалi на каленi перад сваiм Ваяводай i пакрылi ягоныя рукi сваiмi пацалункамi. Буйныя сьлёзы кацiлiся па шчаках усiх трох.

- Ваша Сьветласьць, нарэшце... - стагнаў Кiрым, пераборваючы горкiя спазмы ў горле. - Нарэшце мы адшукалi цябе...

- Кандраце... пiць... - ледзь чутна прашапацеў Фёдар.

Кандрат стрымгалоў кiнуўся шукаць вады, а Кiрым загрымеў ключамi, адмыкаючы жалезныя бранзалеты з рук i ног палоннага.

Напiўшыся вады, Ваявода падбадзёрыўся. Голас яго памацнеў, рукi адчулi прылiў сiл, i ён спрабаваў устаць. Аднак з гэтага нiчога ня выйшла.

- Колькi гэта часу прайшло? - спытаў ён.

- Каля двох тыдняў, Ваша Сьветласьць, - адказаў Кандрат, падымаючы Ваяводу на рукi.

- А як я аслабеў за гэты час... - зьдзiвiўся Фёдар. - Нават на ногi не магу ўстаць, - i, павярнуўшыся да Кiрыма, загадаў - Паадмыкай рэшту вязьняў!

Вызваленыя людзi, са сьлязьмi шчасьця на вачах, кiдалiся цалаваць Кiрыму рукi й ногi. Сiвенькая бабулька ўвесь час хадзiла за iм сьледам i паўтарала:

- Сыночак ты мой родненькi, век буду Богу за цябе малiць, дарма што ты татарын...

Кiрым адмахваўся ад яе, як ад мухi, i пасьпешна працаваў ключамi.

Кандрат, тым часам, знайшоў такой-сякой вопраткi й напрануў яе на Ваяводу, адначасна разказваючы яму ўсё здарыўшаеся.

Кавалак хлеба падмацаваў Ваяводу й даў яму сiлы ўстаць на ногi.

Зь цёмнага праходу пачалi вылазiць брудныя, змучаныя людзi й накiроўвацца да выхаду. Аднак Кандрат заступiў iм дарогу, i, заглушаючы iхныя радасныя, узбуджаныя галасы, загутарыў:

- Слухайце людзi! Куды-ж вы? Спачатку апранiцеся! Хто-ж то бачыў, босымi на сьнег ды мароз? Ноч там. Ды зброю прыхоплiвайце, там на гары бой iдзе! Сыч з апрышкамi Замак бярэ, дык падтрымаеце яго, па панах з тылу ўдарыўшы. I не сьпяшайцеся выходзiць, я першы пайду! Зразумелi? Зьдзiрайце лахi з гэтых душагубаў! - паказаў ён на забiтых. - Яны iм ужо не патрэбныя.

- Слухай, Кандраце, ты сказаў, што Сыч Замак бярэ? Гэта якi Сыч? Можа той, што на яго Васiля паслалi?

- Той самы! Каб ня ён, дык вавек нам-бы Вашай Сьветласьцi не знайсьцi! Малайчына Сыч! Шкада толькi, што ў апрышках ён...

Фёдар задумаўся. Маўчаў i Кiрым. Каля iх сабралiся ўсе вязьнi, узброеныя хто чым - жалезныя скобы, кавалкi ланцугоў, дзьве сякеры, два мячы, дошка ад лавы... Усiх было чалавек каля дваццацi - змучаныя й слабыя, але рашучыя. Бабулька й тая ўзброiлася: - дрыжучай, пажоўклай рукой зацiскала востры ражон, на якiм каты смажылi мяса над жароўняй.

Рушылi к выхаду. Першым iшоў Кандрат, падтрымлiваючы Ваяводу. За iм Кiрым з узьнятай паходняй, i рэшта вязьняў.

Па меры таго, як падымалiся па сходах, усё выразьней даносiўся гуд бойкi. Нэрвовыя дрыжыкi прабiлi кожнага.

Кандрат прыслухаўся каля дзьвярэй i памаленьку адсунуў засаўку. Адчынiў дзьверы. Сьвежае марознае паветра й грукат бойкi ўварвалiся ў глухiя сховы вежы. У Ваяводы закруцiлася ў галаве, i ён згубiў прытомнасьць.

Кандрат узвалiў яго на плячо й, выцягнуўшы меч, крочыў наперад. Кiрым не адставаў, зорка ўглядаючыся ў бакi.

Натоўп ап'янелых вязьняў, ня ў сiлах стрымаць радасны гогат, вывалiў са зьнявiднае вязьнiцы. Слабейшыя падалi безпрытомныя, мацнейшыя хiсталiся на нагах як п'яныя. Упала й бабулька, моцна зацiснуўшы свой ражон. Але людзi хутка падымалiся й гуртавалiся ў купу, каб ударыць па гайдуках, а бабулька так i засталася ляжаць, разьмятаўшы па сьнягу свае сiвыя, як сам сьнег, валасы. Ня вытрымала старэнькае сэрца, не ўтрымалася душа ў змучаным, кволым целе...

Кандрат i Кiрым, аддзялiўшыся ў цемры ад грамады вязьняў, моўчкi падалiся да сходаў на мур.

Раптам, ад муру аддзялiлася людзкая постаць. Кандрат занёс над галавой меч. Кiрым выхапiў кiнжал...

- Дзядзька Кандраце, - пачуўся шопат - гэта я, Мiколка. Я вас адразу пазнаў...

На душы ў Кандрата зрабiлася неяк лёкка-лёкка, як-бы вялiзны цяжар звалiўся з плеч, i ён спытаў:

- Што-ж ты тут робiш, басяк? Дзе Францiшак?

- Ня ведаю дзе. Пабёг... Загадаў вас чакаць, i во, меч даў, каб дапамагаў вам. А я носа разьбiў...

Кандрат усьмiхнуўся. Рушыўшы ўжо дагары па сходах, iзноў запытаў:

- Як-жаж гэта ты, з носам? Чаго пад ногi не глядзiш?... Балiць?

- Ужо не... Гэта-ж вы тут наразкiдалi забiтых, а я й разьбiў. Дзядзька Кандрат, а дзе Ваявода?

- Тут ён, тут, сынку. Ты памаўчы трохi. Добра?

Улезьлi на мур. Прымацавалi вяроўку. У гэты час, па падворку пранеслася група коньнiкаў, бразгатаючы панцырамi й зброяй...

Першага спусьцiлi Мiколку, за iм безпрытомнага Ваяводу. Кандрат злазiў памаленьку, затое Кiрым проста скацiўся, мала не папалiўшы сабе далоняў.

Цемра ночы праглынула аддаляючыяся й маўклiвыя постацi з каштоўнай ношай.

А бiтва працягвалася...

24. ДУША

Конны разьезд, высланы Васiлём, рысьсю наблiжаўся ка Камянцу. Густая непраглядная цемра шчыльнай завесай агарнула зямлю. Пушча маўчыць, нi гука. Толькi рэха таямнiча й прыгнятаюча, туруе скачучаму аддзелу.

- Што за нячыстая сiла? - мармыча пярэднi коньнiк, азiраючыся па бакох. Зь вечару, здаецца, зоркi пачалi паказвацца, чыстае неба было. А зараз якая трасца iх пабрала?... Цi мо' хмары панаперла, цi як?

Аддзел сьпяшаецца. Дый хто не сьпяшаўся-бы ў такую цёмную ноч сярод бязконцай засьнежанай пушчы? Жудасна...

Уперадзе, на небасхiле, пачынаюць невыразна мiгацець зарнiцы. Паступова павялiчваючыся, чырвоны водсьвет зарумяньвае край неба. Крывавая зара трапятлiва снуецца ў хмарах.

- Пажар, цi што? - стрымлiвае каня пярэднi коньнiк.

- Цi не ў Камянцы? - пагаджаецца другi. - Мо' йзноў апрышкi?...

Аддзел затрымоўваецца й нерашуча топчыцца на дарозе. Што рабiць? Цi заварочваць i падымаць сотню, цi праехаць далей i даведацца, што гарыць?

У гэты момант, асьляпляюча ўспыхвае блiскаўка, i нiзкi раскацiсты ўдар уструхнуў паветра...

- Сьвят, сьвят, сьвят, - хрысьцiцца дзясяцкi. - З намi хрэсная сiла... Ганi да Васiля, - паварочваецца ён да свайго суседа, - а мы трохi далей паедзем... Сьвяты Божа, Сьвяты Несьмяротны, зьлiтуйся над намi...

Адзiнокi коньнiк адразу выносiцца з аддзелу й галёпам зьнiкае ў цемры. Рэшта насьцярожана прыслухоўваецца да зацiхаючага цокату падкоў i нясьмела рухаецца далей.

Водблiскi пажару злавешчымi пералiвамi гуляюць па хмарах, то ўспыхваючы, то згасаючы.

На дарозе робiцца вiдней. Чырваньню iскрыцца сьнег. I раптам, зусiм неспадзявана, абрываецца лес. Уперадзе разьлеглася засьнежаная раўнiна, асьветленая пажарам. Гарыць Замак! Чырвонай дзiркай, як вялiзарная пашча нейкага страшыдла, выскалiлася брама... Даносяцца няясныя крыкi й гукi бойкi. На тле пажару вiдаць, як на мурох мiтусяцца ўзброеныя людзi...

- Прэсьвятая Багародзiца... Гэта яны, апрышкi... - шапоча дзясяцкi, i, павярнуўшыся да аднаго з вояў, загадвае: - Ганi й ты ў Турна! Ды скажы, каб коней не шкадавалi...

* * *

Ваявода Фёдар прачнуўся, калi ўжо шарэў ранак. Яго першапачатковая безпрытомнасьць непрыкметна перайшла ў моцны асьвяжальны сон. Не разумеючы, дзе ён знаходзiцца й што зь iм робiцца, Ваявода скiнуў зь сябе цёплы кажух, ад якога прыемна пахла хлебам i аўчынай, сеў i агледзеўся. Вакол глухi лес. Некалькi наладаваных вазоў i саней мiрна пазадзiралi дагары аглоблi. Асядланыя конi, папрывязаныя да дрэваў, супакойна жуюць сена. Непадалёку гарыць невялiкае вогнiшча, над якiм вiсiць апэтытна паруючы казан. Наўкола сядзяць узброеныя людзi й гутараць у паўгаласа...

Ваявода абмацаў сваю пасьцель: санi высланыя пахучым сенам i прыкрытыя мяккай раднiнай... I тут толькi прыпомнiў сабе ўсё, што здарылася ўчора. Буйная радасьць ахапiла душу: Ён вольны! Сярод сваiх! Божа! Як гэта добра, як радасна адчуваць сябе вольным! Удыхаць поўнымi грудзьмi сьвежае, марознае паветра!...

Ваявода падняўся на ногi й зрабiў некалькi крокаў. У галаве закружылася цi то ад шчасьця, цi то ад слабасьцi...

Даўно ўжо ня мог ён вось так крочыць па зямлi, па сьнегу туды, куды хацелася, прыкуты ланцугом да сьцяны ў вечнай цемры сьмярдзючае вязьнiцы. Набраў у прыгаршчы сьнегу й разьцёр iм гарашчы твар, яшчэ раз, i яшчэ...

- Гляньце! Ваявода!... - пачуўся звонкi дзявочы голас.

Людзi каля вогнiшча паўскоквалi, паздымалi шапкi. Сярод iх Ваявода пазнае Кiрыма й Кандрата. Побач зь iмi стаiць зусiм малы хлапчук з шырака разкрытымi вачамi. Далей - прыгожая дзяўчына ў кальчузе й зь мячом пры баку, тры незнаёмыя воi, i перастрашаны дзед - з выгляду чэляднiк.

Фёдар падсеў да вогнiшча. Запрасiў сядаць рэшту й, трохi памаўчаўшы, прамовiў:

- Дзякую вам, добрыя людзi! Хто з вас Сыч?

- Яго тут няма, Ваша Сьветласьць. - адказаў Кандрат. - Затрымаўся нешта... Можа й сапраўды Камянец узяў, а можа, не давядзi Бог, i...

- Што, i...?

- Можа, здарылася што, кажу.

Ваявода спахмурнеў i змоўк. Доўга ўглядаўся ў гарачыя вуглi. Потым абвёў цяжкiм дапытлiвым паглядам прымоўклых людзей i загадаў:

- А ну, Кандраце, скоч-ка да Камянца, ды пабач. Можа й сапраўды прыйдзецца ў Берасьце гнаць за падмогай... Не пакiну я Сыча ў бядзе!

Кандрат адразу-ж ускочыў, накiнуў свой плашч, адвязаў каня й хутка зьнiк з вачэй у гушчары.

Твары прысутных паясьнiлiся, заўсьмiхалiся. I, гледзячы на радасную ўсьмешку Дашы, Ваявода ўспомнiў Марылю. Моцна закалацiлася сэрца, i шырокая прыветная ўсьмешка сама вылезла на вусны.

Кiрым падкiнуў у вогнiшча дроваў. З трэскам узьвiлося полымя.

Падмацоўваючыся гарачым ворывам, Ваявода разпытваў апрышак аб iхным лёсе, якi штурхнуў iх на шлях беззаконьня. Жаль i пашана да гэтых няшчасных агарнулi яго сэрца, калi ён услухваўся ў iхныя жудасныя апавяданьнi аб зьдзеках i пакутах, якiя прыйшлося выцярпець ад Ягайлавых паплечнiкаў, гэтым простым i шчырым сялянам.

Кандрат не вяртаўся...

Ваявода пасьпеў пераапрануцца, выбраць зброю з запасаў Сыча й, з дапамогай Кiрыма, падправiць бараду й вусы так, што хутка прыняў выгляд, належны яго асобе (к вялiкаму задавальненьню Мiколкi, якi нiяк ня мог паверыць, што гэта й ёсьць Ваявода).

Сабралiся ўжо пасылаць другога ганца, калi зь лесу данесьлiся галасы людзей i фырканьне коней. Гэта быў Кандрат, у суправодзе дзесяцi капейшчыкаў на чале з самiм Васiлём.

Убачыўшы Ваяводу, слаўны Сотнiк саскочыў зь сядла й бегма кiнуўся насустрач. Фёдар чакаў з працягнутай рукой...

- Ваша Сьветласьць! Цi не пасьнiў я гэта? - ускрыкнуў Васiль, пацiскаючы працягнутую яму руку. - Цi гэта сапраўды ўсё дзеецца? А мо' я яшчэ сплю?...

- Не, Васiль, ня сьпiш!... Як ты трапiў сюды?

- Гэтага-ж душагуба, Сыча, ганяў! Па сьляду яго й у Камянец прыйшоў. Дзякаваць Богу, што хаця Ваша Сьветласьць жывы й здаровы! Дорага ён заплацiць за гэта, пракляты лiхадзей! Каб мая воля, дык на мейсцы павесiў-бы...

- Пачакай! - перабiў Ваявода, - Каго?

- Вядома каго, Сыча!

- А каб мая воля, - запярэчыў Фёдар, - я-б яму зь мейсца залатыя шпоры й пас даў!

- Як шпоры й пас? Сычу?... Ён-жа толькi сёньня ўночы Камянецкi Замак захапiў, будынкi папалiў, залогу перабiў, i мала Прышынскага не павесiў...

- ...А мяне з Камянецкага падзямельля выратаваў!

- Так! - дадаў Кандрат. - Каб ня Сыч, мы з Кiрымам нiчога не парадзiлi-б!... А Прышынскi - варты шыбенiцы...

Васiль разгублена перавёў позiрк з усьмехненага Ваяводы на Кандрата, на Кiрыма, i далей на сваiх зьбянтэжаных вояў. Ён нiчога не разумеў.

- Як-жаж так?

- А сам Сыч табе нiчога не разказваў?

- Не...

- Сыч думай, што ты кунак[36] з Прышынскi... - зарагатаў Кiрым.

- Можа й так. Але вось слухай... - i Ваявода коратка разказаў усё, што здарылася за гэтую ноч.

- Што-ж ты мне адразу не сказаў, стары дурань?! - накiнуўся Васiль на Кандрата. - А я ледзь-ледзь утрымаўся, каб не паравешаць апрышак на мурох Замку. А той, Сыч, таксама цаца - маўчыць як вады ў рот набраў... Там нейкi манах яшчэ, прыглушаны й абапалены...

- Цi жывы ён? - не ўтрымалася Даша, хапаючы Васiля за руку. - Што зь iм?

- Здаецца, жывы яшчэ, але Прышынскi надта ўжо прасiў, каб яго першым павесiць. Кажа, што толькi празь яго Камянец i паў, - адказаў Васiль. I раптам павярнуўся да аднаго са сваiх вояў. - Ганi, што ёсьць духу, у Замак! Ды дапiльнуй, каб там безь мяне чаго ня здарылася!... Прышынскага - пад варту!

* * *

Вестка аб тым, што Сыч злоўлены, з Камянца хутка разьнеслася па ваколiцы, i каля брамы Замку сабраўся вялiкi натоўп сялян. Людзi пахмура заглядалi на падворак, дзе маўклiва тоўпiлiся зьвязаныя апрышкi, абкружаныя суровай вартай. Учарашнiя вязьнi, вызваленыя Кандратам i Кiрымам з падзямельля, былi тут-жа. Нiхто не даваў iм веры, што яны не апрышкi...

Пагарэлыя стайнi й грыднiца дымiлi. Груганьнё хмарай кружылася над галавой, прыглядаючыся павешаным i забiтым.

Узброеныя коньнiкi й пешыя, шчыльна ахоўвалi подступы й муры Замку.

Ваявода Фёдар ехаў у санях, ня маючы яшчэ сiлы сесьцi ў сядло. Васiль i яго людзi конна ахоўвалi санi, ахапiўшы iх паўколам. Даша й Мiколка трымалiся блiжэй да Кандрата й Кiрыма. Рэшта апрышак i палонны чэляднiк засталiся ў лесе пры абозе.

Ад натоўпу сялянаў аддзялiлася невялiкая група старыкоў i, паважнай нясьпешнай хадой, накiравалася насустрач наблiжаючамуся Ваяводзе.

Коньнiкi Васiля, з пахiленымi дзiдамi, адразу шчыльнай лавай засланiлi дарогу.

- З дарогi! - закрычаў Васiль, выцягваючы меч. - Не затрымлiвай!

Дзядзькi паскiдалi шапкi, але засталiся на дарозе. Упарта глядзелi на Васiля, не зьвяртаючы ўвагi на вострыя наканечнiкi дзiдаў.

- Чаго хочаце, людзi?! - гукнуў Ваявода, знакам стрымлiваючы разгневанага сотнiка, гатовага зьмесьцi з дарогi гэтую неспадзяваную перашкоду.

- Да шляхетнага пана Рыцара мы, - указаў на Васiля пярэднi высокi дзед. Паведамляюць людзi, што злавiў ён Сыча. Дык мы ўсёй грамадой прыйшлi...

- Так! Праўду кажа... - загула рэшта барадачоў.

- Ну й чаго хочаце? - злосна ўскрыкнуў Васiль.

- Госпадам Богам просiм, - упаў на каленi дзед, - аддай нам яго, Сыча гэнага. Павесiць чалавека ня штука, то й пан Прышынскi ўмеў, колам яму зямля, без суду й праўды. А ты, ад Гаспадара нашага, Вялiкага Князя Вiтаўта, закону й праўды абаронцам пастаўлены... Аддай нам яго - Сыча, знацца - а мы капой i суд учынiм... Як Бог сьвят, разсудзiм... Нiкому крыўды дарэмнай ня зробiм. Пэўна, ты сiлу й моц маеш, але роду ты Лiтоўскага, i звычаю Лiтоўскага ламаць ня можаш! Ад дзядоў i ад прадзедаў ён!... Каб не ў Каменцы ты на яго натрапiў, дык i мовы не было-бы, а так, не дай граху на душу прыняць. Унукi й праўнукi каб не саромелiся за нас...

Ваявода Фёдар заўсьмiхаўся, але Васiль раззлаваўся яшчэ болей, i гукнуў:

- Дай дарогу! Сам Гаспадар судзiць яго будзе! Ня вашага розуму справа!

- Дык, сам ня будзеш яго вешаць?...

- Кажу, што не! Дай дарогу! - i Васiль крануў каня.

Дзядзькi нерашуча разступiлiся. Запярэчваць аўтарытэту Вялiкага Князя не адважвалiся.

- Слухай, стары! - раптам гукнуў Ваявода. - Цi вашых Камянецкiх тут у падзямельлi не было часам?

- Як не было... Чалавек зь пяток. Мая Аглая таксама...

- Хадзi-ка сюды, на санi, ды разкажы!

Дзед баязьлiва зiрнуў на грознага Васiля, ня ведаючы, хто гэты худы й бледны чалавек у санях.

- Iдзi, калi кажуць! - стрымлiваючы ўсьмешку, сурова падбадзёрыў Васiль.

Дзед асьцярожна прайшоў праз ланцуг капейшчыкаў i нясьмела прысеў на крайчык саней.

Рушылi.

- Ну а зараз, - уздыхнуў Фёдар - раскажы, чым твая Аглая ўгнявiла Прышынскага?

- А ты хто будзеш, добры чалавек?

- Кажы, кажы, ня бойся.

Адчуваючы сябе як-бы палонным, дзед не знаўшоў нiчога лепшага, як разпавесьцi:

- Угнявiла, кажаш, добры чалавек? А ты вось паслухай, тады й мяркуй, угнявiла, цi не. Яно, вядома, кожны сваё правiць... кожны сваю праўду шукае, але Гасподзь Бог усiм людзям аднолькавы закон даў... Мая Аглая - кабета жвавая, i на язык вострая. А нi супраць мяне, а нi супраць каго iншага не змаўчыць. Але, дзякаваць Богу, пражылi мы зь ёй свой век, не наракаючы... Унукаў дачакалiся, ды й праўнукi хутка пойдуць... Ад людзей злога слова ня чулi, толькi дзякуюць. Яна, бачыш, добры чалавек, суседзяў лекавала - каму пуп забалiць, у каго скула якая, цi часам у плячох ламота, рознае... Зёлкi ды карэньчыкi зьбiрала, а яно й дапамагае. Усё чыстае зельле, бяз чараў, ты ня думай... Люд з цэлае ваколiцы да нас iшоў... Казаў ёй, што не давядзе гэта да дабра, але-ж дзе ты кабету пераломiш - правiць сваё, i ўсё тут. Прачуў пра тое Прышынскi - пра лекаваньне, знацца - а ў яго на тое лiха сабака занядужаў. Ну прывёз ён яго, сабаку свайго, - вялiзарны такi, аж страх зiрнуць... Шум з мысы пускае, ды еньчыць, лапамi тузае. Думаю - за дзень-другi здохне. А яна ўзялася каля яго, i ўдзень, i ўноч, поiць розным зельлем... аж праз тыдзень ачуняў сабака. За Аглаяй ходзiць, хвастом матляе як памялом - палюбiў, знацца... Забраў Прышынскi сабаку, надзякавацца ня мог, тры чырвонцы заплацiў... Аж праз тыдзень скача, злосны як чорт, i гайдукi зь iм. Кажа: зачаравала майго Ваграя, чараўнiца, затое й загрызьлi яго ваўкi... Ды бiзуном Аглаю, бiзуном... А яна ў крык - вядома, кабета - ды й абзавi яго душагубам. Яно вядома, пасьля хваробы сабака слабы, не парадзiў ваўкам, ну й заелi... Якая-ж тут чараўнiца? Наскочылi гайдукi, скруцiлi, i ў Замак пацягнулi... Адтуль i ня бачыў яе... Зь леташняе зiмы...

Стары замоўк. Нязьмерны жаль выклiкала ягоная згорбленая, насьцярожаная постаць. Ваявода нават не знайшоў для яго словаў пацехi, i сумна адвярнуўся. Было страшэнна сорамна, што ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм могуць рабiцца падобныя рэчы. На адзiн момант пашкадаваў, што адвёў Вялiкага Князя ад вайны з Польшчай, бо з Польшчы йшло гэтае свавольле й разкiлзанасьць шляхты...

- Ваш Сьветласьць! - пачуўся голас Васiля. - Прыехалi!

Фёдар страпянуўся, агледзеўся. Санi стаялi ў падворку Замку.

- Сыча!

Капейшчыкi мiгам выканалi яго загад, i Ваявода ўбачыў перад сабою маладога, рослага мужчыну, са сьмелым i дзёрзкiм позiркам.

- Ты Сыч?

- Я, Ваша Сьветласьць!

Ваявода вылез з саней, i пераразаючы матузы на руках атамана апрышак, прамовiў:

- Дзякую! Шкада, што не ў маёй волi адпусьцiць цябе, аднак зраблю ўсё магчымае, каб палекчыць твой лёс!

- Дзякую, Ваша Сьветласьць, але я не адзiн...

- Ведаю! I што змагу, тое зраблю! - i, указаўшы на сычанятаў, загадаў: Зьняць матузы й павялiчыць варту! Дзе Прышынскi?

- Сюды, Ваша Сьветласьць, - указаў вартавы на панскi будынак.

Стары сялянiн, бачачы, зь якой пашанай i паслухмянасьцю ўсе выконваюць загады й жаданьнi "добрага чалавека", якi раптам стаў "Вашай Сьветласьцю", спалохаўся, а пры iменi Прышынскага перастрашыўся зусiм. Дасюль ён быў пэўны, што Камянецкi пан ужо не жыве. А тут на табе... I першым яго рухам было падацца ўбок, падалей ад лiха. Аднак ахова Ваяводы рашуча засланiла дарогу й даволi недвузначна дала зразумець, што без дазволу адыходзiць нельга.

- Прапаў цяперака й я... - прашапацеў перастрашаны дашчэнту дзед, iдучы сьледам за Фёдарам.

Папрабавала адлучыцца й Даша, а й у яе нiчога ня выйшла. Аднак яна выявiлася адважнейшай за дзеда й, злавiўшы Ваяводу за плашч, ускрыкнула:

- Ваша Сьветласьць, дазвольце Франьшiшка знайсьцi... Ён у манаха перабраны...

- Iдзi! - згадзiўся Фёдар. - Кiрым, дапамажы ёй!

- Ён, здаецца, вунь у той клунi! - крыкнуў Васiль аддаляючайся пары. Дзед з зайдрасьцю й зьдзiўленьнем пачухаў патылiцу й прамарматаў:

- А мне, бачыш, Аглаю й няможна пашукаць. Знаць, нагаварыў я задужа, лiха матары...

Прышынскi, пад аховай двох капейшчыкаў, нерухома сядзеў у той-жа залi, дзе яшчэ так нядаўна вячэраў у кампанii пана Януша й Лазiнскага. Чакаў Ваяводу, i ў глыбiнi душы спадзяваўся, што, можа, ён не прыедзе, што гэта ўсё проста так... Шкадаваў страшэнна, што не паслухаў Януша й ня ўцёк сваечасова, а цяпер ужо запозна... А можа, не запозна?.. Можа, яшчэ ня ўсё згублена? Што калi раптам схапiцца зь мейсца, сарваць са сьцяны меч цi сякеру й паспрабаваць вырвацца на волю, ды ўцякаць у Кракаў, пад апеку Караля? Але дзе там... Як прарвесься праз поўны падворак войска?! Iх там поўна й на мурох, i каля брамы, i за мурамi... Усюды...

Разчынiлiся дзьверы. Прышынскi ўздрыгануўся й безуладна сасьлiзнуў з крэсла на каленi... Заенчыў:

- Прабач... Ваявода!... Прабач, нехаця я... Пад прымусам... Ох, моцы маёй няма... Прабач... Вiнен я, вiнен... Халопам тваiм буду, конюхам... Прабач... Зьлiтуйся...

На парозе стаяў Ваявода Фёдар, грозны й няўмольны. Вочы яго гарэлi, шчокi - упершыню пасьля вызваленьня - пакрылiся бледным румянцам. Побач зь iм Васiль са злоснай i пагрозьлiвай усьмешкай, чырвоны рубец на шчацэ пабарвавеў i разьдзьмуўся. Далей бачныя - Сыч, Кандрат, i некалькi драпежна вострых дзiдаў.

Ваявода падыйшоў к палоннаму. Ад агiды й ненавiсьцi дрыжэлi рукi - так i хацелася з усяго размаху ўлiць ботам у гэты спатнелы, перастрашаны твар, з абвiслымi дрыжучымi вусамi. I толькi гонар Драба ўтрымаў Фёдара ад гэтага ганебнага ўчынку. Палонны ўжо пакараны тым, што ён палонны. А ўперадзе прадстаiць суд...

- Дзе Каралеўскiя граматы? - ледзь чутна запытаў Ваявода. Гнеў яму перашкаджаў гаварыць.

- Усё ёсьць, Ваша Сьветласьць... Усё схаронена... Наверсе ў каплiцы, там граматы, там i панцыр Вашай Сьветласьцi, i пас, i шпоры, i шчыт... I ўсё - па шчаках Прышынскага кацiлiся сьлёзы. - Прабач, Ваявода... Пашкадуй... Не губi...

Ад такога абароту справы, дзед адразу пасьмялеў, i, кашлянуўшы для большай адвагi, папрасiў:

- Ваша Сьветласьць, калi ласка, спытай, дзе мая Аглая. Ён ведае!

- Прабач, Ваявода... Гэта ня я вiнен... - малiў далей Прышынскi, не зьвяртаючы ўвагi на дзеда. - Пан Януш настаяў...

- Чуеш, быдлiна, што стары пытае? Адказвай яму! - зацiскаючы кулакi, загадаў Васiль.

Прышынскi пасьля арышту Сычанятаў, пасьпеў агледзець увесь замак, ды бачыў Аглаю, i таму, не адказваючы на пытаньне, падпоўз да Ваяводы й кiнуўся цалаваць яму боты.

Фёдар з агiдай адступiў i выразна зiрнуў на вартавых. Аднак воi не пасьпелi - Васiль злосна штурхнуў палоннага нагой, i, ня ў сiлах стрымаць накiпелы гнеў, раўнуў:

- Адказвай, падла! Дзе яго кабета?

- Яна... Яна тут недалёка... Каля вежы...

- Якой вежы?

- Там, дзе вязьнiца... Ох... Прабачце мне... Прабачце!...

Дзед паважна пакланiўся Ваяводзе й запытаў:

- Дазволь мне, Ваша Сьветласьць, пайсьцi да Аглаi? Знудзiўся я за ёю, дый да хаты йсьцi пара...

- Пачакай, стары! - запярэчыў Ваявода. - Зараз разам пойдзем. Я й сам на вязьнiцу зiрнуць хачу. - I, павярнуўшыся да Васiля, загадаў: - Каля каплiцы выставiць варту! Прышынскага ў кайданы!... Паедзе да Гаспадара на суд! - i рушыў к выхаду.

На хаду, яго ўвагу прыцягнуў хлапчук, якi, разкрыўшы рот, прагавiта ўглядаўся ў адзiн з малюнкаў на сьцяне. Хлапчука гэтага Ваявода ўжо ведаў зь лесу, але захапленьне, зь якiм ён прыглядаўся да кожнае рыскi на палатне, яго зацiкавiла. I, клiкнуўшы Кандрата, Фёдар запытаў:

- Чаго гэта ён так? Нават i ня чуе нiчога.

- А ён, Ваша Сьветласьць, хворы на маляваньне. Якi пень, цi кавалак бяросты, нiколi не прапусьцiць, увесь да чарнаты абмалюе. Торбачку з вугалём за сабою носiць... Нават есьцi забываецца, усё малюе.

- Мiколка, - ласкава гукнуў Ваявода.

Хлапец не варухнуўся.

- Мiколка! - гучней гукнуў Ваявода.

Хлапец уздрыгнуўся, як-бы прабуджаючыся раптоўна ад салодкага сну, i з выразам жалю зiрнуў на Фёдара.

- Мiколка, ты любiш маляваць?

- Так, Ваша Сьветласьць, вельмi...

- А пакажаш мне, як ты малюеш?

- Я ня ўмею, Ваша Сьветласьць... Хацеў дзядзьку Кандрата намаляваць, ды не магу...

- Зможаш, Мiколка, прыйдзе час... А зараз, хадзем!

Мiколка радасна ўсьмiхнуўся, i, рушыўшы сьледам за Ваяводай, паказаў Прышынскаму языка...

На Замкавым пляцы ўсё выглядала йначай, чым перад прыездам Ваяводы. Сычаняты, разьмясьцiўшыся на купах гальля й саломы, з апэтытам перакусвалi салам, каўбасамi й шынкамi, здабытымi ў Замкавых склепах. Адтуль-жа дасталi пiва, мёд i вiно. Варта, хаця й шчыльная, аднак прыязная, абменьвалася з апрышкамi жартамi, i над пляцам лунаў разкацiсты рогат.

Каля бярвеньчатай клунi стаяў зьбянтэжаны Кiрым, ня ведаючы, цi йсьцi шукаць Ваяводу, цi заставацца й надалей пры Дашы й Францiшку.

Чорная гармата панурай пашчай пазiрае на браму - ёй так i не ўдалося вырыгнуць зь сябе агонь i сьмерць.

Накiроўваючыся да вежы, Ваявода паклiкаў Кiрыма. Той з радасьцю падбег.

- Ну? Знайшлi?

- Так, Ваша Сьветласьць, але ён дрэнь, шабаш... Даша плакаць шмат... Францiшка - Ваша Сьветласьць пытае... Перад сьмерць мая, кажа, Ваяводу пабачыць хачу...

У гэты час падыйшлi да вежы. Хмурная яна, пачарнелая й жудасная. Чорнай плямай чарнее адтулiна дзьвярэй...

Ваявода ўздрыгнуў. На сьнягу разпласталася невялiчкая жаночая постаць. У руцэ зацiснуты ражон...

Выпярэджваючы Ваяводу й пачот, уперад кiнуўся дзед i ўкленчыў перад бабулькай.

- Аглая! Аглаша!... Як-жаж так?... А як-жа да хаты? - замармытаў бядак. Даў Бог, добрыя людзi прыйшлi, а ты... Аглаша... - дзед уздрыгваў, як у лiхаманцы, прыцiскаючы да грудзей скарчанелыя рэшткi сваёй жонкi. - Аглаша... Ня трэба... Унучаты там чакаюць... Ня трэба, Аглаша...

Па шчаках Ваяводы пакацiлiся буйныя сьлёзы. Васiль адвярнуўся й кусаў сабе вусны. Яму было бязконца сорамна гэтага сiвога дзеда, каторага ён зусiм яшчэ нядаўна наважваўся таптаць канём... Кандрат моргаў вачамi й сiлiўся праглынуць горкi камяк, зацiскаючы горла. Кiрым, Сыч i капейшчыкi голасна сапцелi насамi... Мiколка ўткнуўся тварам у Кандратаў плашч i плакаў наўзрыд. Яму раптам прыпомнiўся ягоны дзедка Макар - сьляпы гусьляр - такi-ж сiвы, як i гэтая бабулька. Толькi тады ў дзеда была разьсечаная галава, i нiхто над iм ня плакаў, а багаты Рыцар выкрыкваў праклёны...

Дзед замоўк. Ён прыгнечана згорбiўся, не спускаў вачэй са старэнькага закамянелага твару сяброўкi свайго доўгага жыцьця.

З-за рогу будынку, бразгаючы зброяй, выбег ваяр. Запыханы, ён падбег да Ваяводы й, перавёўшы дух, выгукнуў:

- Ваша Сьветласьць, зь лесу паказалася войска!

Ваявода, прыгнечаны горам, адразу й не зразумеў, што ад яго хочуць, i моўчкi зiрнуў на воя.

- Ваша Сьветласьць, зь лесу войска йдзе! Што рабiць скажаце?

- Войска? Якое?

- Няведама, Ваша Сьветласьць. Без Харугваў...

- Шмат?

- З паўсотнi будзе. Конныя.

Ваявода крута павярнуўся й закрочыў да брамы.

Конная паўсотня, не даяжджаючы да Замку, спынiлася, не рашаючы наблiзiцца. Было вiдаць, як пярэднi Рыцар засланiў рукою вочы ад сьнежнага блiску й прыглядаецца да Замкавых вартавых. Другi коньнiк - нешта горача яму даказвае, размахваючы рукамi.

Ваявода Фёдар выйшаў за браму й таксама зь цiкавасьцю стаў прыглядацца. Ён адразу пазнаў Рыцара ды яго суразмоўцу, але...

Раптам пачуўся ўскрык Сыча:

- Гэта ён! Ваша Сьветласьць, дазвольце...

- Хто ён?

- Ён! Той, каго я шукаю! Каму пакляўся адпомсьцiць! Дазвольце, Ваша Сьветласьць?

- Адкуль ты яго ведаеш?

- Разкажу, Ваша Сьветласьць! Адкрыю сваю таямнiцу... - вочы Сыча гарэлi. Але дазвольце спачатку... Божа! Як я чакаў гэтага моманту! Ваявода!...

- Ну добра, - сумна пагадзiўся Фёдар. - Васiль, дай яму каня й зброю!

Сыч i Васiль бегма кiнулiся да канавязяў, гукаючы на хаду за ахвотнiкамi памерацца сiламi з палякамi. I не пасьпеў Ваявода пашкадаваць за дадзены дазвол, як тры дзясяткi коньнiкаў - з грукатам, выцьцём i сьвiстам вынесьлiся з-пад скляпеньняў брамы. Некалькi конных вартавых далучылiся да аддзелу. Пешыя капейшчыкi сьпяшалiся не адстаць ад коньнiцы. Сычаняты засталiся амаль бяз варты, i натоўпам вывалiлi за муры - паглядзець на надыходзячае пабоiшча.

Але справа набыла якраз той кiрунак, якога менш за ўсё спадзяваўся, але якога больш за ўсё прагнуў Ваявода Фёдар. Яму было страшэнна шкада, што перамога над гэтым Рыцарам, з арлiным крылом на шоламе, можа выпасьцi Сычу, цi Васiлю. I калi ён убачыў, што польская паўсотня завярнула, не прыняўшы бою, ды пасьпешна адыходзiць - зрабiлася неяк лякчэй на сэрцы. Значыць, яшчэ ёсьць надзея на будучае спатканьне...

Васiль i Сыч выперадзiлi сваiх людзей. Пад падбадзёрваючыя крыкi Сычанятаў, абодва, як вецер, нясуцца ў пагоню. Звыклыя конi напружваюць усе сiлы. Зялёны плашч, здаецца, вось-вось сарвецца з плеч Васiля. Сыч коткай прыгнуўся ў сядле. Ён не спускае з вачэй мiгочучага ўперадзе арлiнага крыла. Але адлегласьць мiж уцякаючымi й пагоняй - не скарочваецца. Палякi адыходзяць хутка... Вось яны скрылiся ў лесе...

Сыч спыняе запененага каня. За iм спыняецца Васiль. Пад'яжджае рэшта.

У Замак варочаюцца, не сьпяшаючыся. Васiль страшэнна ўзбуджаны, пот струменьчыкамi сьцякае яму на бараду, вочы - iскрацца.

- Шкада... Не здагналi, Ваша Сьветласьць! - вiнавата выгуквае ён пад насьмешлiвы гоман Сычанятаў. - Конi ў iх лепшыя...

- А цi ведаеш, каго ты гнаў? - усьмiхнуўся Ваявода, употай зiрнуўшы на пахмурага ад няўдачы Сыча.

- Не, ня ведаю. А хто гэта?

- Скажы яму ты, Сыч.

- Па йменю ня ведаю й я...

- Дык ведайце абодва: Станiслаў - Ваявода з Крэва! А другi - ягоны паплечнiк Януш зь Езёрску!

- Як? - аж падскочыў Сыч. - Ваявода з Крэва? Значыць, гэты душагуб Ваяводай у Лiтве? Ён паляк?

- Так, радавiты паляк, але Вялiкiм Князем Альгердам у Крэве пасаджаны.

- Падлюка! Так ён адплачвае за нашы хлеб...

- Во, во! Якраз падлюка, - пагадзiўся Ваявода Фёдар. - Гэта той, што ў сваiм Крэве задушыў Вялiкага Князя Кейстута! Што трымаў у вязьнiцы самаго Гаспадара Вялiкага Князя Вiтаўта!...

- I той, што злачынна ўкiнуў у лёхi Вашу Сьветласьць! - дакончыў Сыч. Прабач, Ваявода, ня меў я права лавiць яго. Вялiкаму Князю й табе належыць ягоная скура... Хаця й мне ён нарабiў бяды вялiкае...

- Ты абяцаў разпавесьцi.

- I разпавяду! Загадай, каб нас самiх пакiнулi. Не люблю я перад людзьмi свае раны выстаўляць... а табе, Ваявода, разкажу. Паабяцаў з гарачкi... Але слова датрымаю!

Па загаду Фёдара iх пакiнулi ўдваiх, i Сыч прыцiшаным голасам пачаў разказваць. Зь першых-жа словаў, Фёдар аж адступiў на крок у тыл, а калi Сыч скончыў, то абняў яго й тройчы пацалаваў.

- Калi станеш на Суд Гаспадарскi, я сьведчыць за цябе буду! А хто супраць скажа, на ўтаптаную зямлю клiкну!...

Адведаўшы яшчэ Францiшка, Ваявода загадаў перанесьцi яго й рэшту параненых у пакоi Прышынскага. Выслаў ганца ў Берасьце, бо перад ад'ездам трэба было паклапацiцца пра залогу Замку, i пайшоў адпачываць.

Вечарэла. Шэры змрок ахутваў гаротную Краiну, напоўненую злыднямi й забойцамi - чужымi й сваiмi... Працягла завыў у лесе воўк. Пахла вясной i гарэлым.

Ранiцай Ваявода адчуў сябе зусiм добра. Прылiў сiлы й бадзёрасьцi даў яму здольнасьць напрануць панцыр.

Выйшаўшы на падворак, убачыў Васiля, перадаючага Берасьцейскаму Сотнiку варту над Замкам. Над брамай палошчыўся ў сьвежым ветрыку Берасьцейскi Сьцяг чырвоны з шэрай Пагоняй.

Усюды мiтусiлiся навапрыбылыя воi.

Абодва Сотнiкi адсалютавалi мячамi й падыйшлi к Фёдару.

- Ваша Сьветласьць, Пасаднiк Берасьцейскi загадалi перадаць, што ад усёй душы цешацца Вашаму вызваленьню, ды жадаюць Вам шчасьлiвага й прыемнага падарожжа. Яго Сьветласьць моцна шкадуюць, што ня могуць прыехаць прывiтаць i, адначасна, вылаяць Вашу Сьветласьць, - берасьцеец усьмiхнуўся, - за Вашую ўпартасьць. Яшчэ Яго Сьветласьць, Пасаднiк Берасьцейскi, загадалi мне служыць, i выконваць загады Вашмосьцi, як i яго собскiя. Чакаю загадаў! Мае рукi й меч да паслуг Вашае Сьветласьцi!

Фёдар шчыра цешыўся, углядаючыся ў малады й прыгожы твар Сотнiка.

- Як тваё ймя?

- Тамаш зь Лiпкаў, Ваша Сьветласьць.

- Са шляхты?

- Не, Ваша Сьветласьць! З панцырных баяр.

- Не пасаваны?

- Яшчэ не, Ваша Сьветласьць, - як-бы засаромiўся дзяцюк. - Але спадзяюся, што хутка вайна, можа тады...

- Памагай Бог! I я чым магу дапамагу.

- Дзякую, Ваша Сьветласьць!

- А зараз слухай, Тамашэ! - зьмянiў гутарку Ваявода. - Першае: параненых апрышак, што ў Замку застануцца, ня крыўдзi. Пакiнь iх там, дзе яны зараз - у пакоях Прышынскага, а як выдужаюць - адпусьцi на волю. Яны мяне зь няволi выратавалi. Даглядаць iх будзе Даша. Другое: зараз-жа пазьбiрай усё гарматнае зельле[37], якое толькi знойдзеш, i заладуй яго ў вязьнiцу! Перад ад'ездам я хачу пабачыць, як гэтая крынiца людзкой крыўды й бяды ўзьляцiць у паветра! i, павярнуўшыся да Васiля, загадаў: - А ты - зараз-жа пазьбiрай усе санi й вазы! Загадай запрагаць! Хутка едзем!

- Ваша Сьветласьць! - пачуўся раптам голас Кандрата.

- Чаго?

- Запытацца хачу. З самых Трокаў карцiць... Цi мае кабета душу, цi не? Як зiрну на Дашу, цi Марылю прыгадаю, аж крыўдна робiцца, што Бог душы iм ня даў, а як зiрну на якую каргу, дык нiбы й не належыцца ёй душы?

- З чаго гэта ты раптам надумаў?

- Не надумаў... Як з паляваньня ў Трокi ехалi, дык Гаспадарскi чэляднiк казаў, ды стары вожчык пацьвердзiў, а я й падумаў, што найлепей будзе Вашу Сьветласьць запытацца.

- А сам хiба ня ведаеш? - умяшаўся Васiль. - Мала ня поўсьвету аб'ехаў, а такiя дурнiцы пляцеш.

- Аб'ехаць аб'ехаў, а вось кабечае душы ня бачыў, ды й ты, Васiль, напэўна не прыкмецiў. I ў кнiгах нiдзе не напiсана...

Васiль разгубiўся, а Ваявода, разьвесялiўшыся, прамовiў:

- Ну а ты як, Тамашэ? Што скажаш?

- А я, Ваша Сьветласьць, так мяркую: калi дазволена жанчынам у Царкву хадзiць - значыць, маюць яны душу. Нават iконы Прачыстае Дзевы Марыi ёсьць...

- Ну, Кандрат, задаволены?

- Не! Што ён ведае?... Я хачу, каб Ваша Сьветласьць сказалi!

- I я тае думкi, Кандраце, - пацьвердзiў Фёдар. - Мае жанчына душу, такую самую, як i мы з табою. А часам i лепшую...

- Ага! Цяпер скажу таму чэляднiку, што ён дурань, а вожчык - пень гнiлы. Душы-ы-ы няма! - перадражнiў Кандрат. - Цьху!

25. БАЯРЫН I МIТРАПАЛIТ

Баярын Рацiшчэў гнеўна адкiнуўся ў крэсьле ды з дакорам прамовiў:

- Уладыка! Ваша Прэасьвяшчэнства ня дбае аб вялiччы сваёй Радзiмы. Колькi я ўжо казаньняў праслухаў, але нiдзе й нiколi ня чуў i паўслова аб Маскве, аб Гасудару Вялiкiм Князю Маскоўскiм, аб слаўным воiнстве Маскоўскiм, аб годным Баярстве... Толькi й чуваць: Лiтва, Лiтва, Лiтва...

- Не магу, сыне мой! - жвава запярэчыў Мiтрапалiт Фоцiй. - Гэты дзiкi конь Вiтаўт не пацерпiць. Галаву мне адразу скруцiць як кураняцi, калi толькi пiсну аб Маскве. I нiхто ў абарону ня стане - любяць Яго. Праўда, злосьцi вялiкае да Масквы ён ня мае, але ня любiць так-жа як i Польшчу цi Немцаў. З суседзямi мiрам жыць хоча, ня ўлазiць у iхныя справы, але й да сваiх не дапускае. А мне адразу сказаў, пры першай сустрэчы: Богава Богу, а Цэсарава - Цэсару! Не магу аб Маскве ўспамiнаць. Нiяк не магу... Чуткi ходзяць, што каранавацца зьбiраецца.

- Каранавацца? - аж прыўстаў Баярын. - Каралём стаць задумаў?

- Вядома Каралём. I нiхто не перашкодзiць! Сам Iмпэратар Рымскi яму кланяецца й ласкi шукае. Дзе-ж тут з Масквою совацца? I слухаць нiхто не захоча. А здраду пагатоў закiнуць... Тады памiнай як клiкалi... На Суд Гаспадарскi ўраз пацягнуць... Не зважае ён, цi то Князь, цi Ваявода, цi проста сьмерд - сурова пакарае. Не паглядзiць i на мой сан... Баюся я...

- Каранавацца... - у задуме паўтарыў Баярын. - Каралём будзе... Бывай тады ўсе мроi аб вотчыне Лiтоўскай, зачахне Матухна Русь Маскоўская... - i, раптам схамянуўшыся, запытаў. - А хто памазаньне чынiць будзе? Цi Вашае Прэасьвяшчэнства, цi можа да няверных каталiкоў адвернецца?

- Ня ведаю, Баярын. Нiчога яшчэ ня ведаю. Толькi чутка такая пайшла. А чэрнь узрадавалася. Кубкi ўжо п'юць за "Караля Русi Белай - Вiтаўта Кейстутавiча". А намеднi[38] сваiмi вачамi бачыў: Ваявода, з Гораднi прыехаўшы, цалаваўся з чэрню на вулiцы з уцехi. Крычаць: "Слава Каралю Вiтаўту!", аж мне млосна зрабiлася. А як убачылi мяне, на каленi пападалi, просяць малебен удзячнасьцi адправiць, ледзь адхрысьцiўся. Балазе пост Вялiкодны, дык грахом застрашыў. I ўсюды такое дзеецца па ўсёй Лiтве, ня толькi тут у Наваградку. Вось я зараз... - Фоцiй пакорпаўся ў кнiгах i выцягнуў скрутак пэргаманту. - На, сыне мой, пачытай... Зь Вiцебску айцец Кур'ян прыслаў.

- Дзякую, Уладыка. Пайду к сабе, там на досуге[39] й прачытаю, - падняўся Рацiшчэў.

- Iдзi. Iдзi, сыне мой, i да перабудзе з табою ласка й мудрасьць Гасподня! - дабраславiў Мiтрапалiт адыходзячага Баярына.

На вулiцах хадзiлi масы людзей. Наваградак напоўнiўся пiлiгрымамi-багамольцамi. Вiднелiся кальчугi, панцыры, сьвiткi, кажухi, жаночыя ўборы. Перад вясеньнiм разьлiвам, людзi сьпяшалiся адведаць сьвятыя мейсцы, i адным заходам пабываць на традыцыйным кiрмашы. Хто прадаць, хто купiць, а хто iм так - пабадзяцца ды паслухаць навiнаў, якiх заўсёды бывае поўна на такiм кiрмашы як Наваградзкi, на якi зьяжджаецца амаль уся Лiтва.

Крочачы па сьлiзкаму бруку, Баярын з зайздрасьцю пазiраў на сьвяточна ўбраны натоўп. Адразу прыпомнiлася Масква - бедная, занядбаная, сонная. Не адчуваецца там такога ўздыму, ня часта сустрэнеш там чужаземца, i нiколi ня ўбачыш такога багатага й задаволенага натоўпу, толькi бруд, галота й страх.

Рацiшчэў накiраваўся на торг. Тут яго ўвагу прыцягнула вялiкае зборышча людзей, абступiўшых драўляны памост. На памосьце, пасярэдзiне якога стаяла дубовая лава, прахажваўся здаравенны мужчына ў чырвонай скураной падьдзеўцы, i з доўгiм раменным бiзуном у руцэ.

Баярын падыйшоў блiжэй i спытаўся ў першага-лепшага чалавека:

- Што гэта, там?

- Гэта?... А злодзея караць будуць. Яго й летась, i пазалетась хвасталi, усё адно, крадзе.

Рацiшчэў вырашыў паглядзець. Цiкава.

Неўзабаве з каморы выйшлi: Стараста, Каморнiк, Пiсар. За iмi - Дзясяцкi, i тузiн капейшчыкаў, мiж якiмi крочыў зьвязаны злодзей. Яго заспаны твар з рудой ускудлачанай барадой хiтра ўсьмiхаўся. Пазiраў ён з хiтрасьцяй ды зухаватасьцяй. Апрануты быў як заможны сялянiн у брунатную суконную сьвiтку, белыя палатняныя порткi й скураныя хадакi, прымацаваныя да лытак тонкiмi раменчыкамi. Усьлед выйшлi панятыя й послухi Копнага Суда. Уся гэтая працэсiя накiравалася да памосту, разьпiхаючы сабраных зевакоў.

Кат разгладзiў далоняй вусы й жартаўлiва дапамог злодзею ўзыйсьцi на памост. Сьледам паднялiся Стараста й Пiсар. Пiсар разгарнуў скрутак паперы.

Людзi тоўпiлiся, гаманiлi, рагаталi. Баярын, жадаючы выслухаць прысуд, узяўся заўзята працаваць лакцямi, прапiхаючыся наперад. Аднак прыпазьнiўся. Да вушэй даляцеў толькi канец прысуду: "...бiць бiзуном няшчадна й безь перапынку трыццаць разоў, а яко-жэ й летась караны за тую-ж правiну - бiзуноў дванаццаць, а яко-жэ й пазалетась караны за тую-ж правiну - бiзуноў шэсьць, i да будзе кара ўчынена бяз портак i прылюдна..."

- Якая яго правiна? - пацiкавiўся голасна Баярын.

- Кабылу зьвёў, прайдзiсьвет, - патлумачыў сусед.

- Добра яшчэ злавiлi, - дадаў другi, - а летась, дык прадаць пасьпеў...

- Гм... - голасна зьдзiвiўся Баярын, а пра сябе падумаў - "У нас, у Маскве, дык жыўцом бы ў зямлю закапалi, па самую шыю..."

Канакрад, тым часам, спусьцiў порткi й лёг на лаву. Было бачна, што гэта яму не ў першыню, i што ён ня дужа гэтым прыймаецца. Памочнiкi ката селi яму, адзiн на рукi, другi на ногi. Стараста стаў збоку, каб адлiчваць удары. Кат папляваў на рукi, iзноў разгладзiў вусы, i ўзмахнуў бiзуном...

Раз... два... тры... - лiчыў Стараста.

Канакрад аглушаюча зароў i, як уюн, засоваўся па лаве. Натоўп весела падбадзёрваў то ката, то злодзея.

- Дзевяць... дзесяць... адзiнаццаць...

Баярын, не дачакаўшыся канца кары, выбраўся з натоўпу й накiраваўся да сябе, дзе, гукнуўшы дзяка Грыгорыя, перш за ўсё падрабязна вывучыў пасланьне-данос айца Кур'яна зь Вiцебску. Тады, старанна памеркаваўшы й старанна пачухаўшы ў барадзе, загадаў:

- Пiшы, Грышка!... Пiшы, кажу, чаго вочы вылупiў?

- Што пiсаць?

- Пiшы... "Князь Вiтаўт каранавацца замысьлiў. У Наваградку люд незадаволены. Натоўпамi сноўдаецца па вулiцах i пляцах, ды каменьнямi й брудам вартаўнiкоў княжых i ваяроў абкiдае. Намеднi бачыў, як Ваяводу Стражынскага з Гораднi - з каня зьцягнулi й ледзь у шматкi не разадралi". - Баярын перапынiў дыктоўку й задумаўся. Пачухваючы ў барадзе, прамармытаў:

- Уладыка сказаў, што Ваявода цалаваўся на радасьцях з чэрню, але лепей напiсаць будзе, што бiлi яго... - i, раптам убачыўшы, як дзяк старанна ўпiсвае яго словы, ускрыкнуў - Ты што пiшаш, дур'я башка? А ну прачытай!

Дзяк перастрашыўся й пасьпешна прачытаў:

- Э-э-э-э... Уладыка сказаў, што Ваявода цалаваўся на радасьцях з чэрню, але ле...

- Досыць! Макаўка ты Царкоўная!... Замаж! Зараз-жа замаж, каб не чытальна было! Добра замаж... Вось гэтак... - i Баярын працягнуў пальцам па чорнаму радку. - А зараз пiшы! Альбо не! Хадзi сюды й пачухай мне сьпiну!

Дзяк старанна ды зь сiлай узяўся скрабцi Рацiшчэву лапаткi, калацячыся пры гэтым усiм сваiм крохкiм целам. Баярын з задавальненьнем крахатаў i прыгаварваў:

- Так... так... Цяпер вышэй трохi..., ды мацней-жа, мацне-ей! Во, гэтак... Добра, добра... Ну досыць... Сядай i пiшы цяпер!

- Што пiсаць, бацюхна Лука Ляксеiч?

- Пiшы!... "А таксама бачыў сяньня, як вартавыя княжыя купца схапiлi, за тое, што слова сказаў, працiўнае каранацыi Вiтаўтавай, i няшчадна бiзуном цялi на кiрмашы, прылюдна й без парток. А айцец Кур'ян зь Вiцебску - даносiць, нiбы чэрнь бунтуе ды пост парушае. I Ваявода з Драбамi ды ўсiм ваярствам на вулiцах бяшчынствуюць, аж сорам глядзець. Прэасьвяшчэньнейшы Ўладыка Фоцiй у страху жыве - баiцца Князя Вiтаўта. Аднак у казаньнях i малiтвах не забывае пра град Стольны Маскву й паўсядзённа молiцца за росквiт i славу Русi Маскоўскае, чым верных да храмаў Гасподнiх прываблiвае. Упадабляецца ён гэтым да Сьвятых Вялiкапакутнiкаў, бо кара жывотная яму за гэта належыць па злачынных законах Лiтоўскiх. У Наваградку па ўказу Князя Вiтаўта ўмацаваньнi будуюць i напраўляюць, шляхi брукам i бярвеньнем выкладаюць i масты аднаўляюць. Полк Наваградзкага Ваяводы ўвесь на будовах муроў i валоў абаронных затруднены. Гараджане й майстры цэхавыя - масты абсадзiлi, а мужыкi з цэлага Вяводзтва дарогi й шляхi напраўляюць. Цэлымi абозамi камень i лес возяць. Каторы камень буйнейшы - на муры абаронныя йдзе, а каторы драбнейшы - на дарогi. Так i ў iншых гарадох i мястэчках Лiтоўскiх. Па гэтаму вiдаць, што да вайны рыхтуюцца. А Князь Федзька Астожскi, праездам будучы ў Наваградку, - задавальненьне выказаўшы вялiкае з работ гэтых. I сам наведаў працоўнiкаў, дзьве бочкi мёду iм выставiў i заклiкаў поту не шкадуючы працаваць. I гаворыў таксама, што Астрог нанава ўмацованы, а дарогi бярвеньнем загацiлi. Таксама рагатаў з мастоў у Польшчы. Паведаў, што Драб болей польскага мосту высьцерагацца мусiць, чым збройнага палку варожага. Бо, правалiўшыся з маста, сьмерць не ганаровая выпадзе, а ўдарыўшы супраць цэлага палку, нават i галаву склаўшы, iмя славай укрыецца на вякi вякоў..."

Баярын прыпынiў дыктоўку й, крыху падумаўшы, загадаў:

- Чытай, Грыгорый, усё з пачатку, а я паслухаю...

Дзяк аднастайна задуднiў, перачытваючы запiс. Рацiшчэў прыкрыў вочы, з насалодай слухаючы яго раўнамерны голас.

Думкi Баярына часам адрывалiся ад сучаснага й прабавалi пранiкнуць у таямнiчую будучыню - калi нашчадкi будуць чытаць ягоныя "праўдзiвыя" запiсы...

26. ДРАБ

Вясна разгулялася ўва ўсю. Ручаi вады зь вясёлым перазвонам заiскрылiся на сонцы. У люстэрках лужын затрапятала пяшчотная, прамянiстая, блакiць неба. Заляжалыя ў праценьнях i ямiнах заплаткi сьнегу пачарнелi й сумна разтавалi пад цёплым вiльготным ветрыкам. Сонца радасна ўсьмiхалася, вiтаючы прабуджаючуюся зямлю. Зь вясёлым гогатам несьлiся на поўнач касякi гусей, качак, казарак... Iмклiвая ластаўка, з чаруючай грацыяй, разьсякае трапятлiвую ймглу над папарам.

Разьлiўшаяся як мора, Вiльля, магутным патокам затапiла лугi, сенажацi. Цёмна-шызыя, а часам жоўта-брунатныя, хвалi нясуць у Нёман сваю штогадовую данiну - вывернутыя з карэньнем ялiны, перакiнуты човен, адломкi сарванага моста. Шэрай паласой павольна плыве пляцень, з насаджаным на кол глечыкам. Куль саломы, пераварочваючыся, адлiвае золатам, i плача дыямантамi кропляў. Як пузыр надзьмулася кашуля тапельца. Рудая балотная йржа разпускае за сабою масьлянiстыя сiня-чырвоныя йстужкi й колы...

Перад Троцкай цьвярдыняй затрымаўся вялiкi абоз, абкружаны ўзброенымi коньнiкамi. У адлегласьцi пяцiсот сажняў непрыступна ўздымалiся мураваныя сьцены й вежы Гаспадарскае сядзiбы. Над брамай урачыста палошчыцца на сьвежым ветрыку Вялiкакняжая Харугва: Белая, неўстрыманая Пагоня, здаецца, ляцiць у паветры насустрач нябачнаму ворагу, пiльнуючы супакой i парадак у Белай Русi.

Ваявода Фёдар, скiнуў шолам, выцер зь iлба пот, працягнуў у бок Замку руку й, радасна ўсьмiхаючыся, прамовiў:

- Ну, вось нарэшце й дабралiся... Штандар!

Залацiсты колер Случчыны паволi разгарнуўся на дрэўку ў руках харунжага. Васiль прыклаў да вуснаў ражок, i радасныя гукi ўскалыхнулi паветра.

Абоз пад'ехаў блiжэй i спынiўся над самым возерам, якое шырокiм пасам абвiнала подступы да Замку.

Над брамай, мiж зубцамi забарола, паказаўся вартавы й, засланiўшы вочы ад сонца, прыгледзеўся да падарожнiкаў.

- Гэй! - гукнуў Васiль. - Мост апускай! Ды пахутчэй - госьцi зь вялiкай дарогi!

- Хто такiя? - ня надта прыветлiва абазваўся вартавы.

- Табе што, павылазiла?... Ваявода Фёдар з Грозава з пачотам! - пачулася ў адказ.

Цяжка, як-бы ня хочучы, закрахтаў апускаючыся мост, загрымелi ланцугi, падымаючы ўгору браму. На мурох замiльгалi шоламы цiкаўных вояў.

Фёдар крануў каня. Прадуднеўшы па бярвеньчатаму насьцiлу маста, уехаў пад масыўныя скляпеньнi брамы. Дзясяцкi з вартаю адсалютавалi мячамi.

Прыемная нэрвовая дрыготка прабегла па сьпiне - хутка, вось зараз, убачыцца з Гаспадаром.

Уцягнуўся на Замкавы пляц i абоз з Сычанятамi. Капейшчыкам Васiля аж дух заняло ад грознага хараства й сiлы Вялiкакняжага Замку, зь яго зграбнымi вежамi, грубымi й высокiмi мурамi, шматлiкiмi й дыхтоўнымi будынкамi, сярод якiх, як казка, вырозьнiваўся вялiзны палац.

- Гэта табе не Камянец! - заўважыў з захопам адзiн з вояў. - Гэтакiя муры й за год не пералезеш! Страхоцьце!

- Вядома, Гаспадарскiя! - пагадзiўся другi. А трэцi дадаў:

- Такiх муроў, напэўна, нiдзе ў сьвеце болей няма... А нашаму Слуцку, дык далёка, далёка... Не прыраўнуеш!

Абоз Сычанят разьмясьцiўся пасярэдзiне пляцу. Капейшчыкi, ня ведаючы, як захоўвацца, але баючыся Гаспадарскага гневу, абкружылi iх шчыльнай сьцяной першы раз за ўсё падарожжа. Гутарылi ў паўголаса, баючыся парушыць урачыстую перадабедзеную цiшу.

Ваявода Фёдар, з дапамогаю Васiля й Сыча, зьлез з каня й, у суправодзе Кiрыма, зьнiк за дзьвярыма палацу.

Прайшоўшы некалькi пакояў, упрыгожаных зброяй, дыванамi й паляўнiчымi трафеямi, выйшаў у вялiкую залю з доўгiм дубовым сталом. Сьцены залi ўнiзаныя незьлiчонаю колькасьцю падсьвечнiкаў i трымачоў для паходняў. Каля верхняга канца стала ўзвышаецца Гаспадарскае крэсла - падарунак Рымскага Iмпэратара Жыгiмонта. Ваявода акiнуў позiркам гэтую знаёмую яму залю, зараз бязьлюдную, i тысячы розных успамiнаў усплылi ў памяцi: нарады, прыняцьцi, урачыстасьцi...

З супрацьлежных дзьвяроў - нячутна выйшаў стары Канцлер i, прыветна ўсьмiхаючыся, падыйшоў к Фёдару:

- Вiтаю, Ваявода, з паваротам! Засумаваў, напэўна, па Бацькаўшчыне? Цi не?... Якiя навiны?

- Бязконца засумаваў, Ваша Сьветласьць! У гасьцях добра, а дома лепей...

- Гэй! Што гэта з табою? - раптам ускрыкнуў Канцлер, прыкмецiўшы бледнасьць i худабу Фёдара. - Нiяк ад суму?

- Не, не ад суму. Гэта ад шляхецкай гасьцiннасьцi. Вядзiце Ваша Сьветласьць, да Гаспадара, там i разкажу.

- Хадзем, хадзем... Ён чакае цябе.

Канцлер правёў Ваяводу яшчэ празь некалькi багатых пакояў i, падняўшыся па сходах на другi паверх, спынiўся перад невялiкiмi дзьвярыма.

- Пачакай тут, - прамовiў, i ўвайшоў у пакой.

Адразу-ж, з грукатам, iзноў разчынiлiся дзьверы, i сам Вiтаўт паказаўся на парозе.

- Фёдар! Нарэшце! - ускрыкнуў ён, але адразу зьдзiўлена прыпынiўся, утаропiўшы вочы ў твар Ваяводы. - Што гэта? Ты выглядаеш, як-бы вырваўся зь вязьнiцы! Цi мо' паранены?

- Зь вязьнiцы, Ваша Высокасьць.

- Як?... Ягайла?...

- Не. Крэўскi Ваявода!...

- Як? Дзе? Калi?

- Ваша Высокасьць, дазвольце па парадку?

Вiтаўт працягла паглядзеў Фёдару ў вочы, i, ўгледзеўшы там нешта такое, чаго раней не было, уздыхнуў i прамовiў:

- Ты яшчэ болей памужнеў за гэты час. Ня бачу я таго юнацкага запалу, якi я так любiў у цябе... Ну, што-ж, кажы па парадку. Толькi хутчэй, бо здаецца мне, што не вясёлае будзе тваё апавяданьне. Памiраю я зь цiкавасьцi... У вязьнiцы? Дзе?... Хто пасьмеў падняць на цябе руку? Чаму ты не скруцiў яму шыю?... Ну кажы ўжо, кажы!

- Вось граматы ад "Яго Мосьцi" Караля Ягайлы-Уладыслава. - Фёдар працягнуў Вiтаўту скрутак. - Яго Мосьць дамагаюцца спатканьня з Вашай Мiласьцю.

Вiтаўт зламаў пячатку, прабег вачамi напiсанае й перадаў скрутак Канцлеру, прамовiўшы:

- Азнаёмся! Пазьней урадзiм! - i, павярнуўшыся да Фёдара: - Кажы далей!

- Яго Каралёўская Мосьць...

- Не аб гэтым пытаюся! - нецярплiва перабiў Вiтаўт. - Аб сябе кажы! Аб вязьнiцы...

- Слухаю, Ваша Высокасьць! Ваявода Станiслаў з Крэва ўладкаваў засаду па дарозе зь Берасьця на Наваградак i, перабiўшы зьнянацку мой пачот, мяне самаго безпрытомнага ўкiнуў у вязьнiцу. Спачатку ў Турнаўскi маёнтак, а потым у Камянецкi Замак.

- Ты-ж хацеў па парадку, - заўважыў Вiтаўт ужо лагодна, бачачы, што Фёдар дрэнна зразумеў яго нецярплiвасьць.

- Ваша Высокасьць, магу я прасiць адну ласку?

- Можаш!

- У такiм разе, я прашу Вашу Высокасьць выйсьцi са мною на пляц.

- А гэта навошта?

- Там чакае Васiль з Копыля. Ён прыехаў са мною.

- Гэта той, што на апрышак выправiўся?

- Ён самы!

- А што ён мае да твайго ўняволеньня?

- Ваша Высокасьць убачыць гэта там.

- Хадзем! - Вiтаўт зайшоў у пакой, накiнуў плашч i, на хаду зацягваючы пас зь мячом, накiраваўся да выхаду.

Воi прывiталi Гаспадара грамавым крыкам:

- Слава-а-а-а!

Сычаняты пасаскоквалi з вазоў i паськiдалi шапкi. Васiль выступiў наперад, пакланiўся й далажыў:

- Ваша Высокасьць! З дапамогай Божай, Сыча злавiў i прывёў жыўцом разам з усёй хеўрай. Але, няхай Ваша Высокасьць ня гневаецца, прывёў без кайданоў i цi калодак.

- А гэта чаму? - спахмурнеў Вiтаўт.

- Гэтакая была воля Яго Сьветласьцi, Ваяводы з Грозава!

- Фёдар! - павярнуўся Вiтаўт. - Чаму так?

- Зараз, Ваша Высокасьць, - адказаў Ваявода, i, павярнуўшыся да апрышак, гукнуў: - Сыч!

Сыч выйшаў наперад, высока трымаючы галаву, i адважна падыйшоў да Гаспадара. Пакланiўся й моўчкi застыў, чакаючы, што будзе далей. Вiтаўт з зацiкаўленьнем прыгледзеўся да слаўнага атамана апрышак.

- Ну, i што далей? - запытаў ён, не разумеючы, для чаго гэты парад.

- Ваша Высокасьць! - пачаў Фёдар. - Я прашу ўчынiць суд над гэтым чалавекам, - i ён указаў на Сыча. - I ягонымi людзьмi. Суд справядлiвы й лiтасьцiвы! Бо заслужыў ён на найбольшую ласку Вашай Высокасьцi й на вечную маю ўдзячнасьць.

- Чым-жа заслужыў ён гэта? - гiранiчна спытаў Вiтаўт. - Цi не рабункамi й душагубствамi, часам? Га?

- Не! Няможна так зьневажаць чалавека, Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў з запалам Фёдар. - Не рабункамi й душагубствамi... Але дазвольце мне маўчаць аб гэтым? На суду ўсё высьветлiцца!

- Ну добра, маўчы. Як сабе хочаш... - Вiтаўт яўна зацiкавiўся ўсёй гэтай справай. - А калi, ты хочаш, каб я судзiў яго? Можа, сёньня?

- Зараз, Ваша Высокасьць!

- Ну не! Не магу! - аж зарагатаў Вiтаўт ад такой пасьпешнасьцi. - Няма тут нi Князёў, нi патрэбнае колькасьцi Драбаў, нi послухаў. Нiкога, хто сьведчыць i радзiць мог-бы.

- Ваша Высокасьць, хай пашлюць ганцоў у Вiльню! Хай паклiчуць таго, каго трэба!...

- Во гэтак, добра! Але судзiць будзем - не раней як заўтра!

- Ваша Высокасьць... - хацеў запярэчыць Фёдар, але Вiтаўт рашуча спынiў яго рухам рукi, i, павярнуўшыся да Васiля, загадаў:

- На каленi! - i ўрачыста дадаў, бяручыся за дзяржальну мяча. - Перад тым, як судзiць i караць беззаконьнi апрышак, належыцца ўзнагародзiць верную службу, хуткi розум i адважнае сэрца! I хай дабраславiць нас Усявышнi, i да будзе наша ўзнагарода поўнай i справядлiвай!

Васiль пасьпешна скiнуў шолам i апусьцiўся адным каленам на вiльготны брук.

Канцлер, не зважаючы на свой паважны век, бегма кiнуўся ў палац. Ён адгадаў намер Вiтаўта. Гэтак здаралася часта, што Гаспадар раптоўна нешта надумваў, i тады толькi пасьпявай. А ён вельмi любiў, калi яго думкi падхоплiвалiся зь лёту, з паўслова. I блiзка стоячая чэлядзь ды служба да гэтага прызвычаiлiся, прыводзячы ня раз у захапленьне неазнаёмленага госьця сваёй спраўнасьцю й здагадлiвасьцю. Калi-ж часам здаралася, што хто-небудзь не зразумеў нацяку зусiм, цi зразумеў ня так, Вiтаўт не злаваўся, а насьмешлiва казаў: "Ангелец! Чысты Ангелец!" Зараз-жа ён з задавальненьнем зiрнуў усьлед старому Канцлеру.

Ваявода Фёдар радасна ўсьмiхнуўся, гледзячы на разгубленага Васiля. Калiсь ён сам быў ня лепшы... Апрышкi затаiлi подых, а ў вачах Сыча адбiлася пачуцьцё, вельмi падобнае на зайздрасьць. Воi ўрачыста падцягнулiся й выпрасталi ўгору дзiды.

Вялiкi Князь моўчкi назiраў людзей. Ува ўрачыстым маўчаньнi ўплыў некаторы час. Было чуваць, як лопае па ветру Гаспадарская Харугва...

Нарэшце на прыступках палацу зьявiлася постаць Канцлера.

Вiтаўт выцягнуў меч, i, узьняўшы яго дзьвюма рукамi ўгору, прамовiў:

- Гаспадару Нябесны! К Табе зварочваемся мы за дабраславенствам! I апекi Тваёй просiм, над нявольнiкам Тваiм Васiлём. - Вiтаўт плазам апусьцiў меч на плячо Васiля й дадаў - А ты, новасьпечаны Драб Вялiкага Княства Лiтоўскага, Васiль з Копыля, годна ды з гонарам насi адзнакi Рыцарскае годнасьцi, пiльнуй Права Рыцарскае, на службе Богу, Сьвятому Юрыю й Бацькаўшчыне! - з гэтымi словамi павярнуўся к Канцлеру, i, узяўшы ад яго, працягнуў Васiлю залатыя шпоры й гафтаваны золатам пас.

Васiль пяшчотна, як бяруць дарагую вазу, якую баяцца пабiць, узяў Рыцарскiя адзнакi, пацалаваў руку Вiтаўту, i, не падымаючыся з кален, узрушаным голасам адказаў:

- Вялiкi Гаспадар! Перад Богам клянуся, вось на гэтыя шпоры, што годна буду служыць Вашай Высокасьцi й Бацькаўшчыне! I давяду сваю годнасьць стаяць побач рэшты Драбаў Лiтоўскiх. Права Рыцарскае будзе кiраваць мною ад сёньня й да скананьня! I да памогуць мне ў гэтым Сьвяты Юрый i Ўсемагутны Божа!

- Добра сказана! - пахвалiў Вiтаўт, i, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў Хай выкацяць колькi бочкаў пiва й мёду, ды старога пенiстага! Саслужылi малайцы!

- Слава-а-а-а! - громам пракацiлася па пляцы.

- ...у Вiльню ганца выслаць! Клiкаць каго знойдзе там зь Князёў i Драбаў на заўтрашнi Суд! - працягнуў Вiтаўт. - Апрышак - у вязьнiцу...

- Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў Ваявода Фёдар. - Лiтасьцi! Нельга iх у вязьнiцу. Гэтыя людзi мяне зь вязьнiцы вырвалi...

- Усё роўна! Ты-ж сам не захацеў разказваць... А заўтра Суд пакажа, дзе iм мейсца. Хай пакуль-што "адпачнуць".

- А куды Ваша Высокасьць загадае падзець Прышынскага? - нехаця здаўся Фёдар, бо ведаў, што Вiтаўта не пераканаеш - калi ўжо сказаў, то скончана.

- Якога яшчэ там Прышынскага?

- Уласьнiка Камянецкага Замку.

- А чаго ён тут?

- Я прывёз яго ў кайданах, на Суд Вашай Высокасьцi!

- Гэта ён...

- Так, Ваша Высокасьць! Трымаў мяне ў Камянецкiх падзямельлях.

- А цi ведаў, што ты мой пасланец?

- Ведаў.

- Чаму ты ня клiкнуў яго на ўтаптаную зямлю? Хочаш сёньня?...

- Ён ня прыме выклiку! Не адважыцца...

Вiтаўт пагрозьлiва блiснуў вачамi й рашуча накiраваўся ў натоўп апрышак, пасярод якога на вазу сядзеў скаваны Прышынскi. Доўга ўглядаўся ў яго перастрашаны твар i панура спытаў:

- Пасаваны?

Прышынскi здрыгануўся, як-бы яго ўкусiла зьмяя, i, пускаючы сьлiну, залапатаў:

- Лiтасьцi, Ваша Высокасьць... У iмя Сьвятога Юрыя, лiтасьцi... Пад прымусам я падняў руку на Яго Сьветласьць Ваяводу... Усiх Сьвятых у сьведкi... Ваявода Станiслаў прымусiў... Лiтасьцi... Ваша Высокасьць...

- Цi пасаваны, пытаюся? - нецярплiва перабiў Вiтаўт.

- Пасаваны, Ваша Высокасьць... Яшчэ пад Готэсвэрдэ, Гаспадаром нашым Ягайлай Альгердавiчам... Ваша Высокасьць памятаюць...

- А як-жа, памятаю Готэсвэрдэ! - ускрыкнуў Вiтаўт. - Гэта тады як, Сьвятой памяцi, Ваявода Кныш з Бранску немцаў у балота завёў!

- Тады, Ваша Высокасьць, тады... - пасьпешна пагадзiўся Прышынскi. Сапраўды тады... Ясную памяць мае Ваша Высокасьць...

- А што ты там зрабiў? Нешта я цябе не памятаю.

- Я тады Харугву Крыжацкую даставiў... Самаго Бруна Лiндэнбурга...

- Як-жа ты яе здабыў? - зацiкавiўся Вiтаўт, i адразу палагаднеў з выгляду.

Прышынскi сумеўся. Замармытаў сабе пад нос нешта невыразнае, з чаго можна было зразумець: "балота... балоце... я..."

- Дазвольце мне, Ваша Высокасьць? - раптам умяшаўся адзiн з замкавых вартавых. - Я быў пад Готэсвэрдэ й прыгадваю сабе яго.

- Кажы!

- Я тады быў у сотнi Варкулы Бялецкага, i ён мяне выправiў да Ваяводы Кныша, каб запытаць, дзе палонных наёмнiкаў гнаць. Але пакуль я лесам i балотам дабраўся да Кнышавай стаянкi, было ўжо запозна. Ваявода з тузiнам вояў уходзiў ад сотнi Крыжакоў, прастуючы ў самую дрыгву. Крыжакi, вiдаць, былi пэўнымi, што не вылезьцi яму стуль i навылёт не прайсьцi, ды думалi жыўцом узяць, таму й палезьлi сьледам. Ваша Высокасьць ведае, як Ваявода, улезшы ў самае багна, спынiўся й сустрэў немец у мячы? Нiхто тады не вярнуўся адтуль нi наш, нi немец...

- А калi ты бачыў гэта, чаго-ж на падмогу ня кiнуўся? - раззлаваўся Вiтаўт. - Чаго?

- Як не? Забi мяне Пярун, калi ня кiнуўся! Але пакуль зь лесу, ды з узгорку даскочыў, то па ўсiм ужо было. Хутка... А разам са мною пад'ехаў да балота й ён, - указаў вартаўнiк на Прышынскага. - Але мне здалося, што з ракiтаў ён вылез, хаваўся там, аж пакуль усё ня скончылася. Накруцiўся, паўглядаўся, дый завярнуў прэч. Паехаў сабе й я. А на ранiцу, як абозам мы вырушылi, бачу - iзноў ён, скача, а да сядла Харугва прычэпленая, па дарозе валочыцца. Зiрнуў я, а гэта тая самая, што на балоце засталася, дзе Ваявода Кныш патоп. Я туды, к балоту. А там гаць з гальля пракладзеная. Мазуры казалi, што загнаў iх нейкi пан Лiтоўскi й прымусiў Харугву выцягнуць. I яшчэ казалi, што торбу з чырвонцамi заморскiмi там-жа знайшлi - усё забраў. Нават за працу iм не заплацiў...

- Чаго-ж ты дасюль маўчаў?

- Ды прызабыўся трохi, а потым i нiякавата неяк было...

- Праўда гэта? - зьвярнуўся Вiтаўт да Прышынскага.

- Лiтасьцi... - застагнаў той. - Лiтасьцi, Ваша Высокасьць... Не мае шпоры... Не мае... Пашкадуйце... За Бога пашкадуйце...

- Так, так! - нахмурыўся Вiтаўт. - Чужымi рукамi й шпоры здабыў, i на майго пасланьнiка руку падняць пасьмеў, скарб Крыжацкi затаiў. Слаўны зь цябе Рыцар... Няма чаго й казаць! - i, раптам успыхнуўшы, закрычаў - Ганьба! У вязьнiцу нягоднiка! Заўтра разам з апрышкамi судзiць буду. Пазбаўлены ты, нягоднiк, Рыцарскае годнасьцi!... А той... таксама харош, апасаваў злодзея, ды яшчэ Камянец падараваў! Ад сёньня й навекi, Камянец будзе звацца Лiтоўскiм Камянец Лiтоўскi! - i, павярнуўшыся к Канцлеру, загадаў - Каб ува ўсiх кнiгах i граматах запiсана было! Войта цi леньнiка[40] пасаджу, пазьней пабачым, але верны й сумленны Драб там сядзе! I хай будзе так!

27. СУД

Зь першымi праменьнямi сонца Вiтаўт быў ужо на нагах. Злы й нецярплiвы падганяў Канцлера, Гараднiчага й Маршалка, з падрыхтоўкай Суда. Бачачы яго нецярплiвасьць i дрэнны настрой усе трое выбiвалiся зь сiлаў: на пляцы ўсталявалi падвышэньне на дзьве прыступкi, з тронам i балдахiнам. Леваруч ад падвышэньня - стол i лавы для Канцлера й пiсароў. Абапал ад трону працягнулiся два шэрагi крэслаў, для ўвесь час прыбываючых зь Вiльнi Князёў, Ваяводаў, Войтаў, Бiскупаў, i iншых шаноўных Дастойнiкаў Вялiкага Княства. Прыбылi й чужаземцы, даведаўшыся аб маючым адбыцца Суду.

Слупамi з нацягнутым ланцугом абгарадзiлi мейсца для падсудных.

На мурох разьмясьцiлiся лучнiкi, у кутах пляцу - заслоны капейшчыкаў i адзьдзелы асабiстае аховы Гаспадара.

Надвор'е ўдалося прыгожае. На небе - нi хмаркi. Ранiшняе сонца касымi праменьнямi азалацiла стрэхi будынкаў i зубчастыя вежы. Густыя доўгiя ценi нiбы падкрэсьлiвалi хараство й сьвежасьць красавiковае ранiцы. Пералiвiста галасiлi птушкi ў замкавым парку.

Час Суда наблiзiўся. Разнашэрсным натоўпам выгналi з падзямельля апрышак. Барадатыя, разкудлачаныя й заспаныя, яны моўчкi стоўпiлiся на агароджанай пляцоўцы. Шчыльная суровая варта абкружыла iх насьцярожаным колам.

Прышынскi быў тут-жа. Правёўшы ноч у цёмнай вязьнiцы ён са страхам чакаў зьяўленьня грознага Судзьдзi й зайздросьцiў у душы апрышкам...

Вiтаўт быў у Царкве. Шчыра малiўся, просячы Ўсемагутнага Бога, каб даў ясны розум i празорлiвасьць у часе Суда.

Службу правiў, нiкому яшчэ не знаёмы, Архiрэй Рыгор Цамбляк. Баўгарын па паходжаньню, ён зусiм нядаўна зьявiўся ў Лiтве, аднак мовай валодаў дасканала. Нягледзячы на прозьбу Канцлера, Архiрэй не пагадзiўся скарацiць службу, i нецярплiвы ўрадавец, не дачакаўшыся канца службы, выйшаў з Царквы.

На пляцы, за шэрагам крэслаў, лянiва разьвiвалiся Сьцягi, Харугвы й Колеры прыежджых. Канцлер яшчэ раз акiнуў клапатлiвым позiркам пляц i застаўся задаволены - усё як i належыцца.

Нарэшце пачалi зьяўляцца Дастойнiкi Суда й разсаджвацца па сваiх мейсцах. Збраяносцы й невялiкiя пачоты ставалi за iх крэсламi.

Усе маўчалi. Адчувалася паважнасьць моманту.

Прарэзваючы цiшыню, загрымелi трубы - паказаўся Вiтаўт. Ён iшоў у суправодзе невялiкага, але блiскучага пачоту. Быў тут i Ваявода Фёдар.

Вялiкi Князь узыйшоў на падвышэньне й моўчкi спынiўся перад тронам, павярнуўшыся тварам да апрышак. Накiнуты, паверх сiняватага панцыра, баграны плашч з сабалёвай апухай, прыдаваў яму яшчэ больш грозны й суровы выгляд. Здавалася, што Гаспадар перавышае ростам усiх сваiх прыблiжаных. Абапёртая аб набедранiк чаканеная золатам похва яго мяча нiбы спрачаецца ў прыгажосьцi аздобы з кручанай дзяржальнай, увянчанай крывава-чырвоным рубiнам. Лiтая залатая Пагоня, на залатым-жа ланцугу, супакойна ляжыць на сталёвым нагруднiку, як-бы ведаючы, што няма для яе дастайнейшай грудзi.

Апрышкам аж дух захапiла - Вялiкi гэта Гаспадар i слаўны на цэлы Сьвет.

На сярэдзiну пляцу выйшаў Вялiкi Гэрольд Вялiкага Княства Лiтоўскага й абвесьцiў аб пачатку Суда Гаспадарскага. Закончыў ён словамi:

- ...па Законам Божым, хай вынясе прысуд свой Лiтасьцiвы й справядлiвы! Iзноў загрымелi трубы. Вiтаўт сеў i махнуў рукой Канцлеру.

Канцлер паважна выступiў уперад i, зварочваючыся да Сыча, прамовiў:

- Падсудны Сыч! Ясьнейшы Суд жадае ведаць, пад якiм iменям будзеш адказ трымаць за свае лiхадзействы? I зь якога ты роду й паходжаньня?

- Адказываць буду пад тым iмём, пад якiм жыў дасюль! Сыч - маё ймя, а паходжаньнем я з Пушчы, - Сыч з Пушчы! - Атаман апрышак трымаўся ганарова, але з належнай павагай да Высокага Суда. Ён ведаў, што ад яго вытрымкi й захаваньня залежыць лёс яго собскi, i лёс яго верных сяброў.

Канцлер павярнуўся да Вiтаўта й паўтарыў:

- Падсудны просiць дазволу баранiцца пад iменям: Сыч з Пушчы.

Вiтаўт незадаволена скрывiўся, бо ведаў, што гэта не сапраўднае ймя падсуднага, аднак, зiрнуўшы на Фёдара, прамовiў:

- Хай будзе й так! Горш для яго самаго!... Скаргу чытай!

Канцлер, каторага Ваявода Фёдар ужо пасьпеў схiлiць на свой бок, з дакорам зiрнуў на Сыча, разгарнуў скрутак паперы й пачаў чытаць пералiк правiнаў, якiя падалi на галаву падсуднага, як удары кавальскага молату. Скарга выявiлася непамерна доўгаю...

У часе чытаньня, Сыч то падымаў зьдзiўлена брывы, то весела ўсьмiхаўся, то дапытлiва паглядаў на твар Вiтаўта. Апрышкi, час ад часу, падымалi глухi гоман, выказваючы сваё зьдзiўленьне й незадавальненьне.

Ваявода Фёдар, стоячы побач трону, пераносiў найцяжэйшыя душэўныя мукi. Было вiдавочна, што пасьля такога даўжэзнага пералiку злачынстваў, Суд вынясе найстражэйшы вырак. Нават, калi ня сьмерць ад рукi ката, то ўвязьненьне "на жывот". Аглядаючыся наўкола, Ваявода бачыў, як пачыналi блiшчэць у страшэнным гневу й ненавiсьцi вочы Дастойнiкаў Судовых. Шмат хто зь iх аж прыўстаў з крэсла, каб лепей было чуваць. Князь Жыгiмонт Карыбут нецярплiва церабiў дзяржальну мяча. Пасаднiк Вiленскi ледзь утрымаў сябе ў крэсьле, каб ня скочыць на падсуднага. Барадаты й прастакаваты Драб - Сенька з Пагосту - грыз сабе пальцы, вачамi мечучы маланкi. Сiла Вахрэмчык - Войт з-пад Лiды скрыгатаў у гневу зубамi. Драб Кур'ян Рэпiн, упёршыся нагамi ў брук, матляў галавой, як дзiкi конь, якi вось-вось сарвецца й усё разьнясе на сваiм шляху. Князь Глiнскi шыпеў, як разпаленае жалеза...

А Канцлер усё чытаў. Не прамiнуў ён: нi ганца, павешанага гакам за рабрыну, нi засечанага гусьляра, нi зруйнаваных Чапрукоў, нi забойства сям'i Вадзянiка - перавожчыка на Прыпяцi, нi налёту на працоўны аддзел пад Барысавам. Упамянуў пра захоп Конева й павешаньне там Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровiча, пра рабункi ў пасаднiцтве Берасьцейскiм, пра пусканьне пад лёд жывых людзей, пра напад на Кандрата Тура пад Слуцкам, ды шмат, шмат iншых страшных i крывавых праступстваў, за якi кожны адзiн - належалася аддаць вiнаваўцу ў рукi ката.

Сыч слухаў моўчкi. Апанаваўшы сябе, супакойна ўглядаўся на скрутак у руках Канцлера. Адзiн толькi раз ён уздрыгануўся й мiмаволi зiрнуў на Ваяводу Фёдара...

Калi нарэшце ў абвiнавачаньнi Канцлер дайшоў да Турна, Сенька з Пагосту ня вытрымаў i, выхапiўшы меч, падскочыў на ногi з крыкам:

- Сьмерць! Галаву зьняць душагубу! - i кiнуўся к Сычу.

Але, у гэты момант, зь цяжкiм звонам, перад Сычом упала баявая рукавiца, i глухi голас, як-бы прыдушаны гневам, выкрыкнуў:

- Хто пасьмее без Судовага выраку дакрануцца да гэтага чалавека, той мусiць спачатку падняць маю рукавiцу!

Сенька крута павярнуўся, i выраз нестрыманага гневу адразу-ж зьмянiўся шчырым зьдзiўленьнем - рукавiцу кiнуў Ваявода Фёдар. Ён зараз стаяў бледны й пiльна ўглядаўся ў Драба з Пагосту. Рука Фёдара спачывала на дзяржальне мяча.

Вiтаўт - супакойна ўсьмiхаўся. Рэшта Дастойнiкаў паўскоквалi зь мейсцаў ад зьдзiўленьня й, адначасна, цiкавасьцi - спадзяючыся немiнучае сваркi мiж Фёдарам i Сенькай, бо Сенька з Пагосту, як зубр, нiколi й нiкому не ўступаў, i рад быў пры кожнай нагодзе паказаць сваю сiлу. А сiлай ён славiўся далёка за межы Лiтвы. Аднак сталася неспадзеўка - Сенька ўпхнуў свой меч у похву й вiнавата прамовiў:

- Калi ты, Ваявода, становiсься ў яго абарону, то й мне дазволь далучыцца... Двох, гэта ўжо сiла! - з гэтымi словамi ён кiнуў сваю рукавiцу к нагам Сыча. - Але скажы мне, Ваявода, чаму? Цi мо' ён табе сваяк, цi мо' грошы вiнават? - прастадушны твар Сенькi выказваў такую мешанiну неўразуменьня й рашучасьцi, што ўсе на пляцы, уключаючы варту й апрышак, выбухнулi рогатам.

Не рагатаў толькi Ваявода Фёдар, ён зьбег з Гаспадарскага падвышэньня й, парыўчата абняўшы Сеньку, прамовiў:

- Я заўсёды любiў цябе! А зараз... - Фёдару забракла слоў. Ён моўчкi сьцiснуў магутныя Сенькавы плечы й радасна ўсьмiхаўся.

- Ваявода, пусьцi... - нарэшце ўзмалiўся Сенька. - Духу бракуе... - i калi Фёдар апусьцiў рукi, павярнуўся да Вiтаўта й папрасiў: - Ваша Высокасьць, дазвольце мне на Суду Гонару баранiць жыцьцё й гонар гэтага Сыча? Ён нявiнны! Ваявода Фёдар так кажа, i я гатоў давесьцi гэта кожнаму, мячом i сякерай, конна цi пеша!

Новы выбух сьмеху пракацiўся па пляцы. Аднак ня шмат хто адважыўся-б падняць гэтыя рукавiцы...

- Хай дачытаюць да канца Скаргу! - заўважыў праз рогат Вiтаўт. Нельга на палове кiдаць...

Канцлер прыняўся чытаць, але Сенька больш ня слухаў. Страшэнна вылупiўшы вочы, ён выклiкаюча пазiраў на бакi, як-бы чакаючы, што вось-вось нехта кiнецца на Сыча...

- Сыч з Пушчы! - загутарыў Вiтаўт. - Ты чуў Скаргу ад пачатку й да канца, адказывай цяпер - баранiся! А мы пабачым, на колькi ты вiнен.

- Вялiкi Гаспадар! I дастойныя Драбы! - пачаў Сыч. - Ад сваёй правiны я не адмаўляюся, i з пакорай прыйму кожны вырак, якi Высокi Суд вынясе! Я без супрацiву паддаўся ў Камянцы Гаспадарскаму Сотнiку Васiлю з Копыля, хаця мог адбiцца... Праз усю дарогу сюды, у Трокi, я нават не падумаў уцячы, хаця быў без кайданоў, бо верыў у справядлiвасьць Суду Гаспадарскага. Але са Скаргой я не пагаджаюся! Там поўна такога, аб чым я нават i ня чуў. А закiдаць гэтыя правiны мне, значыць хлусiць! I я гэта давяду! Чаму я павiнен у сьмерцi гусьляра Макара? Хто давядзе, што гэта зрабiў я?

- Доказаў пэўных няма, - заўважыў Канцлер. - Але калi ты не давядзеш, што гэта ня ты, то вiна падзе на цябе! Хто-ж iншы?

- Я давяду! - ускрыкнуў Сыч i, павярнуўшыся к апрышкам, гукнуў. - Мiколка, хадзi сюды!

Дрыжучы як асiнавы лiст, хлапчук выйшаў уперад. I, як-бы шукаючы падтрымкi, ухапiся за руку Сыча.

- Вось! - указаў на яго Сыч. - Гэты падлетак - унук таго гусьляра, i быў яму за павадыра. Ён сам ледзь жывы ўцёк, я знайшоў яго ў лесе галоднага й хворага. Спытайцеся яго, i ён скажа, хто забiў яго дзеда!

Апавяданьне Мiколкi было кароткае, але яснае, хаця голас хлопца дрыжэў i зьбiваўся ад страху. Ён добра памятаў, як разьюшаны Рыцар з арлiным крылом на шоламе, наводмаш секануў дзеда Макара па галаве, выгукваючы праклёны. Як сам Мiколка, зразумеўшы небязьпеку, нырнуў у кусты й пад градам стрэл дабраўся да лесу...

- За што той Рыцар разгневаўся на дзеда? - спытаў зьдзiўлена Вiтаўт.

- Ня ведаю... - ледзь чутна адказаў Мiколка.

- Ну, а што той Рыцар хацеў ад яго?

- Песьню... пра Караля хацеў... - страх забiваў хлапчуку дух, i ён аж захлынаўся словамi. - А дзедка сказаў, што няма ў яго Караля... Мо' дасьць Бог, Гаспадар наш карануецца, тады й песьнi будзе пра Караля сьпяваць...

- Гм... - спахмурнеў Вiтаўт. - Досыць! Гэтая вiна адпадае, далей што?

- Далей? - iзноў загутарыў Сыч. - Далей Скарга кажа, што я спалiў Чапрукi. А як я мог Чапрукi палiць, калi я ў той час пад Лiдаю быў, зусiм у другiм баку... А Чапрукi вунь аж дзе, пад Бранскам...

- А напад, на працоўны аддзел пад Барысавам?

- Гэта ня ён! - устаў Кур'ян Рэпiн. - Я ў той час у Барысаве быў. Воi апавядалi, што нейкi Драб з арлiным крылом на шоламе, напаў на iх, бо нехта з вояў пазнаў у iм напасьнiка на тыя самыя Чапрукi. Тут выглядае так, што нехта яшчэ злыднi правiць, а на Сыча вiна падае. Шукалi мы тады таго Драба па ўсёй Барысаўшчыне, але зьнiк, як у ваду.

Пiсары старанна запiсвалi прабег суда. Ваявода Фёдар крыху падбадзёрыўся пачатак быў нядрэнны. Пасаднiк Вiленскi ўжо зусiм лагодна пазiраў на падсуднага. Толькi Вiтаўт яшчэ хмурыўся ды глядзеў не ласкава.

- Скарга кажа, - прамовiў Канцлер, - што ты, Сыч, захапiўшы Конева, павесiў Самойчыка, Белагрудзкага й Несьцяровiча, абрабаваў маёмасьць, а потым спалiў маёнтак.

- Так, гэта я! - сьмела адказаў Сыч. - Але Самойчык i Белагрудзкi былi павешаныя раней, чым быў узяты маёнтак Несьцяровiча.

- Якiм правам ты ўчынiў гэта?

- Абодва шляхцiцы, Самойчык i Белагрудзкi, са сваiмi гайдукамi аблажылi Несьцяровiча, але пасьля няўдачы накiравалiся на Конеўскiх сялян i панцырных баяр. Падпалiлi дзьве хаты, i, ня прыйдзi я на клiч набату, згарэла-б усё Конева разам зь людзьмi.

- А хто даў табе права вешаць без Суда?

- Суд быў! Конеўскiя дзядзькi капой судзiлi... - i Сыч з палаючымi вачыма разпавёў, як былi ўдзячныя Конеўцы за сваечасовую дапамогу.

- Чым давядзеш? - не ўнiмаўся Вiтаўт.

Сыч гукнуў у натоўп апрышак, i адтуль выйшлi двое Конеўскiх сялян. Пад прысягай на Крыж, яны пасьведчылi, што Сыч кажа праўду.

- Мала гэтага доваду, - незадаволена заўважыў Вiтаўт. - Апрышкi за апрышак сьведчаць... - i, павярнуўшыся да Канцлера, загадаў: - Выслаць у Конева ўраднiкаў, каб дазналiся праўды!

- Я там быў, Ваша Высокасьць! - умяшаўся Васiль. - На два днi не пасьпеў, каб захапiць там апрышак. Сыч праўду кажа!

- А Конеўскi маёнтак я ўзяў, бо Несьцяровiч людзей там катаваў... - i Сыч падрабязна разпавёў пра зьдзек над Дашай, пра парушэньне баярскага прывiлея Францiшка, пра перапоўненыя вязьнямi падзямельлi.

- Дзе гэтыя людзi? - нахмурыўся Вiтаўт.

- Францiшак - паранены, застаўся ў Камянцы, пры iм i Даша. Вязьнi паварочвалiся дахаты.

- Хто пасьведчыць?

- Я, Ваша Высокасьць! - выступiў уперад Ваявода Фёдар.

Суд выслухаў сьведчаньне. Канцлер, заглядаючы ў Скаргу, вычытваў усё новыя й новыя правiны. Сыч, апiраючыся на сьведак, разказваў пра адны, i адмаўляўся ад другiх.

Суд зацягнуўся. Ужо прамiнуў час абеду. Ужо прыкметна стамiлiся пiсары й пачаў нецярплiвець Вiтаўт, калi нарэшце дабралiся да штурму Турнаўскага маёнтку.

- Чаму ты напаў на Турна?

- З тае самае прычыны, што й на Конеў, - асьведчыў Сыч. - Шмат там, у падзямельлях, гнiло нявiннага люду, а навакольныя сяляне грамадой дапамогi прасiлi. А пасьля штурму - грамадой Суд чынiлi, ды вiнаваўцаў каралi.

- Чаму-ж да Пасаднiка не зьвярнулiся, калi ад Нiкульскага нявiнна цярпелi? I да мяне маглi паскардзiцца? - раззлаваўся Вiтаўт. - А то ўсё самчынам!

- Скардзiлiся, Ваша Высокасьць! - жвава запярэчыў Сыч. - Я сам на гэта iх намовiў. Не дапамагло! Калi Стараста зь Берасьця прыехаў у Турна, то нiводнага вязьня не знайшоў. Нiкульскi загадзя даведаўся, дык каго пад лёд папускаў, а каго вывез недзе. I хадакоў да Вашай Высокасьцi таксама. Там уся ваколiца ад яго дрыжэла й слова прамовiць не адважвалася.

- I Камянец ты ўзяў?

- Узяў, Ваша Высокасьць! - усьмiхнуўся з гонарам Сыч.

- Малайчына! - раптам ускрыкнуў Князь Жыгiмонт. - Яго-б у Прусы! Крыжакi горкiмi сьлязьмi плакалi-б!

Вiтаўт, здавалася, не зьвярнуў нiякай увагi на словы свайго нябожа, i працягваў далей:

- Чаго-ж ты на Камянец палез?

- Пры нападзе на Турна, сустрэў я Кандрата Тура й Татарына Кiрыма. Яны сказалi, што дзесь тут увязьнены Ваявода з Грозава. А чэляднiк турнаўскi прызнаўся, што Ваяводу перавезьлi ў Камянец...

- Цi праўда гэта? - павярнуўся Вiтаўт да Кандрата.

- Праўда, Ваша Высокасьць! Як перад Богам!

- Ну, i... - iзноў зьвярнуўся Вiтаўт да Сыча.

- I надумаў я тады выслабанiць Ваяводу, - Сыча, здавалася, агарнуў запал штурму, i ён, гарачкава блiскаючы вачамi, разпавядаў. - Прысягнуўся я тады, хоць i ня надта верыў, што вазьму Камянец...

Дастойнiкi Суда аж панямелi ад зьдзiўленьня. Нiхто зь iх яшчэ ня ведаў аб прыгодах Фёдара, i таму кожны, затаiўшы подых, слухаў апавяданьня падсуднага: Як спачатку ўклалi плян нападу, пераапранулi Францiшка ў бэнэдэктынца, як з надыходам цемры палезьлi на прыступ. Як Кандрат i Кiрым, пералезшы праз мур, дабралiся да ўвязьненага Ваяводы, як Мiколка разьбiў сабе нос, як турнаўскi чэляднiк дзякаваў за ўзнагароду грашыма. Як пад ранiцу наляцеў Васiль з сотняй i загадаў: Iмям Гаспадара, здацца. I так падрабязна да самага ад'езду з Камянца.

Сыч скончыў апавядаць, а над пляцам доўга яшчэ стаяла магiльная цiша. Чутно было, як булькоча вада ў прадзамкавых ровах, ды трапечуцца харугвы. Вецер здалёк данёс ледзь чутную песьню...

Нарэшце апамятаўшыся, Пасаднiк Вiленскi ўскочыў з крыкам:

- Ня Сыча судзiць трэба! А Станiслава, Януша, Прышынскага, ды Ягайлу разам! Сорам! Ганьба!

Рэшта дастойнiкаў паўскоквалi таксама зь мейсцаў, i, зварочваючыся да Вiтаўта, наперабой закрычалi:

- Волю Сычу!... Ён адкупiў сваю вiну ў Камянцы!... У ймя Сьвятога Юрыя! Лiтасьцi!... Пад суд сапраўдных вiнаваўцаў!...

А Князь Жыгiмонт Карабут сарваўся са свайго мейсца, падбег да Вiтаўта й упаў на каленi з прозьбай:

- Вялiкi Гаспадар! Аддай мне Сыча! У маю дружыну! Ня будзеш шкадаваць, i слаўнага Драба прыднаеш!

Ваявода Фёдар радасна ўсьмiхаўся. Ён бачыў, што хаця Вiтаўт i заставаўся суровы з выгляду, яго вочы сьвяцiлiся ласкай.

Аднак, радасьць была прадчаснай. Гаспадар падняў руку й, пачакаўшы, пакуль сьцiхне галас, жорстка прамовiў:

- Перабралi мы й перагледзелi ўсе ягоныя правiны й хочам ужо памiлаваць. Аднак, Шаноўныя Дастойнiкi, цi не заўважылi вы, як гэты злодзей i душагуб хiтра абмiнуў адну зь iх, якая ўпiсаная ў самым пачатку Скаргi. Абмiнуў i думаў, што гэта так i сойдзе. Але, мы ўсё-ж хочам ведаць, чаму ён яе ўчынiў, i каго ён там ратаваў? Адказвай, Сыч! Ты ведаеш, аб чым я кажу, бо нездарма ты задрыжэў!...

Сыч запраўды задрыжэў i апусьцiў галаву. Iзноў запанавала цiша. Дастойнiкi Суда зьдзiўлена пераглядалiся, не памятаючы, аб чым мог змаўчаць падсудны. Адзiн толькi Сенька з Пагосту спакойна стаяў на варце пасярод пляцу й даверлiва глядзеў на Ваяводу Фёдара.

- Адказвай! - паўтарыў свой загад Вiтаўт, i вочы яго заблiшчэлi як сталь.

Сыч маўчаў, прыкметна хвалюючыся. У душы гэтага адважнага чалавека зараз iшла неймаверная барацьба - прызнацца цi не?...

- Гэта ня ён, Ваша Высокасьць! - пачуўся супакойны голас Фёдара. - Гэта ня ён, i я таму сьведкай!

Сыч з удзячнасьцю зiрнуў у бок Ваяводы ды йзноў апусьцiў галаву. Апрышкi, нiчога не разумеючы, прыглядалiся да свайго атамана.

- Мы хочам ведаць, у чым справа! - раптам крыкнуў Князь Глiнскi.

- Сапраўды! У чым ён вiнен яшчэ? - загулi Дастойнiкi Суда.

Вiтаўт устаў, абвёў урачыста вачамi прысутных, i абвесьцiў:

- Ён вiнен у сьмерцi Мацея Вадзянiка, перавожчыка з Прыпяцi, i цэлай яго сям'i! Мы верым сьведчаньню Ваяводы Фёдара, аднак, усёроўна, хочам пачуць, што скажа Сыч!

Усе вочы ўпiлiся ў пахмурага Сыча. А ён стаяў бледны, зарослы барадой i нерухомы, утаропiўшыся ў зямлю.

- Чаго-ж ты маўчыш, Сыч? Кажы! - ускрыкнуў абражаны Фёдар.

Сыч нерашуча зiрнуў у яго бок, i, трасянуўшы галавой, як-бы страсаючы сон, прамовiў:

- Мацея Вадзянiка забiў Ваявода Станiслаў з Крэва!...

Нiхто не абазваўся ў адказ. Нiхто не запярэчыў гэтаму, нiхто й не пацьвердзiў. Чакалi.

- Чым давядзеш? - недаверлiва спытаў Вiтаўт.

Сыч iзноў на кароткi час задумаўся, а потым папрасiў:

- Ваша Высокасьць, дазвольце мне пагутарыць з цырульнiкам?

Нягледзячы на такую дзiвацкую прозьбу й недарэчную прозьбу, Гаспадар дазволiў. I пасьля некалькiх прыцiшаных слоў Сыча, цырульнiк моўчкi ўзяўся працаваць каля ягоных густых барады й вусоў.

Дастойнiкi Суда чакалi. Вiтаўт нецярплiва церабiў залатую бахраму пры похве мяча. Ваявода Фёдар з палёккай i радасьцю сачыў за рухамi цырульнiка, а бачачы яго радасьць, радаваўся й Сенька з Пагосту, пераможна аглядаючыся на бакi, хаця роўна нiчога не разумеў.

Але вось цырульнiк скончыў i адыйшоў убок. Вiтаўт, зiрнуўшы на падсуднага, спачатку анямеў зь неспадзеўкi.

- "Пазнаў!" - здагадаўся Фёдар.

А Гаспадар, ускочыўшы на ногi, крыкнуў, ды так, што аж груганьнё з гучным крумканьнем узьнялося ў паветра:

- Якуб Вадзянiк!!!

Так, гэта быў ён - Якуб, Мацея Вадзянiка старэйшы сын, якi невядома куды зьнiк пасьля пабоiшча на Прыпяцi. Лiчылi, што, будучы параненым, зсунуўся ў раку й патануў. Зараз-жа - ён жывы й здаровы, стаяў перад Гаспадарскiм Судом як правадыр апрышак, i быў абвiнавачаны, мiж iншым, у забойстве сваiх бацькоў, братоў, i самаго сябе.

Сям'ю Вадзянiка ведаў шмат хто з прысутных на Судзе, ведалi й аб крывавай драме на перавозе, i цяпер кожны ня верыў уласным вачам. Надта-ж цяжка было паверыць, бо прызвычаiлiся за зiму да здарыўшагася, а тут - маеш табе!

Князь Глiнскi, не адрываючы вачэй ад ператворанага Сыча, з боязьзю прашапацеў:

- Можа, ён ваўкалака?... Цi мо' прывiд?...

Сiла Вахрэмчык, Войт з-пад Лiды, хуценька перахрысьцiўся (на ўсякi выпадак) - дрэнныя тут жарты.

I йзноў, толькi Сенька з Пагосту радаваўся шчыра й адчынена. Хаця ён i ня надта добра разумеў, што сталася, аднак, бачачы задавальненьне Ваяводы Фёдара, цешыўся сам. Яго барадаты твар адлюстроўваў такую радасьць, што, гледзячы на яго, пачалi рагатаць, адзiн за другiм, усе Дастойнiкi Суда.

Вiтаўт зыйшоў з падвышэньня, i, наблiзiўшыся да Сыча (цi Якуба), абмацаў яго. Сумлiву не магло быць - гэта стаяў жывы Якуб, з плоцi й крывi, а ня прывiд. Абмацалi Сыча й усе Дастойнiкi Суда...

Паступова зьдзiўленьне ўлеглася. Вiтаўт iзноў узыйшоў на падвышэньне й прамовiў:

- Сыч з Пушчы неспадзявана абярнуўся ў Якуба Вадзянiка зь перавозу, - i, павярнуўшыся да Сыча, запытаў: - Чаго адразу не прызнаўся, хто ты?

- Хацеў захаваць таямнiцу, Ваша Высокасьць, бо нiхто з нашага роду нiколi ня быў у апрышках цi ў якiх iншых беззаконьнях заблытаны!

- Як-жа ты туды трапiў? - голас Вiтаўта гучэў ужо зусiм iнакш, чым у часе Суда. - Разказвай!

Сыч, хвалюючыся ўсё болей i болей, падрабязна разпавёў пра загiбель сваёй сям'i. Пачаўшы з таго, як перавезьлi вечарам Ваяводу Станiслава праз Прыпяць, як начаваць прыйшлося ў хляву. Як ранiцай, панёсшы дровы ў хату, застаў там ксяндза, зьдзiраючага са сьценаў абразы. Як, грымнуўшы дравамi аб падлогу, кiнуўся на ксяндза й сапхнуў яго з лавы, на якой той стаяў. Як усьлед за гэтым - воi Станiслава кiнулiся зь мячамi, але, дзякаваць Богу, удалося выскачыць з хаты. Як пасьля кароткага бою, ён упаў, падбiты стралой. Больш нiчога ня бачыў, а калi прачухаўся, то быў у будзе ляснога прыхiльнiка Ярылы. Выдужаўшы, вырашыў знайсьцi й адпомсьцiць забойцу, аднак, ня будучы пасаваным Драбам, ня мог i думаць, каб выклiкаць яго на ўтаптаную зямлю, ды ў дадатак ня ведаў ягонага ймя. Таму й абраў такi шлях, на якiм, вандруючы, дапамагаў-бы пакрыўджаным людзям, i ў канцы спадзяваўся-такi спаткаць свайго ворага, што й сталася пад Камянцом, аднак злавiць яго не ўдалося...

Вiтаўт, выслухаўшы гэтае апавяданьне, цяжка задумаўся: "Адпусьцiць Якуба на волю нiяк нельга, а пакараць - шкада..."

Над пляцам iзноў запанавала цiша. Дастойнiкi Суда нецярплiва пазiралi на Гаспадара:

- Што ён вырашыць?

Нарэшце, Вiтаўт, павярнуўшыся да Князя Жыгiмонта Карыбута, нерашуча спытаў:

- Як ты скажаш? Што зь iм рабiць?

- Пусьцi яго да мяне ў Дружыну, Гаспадарэ, i не пашкадуеш! - паўтарыў сваю прозьбу Князь.

- А ты, Князь Глiнскi, што ты скажаш?

- Даруйце яму, Ваша Высокасьць! Адкупiў ён свае грахi, пад Камянцом... Хай iдзе куды хоча!

- А ты?... - павярнуўся Вiтаўт да Пасаднiка Вiленскага.

- Волю, Ваша Высокасьць! Дайце яму волю!

- А ты, Сiла?

- Волю, Ваша Высокасьць!

I так, па парадку, усе Дастойнiкi Суда высказалiся за апраўданьне Якуба. Нi адзiн не прамовiў слова супраць. Толькi й чуваць было: Волю! Волю! Волю!...

Вiтаўту й самаму хацелася адпусьцiць Якуба, але трэба было неяк абмежаваць яго волю, каб адчуваў, што за беззаконьнi свае кару нясе. I вось, прагучэў вырак:

- У працоўныя Дружыны - на будову дарог, мастоў i ўмацаваньняў! Усiх! Сыча й апрышак! Да нашага наступнага загаду.

Буйныя крыкi радасьцi заглушылi шчырую падзяку Якуба.

Ваявода Фёдар зьбег з падвышэньня й абняў узрушанага былога атамана апрышак, а цяпер працоўнага дружыньнiка...

Не падзяляў агульнай уцехi толькi адзiн чалавек - Прышынскi. Прымасьцiўшыся з тылу радаснай грамады апрышак, ён курчыўся ад праймаючага страху. Цэлую ноч, седзячы ў вязьнiцы, ён надумваў, што будзе казаць на Суду. Як давядзе сваю нявiннасьць, выставiць вiнаваўцам усяго Ваяводу Фёдара й Станiслава. Давядзе, што Крыжацкую Харугву здабыў у жорсткiм баю зусiм сумленна, а грошаў нiякiх i ня бачыў... Шмат плянаў перабраў ён у галаве, i ўсе яны былi адзiн аднаго лепшыя. У марах бачыў, як Вiтаўт ласкава падасьць яму руку, як верне назад у Камянец i прызначыць тамтэйшым Войтам. А Ваяводу Фёдара кiне ў падзямельле, закутага ў кайданы, i разам зь iм таго воя, што сьведчыў пра здарэньне пад Готэсвэрдэ. Разгулянае ўяўленьне малявала яму, што абвiнавачаны Ваявода Фёдар упадзе перад iм, Войтам Прышынскiм з Камянца, на каленi й будзе малiць аб лiтасьцi, а ён, горда адвярнуўшыся, са ўсяго размаху вытне яму нагой у твар i, зварочваючыся да Вiтаўта, прамовiць: "Няма лiтасьцi, i быць ня можа, над здраднiкам i йлгуном!"...