Драбы (на белорусском языке)

Раптам блiскавiчная думка зьявiлася ў галаве Кройцэнбэрга: А што калi паспрабаваць з другога боку? Падбухторыць Вiтаўта супраць Караля! Так, так! Над гэтым трэба падумаць! Цяжка, але не немагчыма! Самаму йсьцi да Вялiкага Князя ня можна - ён нават цярпець выгляду Крыжака ня можа, ня тое каб зь iм гутарыць, а тым болей яму паверыць. Не дапаможа нават i напамiн аб той дапамозе, якую аказаў Ордэн Лiтве ў бiтве на Ворскле. Вiтаўт ведае цану гэтае дапамогi. I на што было патрэбна брату Рудольфу фон Шёнiнген душыць гэтых Вiтаўтавых дзяцей? Незразумела! Хацеў гэтым забойствам уцiхамiрыць яго? А чаго асягнуў? Узьлютаваў толькi супраць нявiннага Ордэну, i болей нiчога. I зусiм зразумела, што сьмерць сваiх сына й дачкi - Вiтаўт нiколi не прабачыць, i пастараецца адплацiць самай страшнай i жудаснай помстай. Але раз самому ня можна - значыць, трэба шукаць адпаведных людзей. Кройцэнбэрг стаў перасыпаць у памяцi сваiх iнфарматараў. Выбраўшы некалькiх зь iх, ён пазванiў у срэбны званочак.

Зараз-жа зьявiўся прыслужнiк, сваiм ростам i выразам твару падобны хутчэй на малайца зь вялiкае дарогi, чым на манашага прыслужнiка.

- Паўль! Зараз-жа паклiч гэтага дурня, што заве сябе панам Келябовiчам. Калi яшчэ не ад'ехаў гэты скнара - Шумiлiнскi карчмар-Захар - дык паклiч яго. I абавязкава знайдзi й прывядзi Войта зь Вялiкiх Лук. Як будуць прыходзiць, размясьцi iх па розных пакоях, каб ня бачылi адзiн другога!

Паслушнiк моўчкi ўкланiўся й выйшаў. Кройцэнбэрг весела пацёр рукi:

- Ну цяпер, здаецца, пойдзе! Мусiць пайсьцi! - хутка налiў шклянку Мальвазii й выпiў. Скруцiў мапу й, ласкава яе пагладзiўшы, схаваў у скураны футарал. Прайшоўся некалькi разоў па пакою, зь нецярпеньнем чакаючы выклiканых людзей. Прамармытаў:

- Гром i маланкi! Калi я зараз не папхну гэтыя Лiтоўскiя палкi на Польшчу, i йзноў усё сарвецца, варочаюся ў Мальборк!...

Першым зьявiўся Шумiлiнскi карчмар Захар Кузмiч. Даведаўшыся, што Вялiкi Камандор жадае яго бачыць, ён, не зважаючы на сваю грузную камплекцыю, пусьцiўся так хутка бегчы, што маўклiвы Паўль ня здолеў за iм угнацца й згубiў з вачэй у натоўпе каля Сабору. Праклiнаючы ўсiх карчмароў на сьвеце, зь iхнай прагнасьцю разам, ён накiраваўся да дому пана Келябовiча. Па дарозе яму здалося, што ўбачыў знаёмую постаць, але не пасьпеў як сьлед прыгледзецца, як чалавек у чорным плашчы зьнiк з вачэй. Паўль ня стаў ламаць сабе над гэтым галавы й пусьцiўся выконваць загад Камандора.

Захар Кузьмiч, гэтым часам, задыхаючыся ад хуткага бегу, зьвярнуў на бераг Дзьвiны. На яго твары быў намаляваны такi неакрэсьляны выраз, што прахожыя спатыканыя на вулiцах, па якiх ён бег, са спачуваньнем глядзелi яму ўсьлед, думаючы, што чалавек апанаваны найвялiкшым горам i роспачай.

Падбегшы да маленькай i мала прыкметнай форткi ў высокiм частаколе, Захар Кузьмiч з трывогай азiрнуўся. Нiкога!... З грукаючым сэрцам ён прасьлiзнуў у фортку й апынуўся ў засьнежаным садзе купца Мюльлера.

Як з-пад зямлi перад iм вырас здаравенны мужчына, апрануты ў скураную куртку й зь сякерай у руках. Нiчога ня кажучы, незнаёмец засланiў дарогу, i з падозрай ды злосьцяй пазiраў на перапалоханага карчмара.

- Да пана Магiстра... ласкава прашу... - задыхаючыся, залапатаў Захар Кузьмiч. - Да пана Магiстра... Iх Сьветласьць загадалi мне... Ласкава прашу... Далiбо загадалi. Зрабiце такую ласку... Ласкава прашу... гэту сякерку... - i ён пачаў адвешваць нiзкiя паклоны суроваму ўласьнiку страшнае баявое сякеры.

Вартаўнiк (а гэта быў вартаўнiк, пераапрануты ў садоўнiка, аб чым хiтры карчмар адразу здагадаўся) з пагардай зiрнуў на ягоную агiдную постаць i рухам рукi загадаў iсьцi ўперад. Захар Кузьмiч скурчыўся й накiраваўся па сьцежцы мiж кустоў да дому, адчуваючы, як яму здавалася, вострае лязо сякеры ў сябе на карку. Але азiрнуцца не адважыўся.

Кройцэнбэрг прывiтаў Захара Кузьмiча вельмi ветлiва, называючы яго сваiм сябрам, i запрапанаваў кубак вiна, якое той выпiў з задавальненьнем, адзначыўшы ў думках, што вiно заморскае й найлепшага гатунку.

Да вартавога Кройцэнбэрг прамовiў некалькi адрыўчастых словаў па-нямецку, зь якiх Захар Кузьмiч не зразумеў нi воднага, але, мяркуючы па тону, рашыў, што Камандор лае таго за грубае абыходжаньне да яго - Захара Кузьмiча. Але на самай справе гэтыя словы гучалi так: "Калi гэта мярзотная свiньня будзе выходзiць, зрабi выгляд, што яго паважаеш. Ён нам зараз патрэбен."

Як толькi вартаўнiк выйшаў, Кройцэнбэрг усадзiў свайго госьця ў мяккае крэсла, а сам у задуме закрочыў па пакою. Карчмар ад такога абыходжаньня быў на вяршынi раскошы. Ну а як-жа? Гэта табе ня хам - Войт з Шумiлiна, каторы толькi й умее: "Кварту, Захар!..." Нарэшце Камандор загутарыў:

- Слухай, мой сябра! Цi ведаеш ты, што Кароль Ягайла рыхтуе войска, каб ударыць на Лiтву й зьнiшчыць усе вашы правы й вольнасьцi?

- Не, Ваша Сьветласьць... Ласкава прашу, не даводзiлася чуць такога...

- Як не? - удаў зьдзiўленьне Кройцэнбэрг. - Табе, чалавеку каторы павiнен усё ведаць, ня ведама такая рэч? Ты-ж карчмар!

- Няхай Ваша Сьветласьць ня гневаецца, ласкава прашу... Але мне здаецца, што Войт нашы, Пётра Ларывонавiч, нешта такое казалi... Яны заўжды чакаюць на вайну з Польшчай...

- Вось бачыш! - падхапiў Кройцэнбэрг, зразумеўшы хiтрык карчмара. - Людзi ведаюць, а ты не... А хто ў вас Войтам?

- Вы, Ваша Сьветласьць, ня ведаеце нашага Войта Пётру Ларывонавiча? Ласкава прашу, ласкава прашу. Гэта-ж сын Ларывона Кiрмунтавiча, таго што зь Вялiкiм Князем Альгердам на Маскву хадзiў... - i Захар Кузьмiч пераказаў Кройцэнбэргу ўсю гiсторыю Шумiлiнскага Войта так, як калiсь разказваў Баярыну Рацiшчэву. Камандор, не перабiваючы, выслухаў гэтае апавяданьне да канца, i як-бы мiмаходам зазначыў:

- Вось бачыш, ваш Войт усё ведае.

- Так, Ваша Сьветласьць, так! Ён заўсёды ўсё ведае, бо сам Гаспадар Вялiкi Князь яму кажуць...

- Добра!... - перабiў Кройцэнбэрг. - Хочаш, каб я даклаў аб табе й тваей вернасьцi Вялiкаму Магiстру Конраду?

- О! Ваша Сьветласьць! Ласкава прашу, зрабiце такую ласку! Век за вас буду Бога малiць...

- Ну то слухай! Паколькi ты й безь мяне ведаў аб намерах Караля, я мушу табе сказаць, што нашы Вялiкi Ордэн лiчыць сябе шчырым прыяцелем Лiтвы й Вялiкага Князя, але Ён, на жаль, нам ня верыць... Дык каб прадсьцерагчы ад такога вялiкага няшчасьця як вайна, я й паклiкаў цябе, Захар Кузьмiч. Толькi ты можаш уратаваць твой народ ад бяды... Iдзi й перадай твайму народу гэтыя весткi, а ў першую чаргу твайму адважнаму Войту. Каб яны ведалi й былi гатовыя! А я... у сваю чаргу раскажу аб табе вялiкаму прыяцелю Лiтвы Магiстру Ордэну Крыжа.

Хiтры карчмар, зразумеўшы, што яд яго хоча крыжак, i хутка зважыўшы ўсе выгады такой зьдзелкi, прамовiў:

- Ваша Сьветласьць, усё зраблю, усё перадам! Абы правучыць гэтую зьмяю падкалодную з Кракава й верна паслужыць вам, Ваша Сьветласьць, i вашаму Найвялiкшаму й Найшляхетнейшаму Рыцарству...

- Але памятай! - спынiў Кройцэнбэрг, гэты слоўны паток. - Калi Вялiкi Князь даведаецца, адкуль у цябе гэтыя весткi, то не пазьбегнуць тады табе шыбенiцы...

Захар Кузьмiч пакiдаў дом купца Мюльлера той самай дарогай, па якой прыйшоў, але ўжо ня так пасьпешна. За пазухай прыемна муляў туга набiты грыўнамi капшук. Вартаўнiк зь ветлiвай мiнай выпусьцiў яго за фортку, буркнуўшы ўсьлед: "Доннэр вэтэр..."[11] Але Захар Кузьмiч прыняў гэта за "добры вечар" i пацяшаўся ў душы з "дурнога" немца, так як зараз быў якраз поўдзень.

Гутарка, падобная гэтай, адбылася й з другiм выклiканым - панам Келябовiчам. На тым-жа яна й закончылася.

Вялiкалукскi-ж Войт Платон Скабель, хаця й не адзначаўся вялiкiм розумам, але ня быў на столькi дурным, каб паверыць завярэньням Кройцэнбэрга аб ягоным сяброўстве й шчырасьцi. Таму ён паставiў пытаньне проста:

- Для чаго вам, шаноўны Камандорэ, патрэбная гэтая звадка? I да чаго яна павiнна прывесьцi?

Кройцэнбэрг пабачыў, што гэта не карчмар i не пусты шляхцiц, i таму рашыў часткова адкрыцца, тым болей што Скабель быў ужо завербаваны:

- Да вайны...

- А якой узнагароды я маю спадзявацца?

- Ад каго ўзнагароды? - удаў, што не разумее, Кройцэнбэрг. - Ад Вiтаўта?

- Ад Тэўтонскага Ордэну... Найсьвяцейшага Папы... цi хто там яшчэ ў гэтай вайне зацiкаўлены? - вытлумачыў Скабель. - Ад Вiтаўта за такiя справы можа быць толькi адна ўзнагарода - вяроўка!

- Узнагарода будзе вялiкая й багатая, але вялiчыня яе будзе залежаць ад стараньняў Войта Вялiкалукскага...

Па выхадзе Платона Скабеля, Кройцэнбэрг прысеў да стала й, хутка напiсаўшы лiст, зь мейсца адправiў яго з ганцом у Мальборк. Цяпер толькi заставалася чакаць на вынiкi разпачатае гульнi, што Камандор i зрабiў.

9. НАРАДА

Першае, на што зьвярнуў увагу Ваявода Фёдар, прыехаўшы ў Полацак, былi чуткi аб хуткай вайне з Польшчай.

Пры першым-жа спатканьнi зь Вiтаўтам ён пацiкавiўся, цi ёсьць падставы да гэтых чутак.

- Гэтага мы яшчэ й самi ня ведаем, - адказаў спакойна Гаспадар. - Ведаем толькi, што дыму без агню не бывае. А калi так, то, значыць, нешта ёсьць! - I ён шматзначна пацёр рукi, як бы паказваючы, што яны яму сьвярбяць.

- Няўжо вы, Ваша Высокасьць, дапусьцiце да вайны?

- Я прагну яе! Яна мне патрэбна як паветра!

- Але-ж не з Каралём Ягайлам?

- А чаму-б i не?! - з запалам ускрыкнуў Вiтаўт.

- Я ня радзiў-бы...

- Я бачу, ты нiяк баiсься, Фёдар?

- Не, не баюся, Ваша Высокасьць! Але-ж ён сын Вялiкага Князя Альгерда й Вашы Кузын. Вы сваякi!

- То што з таго, што сваякi? Чаму гэта я павiнен уважаць на сваяцтва, а ён не? Чаму ён, гэты ханжа й сьвятоша, не глядзеў на сваяцтва, калi задушыў майго бацьку?

Падаграючы сябе такiмi словамi, Вiтаўт разпаляўся ўсё болей i болей. Гнеў i прага помсты так i пырскалi зь ягоных блiскучых вачэй. Яго прыгожы твар зьмянiўся да непазнаньня.

- Чаму ён не глядзеў на сваяцтва, калi засадзiў мяне самаго ў Крэўскiя падзямельлi, ды загадаў таксама задушыць? Не глядзеў, нарэшце, на сваяцтва й тады, калi зь яго ведама Крыжакi задушылi маiх малалетнiх дзетак?... Чаму?...

- Ня ведаю, Ваша Высокасьць, - разгубiўся Фёдар.

- Ня ведаеш? Дык я ведаю! I пагэтаму таксама ня буду ўважаць на сваяцтва! Яму мала Кароны, яму й мой Пасад патрэбен!... Дык хай-бы ён быў мне родным братам усёроўна! Я мушу перад Богам i людзьмi аддаць яму тое, што ён заслужыў! Пакараю й пайду! Не патрэбна мне ягонае Каралеўства! Хай яго чарты з панамi дзеляць... Бог мне сьведка!

- Ваша Высокасьць, не ўпамiнайце Бога, бо гаворыця ня так, як належыць Хрысьцiянiну!... - цьвёрда запярэчыў Ваявода.

- Фёдар! Кубак цярпеньня перапоўнiўся! Я яму больш не прабачу! А ты, бачу, хiстаесься... Цi не прыслаў ён табе чаго-небудзь звонкага? Га? Калi так, то едзь лепей у сваё Грозава й больш мне на вочы не пападайся!

- Я нiколi не хiстаўся, iдучы за Вашаю Высокасьцю, i ад нiкога нiчога не атрымлiваў! Уся мая маёмасьць здабытая маiмi продкамi й мною зусiм сумленна й ганарова! Мячом i дзiдаю! I вы, Ваша Высокасьць, аб гэтым ведаеце ня горш за мяне! - прамовiў абражаны да глыбiнi душы Фёдар. - Але калi Вашай Высокасьцi пажадана адправiць мяне ў Грозаў, воля ваша! - Ён хутка адшпiлiў свой Рыцарскi пас i разам зь мячом працягнуў Вiтаўту.

Адразу разгубiўшыся ад такога выпаду, Вiтаўт зразумеў сваю вiну i, ляпнуўшы Фёдара па плячу, вылаяўся:

- Каб цябе Пярун разразiў! Спачатку раздратуе, а тады крыўдзiцца! Фёдар, а ну апярэзвайся назад!

- Але Ваша Высокасьць пажадалi адаслаць мяне...

- Пачакай! - перабiў Вiтаўт. - Ведаю, што ты хочаш сказаць. Але я цябе абразiў, i я цябе... прашу: Прабач.

Фёдар моўчкi глядзеў у вочы Вялiкаму Князю. Любiў ён свайго Гаспадара над усё на сьвеце, i балюча было, што дайшло да такога непаразуменьня.

- Ну добра! - працягваў Вiтаўт, зусiм апанаваўшы сябе. - Бачу, што ты, Фёдар, занадта ганаровы, каб прабачыць такому сьмерду, як я. Але пакiнь сваю крыўду на потым, бо зараз ня той час, каб мы сварылiся мiж сабой!

Ваявода паволi падпярэзаўся сваiм пасам.

- Вось гэтак будзе лепей! - ускрыкнуў Вiтаўт. - А разьлiчымся калiсь пазьней.

- Пазьней дык пазьней, - усьмiхнуўся Фёдар. - Я думаю, што на тым сьвеце вугалькамi.

- I я так думаю! - адразу пагадзiўся Вiтаўт.

Вялiкi Князь i Ваявода па брацку абнялiся, i гэтым шляхам мiр быў устаноўлены.

- Слухай Фёдар, - пачаў iзноў Вiтаўт. - Заўтра адбудзецца вайсковая нарада, i ты мусiш быць на ёй абавязкова.

- Буду. Абавязкова!

- Добра, iдзi адпачывай! Тваiх людзей ужо разьмясьцiлi. А слаўны ў цябе пачот, сам Кароль мог-бы пазайздросьцiць!

- I пазайздросьцiць, калi на тое прыйдзе час!

- Вось гэта мне падабаецца! - ускрыкнуў радасна Вiтаўт, разгадаўшы сэнс гэтага нацяка. - А ну, разказвай, колькi ты сабраў такiх малайцоў?

- Дзевяць сотняў лучнiкаў ды капейшчыкаў пешых i пяць сотняў конных.

- I гэта ўсё са Слуцку? З таго Слуцку, каторы паўгоду таму аддаў мне амаль усю сваю Дружыну?...

- Так, Ваша Высокасьць!

- I ты не памыляесься ў лiку?

- Не, Ваша Высокасьць!

- Фёдар! Ты заслужыў на найбольшую ласку, а я гэтак цябе абразiў... Яшчэ раз прашу - Прабач мне... I Князь Стары - малайчына. Дзякую й яму.

- Забудзьце, Ваша Высокасьць! Не для падзякi робiм, а на славу Краiне й Гаспадара яе. А пра выбачэньне пакiнем... Хто старое памяне, таму вока вон!

- Фёдар, можа маеш якое жаданьне? Прасi! I калi гэта ў маёй моцы, зраблю! Я ў цябе ў даўгу.

Ваявода Фёдар хацеў ужо было адмовiцца, як раптам у галаве склалася адна цiкавая камбiнацыя, i ён прамовiў:

- Маю жаданьне. I прасiць буду Вашу Высокасьць даць шпоры й пас аднаму з маiх сотнiкаў - Васiлю з Копыля.

- А чаму для сябе нiчога ня просiш? - зьдзiвiўся Вiтаўт.

- Гэта й ёсьць для мяне... - пачырванеўшы, адказаў Фёдар.

- Калi так, то добра. Толькi-ж ты ведаеш, што нiхто не дастае годнасьцi Драба, не заслужыўшы гэтага.

- Ён iх заслужыў, Ваша Высокасьць! У абароне Вiльнi й у сутычках з Крыжакамi ў Жамойцi...

- Веру табе, Фёдар, але ўсё-ж мушу праверыць яго, што й зраблю ў найкарацейшым часе. Абяцаю табе.

- Дзякую, Ваша Высокасьць, наперад, бо ведаю, што ён не падвядзе.

* * *

- Ойча наш нябесны! Хай сьвецiцца ймя Тваё, хай прыйдзе валадарства Тваё, ды будзе воля Твая, як на небе, так i на зямлi. Хлеба нашага штадзённага дай нам сёньня й выбач правiны нашыя, як i мы выбачаем вiнаватым перад намi, i ня дай нас у спакусу, але ратуй нас ад лiхога. Бо Тваё валадарства й сiла й слава - Айца, i Сына, i Сьвятога Духа - цяпер, на ўвесь час, i вякi вечныя. Амiн. Апошнюю частку малiтвы Вiтаўт прамовiў наўмысна з моцным прыцiскам.

- Амiн! - адказалi ў разнабой сабраўшыеся на нараду Драбы.

Вялiкi Князь акiнуў паглядам абедзенную залю, у якой вакол наўкола велiзарнага стала стаялi, чакаючы дазволу сесьцi, удзельнiкi нарады.

Усiх прысутных Вiтаўт добра ведаў i таму, ня доўга не цырымонячыся, адразу сеў у крэсла, паклаўшы меч памiж кален. Сабраныя, а было iх чалавек каля сарака, з шумам i бразганьнем зброi, пазаймалi свае мейсцы.

Пашукаўшы вачамi Ваяводу Фёдара, Вiтаўт моцна зьдзiвiўся, бачачы за ягоным крэслам двух добра ўзброеных збраяносцаў. Не было нiчога дзiўнага, што за крэслам Яраслава Смаленскага стаялi тры воi, за крэслам Жыгiмонта Карыбута (толькi што прыехаўшага з Чэхii) аж пяць. Але калi Фёдар, каторы заўсёды прыходзiў з адным стрэмяным, прывёў двух, значыць тут нешта ёсьць. Аднак задумвацца над гэтым не было часу, i Вiтаўт адразу перайшоў да справы:

- Шаноўныя Гаспадары Рада! Верныя й адважныя Князi, Ваяводы, Войты й Драбы! Баронячы нашыя землi й правы, мы ня раз ужо сустракалiся ў полi зь Немцамi, Маскалямi ды Манголамi. Пакладаючыся на Ласку Божую, ды сiлу й мужнасьць Народную, мы заўсёды з гонарам выходзiлi з усiх цяжкасьцяў, i заўсёды былi пераможцамi. Шануючы Сьвятую Памяць нашых слаўных Продкаў, мы дабрасумленна выконвалi ўсе забавязаньнi, узятыя iмi на сябе. Але, нягледзячы на гэта, наш подлы брат[12] Кароль Польскi Ягайла - палiчыў для сябе прыстойным здраднiцкi схапiць у часе перамоваў нашага бацьку Кейстута й задушыць яго. Недастойным Караля ашуканствам ён заманiў i мяне ў разстаўленую iм пастку, ды, захаваўшы ў падзямельлi Крэўскага Замку, загадаў задушыць i мяне. I толькi дзякуючы самаахвярнасьцi простае жанчыны мне ўдалося ўратавацца. Вы таксама ўсе добра ведаеце, якую ролю гуляў Ягайла ў забойстве маiх дзяцей. Я тады-ж хацеў паказаць нашаму брату ягонае мейсца, але закалот у Бранску прымусiў мяне ўстрымацца. Наступна мы мусiлi спынiць навалу Тымура Кульгавага, i вось цяпер, калi нашымi шматтысячнымi ахвярамi, куплена воля ўсяе Эўропы, наш брат вырашыў, што прыйшоў найлепшы час падпарадкаваць Вольную Лiтву кароне Польскай. Ён разьлiчвае на падтрымку Князя Мазавецкага й на нашае, як яму здаецца, бязьсiльле!

Па залi пракацiўся гул абурэньня й гучны бразгат зброi. Вочы Вiтаўта заiскрылiся, i ён дадаў:

- Да нас даходзяць весткi, што Кароль рыхтуецца да вайны з намi. Што мы яму на гэта скажам?

Пагляд Гаспадара спынiўся на Фёдару, як-бы заклiкаючы выказацца. Але Ваявода моўчкi вытрымаў гэты пагляд, не прамовiўшы нi слова.

Шумiлiнскi Войт з глухiм стогнам заскрыгатаў зубамi. Такая вялiкая была яго ненавiсьць, што адбрала яму дар мовы. Як заўсёды гарачы, Яраслаў Смаленскi ў лютасьцi грымнуў кулаком па сталу, мала ня выкруцiўшы пры гэтым сабе руку. Ваявода зь Вiцебску падскочыў са свайго крэсла з крыкам:

- Да зброi! Лiтва й Пярун!

Гэты клiч падхапiла бальшыня прысутных. Вымахваючы булавамi, мячамi, сякерамi, усе пазрывалiся са сваiх мейсцаў з крыкам ненавiсьцi, заклiку й праклёнамi. Разьнесьлiся выгукi:

- ...Даволi! Хай жыве Вiтаўт - Кароль Белай Русi! Да зброi! Лiтва й Пярун! ...на Кракаў! Сьмерць Ягайлу!...

Нарада прыняла гучны й ваяўнiчы выгляд, лязгат жалеза, крыкi, тупат зьлiлiся ў адзiн гул. Гул трывожны й страшны - вяшчаючы прыблiжэньне навальнiцы...

Але па знаку Вiтаўта, як ад чарадзейства, наступiла магiльная цiшыня, гнятучая й жудасная, як сама сьмерць.

Карыстаючы з гэтай цiшы, Ваявода Фёдар загутарыў рашучым i цьвёрдым голасам:

- Вялiкi Гаспадар! Шаноўныя Драбы! Мы сабралiся тут не для таго, каб выкрыкваць ваяўнiчыя клiчы й размахваць зброяй. На гэта будзе свой час. А для таго, каб вырашыць, як нам быць i як нам прынесьцi найбольшую карысьць нашай Вялiкай Дзяржаве. Уважаючы гэта за нашую першачарговую мэту, я лiчу, што ўвязвацца ў вайну з Польшчай у гэты час нам нельга, - Па залi прайшоў ропат незадавальненьня, але Фёдар, не зважаючы на гэта, працягваў. - Нашы разлад з Каралём адразу-ж выкарыстаюць Немцы, Маскалi й Манголы. Я ўжо бачу, як яны падзеляць мiж сабой нашыя й каронныя землi: Старая Кiеўская Русь i Валынь разам з Кiевам дастанецца Хану, Жамойць - Немцу, а Белая Русь разам зь Вiльняй i Полацкам - Маскалям. Гэта будзе канец Вяклiкага Княства Лiтоўскага! Польшчу й Мазоўша, разам са Жамойцю забяруць Крыжакi. Гэта канец Кароне Польскай!

- Дык што-ж, Ваявода, прапануеш? - пачуўся строгi голас Вiтаўта.

- Я прапаную паклiкаць пасла Польшчы й спытаць у яго, што значаць непрыязныя й нядобрасуседзкiя паводзiны Караля. Калi ён нам нiчога пацяшаючага ня скажа, то... - Ваявода спынiўся й абвёў позiркам сваiх слухачоў. Адны ўважлiва слухалi канца прамовы, другiя крывiлiся ад незадавальненьня, а трэцiя, толькi з павагi да ўважлiва слухаўшага Вiтаўта, стрымлiвалi крыкi незадавальненьня. Шумiлiнскi Войт Пётра Ларывонавiч ледзь стрымлiваўся, каб ня кiнуцца зь мячом на Ваяводу. Але Фёдар, перакананы ў сваёй праваце, гучна закончыў. - Трэба выслаць пасла ў Кракаў. Толькi тады, калi гэта нам нiчога ня дасьць, мы будзем у праве ўзяцца за зброю.

Iзноў настала цiшыня. Маўчалi ўражаныя неспадзяванай прапановай.

Раптам ускочыў Войт Велiкалукскi. Паказваючы на Фёдара пальцам, ён хрыплым ад шалу голасам закрычаў:

- Ваявода! Ты альбо баягуз, альбо здраднiк! Iнакш тваёй прапановы вытлумачыць нельга! Ганьба!... Ганьба!... I ты яшчэ маеш нахабства насiць залатыя шпоры? Ганьба!...

Ваявода Фёдар у сваю чаргу падскочыў i, схапiўшы баявую рукавiцу, са злосьцю кiнуў яе Скабелю. Рукавiца з грукатам пакацiлася па каменнай падлозе пад ногi атарапелага й адразу спужанага Войта. Скабель добра ведаў спрыт i ўменьне, зь якiм Ваявода ўпраўляецца са зброяй. I таму ён адразу пашкадаваў аб сваей гарачнасьцi, але нiчога ня зробiш - слова не верабей, выляцела - i назад ня зловiш. Ён з паказным гонарам падняў рукавiцу на кончык мяча й, працягваючы яе Фёдару, прамовiў:

- Я прыймаю твой выклiк, Ваявода! Хай Бог разсудзiць, хто з нас мае рацыю.

- Я хачу бачыць цябе заўтра! - адказаў Фёдар. - Там, дзе адбываюцца паедынкi: на Воўчай Паляне!

- Згода!...

Умяшаньне Вiтаўта спынiла гэтую гутарку. Незадаволеным тонам ён заўважыў:

- Дагаворыцiся потым! А Вялiкi Гэрольд зробiць усё, што для гэтага трэба... Зараз вернемся да справы! Хто яшчэ хоча што-небудзь сказаць?

Маўчаўшы дасюль Князь Жыгiмонт Карыбут зь мейсца прамовiў:

- Польшча прычынiла нам шмат зла й стараецца рабiць яго далей. Але гэта ня значыць, што мы зараз-жа павiнны яе правучыць. Не! Усяму свой час. Ваявода Грозаўскi мае рацыю, заклiкаючы да асьцярожнасьцi. I я, са свайго боку, падтрымваю яго. Нават болей, я ўважаю выгадным для нас пайсьцi на некаторыя ўступкi, калi Кароль гэтага зажадае. Да пары трэба захаваць з Польшчай мiр. Яна не такi ўжо страшны сусед, як камусьцi гэтага хацелася-бы. Ёсьць суседзi й пажахлiвей! Iх трэба сьцерагчыся, а Польшчу мы заўсёды ўправiмся прысьмiрыць!

Гэты выступ Жыгiмонта зрабiў сваё. Князя ведалi як разумнага й адважнага мужа. I бальшыня прысутных прызнала й пагадзiлася зь неабходным. Не зважаючы на адзiнкавыя галасы пратэсту, вырашылi выслухаць польскага пасла. Вiтаўт даў сваю згоду, i за паслом было паслана.

Праз кароткi час Маршал урачыста абвесьцiў:

- Пасол Польскi Станiслаў, Ваявода Крэўскi!

Пасол у суправодзе невялiкага але пышнага пачоту, горда падняўшы галаву, увайшоў у залю.

Вочы Вiтаўта злосна блiснулi - ён яшчэ не забыўся, што гэты самы Станiслаў быў нядаўна ягоным турэмшчыкам.

Кiрым Бей, стаяўшы за крэслам Фёдара, уздрыгнуў i нешта хуценька ды ўпэўнена зашаптаў яму на вуха, паказваючы вачамi на ўвайшоўшага. Фёдар у адказ толькi крыва ўсьмiхнуўся й упiўся вачамi ў пасла.

- З ласкi Божае Караля Польскага й Вялiкага Князя Лiтоўскага Ягайлы Альгердавiча, пасланьнiк да двара Князя Вiтаўта Кейстутавiча, Ваявода Станiслаў з Крэва! - прадставiўся пасол. Ён упэўнена выставiў уперад правую нагу, бразнуўшы пры гэтым шпорай, i застыў у чаканьнi высьвятленьня прычыны такога надзвыйчайна пасьпешнага выклiку. Уся яго постаць дыхала гонарам i пыхай. I можна было падумаць, што стаiць не звычайны пасланьнiк, а сам Кароль, прыйшоўшы надзяляць ласкай цi няласкай.

Вялiзарным высiлкам волi Вiтаўт прымусiў сябе праглынуць гэтую абразу. Але затое, насуперак усiм правiдлам, устаноўленым цырыманiялам, ён вымiнуў усе належачыя ў такiх выпадках фармальнасьцi й абмен прывiтаньнямi. Чым выказаў сваю пагарду як да самаго пасла, дык i да таго, хто яго паслаў.

Наўмысьля выгодна развалiўшыся ў крэсьле й бавячыся з залатой бахрамой мяча, ён загутарыў зь лянiвым выглядам, але выклiкаючым тонам:

- Слухай, пасол Яго Мосьцi! Да нас дайшлi весткi, што наш дарагi Брат, а твой Ваявода Валадар, хоча пазабавiцца звонам зброi? Кажуць, што ён хоча пачуць, як грымiць зброя Лiтвы! Напэўна думае, што пайржавелi мячы ў похвах Лiтоўскiх Драбаў, што прытупiлiся сякеры й ня востраны дзiды? Ад таго часу як Яго Мосьць уйшоў у Польшчу, ён, вiдаць, забыўся, як крышыць панцыры лiтоўская булава... Як пралазiць праз краты забрала лiтоўская страла... Я думаю, што ён забыўся, бо кажуць людзi, нiбы зьбiрае ён свае Дружыны на нашых межах. Цi так гэта, Ваявода? I хай твой адказ будзе праўдзiвы! - на апошнiх словах голас Вiтаўта грымеў, як раскаты грому.

Па сьпiне Станiслава пабеглi мурашкi. Не ад страху, ён ня быў баязьлiвы. Але ён добра зразумеў адказнасьць хвiлiны, пагэтаму пастараўся адразу прыняць самы прыязны выгляд, а словам сваiм прыдаць як найболей шчырасьцi й сардэчнасьцi:

- Гаспадар! Ты сам добра ведаеш, што гэтыя весткi йлжывыя. Злыя языкi, варожыя табе, Княжа, i Яго Мосьцi Каралю, разпускаюць iх. Яснавельможны Кароль лiчыць за гонар мець такога Брата й суседа як ты, Княжа! Няма ў Лiтвы вярнейшага прыяцеля, чым мой Валадар. - Станiслаў пачцiва пакланiўся, баючыся вынiку гэтае нарады. - Ня вер, Княжа, злым плёткам!

- Лiчыць за гонар, кажаш?... Ну добра! Хай Крэўскi Замак будзе таму зарукай!

Пры гэтых словах Вiтаўта Ваявода Станiслаў засмучана апусьцiў вочы й, разьвёўшы рукамi, прамовiў:

- Забудзь, Княжа!... Не варта... Хто старое памяне, таму вока вон...

Пачаўшы было супакойвацца гнеў Вялiкага Князя ўспыхнуў з новай сiлай i залiў твар густой чырваньню. Стрымлiваючы сябе, ён зашаптаў, але так, што нават у самых аддаленых кутках залi было выразна чуваць:

- Бач як яно выходзiць! Калi Вiтаўт нешта крыўднае ўспомнiць, дык яму кажуць: "Не памiнай! Забудзь!" А калi Кароль успомнiць i зброяй бразгаць пачне, то гэта нiчога. А мо нават i добра... Так, Ваявода? Не?

- Што Ваша Высокасьць мае на ўвазе?... - Станiслаў ужо бачыў ва ўяўленьнi, як Лiтоўскiя Дружыны, на чале з гнеўным Вiтаўтам, руйнуюць Кракаў...

- Што маю на ўвазе? Шмат! Шмат, Ваявода! Аж зашмат!

- Ваша Высокасьць, я прасiў-бы...

- I не патрабуеш прасiць! - перабiў Вiтаўт. - Я сам табе прыпомню! Толькi маленькую частку!... Памятаеш, калi я замест таго каб ехаць у Кракаў, на хрэсьбiны, павёў Дружыну на ўзбунтаваўшыся Бранск? Памятаеш, калi я адмовiўся парушыць старыну Лiтоўскую й ня даў нiшчыць Праваслаўе? Калi я ня даў багатых банiфацыяў[13] Каталiцкiм Кляштарам?... Цi ня бразгаў тады Кароль зброяй!? Цi не напамiнаў ён мне ўсё гэта пры кожнай нагодзе й нават без нагоды? Чаму-ж ты яму тады не сказаў, што за гэта "вока вон"?

- Ваша Высокасьць перабольшвае! Кароль ужо даўно прабачыў усе гэтыя правiны, i нiколi аб iх не ўспамiнае!

- Вось ты кажаш: "прабачыў". А хто ў яго прасiў прабачэньня?... У кожным разе ня я! Можа з вас хто? - i Вiтаўт зьвярнуўся да Нарады.

Суровае маўчаньне было яму адказам.

- Ваша Высокасьць злаўжывае цярпеньнем i дабратой Яго Каралеўскае Мосьцi... - абразiўся Станiслаў.

- Чуеце, што ён кажа?! - ускочыў Вiтаўт. - Я злаўжываю! Я, каторы сурова й пiльна даглядаю, каб усе дамовы выконвалiся сумленна й непарушна. Цi думеш ты, Ваявода, аб тым, што гаворыш? Твой Валадар злаўжывае нашым цярпеньнем! I цярпеньню прыходзiць канец! Сьцеражыцеся тады!...

- Ваша Высокасьць! Я ведаю, што я кажу! I адказваю за сказанае! Па першае: Кожнае слова Вашай Высокасьцi гучыць як абраза майму Валадару - Каралю Польскаму! Па другое: Ваша Высокасьць не дагледзiлi, што дагавор аб свабодзе руху падданых Кароны Польскай на землях Лiтоўскiх парушаны! I стала парушаецца! Каталiцтва ў Лiтве перасьледуецца й гонiцца горш за паганства! Жыцьцё й маёмасьць Лiтоўцаў-Каталiкоў знаходзiцца ўвесь час у небязьпецы! Цi ня гэта, Ваша Высокасьць называе суровым i пiльным даглядам за выконваньнем дагавароў?... Але Кароль добры. Ён церпiць i молiцца!

Вiтаўт доўга маўчаў, пiльна ўглядаючыся ў вочы Станiслава. Нарэшце ён загаварыў - ня так сурова, як перад тым, але насьмешлiва:

- Ваявода, ты сам ведаеш, што хлусiш. Ведаю я, куды ты гнеш. З хворай галавы на здаровую зьвярнуць хочаш? Ня выйдзе! Бо б'е банда апрышак ня толькi Каталiкоў i Палякаў, а й Лiтоўцаў i Праваслаўных! Доказам гэтаму могуць быць Мацей Вадзянiк, перавожчык з Прыпяцi, зь сям'ёю. Пасёлак Чапрукi, спалены разам з жыхарамi. Стары гусьляр Макар Сьляпы й яго павадыр, забiтыя недалёка Вiцебску. Праўда, хлапчука знайсьцi не ўдалося... I шмат, шмат iншых... Але ведай, Ваявода, што пасьля гэтае нарады нядоўга ўжо будуць гуляць апрышкi!

Станiслаў адчуў, што навальнiца прайшла: Вiтаўт зьмякчыўся, а раз так, то й апасацца болей няма чаго. Ён крыва ўсьмiхнуўся й, неяк нязграбна пакланiўшыся, папрасiў:

- Вялiкi Княжа, дазволь мне пайсьцi. Я сёньня вельмi стамiўся...

- Можаш iсьцi сабе! Усё, што нам было трэба, мы пачулi.

Пасьля таго як Пасол выйшаў, нарада хутка наблiзiлася да канца. Вырашана адправiць свайго Пасла ў Кракаў. Выбар Вiтаўта й згода прысутных палi на iнiцыятара гэтай задумы - Ваяводу Фёдара Грозаўскага, калi ён будзе жывы й здаровы пасьля паядынку з Войтам Скабелём.

- А цяпер, вырашым каго пашлём на пошукi гэтай банды апрышак, - сказаў Вiтаўт. - Можа, ёсьць ахвотнiкi?

Нiхто з прысутных не абазваўся, бо лiчылi, што мала гонару, а яшчэ менш задавальненьня ў "шуканьнi ветру ў полi".

- Значыць, ахвотнiкаў няма? - запытаў iзноў Вiтаўт. - Ну што-ж, прыйдзецца кагосьцi вызначыць. Дык вось! На пошукi пайдзе сотнiк Васiль з Капыля, палку Ваяводы Грозаўскага! Ваявода, клiч яго сюды!

- Ён тут, Ваша Высокасьць!

Васiль, выступiўшы ўперад, нiзка пакланiўся Вялiкаму Князю. Усе прысутныя зь цiкавасьцю прыгледзелiся гэтаму невядомаму дасюль чалавеку, i кожны адчуў, што Гаспадар выбраў яго не надарма - гэта была нейкая, яшчэ нiкому не зразумелая ласка...

10. СУСТРЭЧА

Цэлыя хмары вераб'ёў зь вясёлым i клапатлiвым шумам варушылiся на вулiцы, вышукваючы на абмёрзлым i ўтаптаным сьнезе чаго-небудзь да ежы. Мароз адпусьцiў зусiм, i надвор'е стаяла яснае й сьвежае. Празрыстая нябесная далячынь зiхацела асьляпляючым блакiтам. I адтуль радасна ўсьмiхалася сонейка, як-бы абяцаючы хуткую вясну. У адказ яму звонка барабанiла капель.

З самай ранiцы Вялiкi Князь адправiў сотню жаўнераў на Воўчую Паляну, каб для паядынку добра ўтапталi сьнег.

Вялiзарная паляна напоўнiлася людзьмi. Маладзейшыя дружыньнiкi адразу завязалi бой у сьнежкi, умiнаючы рыхлы сьнег цэлымi дзялянкамi. Стары сотнiк з усьмешкай пагладжваў вусы, назiраючы за абаротамi "бою". Старэйшыя й паважнейшыя воi ўпарта й сумленна тапталiся на мейсцы, прымiнаючы сьнег стапа за стапою. I хоць праца тут выконвалася шчыра, аднак у моладзi яна йшла хутчэй. I ня дзiва - бо цi-ж умнеш столькi нагою, колькi прыплешча шырокая сьпiна...

I вось паляна ўбiта. Засталося толькi дзе-нiдзе выраўнаць няроўнасьцi. Пакiнуўшы гэта старэйшым, сотнiк загадаў маладым iсьцi падправiць лаўкi для гледачоў i бар'еры, працягнуўшыяся на ўскраiнах. Стук сякер i звон маладых галасоў рэхам пакацiлiся па пушчы.

Дзесь зь непраглядных лясных нетраў вылез лясьнiчы, валасаты й страшны як зубр. Акiнуўшы вокам паляну, ён, нiчога ня кажучы, сеў на сьвежы бярозавы пень i, нешта перажоўваючы, стаў прыглядацца да працы.

У поўдзень стук сякер зацiх. Жаўнеры, сабраныя каля вялiзарных вогнiшчаў, падагравалi мяса й пiва на абед, зь нецярпеньнем чакаючы на прыезд працiўнiкаў.

Першымi на мейсца паядынку прыехалi чужаземцы на чале з Графам дэ ля Шэр. Ваяўнiчы Шкот, Алан Марцiмер Мак Марцiмер, адразу-ж памалу аб'ехаў паляну, прымяркоўваючыся да магчымасьцяў бою, i стараючыся вызначыць найвыгаднейшую пазiцыю. Падняўшы некалькi разоў на дыбкi свайго рудога каня, ён пераканаўся ў цьвярдынi сьнежнай падлогi. З задавальненьнем ён пад'ехаў да сьпешыўшыхся каля вогнiшча сваiх спадарожнiкаў.

- Я спадзяюся, Вы знайшлi масу недахопаў? - з насьмешкай заўважыў Граф, пацiраючы над агнём рукi.

- Не, на вашы жаль, не знайшоў - прахрыпеў у адказ Шкот, - але думаю, што байцы, к вашаму, Граф, задавальненьню, будуць у горшым стане...

- Чаму гэта к майму задавальненьню?

- А таму, што начныя прагулянкi па лесе, ды яшчэ напярэдадне паедын...

Гутарка раптоўна абарвалася. Да вогнiшча пад'ехаў усiмi нелюбiмы Камандор фон Кройцэнбэрг. Шкот памаленьку адыйшоў ад сабраных i йзноў апынуўся каля свайго каня. Ласкава пагладзiў па шыi й занёс нагу ў стрэмя. Умошчваючыся ў сядле, недаверлiва зiрнуў на Графа й прамармытаў:

- Лiс сьнiўся не на дарма! Гэта верны знак... I клянуся Сьвятым Андрэем, нешта будзе! Дый Граф у лесе бадзяецца ў ночы таксама не надарма!...

На паляне, мiж тым, сабралося ўжо шмат гледачоў. Паедынкамi ў Полацку цiкавiлiся, i народ сьцякаўся сюды як на кiрмаш. Прыехаў i пасол Польскi Ваявода Станiслаў, i пасол Маскоўскi Баярын Рацiшчэў, i пан Келябовiч з дачкой, i Шумiлiнскi Войт, i Захар Кузьмiч, i шмат iншых. Чакалi толькi на байцоў i на Вялiкага Князя з Дваром.

Мак Марцiмер ад няма чаго рабiць накiраваўся ў лес. Прадзiраючыся па глыбокаму сьнегу праз кусты, ён увесь час пiльна прыглядаўся наўкола, нiбы чагось шукаючы. Конь, тузаючы павадамi, крок за крокам зварочваў направа, iмкнучыся выйсьцi на цьвёрдую дарогу. Шкот ня надта працiвiўся гэтаму, бо чым далей у лес, тым гусьцей рабiўся хмызьняк, i тым цяжэй было празь яго прадзiрацца.

Памiж дрэваў ужо абазначыўся прасьвет дарогi. Як раптам да вушэй насьцярожанага Рыцара даляцеў моцны шопат:

- Цсссс!

Гэта было настолькi неспадзявана, што, разгубiўшыся на момант, Мак Марцiмер застыў нерухома. У гэты час на дарозе пачуўся лязгат зброi i людзкiя галасы - наблiжаўся невялiкi аддзел коньнiкаў. Адразу з кустоў падняўся чалавек у скураной паддзеўцы i зь сякерай у руках. Не абарачваючыся, ён выгукнуў па-нямецку:

- Сякi, Паўль!

Але не пасьпеў ён узмахнуць сякерай, як у галаве Шкота прамiльгнула страшная здагадка, i ён з крыкам: - Стой, няшчасны! - прабiў дзiдай незнаёмца.

У гэты самы момант, у дзесяцi кроках ад iх, Паўль секануў па пню й перацяў шворку, трымаўшую падпiленую бярэзiну. Дрэва з грукатам i трэскам абрынулася на дарогу. Адтуль данесьлiся крыкi, праклёны, конскае йржаньне.

Адразу-ж затрашчэлi кусты пад напорам прадзiраючыхся ў лес некалькiх барадатых вояў.

Паўль, убачыўшы небязьпеку з двух бакоў, не палез у загадзя падрыхтаваную нару, а кiнуўся бегчы ў лясны гушчар, пакiнуўшы глыбока ўбiўшуюся сякеру ў пнi.

Правальваючыся амаль да калена ў мяккi й мокры сьнег, ён не зрабiў i сотнi крокаў, як адчуў, што Шкот вось-вось схопiць яго за каўнер. Напружыўшы ўсе сiлы, Паўль скочыў убок i схаваўся за дрэва. Шкот з разгону праскочыў мiма. Але затое цяпер становiшча ўцекача пагоршылася: з аднаго боку адрэзаў дарогу конны Рыцар, з другога - чатыры барадатыя й злосныя Лiтоўцы. Застаецца толькi рашыць - "каму здацца?" Але доўга думаць не прыходзiцца, i Паўль выйшаў к Шкоту. Аднак падбегшыя барадачы, без усякiх гутарак, скруцiлi яму ззаду рукi й накiнулi на шыю пятлю.

Мак Марцiмер паспрабаваў было пратэставаць, але адзiн з вояў, у чорным панцыры й з чырвоным рубцом на шчацэ, так злосна на яго зiрнуў, што Шкот рашыў болей не спрачацца. Падпарадкуючыся загаднаму жэсту гэтага самага воя з рубцом, Мак Марцiмер паехаў у накiрунку дарогi. Туды-ж пацягнулi й палоннага.

Убачыўшы на дарозе Вiтаўта, скрыўджаны Шкот пад'ехаў да яго са скаргой:

- Гаспадар, вашы людзi адабралi ад мяне майго палоннага!

Разгневаны здарыўшымся Вiтаўт сурова адказаў:

- Кожны злодзей i забойца ў межах Вяiкага Княства Лiтоўскага ад самага пачатку сваiх злачынстваў зьяўляецца маiм палонным! Я буду яго караць цi мiлаваць!

- Ваша Высокасьць! Дазвольце мне аднак спытацца, - не адставаў Шкот. - Што тут здарылася, i за што я забiў таго бедака?

Нягледзячы на трагiчнасьць здарэньня, у вачах Вiтаўта блiснулi жартаўлiвыя агенчыкi:

- Далi Бог! Дарагi госьць, вы заслугоўваеце на тое, каб стаць перад Рыцарскiм Судом Гонару! Забiць чалавека й ня ведаць, за што!... Раскажыце нам, як гэта сталася!

- Ваша Высокасьць прабачыць мне, бо я й сам ня ведю добра, - пачаў Шкот. Алё сёньня ўночы мне прысьнiлася, што еду я адзiн па лесе й на мяне напаў вялiзарны лiс. Здаецца мне, што адбiваюся ад яго дзiдай, але ён усё з большай i большай зацятасьцю нападае й намагаецца ўчапiцца ў горла майму каню. Нарэшце, зусiм стамiўшыся й выбiўшыся зь сiл, я ўцэлiў яму ў чэрава. Але замест таго каб iздохнуць, ён крыкнуў мне чалавечым голасам: "Пачакай, Мак Марцiмер! Будзеш ты ведаць, як станавiцца мне ўпоперак дарогi!" Ён прамовiў гэта так голасна, што я прачнуўся й ня мог болей заснуць. Апрануўшыся й асядлаўшы каня, я выехаў на вулiцу, каб трохi разважыцца. Ня ведаю чаму, але гарадзкая брама была адчыненая, i я выехаў празь яе ды апынуўся на ўскраiне лесу. Раптам пры сьвятле месяца, я ўбачыў аднаго з маiх прыяцеляў, якi, ухутаўшыся ў белы плашч i ў суправодзе шасьцi чалавек, зьнiк у цемры лесу. Ваша Высокасьць прабачыць мне, што не называю ймя гэтага прыяцеля?

- Добра, прабачаю! Але кажыце далей! Вашая гiсторыя пачынае мяне цiкавiць!

- Так, Ваша Высокасьць! Гэтая гiсторыя цiкавiць i мяне самога! Бо сны нiколi ня йлгуць, яны заўсёды кажуць праўду! Дык вось, калi я ўбачыў, што яны зьнiклi ў лесе, я кiнуўся сьледам, бо мне здалося, што гэты начны шпацыр у лесе мае нейкую сувязь з маiм начным лiсам i зь сёньняшнiм паядынкам. Але як я нi шукаў, ня мог знайсьцi нават iхнага сьледу. У вялiкай злосьцi я вярнуўся назад, дзе знайшоў майго прыяцеля моцна сьпячым. Сёньня-ж, успомнiўшы мой сон i начную прыгоду, я абразiў майго прыяцеля, i, сам ня ведаю чаго, паехаў бадзяцца па лесе. Тут i адбылося ўсё тое, чаго я дасюль не магу зразумець: Бачу, з кустоў выскачыў чалавек i крычыць: "Сякi, Паўль!" ды сам падняў сякеру. Мне здалося, што гэта мой начны лiс, i што ён хоча забiць кагосьцi праяжджаючага ў гэты час па дарозе. Ну й, нiчога ня думаючы, я й тыркнуў яго дзiдай. У гэты час на дарозе пачуўся крык, шум i трэск, а вось гэты нягоднiк, - Шкот указаў на палоннага, - кiнуўся ўцякаць. Падпарадкуючыся нейкаму нутранаму голасу, я кiнуўся яго даганяць i тут зразумеў, што ў лесе бачыў яго, а не майго прыяцеля. З тылу яны вельмi падобныя.

- Так, так! - прамовiў Вiтаўт. - Лiс выявiўся ў двох асобах... А нiчога ён вам не сказаў, калi вы яго злавiлi?

- Не, Ваша Высокасьць. Але дазвольце мне ўсё-ж даведацца, у чым тут рэч?

- А рэч у тым, што каб вы, шляхетны Мак Марцiмер, ня торкнулi лiса дзiдай, то сёньняшнi паядынак мог-бы не адбыцца!... Нехта ў гэтым зацiкаўлены!... I я думаю, што ведаю, хто! - i Вiтаўт з пагрозай зiрнуў на пад'яжджаючага Войта Вялiкалукскага.

Як толькi Скабель наблiзiўся, Вялiкi Князь указаў на ляжачую ўпоперак дарогi бярэзiну, з гневам спытаў:

- Ты?

- Што, Ваша Высокасьць?

- Цi твая гэта работа? - i Вiтаўт iзноў указаў на паваленае дрэва.

- Не разумею, Ваша Высокасьць! Як гэта "мая работа?"...

- А так, што нехта намагаўся забiць Ваяводу Грозаўскага! З гэтым намерам i абвалiў на яго дрэва. Добра што шляхетны Мак Марцiмер выратаваў сiтуацыю, ня даўшы завалiць другую бярэзiну. Ваявода застаўся жывы й здаровы, але ягоны конь паранены! Што ты на гэта скажаш? Вось ён, адзiн з забойцаў...

- Ваша Высокасьць! - ускрыкнуў абражаны Скабель. - Калi Вы лiчыце мяне здольным на такi ўчынак, то загадайце арыштаваць мяне, забярыце мае шпоры й пас! Але клянуся ўсiмi Сьвятымi, i заклiкаю Неба ў сьведкi, я тут не вiнаваты. Я собскiмi рукамi згодны пакараць вiнаватага! - з гэтымi словамi ён выхапiў меч, i не пасьпеў нiхто й вокам мiргнуць, абрушыў яго са страшнай сiлай на галаву палоннага, разьсёкшы яе напалам.

- I так! Сьведкi ня стала, - зь некiм дзiўным спакоем прамовiў Вiтаўт. Але я ведаю, што ня гэты няшчасны быў галоўным вiнаваўцам. I я дабяруся да карэньняў гэтага злачынства! Няшчасны будзе той, хто пасьмеў!...

- Ваш Высокасьць! - падыйшоў Ваявода Фёдар. - З канём нiчога страшнага няма. Некалькi драпiнаў на нагах... Пасекла гальлём...

Вiтаўт зiрнуў на Фёдара й з усьмешкай адвярнуўся. Ён зразумеў, што Фёдар прагне хутчэй разпачаць бой i баiцца, каб раптам i сапраўды Войта Скабеля не арыштавалi. Страшэнная нянавiсьць палымнела ў вачах Ваяводы, i прага помсты так зь iх i выпырсквала. Вiтаўт прыгадаў сабе, як зусiм нядаўна назiраў гэты бляск у вачах Фёдара - пры iх першым спатканьнi пасьля Ворсклы, i прамовiў:

- Ваявода, супакойся! Доўгатрывалая злосьць i ненавiсьць стамляюць чалавека якраз у той момант, калi яму найболей патрэбная бадзёрасьць. Злавацца й ненавiдзець пачынай тады, калi апусьцiш забрала!

- Гаспадар! - ускрыкнуў Фёдар. - Уся кроў у маiх жылах кiпiць! Як я магу не злавацца? Дазволь нам рушыць далей?

- Просiм, Ваша Высокасьць... - дадаў Скабель.

- Едзем! - пагадзiўся Вiтаўт i, даўшы шпорамi каню, вынесься ўперад.

На паляне зь нецярпеньнем ужо чакалi глядачы й жаўнеры, пакiнуўшы мейсца для Вялiкага Князя й пачоту насупраць сярэдзiны поля.

З усiх бакоў разьнесьлiся прывiтаньнi:

- "Жыве Вялiкi Князь Вiтаўт!" "Слава Гаспадару Лiтоўскаму!" "Вiват!"...

Зь невялiкае групы чужаземцаў прагучэў звонкi малады голас, вылучаючыся з агульнага гулу:

- Вiват Чароўная Княгiня Рынгайла! Вiват!

Яраслаў Смаленскi крута павярнуўся ў той бок. Правая рука сама ўхапiлася за дзяржаньне мяча. Падпарадкуючыся нацягнутым павадам, яго конь узьвiўся на дыбкi й, танцуючы на заднiх нагах, таксама павярнуўся на голас.

- Хто пасьмеў? Выхадзi! - зарычэў, як леў, узвар'яваны Яраслаў. Але нiхто яго не пачуў. Пастаяўшы трохi на мейсцы, ён ускач дагнаў сьвiту Вiтаўта й, параўняўшыся з Рынгайлай, запытаў:

- Я бачу, Вы задаволены? Вам падабаецца?

- А Вы не задаволены? Вам не падабаецца? - усьмiхнулася яна.

- Я найду яго й скручу яму шыю!...

- Тады не пападайцеся мне на вочы! - i Рынгайла выехала ўперад, пакiнуўшы няшчаснага Яраслава скрыгатаць зубамi ў бязьсiльным шалу.

- Што за жанчына! - прашапацеў ён. - Чарадзейка! Зьмяя! Якая нячыстая мяне сюды прынесла? Сядзець-бы спакойна ў Смаленску.

А бедны малады Бургундзец, Олiвер дэ Арно, стоячы побач Графа, згараў ад зайздрасьцi, бачачы, як усьмiхаецца Каралева ягонага сэрца Спадкаемцу Смаленскаму...

Паступова гул прывiтаньняў зацiх. Гэрольды абвесьцiлi аб пачатку паядынку. На супрацьлежных канцах паляны разгарнулiся харугвы працiўнiкаў.

Ваявода Фёдар i Войт Скабель, з паднятымi забраламi, пад'ехалi да Вялiкага Князя й, адсалютаваўшы мячамi, застылi нерухома.

Вiтаўт падняўся зь мейсца й, перадаўшы чырвоны шаль Вялiкаму Гэрольду, загутарыў:

- Хай Усемагутны й Справядлiвы Бог будзе мiж вамi судзьдзёй! Абвiнавачаньне цяжкое. Цяжкая й абраза, калi яно не справядлiвае. Фёдар, Ваявода Грозаўскi! Табе, як пакрыўджанаму, належыць права выбраць зброю й род паядынку!

- Я жадаю вольнага паядынку, Ваша Высокасьць!

- Войт! - павярнуўся да Скабеля Вiтаўт. - Ваявода жадае вольнага паядынку. Цi прымаеш ты?

- Гаспадар Вялiкi Князь! Я прыняў выклiк Ваяводы! Мушу прыняць i яго выбар! Хай Ваша Высокасьць i ўсе тут прысутныя будуць мiж намi судзьдзямi! Я абвiнавачваю Ваяводу Фёдара Грозаўскага з Княства Слуцкага ў баязьлiвасьцi й здрадзе!

Рынгайла зь ненавiсьцю й пагардай адвярнулася ад Скабеля. Вiтаўт мiмаволi ўсьмiхнуўся. А ў наступiўшай цiшынi пачуўся голас Графа дэ ля Шэр:

- Гэты чалавек вынес сам сабе сьмяротны прысуд!

- Як так? - пацiкавiўся Олiвер дэ Арно.

- На паядынках, Ваявода Грозаўскi яшчэ нiколi не забiваў свайго працiўнiка: звалiць з каня й памiлуе, - разтлумачыў Граф. - Ён рэдка бывае выклiканы, i яшчэ радзей выклiкае сам. Але такую абразу наўрад цi прабачыць, а як ён валодае зброяй, зараз убачыце самi!

Працiўнiкi, тым часам, паскакалi да сваiх збраяносцаў. Над палянай запанавала магiльная цiшыня.

Княгiня Рынгайла, з жалем i непакоем, не адрывала вочы ад аддаляючагася Фёдара.

На ўскраiнах паляны збраяносцы падалi байцам вострыя цяжкiя дзiды. Клацнулi апускаючыся забралы. Працiўнiкi сталi на йзгатоўку. Конь Ваяводы, адчуваючы напружанасьць моманту, зь нецярпеньнем бiў капытамi й, прысядаючы на заднiя ногi, тузаў павады.

Васiль у апошнi раз абмацаў падпругу, шлеi крупэра й нагруднiка[14], ды, застаўшыся задаволеным, толькi цяпер крадком зiрнуў туды, дзе сядзеў пан Келябовiч з дачкой Рэгiнай...

Гэрольды пратрубiлi сыгнал. Вялiкi Гэрольд паволi ўзьняў шаль угару, i рыўком апусьцiў яго...

У той-жа мiг, Ваявода Фёдар, падняўшы каня на дыбкi, зь мейсца пусьцiўся ўскач. Войт Скабель, з апушчанай дзiдай i прыкрыўшыся шчытом, як вецер паляцеў насустрач.

Глядачы, затаiўшы подых, з жахам назiралi за зьблiжаючымiся коньнiкамi.

Ваявода Фёдар трымае дзiду пры назе, пiльна прыглядаючыся да Войта. Вецер сьвiшча ў кратах забрала, плашч чорнай хмарай трапечыцца з тылу... Адлегласьць робiцца карацейшая й карацейшая... Ваявода ўжо ясна бачыць адтулiну памiж шчытом i высокай, акутай стальлю, лукой сядла - вось сюды й ударыць дзiдай. Не спускае ён вока й з вострага наканечнiка Войтавай дзiды.

Васiль, назiраючы за Ваяводай, з хваляваньнем пракусiў сабе губу. Кроў тонкiм струменчыкам сьцякала яму на бараду, а адтуль на панцыр.

Кiрым, нiколi ня бачыўшы падобных забаў, аж прысеў ад захапленьня.

Кандрат Тур з выгляду спакойны, але падрыгваньне вусоў выдае яго хваляваньне.

Мак Марцiмер са шчырым захапленьнем прыглядаецца да сваёй улюбёнай забавы. Хто выйдзе пераможцам, яму амаль усёроўна.

Княжна Рынгайла закрывае вочы рукамi й хавае твар у складках плашча, на плячы Яраслава, чаго той не заўважае...

Коньнiкi ўжо зусiм блiзка... Ваявода рыўком апускае дзiду,... i з трэскам разьлятаюцца абедзьве дубовыя дзiды, спатыкнуўшыся на каваных шчытах. Абодва байцы застаюцца ў сёдлах. I, разьмiнуўшыся на хуткiм скаку, робяць невялiкае паўкола. Выхапiўшы мячы, зь лютасьцю кiдаюцца адзiн на другога.

- Надзвычайна! Цудоўна! - гудзiць Мак Марцiмер.

- Так, нядрэнна, - пагаджаецца Граф.

Конi з храпам узьнiмаюцца на дыбкi. Два цяжкiх мяча са звонам сустракаюцца ў паветры. Удар за ўдарам гудзiць над палянай. Конi то прысядаюць, то ўзьнiмаюцца на дыбкi, то, адступаючы ў тыл, зрываюць сьнежны наст.

Нарэшце Ваявода, выбраўшы зручны момант, сячэ зь левага пляча. Войт, не пасьпеўшы адвесьцi ўдар, прыкрываецца шчытом. Але ўдар настолькi моцны, што меч урэзваецца ў шчыт i перабiвае пасак левага наплечнiка. Звонка стукнуўшыся аб крупэр, наплечнiк падае на сьнег. Iрвануўшы да сябе моцна засеўшы меч, Ваявода мала ня выкiнуў Войта зь сядла. Але меч засеў моцна, не вылазiць. Пусьцiўшы яго з рук, Ваявода выхапiў сякеру, i ў той-жа час прыкрыўся сваiм шчытом - ад граду пасыпаўшыхся ўдараў. Размахнуўшыся сякерай, Ваявода ўсадзiў яе Скабелю ў бядро. Скабель захiстаўся ў сядле, але, сабраўшы рэшту сiл, сякануў наводмаш мячом... i разьсёк галаву Фёдараву каню. З грукатам завалiўся конь, прыцiснуўшы ногу сядуну...

- Ганьба! - зароў на ўвесь пляц Мак Марцiмер.

- Ганьба! Ганьба! - паўскаквалi глядачы. - Каня забiў! Мясьнiк! Канавал!

Кiрым, iрвануўшы з похвы кiнжал, кiнуўся на падмогу Фёдару.

- Стой! Нячыстая сiла... Куды? - злавiў яго за полы Васiль.

- Ваявода... конь... нага... - стагнаў, вырываючыся, Кiрым.

Войт, мiж тым, нiчога ня чуючы, хiстаўся ў сядле. Удар сякеры быў страшэнны, i, каб Скабель ня быў такi моцны, паядынак быў-бы скончаны.

Нарэшце Ваявода вызвалiў нагу. Хутка падняўшыся, ён кiнуўся на Войта. Той-жа, да гэтага часу апрытомнеўшы, узьняў каня на дыбкi i, накiраваўшы на Ваяводу, пусьцiў павады. Ваявода адскочыў убок, але пасьлiзнуўся й павалiўся. Скабель другi раз падняў каня на дыбкi й грымнуў на Ваяводу. Але й тут Фёдару ўдалося скокнуць убок з-пад цяжкiх капытоў. Затое конь, трапiўшы нагой на валяўшыся наплечнiк i сьлiзгануўшы па iм, упаў на каленi. Войт стрымгалоў выляцеў зь сядла.

Працiўнiкi паволi паднялiся. Войт, сьцякаючы крывёю, ледзь стаяў на нагах. Ваявода, падняўшы сякеру, падыйшоў да яго й загадаў:

- Кiдай меч i станавiся на каленi! Ты пераможаны!

Скабель не варухнуўся.

- Дык здохнi як сабака!

Але ў гэты момант Скабель узмахнуў мячом. Ваявода прысеў i са страшнай сiлай секануў сякерай. Скабель захiстаўся, i з-пад шолама пацякла кроў. Ад другога ўдару, раскалоўшага шолам, ён як сноп павалiўся на сьпiну.

Ваявода каленам стаў яму на грудзi й падняў забрала. Войт ня дыхаў. Зрэзаўшы пласт сьнегу, Фёдар паклаў яго на твар Скабелю й, адклаўшы ўбок сякеру, выцягнуў мiзэрыкордыю...

Ад сьнегу Скабель адплюшчыў вочы й, убачыўшы занесеную мiзэрыкордыю над сваiм горлам, прашапацеў:

- Не губi, Ваявода... Прабач... Каюся...

Фёдар нахiлiўся над iм i нешта зашаптаў на вуха.

- Згодзен... - адказаў ледзь чутна Скабель. - Прысягаю! На сьвятога Юр'я.

Ваявода падняўся й, махнуўшы збраяносцам Войта, падыйшоў да Вiтаўта.

- Суд Божы адбыўся! - абвесьцiў Вялiкi Князь. - З ласкi Ўсемагутнага, Фёдар Ваявода Грозаўскi давёў сваю правату й пакараў вiнаватага! Слава пераможцу!

- Слава-а-а! - загуло на паляне.

- I йзноў ён ня здрадзiў свайму звычаю! - зьдзiвiўся Граф. - Iзноў не забiў! Дзiўны чалавек! Нават лупу ня ўзяў...[15]

- Цiкава мне ведаць, аб чым ён пытаўся Скабеля? - прамармытаў Кройцэнбэрг, улазячы ў сядло. - Але за Паўля, Войт малайчына! Не разгубiўся, хаця нiчога й ня ведаў...

11. ВОЛЬНIЦА

Прыцiснуўшыся ў лясной глушы над берагам прыгожай i вясёлай Улы, захутаны сьнегам, дрэмле хутар Маркулiчы. Калiсь багаты й поўны дастатку, ён славiўся сваiм духмяным мёдам, добраякаснымi скурамi, i адважнымi воямi. Уласьнiкi пiльна дбалi аб дабрабыце й разбудавалi ў Маркулiчах моцныя гумны, сьвiрны, хлявы. Пасярод усiх гэтых будоў разьмясьцiлася прасторная хата. З заходняга боку да хаты прыбудаваная бярвенчатая вежа. I, нарэшце, увесь хутар абнесены частаколам з завостраных i абапаленых бярвеньняў, моцна ўкапаных у зямлю.

Зараз хутар апусьцеў. Пасьля налёту Крыжакоў у Маркулiчах не засталося нi душы. Хата напалову згарэла, вежа абвалiлася, стрэхi на будынках абдзерлiся. Частакол часткова згарэў, часткова вывернуты, але мейсцамi яшчэ творыць даволi моцную сьцяну.

Нядаўна хутар аджыў. Будынкi напоўнiлiся людзьмi, у стайнях зьявiлiся конi. Па навакольных вёсках паплылi чуткi: "У Маркулiчах спынiўся атаман Сыч з бандаю!"

У Матылях, Коневе, Радунi, казалi, што Сыч мае сотню апрышак. У Забалацi i Сабакенцах - тры сотнi, а ў Васiлiшках i Лiдзе - полк.

Сыч толькi пасьмяхаўся:

- Чуткамi сьвет поўнiцца. I чым болей нагавораць, тым меней палякаў тут застанецца!

У гэты дзень, Сыч даў сваiм хлопцам адпачынак. Сам-жа, прысеўшы на ганку, бруском адвострываў цяжкую сякеру, напяваючы нешта напаўголасу. Сонца пачынала ўжо прыпякаць, i Сыч з радасьцю чакаў вясны, з надыходам якой думаў падацца пад Беласток, блiжэй да мяжы.

Раптам зь лесу пачулiся гучныя галасы, i на сьцежцы зьяiвiлiся тры чалавекi. Адзiн, незнаёмы, вельмi сьпяшаўся, двое другiх, з рогатам, прымушалi яго йсьцi памалу, пагражаючы ў выпадку непаслушэнства прапароць яго вiламi. Нарэшце падарожнiкi спынiлiся каля ганку.

- Ты хто такi? - не адрываючыся ад сякеры, спытаў Сыч.

- Гайдук, Ваша Ласка... Пана Несьцяровiча, гайдук.

- Дык якiм лiхам ты сюды трапiў?

Гайдук бухнуўся на каленi й заенчыў:

- Бацька ты наш... Заступнiк... Пашкадуй, абаранi...

- Ты, што гэта? Што здарылася? - разгубiўся атаман ад такой неспадзеўкi.

- Вой, пашкадуй! Ня выдай нас! Кабеты й дзеткi там... - выў гайдук намагаючыся выцiснуць зь сябе хоць адну сьлязiну, што нiяк яму не ўдавалася.

- Я пытаюся, што здарылася? - спынiў яго раззлаваўшыся Сыч.

- Ляхi! Ляхi, кармiлец ты наш! Апанавалi маёнтак пана Несьцяровiча... Рабуюць, паляць, забiваюць!...

- Ага! Свой свая не пазнаша? Так цi што?

- Так, так!... Ой не! Што я, дурны баран, пляту! Ня вер iм... Ня вер iм, пане дабрадзею! Ня вер...

- А я й ня веру, - заспакоiў яго Сыч, яшчэ добра не разумеючы, у чым рэч.

- Ня вер, ня вер!... Усе яны брэшуць! Пан Несьцяровiч з прадвеку быў Лiтоўцам... зь дзядоў i прадзедаў. Зь Люцiцаў родам ён. Ня вер! Яны самi Палякi...

- Хто Палякi?

- А паны Самойчык i Белагрудзкi... Ня вер iм...

- Я iм i ня веру, а заадно й табе! - адказаў Сыч, нарэшце зразумеўшы, што ад яго хоча гайдук.

Сабраная навокал iх вольнiца выбухнула рогатам. Гайдук разгублена азiрнуўся й, не сустрэўшы нiдзе спагадлiвага пагляду, падпоўз да атамана й стаў цалаваць яму боты:

- Пане дабрадзею, сонейка яснае, сокал хуткакрылы, ратуй... Рэжуць! Жыўцом рэжуць!

- Знацца, зарабiлi! - прамовiў нехта з апрышак.

- Ай не! Мы нiколi нiкому нiчога, а калi бывае, каму што якое, дык што-ж там такое?

- Што такое, кажаш? А мы вось зараз пабачым! - атаман адклаў набок сякеру й устаў. Акiнуўшы вокам падворак, ён гукнуў:

- Гэй, Францiшак! Хадзi сюды!

- Як гара ня йдзе да Магамэта, то Магамэт iдзе да гары! - з гэтымi словамi наперад выступiў плячысты дзяцюк зь вясёлымi прамянiстымi вачамi. Гайдук са страхам глядзеў на гэтага дзяцюка.

- Ты, магамэт! Ты хiба ня з Конева? - спытаў Сыч.

- Здаецца!

- Пана Несьцяровiча ведаеш?

- Як ня ведаць? Сем дзён i начэй быў у яго ў гасьцях, як па пiсанаму, а на восьмы...

- Пачакай! А вось яго ведаеш? - Сыч паказаў на дрыжучага гайдука.

- Пэўна, што ведаю! Сябруем! Як адгасьцiў я ў Несьцяровiча сем дзён, то на восьмы дзень ён мяне ў дарогу выпраўляў. Шчыра й сумленна! Такую мне бiблiю на сьпiне расьпiсаў, што люба-дорага паглядзець. Ды ты не саромся! - зьвярнуўся Францiшак да гайдука. - Пакiнь сарамлiвасьць дзяўчатам. А я тваёй ласкi век не забуду. Дык каб i хацеў забыць, дык летапiс на сьпiне ня дасьць!

- Пачакай! - перабiў Сыч. - Значыць, катуюць яны людзей? Цi не?

Францiшак моўчкi скiнуў кажух, задраў на сьпiне кашулю й прамовiў:

- Прачытай сам. Чаго мяне пытаеш?

Сьпiна Францiшка сапраўды выглядала жудасна. Яшчэ не зусiм загаiўшыяся рубцы перасякалi яе ўздоўж i ўпоперак. З-пад закарэлае крывi там i сям сьвяцiлася дранае мяса.

- Так, так... Прачытаў я ў цябе на сьпiне, што пан Несьцяровiч паляк, прамовiў Сыч.

- Ну, то значыць, кепска чытаць умееш! - запярэчыў Францiшак. - Ён не паляк, а пад-паляк! Так там i напiсана. Цi ня праўда? - зьвярнуўся ён да гайдука.

- Як гэта, падпаляк? - зьдзiвiўся Сыч. - Нешта я не разумею.

- А што-ж тут разумець? Ёсьць паляк, а ёсьць падпаляк, ёсьць пан, а ёсьць падпанак. А людзi так кажуць: "Ня страшны пан, але страшныя падпанкi". Зразумеў?

- Зразумеў! - пагадзiўся Сыч. - Раскажы-ка ты нам, за якую правiну пан падпаляк цябе так адхаладзiў?

- Вiна вялiкая была: не захацеў яму ў гайдуках служыць, падпанкам быць.

- Але-ж ты з панцырных баяраў?[16] - недаверлiва ўскрыкнуў Сыч. - Ты толькi Вялiкаму Князю павiнен службай!

- А што яму баяры цi Князi, калi ён ад Бога адрокся? Папе Рымскай молiцца.

- Чаму-ж ты Ваяводзе не паскардзiўся цi Князю?

- Рука руку мые, а пан пана крые. Усе яны адным лыкам шытыя, пачынаючы ад вялiкага Князя й канча...

- Пра Гаспадара ня сьмей так казаць! Ён ад Бога над намi пастаўлены! нахмурыўся Сыч.

- А я й ня сьмею. Толькi мне здаецца, што ён добра ведае, што тут робiцца. Унь Несьцяровiч, колькi душ бязьвiнных на той сьвет адправiў. То за Карону Польскую, то за Папу Рымскую, а то й так, дзеля пацехi...

- Гэй, Сыч! - раптам працiснуўся да атамана вартавы, стаяўшы на ўскраiне лесу. - Паны на Конева рушылi!

- Як, на Конева?

- Конева паляць! Дзядзькi бароняцца, але пугай абуха не пераб'еш, паддаюцца!

- А як зь Несьцяровiчам? Спалiлi?

- Дзе там! Замоцны выявiўся для iх, дык на Коневе злосьць спаганяюць. Прыслухайся-ка!

З боку Конева даносiўся трывожны гук Царкоўнага набату.

- Набат! - ускочыў Сыч. - Хлопцы, да зброi! А ты, - крыкнуў ён гайдуку, бяжы да свайго пана й скажы яму, што сёньня Сыч з сычанятамi загляне да яго ў госьцi! - i кiнуўся ка стайням. Гайдук пабег са двара.

- Гэй, пачакай! - спынiў яго Францiшак. - Як там Даша? Даўно я яе ўжо ня бачыў...

- Прыйдзi й пабачыш.

* * *

Зь дзiкiм гiкам i сьвiстам, ударыў Сыч на разгубiўшыхся гайдукоў Самойчыка й Белагрудзкага. Падбадзёраныя конеўскiя сяляне, лавiнай навалiлiся на ўцякоўцаў.

Дзьве крайнiя хаты - ярка гарэлi. Зь iх разносiўся жудасны дзiцячы плач i жаночыя крыкi.

Першым-жа наскокам, зьмяўшы гайдукоў Самойчыка, Сыч ахапiў паўколам гайдукоў Белагрудзкага, зьбiўшыхся наўкола сваго пана.

З маёнтку Несьцяровiча, раськiнуўшагася на ўзгорку недалёка ад Конева, даносiлiся крыкi й сьвiст. Цi то падбадзёрвалi Сыча, цi то насьмяхалiся над няўдачнiкамi... Адтуль бачылi, як узьляцеў на вяроўцы Самойчык, як падагнулася над iм галiна маладой таполi...

Белагрудзкi, бачачы, як хутка разправiлiся зь ягоным сябрам, рашыў жыўцом не здавацца. Зацята адбiваючыся ад Сычанятаў, ён пачаў адыходзiць да маёнтку Несьцяровiча. Але Сыч разгадаў ягоны намер. Замкнуў кола й, пасьля кароткае бойкi, зьмяў гайдукоў. Параненаму Белагрудзкаму накiнулi на шыю пятлю й пацягнулi да Самойчыкавай таполi...

- Як пасьцелеш, гэтак i высьпiсься! - прамармытаў, перахрысьцiўшыся, адзiн зь сялян, назiраючы за канцом Белагрудзкага.

Убачыўшы раптам Францiшка, ён злавiў яго за крысо кажуха й прамовiў:

- Дык i ты, сынку, тут?

- Тут, дзедусь, тут. Дзе-ж мне болей быць?

- А як-жаж вы, дзеткi, даведалiся аб нашай бядзе? Цi мо хто падказаў?

- Мы, дзедусь, усё ведаем! - горда адказаў Францiшак. - I як дзе крыўдзяць нашага брата - люд паспалiты, дык i мы тут як тут.

- Так, так... Дай вам Бог здароўечка! А ад нас вялiкае дзякуй!

- Няма за што, дзед! - прамовiў, падыходзячы, Сыч. - Мы самi такiя, як вы, i самi бяды ды крыўды нацярпелiся. За тое й у лес падалiся... Вось прабачце нам за тое, што крыху спазьнiлiся, - указаў на дагараючыя хаты.

- Нiчога, нiчога, сынку. Абы болей бяды не было, а з гэтай мы як небудзь талакой[17] парадзiм. Вось каб вы, сынкi, не падасьпелi, то й кабеты зь дзецьмi пагарэлi-б, то горш. А хата - рэч нажыўная... Унь глянь, як на сяле заварушылiся. Цягнуць пагарэльцам, хто што можа, а з грамады па нiтцы - голаму кашуля.

- I мы ад сябе дадамо. Ад паноў здабыча багатая засталася! - прамовiў Сыч, адыходзячы. - Ты, Францiшак, каб не забыўся прыпамянуць пра гэта Цiмоху!

- Што то за ён? - пацiкавiўся дзед.

- Гэта наш Ваявода, Яснавяльможны пан Сыч! - пажартаваў Францiшак.

- Ах ты Божа-ж мой! - замiтусiўся дзед. - А я нават i не пакланiўся яму, Яснавельможнаму... - i стары, пакiнуўшы свайго суразмоўцу, кiнуўся даганяць Сыча.

Але яму не ўдалося пакланiцца атаману. Сыч, ускочыўшы на каня, галёпам панёсься ў Маркулiчы, а за iм некалькi ягоных хлопцаў. Сьледам кiнуўся й Францiшак.

Дзед скiнуў шапку й перахрысьцiў аддаляючыхся коньнiкаў:

- Хай Бог беражэ вас, дзеткi мае, i пасылае вам ласкi й шчадроты свае!

* * *

Па дарозе зь Лiды, рысьсю пасоўваўся невялiкi аддзел коньнiкаў у белых плашчах ды ўзброеных цяжкiмi дзiдамi й галябардамi[18]. Уперадзе, на буланым каню, скача чалавек у Рыцарскiм панцыры. Белы плашч на лiсей падбiўцы, трапечацца з тылу, адкрываючы блiскучыя дасьпехi Мiланскай работы. На шоламе Рыцара кутая галава зубра. Дзяржальна мяча зiхацiць дарагiмi каменьнямi. На правай руцэ, вышэй локця, абвязаны жоўты едвабны шаль.

Кароткi зiмовы дзень ужо падыходзiў да канцу, калi коньнiкi, выехаўшы зь лесу, убачылi ўмацаваны маёнтак Несьцяровiча.

- Тут i заначуем! - указаў Рыцар на маёнтак i, прышпорыўшы каня, паскакаў па дарозе к браме. Сустрэчныя з жахам кiдалiся ўбок з дарогi, яшчэ здалёк убачыўшы зьнявiдныя белыя плашчы.

Несьцяровiч сам выйшаў насустрач нечаканым гасьцям, але браму не адчынiў. Прыглядаючыся праз бойнiцу, запытаў:

- Каго маю гонар вiтаць?

- Кжыжаноўскi! Ваявода! - пачулася ў адказ. - Еду зь Лiды. Хачу ў пана пераначаваць.

Несьцяровiч яшчэ раз акiнуў вокам Рыцара й ягоны пачот. У галаву прыйшла думка: "Сыч абяцаў сёньня завiтаць у госьцi, дык лiшнiх два дзясяткi вояў, на чале з дасьвечаным Рыцарам, напэўна прыдадуцца". I ён гукнуў:

- Адчыняй браму! Хутка! - а зварочваючыся да госьця, прамовiў. - Прабачце, Яснавяльможны Пане, што так доўга не ўпускаў, але тут па суседзтву стаяць апрышкi, дык трэба быць асьцярожным.

- Няўжо пан iх баiцца? - прамовiў з пагардай у голасе Ваявода, уяжджаючы ўва ўмацаваны падворак.

Праз кароткi час гаспадар, госьць i некалькi ягоных спадарожнiкаў-шляхцiцаў, разьмясьцiлiся за сталом, устаўленым ежай i выпiўкай.

Рэшта Ваяводавага пачоту, зьмяшаўшыся з гайдукамi, прыглядалiся да ўмацаваньняў i знаёмiлiся з абаронцамi. Прыехаўшыя зь вялiкiм задавальненьнем падкрэсьлiвалi перавышаючую якасьць свайго ўзбраеньня. Гайдукi-ж, са свайго боку, з зайздрасьцю прыглядалiся да панцыраў, тонкiх, але моцных кальчугаў, доўгiх i цяжкiх двуручных мячоў, дзiдаў, адпалiраваных да бляску, галябардаў, лукаў i наагул усяго рыштунку й польскiх вояў, каторыя, ня ў крыўду iм будзе сказана, размаўлялi чысьцейшай Лiтоўскай мовай. Такою мовай, якою размаўляюць у Полацку, Слуцку, Вiльнi, Смаленску, Тураве. Карацей сказаўшы, так, як яны гутараць у Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм ад Прыпяцi да Пскова, i ад Белавежы да Вязьмы. Але гэта нiкога не бянтэжыла, бо нават у самiм Кракаве лiчылася за добры тон гутарыць па Лiтоўску. I сам Ваявода Кжыжаноўскi - толькi час ад часу ўжываў польскiя словы й звароты. Пагэтаму ён, адказваючы на тост, запрапанаваны Несьцяровiчам, прамовiў:

- Так! Вып'ем за Караля! I я магу з пэўнасьцю сказаць, што хутка дачакаесься свайго, пане Несьцяровiч! Запэўняю ў гэтым!

- О! Пане Ваявода! Слухаць пана - проста мёд пiць! Хутчэй-бы той час ужо, i Ясьнейшы Кароль запанаваў у нас...

- Дык вып'ем, пане Несьцяровiч! Каб хутчэй пан дачакаўся свайго! Кжыжаноўскi падняў свой кубак i ў два заходы асушыў яго.

Несьцяровiч не адставаў ад госьця й яго спадарожнiкаў, але зь людзьмi вайсковымi супернiчаць было цяжка, i ён хутка п'янеў.

- Бачыш, пане Ваявода, цяжка стала жыць сумленным людзям, - мармытаў Несьцяровiч. - Свае цурацца пачалi, стараною аб'яжджаюць, а з Польшчы гасьцей мала ў нашых краях... Глуш... А тут хамы й панцырныя баяры з апрышкамi братаюцца... воўкам паглядаюць... Сёньня завiтаць абяцалi, але недачаканьне iхнае!... Гайдукоў маю хвацкiх... Тыдзень, другi вытрымаю, а там...

- А што там?... - хутка зацiкавiўся госьць.

- Выпi, Яснавяльможны Ваявода! Выпi!... - ледзь варочаў языком Несьцяровiч. - Першы раз за за ўсю зiму дазваляю сабе так павесялiцца... Такога госьця Бог паслаў... Выпi!...

- Ну, а што па двух тыднях будзе? - напалягаў рашуча госьць, падлiваючы ў кубкi вiна.

Несьцяровiч зрабiў урачыстую мiну на сваiм п'яным твары й, грукнуўшы кулаком па столу, абвесьцiў:

- Праз два тыднi, а мо й хутчэй, i разпраўлюся з Конеўскiмi валацугамi!... Закатую ўсiх... Да адзiнага...

- А чаму ты, пане, такi пэўны гэтага?

- Бо прыйдзе Ваявода Капыльскi... З войскам!... Во!... Сам Князь Вiтаўт яму грамату даў, каб усiх апрышак вешаць цi мiлаваць ад яго ймя... Як сам захоча...

- А цi вялiкае войска таго Ваяводы? - пацiкавiўся адзiн з гасьцей, твар якога зарос сiвай барадой, але вочы iскрылiся кiпучай маладосьцю.

- О!... Войска вялiкае! Цэлы полк з Княства Слуцкага!... Тады Сычу канец прыйдзе... I Конеўцам разам...

- А як-жа ён знойдзе гэтага Сыча?

- Аб гэтым я паклапацiўся!... - пахвалiўся Несьцяровiч. - Зараз забачыце... - i, сабраўшыся зь сiламi, ён гукнуў: - Гэй! Хто там! Зараз-жа цягнi Дароту сюды!...

За дзьвярыма цэлы час сядзеў гайдук, чакаючы ад свайго пана загадаў. Пагэтаму там адразу-ж пачулiся крокi й бухнулi выхадныя дзьверы.

Госьцi й гаспадар пасьпелi выпiць толькi па адным кубку вiна, калi ў суседнiм пакоi пачулася валтузьня, дзьверы адчынiлiся, i два гайдукi з праклёнамi ўцягнулi ў пакой босую дзяўчыну, гадоў васямнаццацi. Яе ногi, сiнява-чырвоныя й мокрыя, паказвалi, што яе вялi цi цягнулi па сьнягу. Поўныя нямога жаху вочы - затуманеныя сьлязьмi. На палатнянай бруднай кашулi, накiнутай на худыя плечы, сьляды засохлай крывi. Дзяўчына, дрыжучы ад страху й холаду, упала на каленi й, абвёўшы паглядам гасьцей, апусьцiла галаву.

Барадаты госьць рыўком ускочыў з лаўкi.

- Сядзь! - спакойна загадаў Ваявода.

Барадач нехаця падпарадкаваўся й, не спускаючы вачэй з Дашы, выпiў поўны кубак вiна.

Несьцяровiч, чапляючыся за лаўкi й гасьцей, вылез з-за стала й, хiстаючыся, падыйшоў да дзяўчыны. Яна з маленьнем падняла на яго вочы.

- Кажы, сука!... Дзе твой Францiшак?

- Я ня ведаю... - ледзь чутна прагучаў адказ.

- Ты ня ведаеш?... Ты ня ведаеш?... Дык на!... - i Несьцяровiч з размаху ўдарыў нагой. Даша ад болю застагнала, а Несьцяровiч, згубiўшы раўнавагу, бухнуўся на падлогу. Гайдукi кiнулiся яго падымаць.

Барадач з глухiм рыкам ускочыў iзноў.

- Пачакай! - прыкрыкнуў на яго Ваявода. - Прыйдзе яшчэ й твой час...

- А што? Што ён хоча?... - запытаў Несьцяровiч, сiлячыся падняцца, але ногi яго болей ня слухалiся, i ён з п'яным рогатам павалiўся йзноў. Валячыся, схапiўся за Дашына плячо, i кашуля яе з трэскам разадралася. Але дзяўчына была гэтулькi перастрашаная, што нават не адважылася падняць рукi, каб прыкрыць сваю галiзну.

- Ён хоча пану дапамагчы... - адказаў Ваявода.

- Памагчы?... дапаможа... Бо й напраўду я сам ужо не магу.

- Iдзi! I рабi сваю справу! - загадаў Ваявода барадачу. - Але толькi ня тут! Забяры яе куды-небудзь...

Барадач адразу-ж падыйшоў да Дашы. Яна зразумела, што гэта азначае, i зь нямым маленьнем працягнула рукi да Ваяводы, буйныя сьлёзы кацiлiся па яе шчаках. Але Ваявода, грозна на яе зiрнуўшы, адвярнуўся да Несьцяровiча, i загадным тонам прамовiў:

- Пане Несьцяровiч, хадзi-ка за стол, i вып'ем яшчэ!

- Ой не магу... Забi мяне Пярун, не магу болей...

- Выпi! I йдзi спаць! За вартай я дагляджу...

- Ну... добра... вып'ю, толькi ня... злуйся, пане... Ваявода...

Барадач, мiж тым, падняў Дашу на рукi й выйшаў з пакою, пры гэтым так зiрнуўшы на паспрабаваўшых было йсьцi сьледам гайдукоў, што тыя рашылi за лепшае застацца на мейсцы. Але адзiн зь iх прыкметна хваляваўся (гэта быў той, што прыбягаў у Маркулiчы), i, падыйшоўшы да торкаўшага носам Несьцяровiча, прамовiў:

- Няхай пан загадае й мне быць пры допыце... Пан-жа абяцаў, што аддасьць яе мне, а мiж тым...

Несьцяровiч нiчога не адказаў - пераможаны вiном, ён ужо спаў. Але затое, Ваявода Кжыжаноўскi ўстаў з-за стала ды, мiгнуўшы сваiм субяседнiкам, падыйшоў да гайдука й прамовiў:

- А ну, паглядзi на мяне, цi пазнаеш? Бо я цябе ведаю...

Гайдук толькi цяпер разгледзеў твар Ваяводы. I па меры таго, як ён углядаўся, вочы яго расшыралiся ад жаху. Першым яго рухам было кiнуцца ў дзьверы, але там, як-бы прыпадкам, ужо апынуўся адзiн з гасьцей. З вокнамi было тое самае. Гайдук упаў на каленi, ня ў сiлах нiчога прамовiць. Другi гайдук са зьдзiўленьнем назiраў гэтую сцэну.

- Я бачу, ты мяне пазнаў, - усьмiхнуўся Ваявода. - Як, цi стрымаў я сваё слова?...

- Так!... Так, бацюхна Сыч... - прашапацеў бядак.

- Сыч! - ускрыкнуў яго прыяцель i ўхапiўся за меч, але выцягнуць яго ўжо не пасьпеў...

- Цiмох, iдзi да Францiшка! I цягнi iх сюды! Досыць iм там ужо, потым нацешацца! Гайдука зьвязаць! Перад Капой[19] стане! Гаўрыла й Даша яго дапiльнуюць, рэшта пойдзе са мною правяраць варту...

Цiмох застаў Дашу й Францiшка ў пакоi, прызначаным для "Ваяводы". Даша ад радасьцi й неспадзяванага шчасьця плакала, схаваўшы твар на грудзях свайго каханага. Па шчаках Францiшка таксама кацiлiся буйныя сьлёзы, ён пяшчотна гладзiў Дашу па галаве ў нямой бязьмежнай радасьцi. Цiмох нерашуча кашлянуў, стараючыся зьвярнуць на сябе iх увагу.

- Што?... - здрыгануўся Францiшак.

- Сыч клiча. Час ужо скончыць зь Несьцяровiчам i ягоным кублом...

Францiшак нехаця ўстаў, прымацаваў iзноў бараду й, узяўшы Дашу за руку, пайшоў за Цiмохам.

- Ну, галубкi, нацешылiся? - сустрэў iх Сыч. - Калi не зусiм, то пасьпееце яшчэ. Часу досыць... А бараду скiнь, не патрэбна яна болей.

- Пане Ваявода, хоць i нягодна я вашае ласкi, але дазвольце мне хаця руку вашу пацалаваць? - i пакуль Сыч зразумеў, каго гэта датычыцца, Даша ўхапiла яго за руку й, залiваючыся слязьмi, пацалавала.

- Гэй! Гэй! Гэта я "пане Ваявода"? - зьбянтэжыўся Сыч i, ласкава адабраўшы руку, загадаў:

- Гаўрыла й Даша застануцца тут пiльнаваць Несьцяровiча й гайдука! Францiшак пойдзе з намi, паказваць дарогу! Хадзем!

На небе яскрава зiхацелi зоркi, як раскiданыя па чорным аксамiце самацьветы. Тонкi серп месяца ледзь асьвятляў прыцiхлае гняздо Несьцяровiча. Зь лесу даносiлася нуднае й працяглае выцьцё - адбiўшагася ад стаi й трапiўшага ў пастку воўка.

- З намi Крыж Сьвяты й Угоднiк Андрэй... - шапоча вартавы гайдук, выглядаючы праз фортку ў браме. Ён доўга ўглядаецца ў ноч, стараючыся пры слабым сьвятле месяца зазiрнуць у хаты Конева, дзе начуюць Сычаняты.

З тылу чуецца скрып сьнегу пад нагамi некалькiх чалавекаў. Вартавы пазнае "Ваяводу" й адсоўваецца ад форткi, каб госьць мог празь яе паглядзець. Сыч доўга й уважна прыглядаўся й прыслухоўваўся засьнежаным абшарам, разьлёгшымся мiж Коневым, лесам i маёнткам.

- Як, нiчога не чуваць? - зьвярнуўся ён раптам да вартаўнiка.

- Не, Яснавяльможны Пане, нiчога. Усё сьпiць наўкола.

- Добра! I апрышак не чуваць?

- Не, Яснавяльможны Пане, не чуваць. Напэўна, таксама сьпяць. Сама ўдарыць-бы па iх...

- Ударыць, кажаш? - неяк дзiўна ўсьмiхнуўся Сыч. - I я так думаю, што трэба ўдарыць. Толькi мне здаецца, што грэшна бiць сонных, га?

- Якi-ж тут грэх, Пане Ваявода? Як не перб'ем iх сонных, дык iнакш нiколi рады не дамо!

- Ну добра! Хай будзе па-твойму! - глуха прашапацеў Сыч. - Але бiць будзем Несьцяровiча...

Халодная сталь нажа, злавесна блiснуўшы перад вачамi гайдука, прагавiта ўпiлася яму ў горла. З булькатам лiнула кроў. Захрапцеўшы, гайдук павалiўся на сьнег, забiўшыся ў перадсьмяротных сутаргах.

- Здох, як кручаны сабака, - прамовiў Францiшак, выцягваючы завалу з брамы. - Нагубiў ён людзей на сваiм вяку, жываглот!

Праз прыадчыненую браму на падворак, адзiн за другiм, няслышныя як ценi, пачалi ўваходзiць Сычаняты.

Сам Сыч, са сваiм пачотам, працягваў абход маёнтку, пакiдаючы за сабою нерухомых i карчанеючых сьведкаў сваёй ненавiсьцi й помсты.

Ранiцай, пасьля кароткага але моцнага сну, Сыч загадаў прывесьцi да сябе прабудзiўшагася Несьцяровiча, у каторага трашчала галава ад учарашняй папойкi.

Няроўнай хадой падыйшоў Несьцяровiч да стала, за якiм разьмясьцiлiся Сычаняты, i налiў сабе кубак вiна.

- Пахмелка, гэта дар Божы! - прамовiў ён, перакiдаючы кубак у рот. - Я бачу, нашага палку прыбыло? - дадаў ён, акiнуўшы вокам стол.

- Каму прыбыло, а каму й убыло! - ня вытрымаў Францiшак. - Ксяндза трэба паклiкаць для падлiку...

Несьцяровiч, якi не зусiм яшчэ прачухаўся й ня ведаў аб тым, што здарылася ўночы, не зьвярнуў увагi на гэтую заўвагу й, працягваючы руку да баклагi, запрапанаваў:

- Вып'ем, панове, за добра прайшоўшую ноч!

- Хто вып'е, а хто й паскача! - адказаў iзноў Францiшак, i, пад агульны рогат, выхапiў у яго баклагу з рук.

- Ня будзь, пане, такi рэзвы! - ускочыў Несьцяровiч. - Тут я пан! I не дазволю нiкому зь сябе насьмяхацца, будзь то хоць сам Ваявода цi Князь!

- I добра зробiш, пане! Але мяне гэта не датычыцца, бо я не Ваявода, i ня Князь, а звычайны Францiшак Сычонак! - i Францiшак адчапiў бараду.

Увесь хмель мiгам зьляцеў зь Несьцяровiча i ён, яшчэ ня верачы сваiм вушам, упiўся вачамi, поўнымi жаху, у круглы ўсьмехнены твар Францiшка. Усё гэта было так неспадзявана й непраўдападобна, што небарака Несьцяровiч рашыў, што ўсё гэта яму сьнiцца цi бярэдзiцца. Ён заплюшчыў вочы й, пад аглушальны рогат Сычанят, моцна ўшчыпнуўшы сябе за лытку, адплюшчыў iзноў. Усё тое самае, толькi цяпер сусед Францiшка, перад гэтым таксама барадаты, стаў да немагчымасьцi падобны да Дашы.

- Не!... Не!... Гэта ня можа быць!... Гэта сон!...

- Не, Несьцяровiч, ня сон! Гэта сапраўднасьць! А пагэтаму, памалiся Богу, бо песенька твая сьпета! - прамовiў маўчаўшы дагэтуль Сыч. - Ды пасьпяшайся!

- Збан да пары ваду носiць, дзяржак адырвецца - i збан паб'ецца! - дадаў Францiшак.

Да абеду гняздо Несьцяровiча апусьцела. Ляскалi па ветру паадчыненыя дзьверы. Сiратлiва глядзелi павыбiваныя вокны...

На перакладзiне брамы вецер разгойдваў трупы Несьцяровiча й некалькiх гайдукоў, ацалелых ад начнога абходу Сыча...

12. ПАСЛАНЬНIК

Па прыезьдзе ў Кракаў, Ваявода Фёдар спынiўся ў доме капiтана Лiтоўскiх Лучнiкаў Ваяводы Пашкевiча. Гаспадар прыняў госьця з усiмi адзнакамi чэсьцi й павагi, на якiя заслугоўвае Лiтоўскi Ваявода, ды яшчэ Пасланьнiк самаго Гаспадара Вялiкага Князя.

Празь некалькi дзён, Пашкевiч з затоенай пяшчотай i зайздрасьцю пазiраў на дарагi й радзiмы Ярылаў Крыж, гафаваны золатам на плашчы Фёдара. Зь якою ахвочасьцяй ён насiў-бы сам гэтае Двукрыжжа, замест чужога й нялюбага Белага Арла, якому воляй лёсу й абставiнаў прыходзiлася служыць i пакланяцца.

- Эх, маладосьць, палкая й неразважная!... - з жалем прашаптаў Пашкевiч, прыцiскаючы да вуснаў каваны шчыт Фёдара. - Каб можна было вярнуць мiнулае, быў бы я сёньня ў Полацку цi Троках...

- Цяжка, Ваявода! - заўважыў Фёдар. - Нiхто цябе ня прымушаў iсьцi за Ягайлам, дык i шкадаваць ня трэба. На раду табе, знацца, напiсана быць Палякам. Не наракай-жа на волю Божую.

- Ня быў я Палякам, i не буду! - успыхнуў Пашкевiч. - Уся iстота йрвецца да родных пушчаў, балот, сенажацяў! Я там нарадзiўся, вырас, там i памерцi хачу! Скажы, Фёдар, ты, хоць i малады, але розум у цябе за дзесяць старых варты. Што я правiнiў, калi пайшоў за сынам Альгерда? Альгерда Вялiкага й Справядлiвага! Цi-ж мог хто тады падумаць, што малады й разумны Ягайла Альгердавiч Княства сваё на спаднiцу прамяняе? Скажы, мог?...

- Дык я цябе й не вiню. Ты выбраў свой шлях, i па свойму правы, калi лiчыш яго правiдловым...

- Вось у тым i бяда, што не лiчу! - распачлiва ўскрыкнуў Пашкевiч.

- Як так? - зьдзiвiўся Фёдар. - Ня лiчыш?...

- Фёдар, зразумей мяне! Цяжка тады было разабрацца, за кiм пайсьцi, цi за Ягайлам, цi за Кейстутам i Вiтаўтам. Час быў лiхi. Ягайла шукаў падтрымкi ў Польшчы й дамагаўся рукi Ядзьвiгi. Кейстут i Вiтаўт абапiралiся на Белую Русь i шукалi дапамогi ў Немцаў. Як было не згубiць галавы? Я выбраў Ягайлу, твой пакойны бацька - Вiтаўта... Ты, можа, не зразумееш гэтага, бо тады занадта малады быў... Кожны ймкнуўся зрабiць як найлепей... А што выйшла? Не маўчы, Фёдар, скажы хоць слова суцехi!... Не надарма цябе Вiтаўт за Пасланьнiiка абраў, думаць можаш...

- Я цябе разумею, Ваявода, - нерашуча пагадзiўся Фёдар. - Але парадзiць нiчога не магу, i на здраду падмаўляць не буду... Не ў маiх гэта сiлах. Ты стаў Палякам, i Палякам пам...

- Не! Няпраўда! Я заўсёды быў i буду Лiтоўцам! Белая Русь гэта мая Радзiма, маё каханьне, мая мара! Застаючыся ў Польшчы, я служу ня ёй, а свайму Гаспадару Ягайлу Альгердавiчу... Каталiком я стаў не за якiя-небудзь прывiлеi, а зь перакананьня, i за гэта не шкадую. Перадай, Фёдар, што мая душа, каханьне й розум належаць Яму! - Пашкевiч замоўк, i, трохi падумаўшы, з жалем дадаў. Але меч i рука мусяць служыць Каралю... Я прысягаў!...

У дзьверы пастукалi, нягучна, але настойлiва. Пашкевiч з выразам незадавальненьня падыйшоў i адчынiў iх. На парозе зьявiўся багата апрануты шляхцiц са срэбным жэзлам у руках.

- Ваявода Фёдар з Гозава, ад Яго Мiласьцi Князя Вiтаўта?... - пытальна зьвярнуўся ён да Пашкевiча. - Цi ня мог бы Яснавяльможны Пан Капiтан правесьцi мяне да яго?

Пашкевiч моўчкi ўказаў рукой на Фёдара й з пагардай выйшаў з пакою, бразгаючы шпорамi.

Шляхцiц урачыста выйшаў на сярэдзiну пакою, стаў у маляўнiчую позу, паправiў левай рукой даўгiя вусы й прамовiў:

- Харунжы Яго Каралеўскае Мосьцi, Ежы з Чэрвiцы!

Фёдар моўчкi, ледзь прыкметна ўсьмiхаючыся, разглядаў маляўнiчую постаць Харунжага.

Не дачакаўшы адказу, Харунжы прамовiў iзноў:

- З Божае Ласкi Кароль Польскi й Вялiкi Князь Лiтоўскi Ўладыслаў Ягайла жадаюць заўтра ранiцаю, пасьля раньняе ймшы, бачыць Яснавяльможнага Пана Ваяводу ў Вавэлi!

Фёдар iзноў прамаўчаў, забаўляючыся нарастаючай разгубленасьцю Харунжага. Бядак пачаў тылам пасоўвацца да дзьвяроў, не спускаючы вачэй зь Фёдаравага твару, нiбы баючыся чагось неспадзяванага зь яго боку.

Раптам iзноў зьявiўся Пашкевiч, i, насунуўшыся, як гара, на перапалоханага Харунжага, прарычэў:

- Скончыў, Пане Харунжы? Дык папрашу вызвалiць майго Высокага Госьця ад тваёй прысутнасьцi: Заўтра зьявiсься й правядзеш шляхетнага Ваяводу ў Вавель! Усё!...

Харунжы бокам высьлiзнуў з пакою й бегма кiнуўся да выхаду з гэтак страшнага закутка ў Кракаве.

Пашкевiч са злосьцяй плюнуў яму ўсьлед i, зварочваючыся да Фёдара, прамовiў, не хаваючы пагарды:

- Вось такiмi блазнамi абкружыў сябе гэты няшчасны чалавек, каторы носiць Карону Польшчы, а нядаўна быў Гаспадаром Лiтоўскiм! Усе найлепшыя й найвыдатнейшыя Рыцары адсунутыя ў цень... Нават сам Жындрам з Машкевiц - гэты слаўны Ваявода й майстар вайны - у няласцы... Аднаго мяне ён яшчэ якась церпiць i давярае...

* * *

На Каралеўскую нараду Ваявода Фёдар зьявiўся добра падрыхтаваным, дзякуючы ўсё таму-ж Пашкевiчу.

Кароль вачавiдку быў ня ў добрым настроi, пагэтаму, скарацiўшы ўсе фармальнасьцi, адразу перайшоў да справы. Прачытаўшы лiсты й граматы ад Вiтаўта, заявiў:

- Мы, як i нашы Брат, жадаем мiру памiж нашымi дзяржавамi! Але словы й дзеяньнi нашага Брата Вiтаўта не заўсёды супадаюць мiж сабою. Наша церпялiвасьць вялiкая, а й ёй можа наступiць канец. I вось, пасьля доўгага малiтоўнага прашэньня, Усемагутны Бог паслаў на нас сваю ласку й мудрасьць. Мы рашылi згодна й па-хрысьцiянску ўладзiць усе спрэчныя пытаньнi, а таму прапануем нашаму Брату наступнае: Для супольнага дабра Польшчы й Вялiкага Княства Лiтоўскага, абодва бакi павiнны пайсьцi на ўступкi! Князь Вiтаўт мусiць вызначыць над сабою зьверхнiцтва Кароны, i нiчога ня чынiць бяз згоды Караля ў пытаньнях суадносiнаў з суседзямi. Мы-ж, са свайго боку, адмовiмся ад так неабходнага нам адпачынку, i возьмем на сябе цяжкасьць валадараньня Лiтвой i яе Людам, дбаючы роўна аб дабрабыце як земляў Каронных, так i Лiтоўскiх. Уступкi будуць вялiкiя з абодвух бакоў, i пагэтаму нiхто ня будзе ў крыўдзе.

Ад такой "някрыўды", Фёдар толькi ўсьмiхнуўся, бо ведаў, што Ягайла мае зайздросную й фальшывую душу, ды спадзяваўся чагось падобнага.

- Ваш Каралеўская Вялiкасьць, - адказаў ён, - аб такiх справах я гутарыць не ўпаўнаважаны. Толькi сам Гаспадар Вялiкi Князь можа вырашыць i пастанавiць аб вызнаньнi Лiтвой зьверхнiцтва Кароны Польскае! Я-ж усё дакладна перакажу Майму Гаспадару, i буду прасiць Яго Высокасьцi, каб вырашыў гэтае пытаньне згодна Гонару, Справядлiвасьцi й Годнасьцi!

Ягайла адразу адчуў, што Фёдар хацеў сказаць, падкрэсьлiваючы гонар, справядлiвасьць i годнасьць. Вочы Караля звузiлiся, а пальцы нэрвова забарабанiлi па сталу, i, не варочаючыся да папярэдняе прапановы, ён прамовiў:

- Застаючыся паўнаўладным Гаспадаром у межах Вялiкага Княства, наш Брат Вiтаўт можа рабiць, што хоча, са сваiмi падданымi, але мусiць загарантаваць Прысягаю недатыкальнасьць асобаў Веры Польскае й Народнасьцi, таксама як i iхную маёмасьць! Мы, ад сябе, абяцаем ня чынiць розьнiцы мiж Рыцарамi Польскiмi й Драбамi Лiтоўскiмi, Шляхтаю Польскаю й Баярамi Лiтоўскiмi, у судох, узнагародах i службе. Нават болей, мы дамо Шляхецкiя Граматы й прывiлеi ўсiм Драбам, Баярам i Чэлядзi Высокай зь Лiтвы!

- Ваша Каралеўская Вялiкасьць ведаюць самi, - запярэчыў Фёдар, - што Гаспадар Вялiкi Князь гарантыяў даць ня можа! Пад прысягаю цi безь яе!

- Як ня можа? Чаму? - успыхнуў Кароль.

- Бо ў Вялiкiм Княстве Лiтоўскiм, ад дзядоў i прадзедаў, iснуюць Суды Копныя, Суды Царкоўныя й Суд Гаспадарскi Вялiкакняжы, каторыя караюць злачынцаў усiх аднолькава, бяз розьнiцы Веры цi падданства. Парушыўшы гэты звычай, Гаспадар Вялiкi Князь скрыўдзiў-бы бальшыню падданых сваiх, i даў-бы злачынцам магчымасьць, перайшоўшы ў Веру Польскую, застацца без пакараньня!

- Я прымушу яго! - ускрыкнуў Ягайла.

- Гэта немагчыма, Ваша Каралеўская Вялiкасьць! - рашуча адрэзаў Фёдар. Лiтва ўжо ачуняла ад Ворсклы...

- Ваявода! Цi ты думаеш, што маеш дзьве галавы?..

- Не, Ваша Каралеўская Высокасьць, адну!

Ягайлу надзвычайна зьдзiвiла адвага й рашучасьць, зь якiмi Ваявода Фёдар адстойваў правы сваёй Бацькаўшчыны. Ён, трохi памаўчаўшы й гледзячы проста ў вочы адважнаму пасланьнiку, запытаўся, стараючыся захапiць зьнянацку:

- Цi ведама табе, Ваявода з Грозава, што твой Гаспадар вядзе патаемныя перамовы з гэрэтычнымi Чэхамi? З тымi самымi Чэхамi, якiх пракляў Найсьвяцейшы Айцец у Рыме! Супраць якога выступае Хрысьцiянскае Войска Сьвяшчэннай Iмпэрыi, на загад Ратысбонскага Сойму!

- Не! Мне гэта невядома! - прызнаўся Фёдар.

- Дык вось, перадай нашаму Брату Вiтаўту, што мы дамагаемся прыпыненьня гэтых ганебных перамоваў! Мы дамагаемся, каб наш Брат Вiтаўт на чале Хрысталюбiвых Лiтоўскiх Драбаў прыяднаўся да Войск Сьвяшчэннай Iмпэрыi й прыклаў усе свае сiлы й стараньнi да хутчэйшага зьнiшчэньня Гусытскае Гэрэзыi й пакараньня вiнаваўцаў!

- Я ўжо сказаў Вашай Каралеўскай Вялiкасьцi, што аб гэтых перамовах нiчога ня ведаю, таму й гутарыць не магу! - але тут Фёдар успомнiў, што ў Полацку на нарадзе прысутнiчаў Князь Жыгiмонт Карыбут, каторы прыехаў з Чэхii, але прамаўчаў, бо зразумеў, што Вiтаўт сапраўды аб чымсь дамаўляецца з Чэхамi, але стараецца трымаць гэта ў таямнiцы.

- Слухай, Ваявода, апошняе нашае жаданьне, i перадай свайму Гаспадару! Мы хочам мiру, i таму дамагаемся, каб наш Брат Вiтаўт прысьпешыў Хрышчэньне Лiтвы, бо аж сорам падумаць, што Сваяк Хрысьцiянскага Караля сам застаецца паганiнам i не дапускае да Хрышчэньня ўвесь свой вялiкi Народ, каторы толькi аб тым i думае, ды зь нецярпеньнем чакае таго моманту, калi зможа прыняць Дабраслаўленьне Божае.

- Ваша Каралеўская Вялiкасьць моцна памыляецца! - запярэчыў Фёдар, уражаны такой абразай. - Iнакш я не магу вытлумачыць сабе таго, што Ваша Мiласьць забылiся цi не заўважылi, што Лiтва ўжо спрадвеку Хрысьцiянская, i Гаспадар Вялiкi Князь - Хрысьцiянiн! I таму ня можа быць i мовы аб паўторным Хрышчэньнi!

- Ён мусiць! - закрычаў у гневе Ягайла.

- Ён гэтага ня зробiць, Ваша Каралеўская Вялiкасьць!

- Я прымушу яго!... Я зруйную Лiтву!... Я... - захлiпнуўся гневам Кароль.

У насталай цiшы пачуўся моцны голас Ваяводы Фёдара:

- У такiм разе, я, Фёдар, Ваявода з Грозава - упаўнаважаны ад Яго Высокасьцi, Гаспадара Вялiкага Князя Лiтоўскага, Вiтаўта Кейстутавiча, падняць рукавiцу Вашае Каралеўскае Вялiкасьцi! I даставiць яе ў Трокi!

Ягайла йзноў уважлiва прыглядзеўся да Фёдара, нэрвова пацiраючы двома пальцамi сабе пераносьсе (знак найбольшага здэнэрваваньня). Гэты горды й бязстрашны Лiтовец, адначасна падабаўся й злаваў яго. У памяцi Караля ўсплылi ўспамiны з маладосьцi. Ён прыпомнiў, як яшчэ зусiм нядаўна, сам стаяў на чале вось такiх-жа, як гэты Ваявода, Драбаў. Ганарыўся iх адвагай i мужнасьцю. А яны, у сваю чаргу, нягледзячы на ягоную жорсткасьць, сябелюбства й хваравiтую недаверлiвасьць, верна яму служылi. Цяпер усё зьмянiлася. Кароль адчувае, што ў сэрцы гэтага Ваяводы, пасланьнiка яго роднае неабдымнае Лiтвы - голасна крычыць пагарда й зьнявага да свайго былога Гаспадара. На адзiн момант у сэрцы Ягайлы варухнулася пачуцьцё сораму, але толькi на адзiн момант. Ледзь прыкметна ўсьмiхнуўшыся, ён прамовiў:

- Слухай, Ваявода! Я бачу, што наш Брат Вiтаўт мае верных i адданых слугаў. Я вельмi з гэтага цешуся, але цешыўся-бы яшчэ болей, каб мог пахвалiцца, што й я маю такiх-жа верных падданых. Таму, прапаную табе, шляхетны Ваявода, стаць на маю службу, каторая дасьць табе болей гонару й багацьця, чым тая, якую нясеш зараз!

- Я вельмi ганаруся, што заслужыў ласку такога Вялiкага Валадара, як Ваша Каралеўская Вялiкасьць! - адказаў з паклонам Фёдар. - I з радасьцю прыняў-бы прапанову Вашае Мiласьцi, каб гэта не супярэчыла майму Гонару Драба й жаданьням маёй Бацькаўшчыны!

- Як? Ты... ты адмаўляесься ад маёй ласкi? - ускочыў Ягайла, хаця й чакаў такога адказу.

- Так! Я адмаўляюся! Але не таму, што яе не жадаю, а таму, што не магу прыняць!

Прысутны на нарадзе Пашкевiч з радасьцю й павагай глядзеў на зграбную постаць Фёдара - у iм ён бачыў увасабленьне сваёй суровай i гордай Бацькаўшчыны, непадкупнай i сумленнай. Яму да болi ў грудзёх захацелася быць побач Фёдара, моцна сьцiснуць яму руку, углядацца ў яго спакойныя, разумныя вочы...

Але йнакш адчуў сябе Кароль, каторы быў не з такiх людзей, якiя прапануюць сваю ласку й прыхiльнасьць двойчы. Пагрозьлiва блiснуўшы вачамi, ён прамовiў, нацiскаючы на кожнае слова:

- Ня хочаш?... Ня трэба!... Але ўважай!...

- Ваша Каралеўская Вялiкасьць самi Лiтовец, i мусяць ведаць...

- Досыць, Ваявода! - перабiў рэзка Ягайла. - Усё, што мы хацелi пачуць, мы пачулi! Чуў i ты, што мы казалi! Цяпер можаш iсьцi... Але ад'яжджаць не сьпяшайся, мы цябе яшчэ паклiчам!

Фёдар пакланiўся й выйшаў, моцна рашыўшы адразу-ж паслаць ганца да Вiтаўта ў Полацак.

Прыйшоўшы ў свой пакой, ён склаў падрабязны лiст аб нарадзе й выклiкаў Кандрата Тура.

- Сёньня-ж ад'едзеш у Полацак! - загадаў Фёдар i ўсьмiхнуўся, бачачы, як узрадаваўся Кандрат. - Возьмеш з сабою двох вояў, на ўсякi выпадак!

- Калi загадаеце выяжджаць, Ваша Сьветласьць? Я гатоў хоць зараз!

- Зараз i паедзеш! Толькi йдзi папярэдзь сваiх спадарожнiкаў. Каго сабе хочаш... Ды перавер зброю й каня, каб у дарозе не абышлося без непатрэбных затрымак!

- Усё зраблю, Ваша Сьветласьць!

- Ну, iдзi!

- А больш нiякiх даручэньняў ня будзе? - хiтра блiснуў вачамi Кандрат.

- Не, нiякiх... А там глядзi, калi ўсё добра будзе, заскоч па дарозе ў Слуцак... Як там стары Бай чуецца?... Не забудзься на дарогу паесьцi, ды людзей накармiць, але глядзi - ня пi нiчога, бо кагось iншага пашлю.

- Надарма палохаеце, Ваша Сьветласьць! Калi трэба, то мы й устрымацца ўмеем.

- Добра, Кандрат, iдзi. Перад ад'ездам зойдзеш па лiсты!

Кандрат жвава выскачыў з пакою, i адразу-ж у стайнi пачуўся ягоны моцны голас:

- Сядлай! Сядлай майго Буланага, хлопцы! Кандрат на шпацыр выпраўляецца! i, не чакаючы нi на чыю дапамогу, пасьпешна, але старанна, узяўся рыхтавацца ў дарогу. Выбраўшы сабе спадарожнiкаў i дапiльнаваўшы, каб i ў iх усё было ў парадку са зброяй i коньмi, зьявiўся да Ваяводы за апошнiм загадам i лiстом.

- Ну, Кандраце, яжджай, ды хутчэй варочайся... Набрыдла мне ўжо тут сядзець.

- Вядома, Ваша Сьветласьць, усякаму набрыдне. У гасьцях добра, але ўдому лепей.

- Так, так! Таму й пасьпяшаць мусiш. Перадасi Вялiкаму Князю вось гэты лiст! - Фёдар падаў Кандрату скрутак. - Але ўважай, нiкому iншаму! Толькi самаму Гаспадару! Унiкай па дарозе ўвязвацца ў сваркi! I ня пi! Адгуляеш потым.

- Усё выканаю дакладна, Ваша Сьветласьць!

Фёдар трохi памаўчаў, як-бы раздумваючы, а потым рашуча запытаў:

- Язык ты ўмееш трымаць?

- Як мур, Ваша Сьветласьць!

- Добра, слухай! Але, як перадасi Гаспадару, адразу каб забыўся! Зразумеў?

- Так, Ваша Сьветласьць!

- Скажаш, што Кароль вайны ня хоча й баiцца, але намагаецца нацкаваць на Лiтву Крыжакоў i Маскалёў. Ведае аб пермовах з Чэхамi. Млынар маўчыць, бо за iм сочаць. Пашкевiч - наш. Зразумеў?

- Так, Ваша Сьветласьць!

- Гэта ўсё! Можаш ехаць. Нiчога не забудзь, - i Фёдар абняў разгубiўшагася Кандрата. - Ды вось грошы на дарогу...

Праз кароткi час, тры ўзброеныя коньнiкi на поўным скаку вынесьлiся з Кракава й зьнiклi з вачэй на дарозе ў Люблiн i Берасьце.

Ваявода Фёдар доўга глядзеў iм усьлед, хаця даўно ўжо асеў сьнежны пыл на гасьцiнцу...

13. ГНЕЎ

У сярэдзiне Лютага, Вiтаўт са сваiм дваром ад'ехаў у Трокi.

У Полацку на чале Дружыны застаўся Князь Жыгiмонт Карабут. Брачыслаў, Князь Полацкi, быў з гэтага незадаволены, але ўголас супярэчыць волi Гаспадара не адважваўся. Яраслаў Смаленскi, правадзiўшы Князёўну Рынгайлу да Вiльнi, сьпешна вярнуўся ў Смаленск, у душы праклiнаючы турботных Рослаўльцаў, "каторым вечна не сядзелася на мейсцы". Яны, апрытомнеўшы пасьля Ворсклы, пачалi задзiраць Смаленскiя паўдзённыя межы.

Баярын Лука Рацiшчэў - разам зь Вiтаўтам выехаў у Вiльню, а адтуль намерваўся зьезьдзiць у Наваградак. Кройцэнбэрг зьбiраўся пакiнуць Лiтву, але ўсё марудзiў з ад'ездам, спадяючыся знайсьцi нешта спрэчнае мiж Лiтвой i Польшчай.

Станiслаў, Ваявода Крэўскi, выслаўшы пана Януша з патаемным даручэньнем у Берасьце, зьбiраўся наведаць Слуцак, Пiнск i таксама завiтаць у Берасьце. Полацак ён пакiнуў зусiм непрыкметна.

Рэшта чужаземцаў, у тым лiку Граф дэ ля Шэр, Мак Марцiмер, Олiвер дэ Арно i iх сябры выехалi разам зь Вялiкiм Князем.

Пасьля гаманлiвага й кiпучага часу знаходжаньня тут Гаспадара, Полацак здаваўся апусьцелым i заснуўшым.

Ваявода Станiслаў хутка пасоўваўся на поўдзень. Было вiдаць, што гэты чалавек добра ведае мяйсцовасьць, i ня ў першы раз вандруе па гэтых краёх. Бо часта зварочваў з дарогi ў самых неспадзяваных мейсцах i, перасекшы засьнежаныя абшары па ледзь прыкметных сьцежках, выносiўся са сваiм пачотам iзноў на бiты гасьцiнец.

Ужо на другi дзень свайго падарожжа, маленькi адзьдзел Польскага Рыцара наблiжаўся да Барысава, дзе Ваявода думаў даць адпачынак сваiм людзям i коням. Аднак неспадзяванае спатканьне прымусiла яго перамянiць намер.

На дарозе, уперадзе, паказалася група вояў, iдучая ў тым-жа кiрунку, што й Ваявода. На плячах пешаходаў паблiсквалi рыдлёўкi й пiлы. На загад Вiтаўта войска праводзiла направу дарог, мастоў i ўмацаваньняў. Вось адзiн з такiх працоўных аддзелаў i напаткаў Станiслаў.

Воi зь цiкавасьцяй пачалi азiрацца на наблiжаючыхся коньнiкаў. Здагадаўшыся, што гэта нейкi Рыцар сьпяшаецца ў Барысаў, пачцiва разступiлiся. Але ў той самы момант, калi Ваявода хацеў, не спыняючыся, праехаць мiма, адзiн з вояў закрычаў:

- Браткi! Трымай iх!... Гэта тыя самыя, што Чапрукi спалiлi! Трымай! - i, выхапiўшы з похвы меч, выскачыў на сярэдзiну дарогi.

Пакуль яго сябры зразумелi, што ўсё гэта азначае, Станiслаў даў шпорамi каню й, зьбiўшы воя з ног, выскачыў наперад. Але гэты яго ўчынак абурыў спадарожнiкаў пацярпелага. З разьлютаванымi крыкамi яны засланiлi дарогу рэшце коньнiкаў з выразным намерам адпомсьцiць за сябру.

Бачачы, што яго пачот у небясьпецы, Станiслаў завярнуў каня й, пад'ехаўшы на небясьпечную адлегласьць, гнеўна спытаўся:

- Чаго хочаце, быдлё? Цi ня бачыця, з кiм маеце справу?

- З катам!... З забойцам!... - прахрыпеў, падымаючы галаву, упаўшы. - Суда хочам!... Трымай яго, браткi, трымай! На суд да Князя!...

Станiслаў зразумеў, што гэта жывы сьведка аднаго са шматлiкiх ягоных злачынстваў у Лiтве, i штось падобнае на страх варухнулася ў ягоным заканябелым сэрцы. Але раздумваць доўга нельга, бо кожны момант на дарозе можа зьявiцца вайсковая варта цi другi працоўны аддзел, i тады... Тады найгоршае, што можа стацца.

Раптоўна выхапiўшы сякеру, Станiслаў прышпорыў свайго каня й урэзаўся ў самую гушчу працiўнiкаў.

Ягоны пачот мiгам зразумеў намер свайго пана, i ў сваю чаргу абрынуўся на пешых вояў. I, хаця перавага яўна была на баку Лiтоўцаў, рашучы напор Палякаў зрабiў сваё - Лiтоўцы разгубiлiся.

Некалькi вояў павалiлiся з разьцятымi галовамi. Пачуўся енк параненых, праклёны ацалелых, конскае йржаньне, стук i звон сталi. Нарэшце два коньнiкi, адзiн за другiм, выляцелi зь сёдлаў.

- На шлях! - прагучэла каманда Станiслава. I коньнiкi, прарваўшыся праз напасьнiкаў, галёпам панесьлiся к Барысаву.

Ад'ехаўшы некалькi крокаў, упаў яшчэ адзiн коньнiк, але Ваявода нават не азiрнуўся: "Ня мог абаранiцца - сам i вiнаваты!"

Упаўшага мiгам прыкончылi разьюшаныя воi, якiя не маглi сабе прабачыць, што выпусьцiлi з рук самаго Рыцара, згубiўшы пры гэтым сямёра, супраць трох Палякаў.

- Эх! У дваццацёх не змаглi васьмёх затрымаць... - уздыхнуў адзiн. Сапраўды быдлё!

- Пешаму супраць конных цяжка... - нiбы апраўдваючыся прамовiў другi. - Не парадзiш...

- Другi раз зь лiшкам адплоцiм! - выцiраючы кроў на лобе, заспакоiў Дзясяцкi, ачольваючы аддзел. - Толькi каб не спалi... Разам навальвацца трэба, i бiць - умеючы! Адны па людзях, а другiя коням па нагах. Iнакш не парадзiш. З галавою трэба да ўсякай справы падыходзiць, а ня сiлаю перцi! Ня дзiва, калi рагочуць яны зараз. Зарабiлi! У другi раз каб ведалi!

- Дзе ты ў другi раз адплочваць будзеш? Дзе нагоду напаткаеш? Не наскокваюць-жа на нас штодня?

- А ты таксама разумны! Штодня, штодня... - перадражнiў Дзясяцкi. - Кажу табе, каб да галавы ўзяў. Вайна не за гарамi! Хутка Крыжака вучыць будзем, цi Караля... Дык каб ведаў, i нахрапам ня пёрся. Зразумеў?...

Станiслаў пасьпяшаўся не надарма. На мейсца сутычкi падыйшоў сьвежы аддзел, якi ўжо, здалёк забачыўшы бойку, сьпяшаўся, як мог, але спазьнiўся.

- Слаўна вас правучылi! - заўважыў адзiн з прыйшоўшых, прыглядаючыся да забiтых. - Будзеце ведаць, як Драбаў на дарозе займаць!

- Што слаўна правучылi, то слаўна, - пагадзiўся Дзясяцкi. - Але й навукi дадалi. Ужо нас зьнянацку нiколi й нiхто не захопiць! Так цi што?

- Ды яно нiбы так... - пагадзiлiся яго воi. - Усякая навука на карысьць iдзе!

Было ўжо зусiм цёмна, калi абодва злучыўшыяся аддзелы ўвайшлi ў Барысаў, вязучы на перанятых на дарозе санях сваiх пабiтых сяброў i ворагаў. Адразу-ж даклалi Тысяцкаму й кiнулiся на пошукi. Але ў горадзе нiхто ня бачыў i ня чуў пра Рыцара з арлiным крылом на шоламе...

Мiж тым, Станiслаў, не даяжджаючы да Барысава, зьвярнуў направа й, перасекшы Бярэзiну каля Вялiкага Стахава, усю ноч не вылазiў зь сядла.

Ужо зашарэў сьвiтанак, калi, напаўжывыя ад стомы й холаду, пяць коньнiкаў спынiлiся каля першае-жа карчмы, на ўскраiне Iгуменя.

Не пасьпеў заспаны карчмар управiцца ў стайнях з конямi, як госьцi ўжо спалi мёртвым сном. Паўкладалiся, хто дзе змог, нават не паадшпiльвалi зброю.

У Iгумернi адпачывалi ўвесь дзень i ноч, адаграючыся ад начное гонкi. Станiслаў увесь час хмурыўся, раздратаваны ўчорашнiм здарэньнем. Яго людзi, ведаючы свайго пана, старалiся лётам выконваць яго загады. Нават Ксёндз Карафа, якi дазваляў сабе часам спрачацца з Ваяводай, зараз пазьбягаў выклiкаць чым-небудзь ягоны гнеў. Ведаў, чым гэта магло-бы скончыцца.

Таму ранiцай, другога дня, ледзь зашарэў сьвiтанак, невялiкi пачот Ваяводы моўчкi выехаў за сваiм панам з умацаваньяў Iгуменя.

Станiслаў злосна паганяў каня, далёка выперадзiўшы свай пачот. Нестрыманы гнеў яшчэ не прайшоў, i яго прыгожы твар заставаўся злосным i змрочным. Гора таму, хто трапiўся-бы зараз яму пад руку.

Адпачнуўшыя конi бадзёра ўмiналi дарогу, пафыркваючы на марозе. Цёмны лес, блiзка насунуўшыся на шлях, мiльгаў мiма коньнiкаў сваiмi засьнежанымi прагалкамi, прасекамi й палянамi. Лапчастыя сiвыя ялiны, як заварожаныя воi, зграбна вылучалiся мiж карчакаватых дубоў i грабаў, сумных бярэзiн, вольхаў, раскiнуўшыхся на неабдымных абшарах.

Часам праз дарогу пераходзiць горды зубр цi магутны тур, i тады ў Станiслава ўспыхваюць вочы, i рука сама цягнецца к луку. Крывi! Ваявода прагне крывi! Але неасьцярожны волат пушчы зьнiкае ў густых зарасьнiках, пакiдаючы за сабою толькi асаблiвы пах - стойла, малака, ветру й абамшэлага каменя. Ад чаго ў Ваяводы шырока разьдзiмаюцца ноздры на сухiм, храшчаватым носе, вочы набягаюць крывёю, i сутаргава бегаюць жаўлакi.

З кожным такiм спатканьнем - едучы з тылу ксёндз, напаўгалос (каб ня чуў Станiслаў) пачынае чытаць модлы, просячы Бога, каб яно было апошнiм. Бо ведае, верны духоўнiк, што гэта дратуе Ваяводу ўсё болей i болей, ды добрым ня скончыцца. Збраяносец i два чэляднiкi - перапалохана жагнаюцца, не разумеючы лацiны, але ведаючы, да Каго ён зварочваецца, уяўляюць сабе, што знаходзяцца дзесь каля брамы самаго пекла, дзе мiтусяцца й варушацца драўляныя й глiняныя, намацальныя й ненамацальныя бажкi, чэрцi, духi й наагул розная погань, маючая сiлу й здольнасьць ператварыць любога зь iх у чорнага гругана, абамшэлы пень, мокры камень, цi мала там у вашто. I толькi Ксёндз ды Крыж Сьвяты, маглi ад гэтага абаранiць. Вялiкая сiла, дадзеная ксяндзу!

Пасьля палудзённага перапынку, у часе якога Станiслаў не прамовiў нi слова, ксёндз з жахам назiраў за бледным тварам свайго пана. Гнеў, нялюдзкi гнеў расьпiраў душу Ваяводы. Здавалася, што ўсе сiлы пекла ўсялiлiся ў гэтага самалюбнага й самаўладнага чалавека.

Прыгнуўшыся нiзка да грывы, ён раз за разам убiваў вострыя шпоры ў крываточачыя бакi каня. Але, не зважаючы на ўсе высiлкi, прыйшлося заначаваць над Пцiччу. Княжы лясьнiчы з ахвотай саступiў госьцям сваю хату, уклаўшыся з сынамi ў сенцах.

Ваявода ўсю ноч ня спаў, перакiдаўся з боку на бок, i ранiцай выглядаў жудасна. Бязьмежны гнеў i бязсоньне наклалi свой адбiтак на ягоны твар, ад выгляду якога мiмаволi прабiралi дрыжыкi.

У поўдзень па льду перайшлi Случ, i, абыйшоўшы прыбярэжныя балоты, гразкiя й зiмой, накiравалiся ў Слуцак, спадзяючыся дастацца туды яшчэ да цямна.

Станiслаў кусаў сабе вусны ад неспагнанае злосьцi: "Хоць-бы хама якога спаткаць!" - у роспачы падумаў ён, углядаючыся ўперад.

I ў гэты момант, як-бы iдучы насустрач ягоным жаданьням, на дарозе паказаўся коньнiк. За iм другi й трэцi. Горб дарогi хаваў iх дасюль ад вачэй i выставiў зараз, як жаданы падарунак.

Ваявода, ня ведаючы ад чаго, адчуў шалёную радасьць. Спынiў каня й падняўся ў страмёнах.

Сустрэчныя спынiлiся таксама.

Станiслаў, уважна прыгледзеўшыся незнаёмцам, але не прыкмецiўшы на iх дзiдах нiякiх сьцяжкоў, выдаўшых-бы чужаземцаў, гукнуў:

- Зьдзiслаў, дзiду!

Збраяносец пасьпешна выканаў загад. I, выцягнуўшы свой меч, стаў з тылу свайго пана.

Незнаёмцы, тым часам, бачачы ваяўнiчыя намеры сустрэчнага Рыцара, перакiнулiся некалькiмi кароткiмi словамi й таксама падрыхтавалiся да бою. Адзiн зь iх, сiвы i шыракаплечы, апрануты ў кажух паверх кальчугi, выехаў уперад i грамавым голасам гукнуў:

- Iмём Гаспадара Вялiкага Князя, загадваю схаваць зброю й сыйсьцi з дарогi!

У адказ на гэта Станiслаў моўчкi пахiлiў дзiду й ударыў шпорамi. Вочы яго сьвяцiлiся, на вуснах iграла прагавiтая ўсьмешка.

Шырокаплечы незнаёмец зьдзiўлена пацiснуў плячыма й, прыкрыўшыся шчытом, пусьцiў каня. Абодва яго спадарожнiкi панесьлiся сьледам.

Блiжэй i блiжэй зьяжджаюцца працiўнiкi. Адзiн у сталёвым панцыры, поўны гневу, жорсткасьцi й смагi крывi. Другi - у кальчузе й кажуху, зьдзiўлены, але ўпарты й пэўны сябе.

Ксёндз пасьпешна пералiчвае пацеркi ружанца й хуценька мармоча малiтву, не забываючыся пры гэтым, час ад часу, памацаць дзяржальну мяча.

Коньнiкi зьблiзiлiся. Стук i трэск разьлятаючыхся на кавалкi дзiдаў... I Станiслаў грузна выляцеў зь сядла.

У той жа момант упаў i Зьдзiслаў, з наканечнiкам дзiды ў горле.

- Пяру-у-у-ун! - голасна выгукваюць незнаёмцы, i на поўным скаку праносяцца мiма зьбянтэжаных i пачцiва разступiўшыхся рэшткаў пачоту Станiслава. Праз кароткi час пераможцы зьнiкаюць з вачэй.

- Ваявода!... Сын мой... Ваявода!... - кiдаецца ксёндз да свайго разпасьцёртага пана. Але Станiслаў страцiў прытомнасьць, i ляжыць на абледзянелай дарозе, нязграбна падкруцiўшы пад сябе руку. З-пад плашча выцякае струменчык крывi й хутка ўсмоктваецца ў сьнег...

- Хутка! У найблiжэйшае селiшча!... Па санi!... - загадвае перастрашаны ксёндз.

Адзiн з вояў кiдаецца ўскач выконваць загад. Другi дапамагае ксяндзу расшпiлiць панцыр Ваяводы. Выцiраюць на грудзях кроў. Нацiраюць яго сьнегам... Усё на дарэмна, Ваявода ня дыхае...

Зусiм к вечару зьяўляецца вой з саньмi. На санях двое барадатых сялянаў. Яны асьцярожна ўхутваюць бяспрытомнага Ваяводу кажухамi, падтыкаюць з бакоў саломай, i пасьпешна рухаюцца к Слуцку.

Забiтага Зьдзiслава вязе на сядле адзiн з вояў, каб са Слуцку адправiць у Загрэб, да ягоных заможных i шляхетных сваякоў.

14. ЗМОЎШЧЫКI КАРЧМЫ "ЗАЛАТЫ РОГ"

Пан Януш прыскакаў у Берасьце змораны й замёрзлы. Вусы зьмерзлiся ў суцэльныя лядзякi. Пасiнелы нос напаўняўся, увесь час, набрыдлiвай вiльгацьцю. Скарчанелыя рукi адмаўлялiся слухацца, а ў жалезных ботах балюча шчымелi пальцы.

Мармычучы праклёны сабе пад нос, адшукаў указаную Ваяводай Станiславам карчму "Залаты рог" i, кiнуўшы павады служцы, увалiўся ў напаўцёмнае памяшканьне. Прыемна агарнула цяплом i ўтульнасьцю.

Час быў ужо паабеднi, i некалькi сталых наведвальнiкаў карчмы старанна прыкладалiся да ўмястоўных кубкаў ды гучна гаманiлi.

Пан Януш прайшоў у кут, прысеў на шырокую лаву каля вакна i голасна гукнуў:

- Гэй! Паўкварты мёду, пся маць, i гарачага крупнiку!

Непаваротны як мядзьведзь карчмар моўчкi прынёс баклагу й кубак. Акiнуў дапытлiвым паглядам постаць госьця й хацеў быў iсьцi па крупнiк, як раптам Януш напаўголасу спытаў:

- Пана Лазiнскага ведаеш?

Карчмар спынiўся. Паправiў фартух i, углядаючыся на папiваючых, памалу адказаў:

- Ведаю... з Камянца...

- Дык я яго бачыць хачу, пся маць! Сёньня-ж! - пры гэтым на стол упала срэбная грыўна.

Карчмар загарнуў манэту й падаўся прэч з пакою.

Пан Януш напоўнiў пенiстым мёдам кубак i, са смакам яго сёрбаючы, прыслухаўся да гутаркi людзей.

Размаўлялi пра апрышак, пра вайну - то з Польшчай, то з Крыжакамi, пра цэны на тавары, пра якасьць вiна, пра наблiжаючуюся вясну...

За вакном бялела дарога, упiраючыся ў скляпенiстую браму, пад якой зьнiкалi сялянскiя вазы, выяжджаючы на Люблiнскi шлях.

Пад вечар карчма напоўнiлася людам. Гутаркi й сьпевы, сваркi й лаянка доўга не змаўкалi ў духаце напаўцёмнае пiўнушкi.

Цяпло, вiнны апар i стома хiлiлi Януша да сну, i нарэшце перамаглi. Стары ваяка апусьцiў галаву на сагнутую руку, ды, так седзячы, i заснуў, соладка насьвiстваючы адагрэлым носам.

Прачнуўся ён ад моцнага ўструсу. Здавалася, што вось толькi на момант заплюшчыў вочы, толькi так сабе прыкархнуў. Аднак у карчме было цiха - нi гоману, нi сьпеву. Толькi ў супрацьлежным куту, каля печы, пахрапваў на лаве купец, ды сапцелi насамi ягоныя служкi, паўкладаўшыся покатам на падлозе. За вакном чарнела ноч.

Пан Януш памацаў капшук, зброю, i толькi тады зiрнуў на двох мужчын, стаяўшых за сьпiнаю. Першы быў карчмар з васковай сьвечкай, другi - незнаёмы, дужы й зграбны, апрануты ў скураную падзьдзеўку i зь лёккiм мячом пры баку.

- Лазiнскi... - прамовiў цiха незнаёмец. - З Камянца. Пан мяне клiкаў.

- Пэўна клiкаў, пся маць! Чаго так доўга?

- Дарога далёкая, Яснавяльможны Пане, - з павагай адказаў Лазiнскi, на якога ўзбраеньне й вопратка Януша зрабiлi належнае ўражаньне. - Пакуль ганец туды, ды я сюды, дык i ноч надышла.

- Давай мёду! - павярнуўся Януш да карчмара.

Пакуль непаваротны карчмар злазiў у склеп, абодва суразмоўцы моўчкi разглядалi адзiн аднаго. Першаму карцiла даведацца, чаго яго так сьпешна выклiкалi, другi - вывучаючы й мяркуючы, на колькi можна даверыцца.

Нарэшце падагрэўшыся мёдам, Януш спытаў:

- Яснавяльможнага Пана Станiслава, Ваяводу Крэўскага, ведаеш?

- Пэўна ведаю! Ня раз ужо службу служыў яго мiласьцi саслужыў. Але вось дайсьцi да яго нiколi не пашчасьцiла. Ён дык, хiба, i ня чуў пра мяне?

- Каб ня чуў, пся маць, дык не выпраўляў бы мяне сюды! - запярэчыў Януш.

- Дык, чуў? Ведае? О, хвала Ўсявышняму!

- Ведае. Кажа мне: "Едзь у Берасьце. I з карчмы "Залаты рог" хай клiчуць пана Лазiнскага!"

- Так i сказаў "Пана Лазiнскага"?

- Так i сказаў... А ты што, пся маць, мне ня верыш?

- Баранi Божа, Яснавяльможны Пане! Як ня верыць?

- Эгэ, брат! Я выдумляць не люблю, не маёй галавы гэта справа, ды ня мой звычай! Дык вось паслаў ён мяне да цябе й загадаў... - Януш азiрнуўся на сьпячых i нахiлiўся да суразмоўцы.

- Што загадаў? - падсунуўся й Лазiнскi блiжэй.

- Загадаў, каб выставiлi варту на ўсiх шляхах, што вядуць з Кракава ў Лiтву, i пiльнавалi, калi будзе варочацца з пасольства Фёдар, Ваявода з Грозава! - Лазiнскi ўвесь напружыўся ад шэпту Януша, а той працягваў - Пакуль будзе ехаць Кароннымi землямi, хай сабе едзе, нават сьцерагчы варта, каб нiчога зь iм не сталося. А як мяжу пераедзе, ды падасца на Вiльню, тут яго трэба й узяць!... Але жыўцом! Яснавяльможны Пан Станiслаў зь iм гутарыць жадае...

- А як з пачотам? - перабiў Лазiнскi.

- Выцяць у пень, пся маць! Каб i духу не засталося!

- Добра! А цi вялiкi пачот?

- Ня ведаю, цi вялiкi, але зацяты, пся маць! Зьнянацку iх трэба браць, бо ў адкрытую наўрацьцi пакладзем.

- Пакладзем! - запэўнiў Лазiнскi рашуча.

- Не хвалiся прадчасна! Бачу з гарачага ты заводу - глядзi, каб не перахвалiўся, - спынiў Януш. - Спачатку скажы, цi ёсьць тут зацiшнае мейсца з добрым скляпом?

- Ёсьць - у Турна. I Турнаўскi ўласьнiк нашы...

- А людзей збройных цi ёсьць дастаткова?

- Ёсьць i людзi! Гайдукi Турнаўскiя й Камянецкiя, а як забракуе гэтых, то можна й апрышак клiкнуць. Досыць будзе!

Пан Януш задумаўся. Ён хаця й верыў словам Лазiнскага, аднак пабойваўся за посьпех прадпрыемства, якое ў выпадку няўдачы вяло проста пад сякеру ката.

- Трэба як найхутчэй выслаць ганца ў Ёзерск, - прамовiў ён. - Каб прывёў з сабой тузiн халопаў, усё пэўней будзе.

- А калi Яснавяльможны Пан ганца хоча пасылаць?

- Дык хоць зараз, пся маць! Чаго марудзiць?

- Зараз?... Добра! - Лазiнскi ўстаў i выйшаў з карчмы.

Праз кароткi час ён вярнуўся з дужым малайцом у дарожным адзеньнi.

- Гайдук з Камянца... Свой!

Януш даў гайдуку ўказаньнi - куды ехаць i што рабiць. Зьявiўся йзноў карчмар. Маўклiва выслухаў загад Лазiнскага, i павёў ганца, каб вывесьцi яго патаемным ходам за сьцены Берасьця.

- Ну, а зараз, вось што, - iзноў загутарыў Януш. - У Берасьцi я заставацца не магу, каб не прыцягнуць увагу. Таму трэба кагось iншага пакiнуць тут пiльнаваць Ваяводу Грозаўскага, а мне, пся маць, прэч з вачэй!

- Я так думаю, - запрапанаваў Лазiнскi пасьля нядоўгага разважаньня - што Вяльможнаму Пану найлепей будзе выехаць у Турна, ды, там падрыхтаваўшы гайдукоў - чакаць, а я застануся тут сачыць. Як што якое, то прышлю чалавека, альбо сам прыеду. Толькi... - Лазiнскi з разгубленым выглядам замоўк.

- Што, "толькi"?

- Коратка ў мяне... - i Лазiнскi выразна пацёр палец аб палец.

- Што коратка, пся маць? - iзноў не зразумеў Януш.

Цяпер Лазiнскi зьбянтэжыўся зусiм i, адвярнуўшыся ўбок, ледзь чутна прашапацеў:

- Грошаў на доўга ня хопiць...

Януш моўчкi адвязаў капшук i адлiчыў пяць залатых.

- Бяры, пся маць, ды ўважай, каб Ваявода ня высьлiзнуў!

- Зловiм, лiха яго галаве! Нiдзе ён ня дзенецца!

Ранiцай, ледзь засьвiтала й паадчынялiся гарадзкiя брамы, пан Януш, у суправодзе Турнаўскага гайдука, выбраўся ў дарогу. Берасьце прачыналася, але нi варта, нi мяшчане не зьвярнулi ўвагi на Рыцара з маладым збраяносцам, пасьпяшаючага па Наваградзкай дарозе...

Лазiнскi даў карчмару адзiн залаты, закупiўшы сабе гэтым мёд i пастой на даўжэйшы час, але нi паўсловам не нацякнуўшы аб неспадзяванай шчодрасьцi пана Януша. Дый па што? Карчмар застаўся задаволены й так. Дапамагаў ён Ваяводзе Станiславу часта, але ня часта даставаў ад яго ўзнагароду. А калi й здаралася, што Ваявода рашчодрыцца, дык нiколi болей за срэбную грыўну не даваў. Цяпер-жа, загарнуўшы залатоўку й лiкуючы ў душы, мог-бы разсыпацца цэлым патокам удзячнасьцi, каб ня ўроджаная маўклiвасьць.

Вырашыўшы, што Ваявода Фёдар нiякай iншай дарогай не паедзе, як толькi празь Люблiн i Берасьце, Лазiнскi прымасьцiўся каля вакна карчмы. Прыкладаючыся да глечыка пiва, пастанавiў не спускаць вачэй з гарадзкое брамы, а для большае пэўнасьцi выставiў на вулiцы гайдука.

Iншыя дарогi абсадзiў сваiмi людзьмi карчмар.

Так ва ўпартым чаканьнi паплылi днi. Наведвальнiкi "Залатога рогу" спачатку зь цiкавасьцю прыглядалiся маўклiваму пастаяльцу. Потым пачалi загутарываць да яго. Калi гэта нiчога не дало - задзiрацца. Але тут умяшаўся карчмар, i хутка паклаў крэс дакучлiвай цiкаўнасьцi, прыгразiўшы цяжэразным секачом у тры лакцi даўжынёй.

Спрачацца супраць такога красамоўнага доваду ахвотнiкаў не знайшлося, i Лазiнскага пакiнулi ў супакоi.

15. У ЛЯСНЫМ ЗАМКУ

Олiвер дэ Арно зь нецярпеньнем чакаў надыходу дня, вызначанага Вiтаўтам.

Паляваньне павiнна было быць надзвычайна цiкавае. У сябе на бацькаўшчыне малады Бургундзец часта паляваў на дзiка, аленя й рознага драбнейшага зьвяра. I хаця дзiк быў даволi злоснай i небясьпечнай жывёлай, аднак зубра, тур цi мядзьведзь непараўнальна перавышалi яго як моцай, так i адвагай. Небязьпека, злучаная са спрытам i ўменьнем, пры такiм паляваньнi, разпальвала маладога шукача прыгодаў. У сваiх марах ён ужо адважна валiў тура на вачах у чароўнай Рынгайлы i, стаўшы на адно калена перад яе канём, прапанаваў ёй сваю руку й меч да паслугаў, у сiле якiх яна мае нагоду пераканацца...

Вечарам усе чужаземцы зыйшлiся ў пакоi Графа дэ ля Шэр. Прыйшоў i Камандор фон Кройцэнбэрг, завiтаўшы ў Трокi па дарозе на Мальборк.

- Шаноўны Камандорэ! - не ўстрымаўся пры яго выглядзе Граф. - Што з Вамi сталася? Клянуся ўсiмi Сьвятымi - вы болей падобны на свой цень, чым на самаго сябе!

- Ня дзiва, Граф, змарнець, калi вас абкружаюць толькi няўдачы й непрыемнасьцi. Вось шаноўнаму Мак Марцiмеру шанцуе... - адказаў неахвоча Кройцэнбэрг, i, павярнуўшыся да Шкота, спытаў - Цi ня праўда?

- Так, так! Мне надзвычайна пашанцавала ў Лiтве! Нават сам Вялiкi Князь Вiтаўт запрапанаваў мне сваю ласку й апеку! Можаце мне пазайздросьцiць!

- Вiтаю, але не зайздрошчу, Марцiмер! Хачу нагадаць, што лiса вы не забiлi...

- О! Я гэта ведаю й сам! I ведаю нават, што ён мне не прабачыў. Праўда, Камандорэ?

- Гэтага я вам не скажу - пачаў Кройцэнбэрг - Але...

- Але, - з запалам перабiў Олiвер, - лiс мусiць ведаць, што шляхетны Марцiмер Мак Марцiмер - не адзiн! Мой меч i шчыт заўсёды да яго паслугаў!

- Добра сказана! - усьмiхнуўся Шкот. - Дзякую!

Кройцэнбэрг з жалем усьмiхнуўся й прамовiў:

- Вы яшчэ надта малады, Олiвер, i мне вас шкада, бо вам муцiць галаву гарачая кроў вашых вялiкiх продкаў! Якiя не апраўдалi-б вашых учынкаў, будзь яны сёньня жывыя!...

- Не засланяйцеся маiмi продкамi, Камандорэ! Вы на гэта ня маеце нiякага права! Яны былi людзьмi шляхетнымi й сумленнымi! Апошнi зь iх - Слаўны Гэнрых дэ Арно - выпраўляючы мяне ў сьвет, заклiнаў мяне паступаць так, як загадвае Рыцарскае Права, маё сумленьне й Гонар! Ён-жа - Слаўны Гэнрых дэ Арно - узяў зь мяне страшную клятву, што я нiколi ня стану на баку зла, несправядлiвасьцi й маны, а буду ўсё жыцьцё зь iмi змагацца, нават калi гэта будзе пагражаць мне вернай пагiбельлю!...

- Дык вы, няшчасны, лiчыце нашы Вялiкi Ордэн iлжывым, несправядлiвым i злым? О, няшчасны!

- Выбачце, Камандорэ, але я анi словам ня ўспомнiў пра Вашы Ордэн! усьмiхнуўся Бургундзец.

Кройцэнбэрг зьмяшаўся й злосна буркнуў:

- Сунецеся вы туды, дзе нiчога не разумееце, i дзе магло-б зусiм добра абыйсьцiся й бяз Вас!

- Памыляецеся, Камандорэ! - рашуча ўмяшаўся Граф. - Олiвер, хоць i малады, але мае ўжо залатыя шпоры, каторыя нялёкка дастаюцца й старэйшым! А разважае ён так, як падабае й сумленнаму Рыцару! I я ў сваю чаргу, урачыста прысягаю на Сьвятога Юр'я[20], што аднадумна й згодна з Олiверам дэ Арно буду баранiць праўду, справядлiвасьць i гонар!

Кройцэнбэрг закусiў губу й перавёў гутарку на заўтрашняе паляваньне (на якое ня быў запрошаны). Але й тут не сустрэўшы спачуваньня й адчуваючы прыхаваную непрыязнасьць, хутка адкланяўся й адыйшоў. У душы яго накрэсьлiвалiся пляны будучае жорсткае помсты, якая будзе страшней за сьмерць...

У гэты вечар Троцкi замак рана зацiх. Паляўнiчыя й служба адпачывалi перад заўтрашнiм днём. Толькi час ад часу пераклiкалiся вартавыя, ды ў псярнi абзывалiся сабакi.

Ранiцай, яшчэ да сьвiтаньня, вырушылi загоншчыкi на чале зь Вялiкiм Лоўчым, якi мусiў, разьвёўшы загоны й заставы, чакаць на Гаспадара ў Лясным Замку. Па дарозе да загоншчыкаў мелiся далучыцца навакольныя сяляне й пешыя аддзелы войска, каб, стаўшы пад каманду лясьнiкоў, шчыльным колам агарнуць вялiзарныя абшары пушчы. Мароз прыцiскаў, не шкадуючы, пакрываючы белай намаразьзю бароды й вусы людзей, каўняры кажухоў ды конскiя грывы. Наладаваныя санi са скрыпам выкотвалi за браму, пад соннае гiканьне вожчыкаў. Яскравыя агнi паходняў суцэльным патокам разгарнулiся па дарозе, адным канцом губляючыся ў пушчы, другiм - у мурох i валах Замку.

Людзкi гоман i тупаценьне, скрып палозаў, сабачы брэх i конскае йржаньне напоўнiлi замкавы дзядзiнец.

Паляўнiчыя, адзiн за другiм, прабуджаныя шумам, неахвоча падымалiся зь цёплых пасьцеляў, хаця на цёмным небе яшчэ яскрава зiхацелi зоркi.

З адыходам загоншчыкаў, заварушылiся конюхi, збраяносцы й iншая чэлядзь. Гул на плошчы ўзрос.

Разьвiднелася.

Дзень наступiў яркi, марозны, якi бывае толькi ў Лютым, калi зiма, чуючы свой блiзкi канец, лютуе з поўнай сiлай. Яскравае, але ня грэючае сонца, сярэбрыла асьляпляючым бляскам сьнег на палетках i кустах.

Рух на Замкавым пляцы ўзрастаў з кожным момантам, па меры таго як пасоўваўся час.

- Не разумею! - ускрыкнуў Олiвер, назiраючы, як час наблiжаецца да апоўдню. - Цi мы сёньня вырушым, цi не? Цi можа паляваньне абыйдзецца й бяз нас? Дзе Вялiкi Князь?

- Цярпеньне! Цярпеньне, дарагi зямляк! - усьмiхнуўся Граф дэ ля Шэр. Вось паабедаем i вырушым.

- Як гэта? А паляваць у ночы? Пры паходнях?

- Навошта? Паляваць будзем у дзень. Але адлегласьцi тут ня тыя, што ў нас у Францыi цi Бургундыi. Ды й звычаi iншыя, вось прыглядайцеся, знаёмцеся.

- Ну ды што-ж рабiць? - разгубiўся Бургундзец.

- О! Калi захочаце, то знойдзеце што рабiць: падрыхтаваць зброю, пераверыць каня й рыштунак, ды мала-лi чаго яшчэ. Абы была ахвота!

Гарачы Бургундзец трохi супакоiўся i, сьледуючы парадам Графа, выйшаў на пляц.

Усюды мiтусiлiся служкi з заклапочанымi тварамi. Ладавалiся санi спажывай i пiцьцём. Канюхi разьмiналi коней, паляскваючы пугамi. Сабачы брэх аглушаюча разьлiваўся над Замкам.

Олiвер адчуў у грудзях радасную трапечучую насалоду агульнага напружаньня, i, закiнуўшы плашч за плечы, закрочыў, парыпваючы сьнегам, да стайняў. Ён ужо ня нудзiўся ад чаканьня, а ўсёй сваёй палкай iстотай улучыўся ў агульнае хваляваньне перадад'езных клопатаў. Яму раптам прыпомнiлася, што ў каня адна падкова была безь зiмовых шыпоў, што ў апошняй паездцы ён адчуў, як цяжкi крупэр вольна соўваецца па конскай сьпiне, што кольцы ў цуглях ужо даволi ладна сьцёрлiся, i шмат iншых дробязяў, ад якiх часам залежыць посьпех, а часам i жыцьцё коньнiка.

Малады Рыцар увайшоў у стайню з душой, перапоўненай хваляваньнем i трывогай, лаючы сам сябе за такую нядбаласьць. Але, убачыўшы кругленькую постаць свайго конюха Кляўса (у нязьменным сiнiм камзоле), пад чэравам шэрага жарэбчыка, трохi супакоiўся. А прыкмецiўшы новыя кольцы ў цуглях, праста ўзрадаваўся. Добры стары Кляўс ужо паклапацiўся аб усiм.

Жарабец цiхенька зайржаў, пазнаўшы свайго гаспадара, i прыняўся ўзмахваць галавой, побразгваючы нашыйнай кальчугай i муштукамi.

Кляўс жвава ўскочыў на ногi й кiнуўся насустрач Олiверу з такою жвавасьцю й хуткасьцю, якiх цяжка было спадзявацца, пры яго малым росьце й таўшчынi.