Дзённік суддзі Верасаўца

Аляксандр Капусцін

ВЫКЛІК У БАБРУЙСК

Справа аб аўтааварыі, пра якую пракурор Павел Іванавіч Здараўцоў сказаў, што яна запатрабуе многа ўдумлівасці, мне здалася абсалютна яснай. Шафёр парушыў правілы руху, збіў аўтамашынай падводу, параніў чалавека.

— Злачынца — складаная натура. То раптам замыкаецца ў сабе, то гаворыць абы-што. Трэба пільнае вока, каб беспамылкова разгледзець яго,— даводзіў Павел Іванавіч. Мяне эакрануў яго намёк — разумнікам выстаўляецца. Яшчэ пры першым знасмстве пракурор паказаўся мне крыху ганарыстым чалавекам.

Я адчуваў сябе ўпэўнена. Перад тым як выйсці ў залу судовага пасяджэння, старанна прычасаў валасы, паправіў гальштук і абцягнуў пінжак. Непрыкметна агледзеў крытычным позіркам засядацеляў, адчыніў бакавыя дзверы з кабінета ў залу.

— Устаць, суд ідзе! — прагучаў голас сакратаркі. Яна, каб надаць сабе больш паважнасці, з падкрэсленай увагай абвяла позіркам прысутных.

Паклаўшы на стол справу ў гладкай сіняй кардоннай вокладцы, я сказаў стрымана:

— Сядайце.— I мне чамусьці падалося, што не пачуў свайго голасу. «Хвалююся»,— падумаў здзіўлена. Паглядзеў на віноўніка.

Падсудны рабіў цяжкае ўражанне: сядзеў ненатуральна выпрастаўшыся, не варушачыся, як звязаны. У вачах стаіліся трывога і боязь. Вочы ў яго былі чыстыя, хлапчуковыя. Нейкі момант я чамусьці слухаў, як ён дыхае,— цяжка, перарывіста, бы ў гарачцы.

— Назавіце сваё прозвішча, імя і імя па бацьку,— звярнуўся я да яго.— Як у пашпарце запісана.

Ён ускочыў, стаў навыцяжку. Быў ён невялікага росту, тонкі, як дубец. Худы твар ад бледнасці здаваўся выцягнутым.

— А ў мяне няма пашпарта.— Таргануў шыяй, заміргаў пушыстымі рыжымі вейкамі.— Я — калгаснік.

Дзіўна, але чамусьці самаўпэўненасць, з якой я звыкся, доўга рыхтуючы сябе да гэтага вось першага судовага працэсу, знікала. Адчуў — падступала разгубленасць. Адкуль яна? Ну, падсуднаму млосна — дык яго лёс вырашаецца. А я — вырашаю, чаго мне хвалявацца?.. Вочы як бы самі сабой сталі сачыць за засядацелямі. Як тыя сябе паводзяць?

Засядацелямі былі медсястра Ніна Халецкая і настаўнік матэматыкі Арсеній Пятровіч Кныш. Халецкая пільна, як умеюць гэта рабіць уважлівыя, спакойныя людзі, пазірала на падсуднага. Арсеній Пятровіч крыху павярнуў галаву, погляд яго быў скіраваны кудысьці ў кут залы. I як застыў. «Флегматычны стары. Што ён адчувае? Ці мо нічога не адчувае? — неспадзявана падумалася мне.— Як спіць». Кныш быццам разгадаў маю думку. Пацёр лоб жылістай рукой.

— Называй прозвішча,— прашаптала за спіной падсуднага даяўчына. Яна, шчуплая, у шырокім, як з чужога пляча, васільковым плацці выглядала падлеткам. Прытоеная, устрывожаная, баязліва пазірала на мяне. Ад адчування вінаватасці, што парушае судовы парадак, пачырванела, кранутыя вяснушкамі шчокі гарэлі. Падсудны павярнуўся. Нечакана ўсміхнуўся, падбадзёрваючы, кіўнуў ёй. А калі зноў павярнуўся да суда, выгляд яго быў ужо не такі прыгнечаны.

— Грыневіч маё прозвішча,— прагаварыў ён расцяжна, імкнучыся надаць свайму глухаватаму голасу цвёрдасці.— Антон Максімавіч Грыневіч.

Я растлумачыў яго правы, зачытаў абвінаваўчае заключэнне. На запытанне, ці зразумела яму абвінавачанне, хлопец кіўнуў галавой.

— Раскажыце ўсё, як было,— прапанаваў я.— Не спяшаючыся, па парадку.

Дзяўчына злёгку ўстрапянулася, падалася наперад. Погляд яе быў поўны спачуваяня і трывогі.

— Я ехаў па вуліцы, а ён вывернуўся з завулка.— Грыневіч кіўнуў на пацярпеўшага Ціта Будзюхіна, які сядзеў каля акна.— Ну, і тут — удар. Калёсы зачапіла.— Ён зноў апусціў галаву, змоўк.

Будзюхін увесь час, пакуль ішоў допыт, не зводзіў з падсуднага маленькіх вострых вачэй. Нейкі момант ён быццам асэнсоўваў паказанні злачынцы і раптамі узгарэўся:

— Толькі і ўсяго, што зачапіла? — усхапіўся з лаўкі.— Калёсы ў шчэпкі, і нага папалам. Чуць зраслася.— На яго твары ўздрыгнулі, пераламаліся дзве вялікія складкі, што ішлі ад шырокіх вачніц да пухлай губы. Здавалася, чалавек зараз заплача. Ён пастаяў трохі, акінуў вачамі ўсіх, стомлена апусціўся на лаву.

Працаваў Будзюхін нарыхтоўшчыкам у сельпо. Збіраў утыль. Я неаднойчы сустракаў яго на вуліцы. Едзе, спусціўшы з калёс доўгія ногі, якія ледзь не чапляюцца за камяні бруку, узмахвае доўгай пугаю. А перад пасяджэннем суда ён пабыў у мяне ў кабінеце.

— Ходзяць чуткі, быццам матка гэтага разбойніка, што людзей калечыць, наведалася да вас, грамадзянін суддзя,— загаварыў, прывітаўшыся.— I быццам бы не з пустымі рукамі — з кашолкай.— Ён пераклаў пугу пад другую паху.— Я не сумняваюся, я проста так, але ж чуткі ходзяць не па лесе, а па людзях.

Павярнуўся і пайшоў. Праз акно я бачыў, як ён злосна шлёгнуў сваёй раменнай паганялкай вялікага худога каня.

Гэты недарэчны эпізод, на які, здавалася б, не варта было звяртаць увагі, запомніўся мне. Я разумеў, што Будзіхін увёў мне ў вушы пра пагалоску, каб псіхалагічна «апрацаваць» суддзю. Аднак жа паклёп... Ён можа расплыцца, як дзёгаць па вадзе.

І вось цяпер словы Будзіхіна зноў выклікалі ў маёй душы трывогу. Я зразумеў, што баюся трапіць пад падазрэнне.

— Вы перавысілі скорасць, значыць, парушылі правілы вулічнага руху. Аднак усё роўна ў вас была магчымасць затармазіць. Гэта ўстаноўлена экспертызай. Чаму ж не затармазілі? — спытаў я таропка.

Мае думкі аб тым, што і як яшчэ трэба высветліць, распаўзаліся, і я не мог звязаць іх у адзін вузел.

— Ну чаму, адказвайце!

Нясцерпна марудна цяклі мінуты. Падсудны мяўчаў.

— Бачыш? — штурхнуў Будзюхін пад бок суседа.— Грымнуць бы кулаком па стале ды патрабаваць адказу, чаму людзей калечыць. Зашчаміць бы яго ў роспірку, як вужаку, каб пакруціўся, дык жа — не, суддзя маўчыць, патурае.— Ён пазіраў калюча і непрымірыма.

— Чаму, падсудны, не адказваеце? Хіба не да вас я звяртаюся? — 3 глыбіні маёй душы ўздымалася злосць.

Усе ў зале прымоўклі, нібы затаілі дыханне. Дзяўчына ў васільковым плацці апусціла галаву, быццам баялася ўбачыць, што адбудзецца далей. Сакратарка пільна паглядзела на мяне.

Грыневіч выцер далонню пачарнелыя сасмяглыя губы.

— Калі на тое — не было, каб з перавышанай скорасцю ехаў.

Голас яго дрыжаў.

— Дык чаму ж не затармазілі?

Ён узмахнуў рукой, адкінуў навіслую над вокам пасму валасоў:

— Унутры ў мяне ўсё абарвалася, калі падвода ўзнікла на дарозе. Я на тормаз — і ніяк не намацаю яго нагой.

Кныш узяў са стала аловак, стаў круціць у пальцах. Шпарка, нібы яго разабрала нецярплівасць і ён не мог саўладаць з нейкім клопатам, якому раней не надаваў увагі, загаварыў:

— Ну во, разгубіўся. Чаго ў кабіну лезеш, калі на тармазы не можаш націскаць? — I не зразумець было, чаго больш хавалася ў словах засядацеля — непрыхільнасці, дакору ці спагады.

Падсудны чамусьці шаргануў ботам па выцертай падлозе, прыгнуўся, быццам страх прыціскаў яго, скамянелага, неймаверным цяжарам.

Я хваляваўся і перажываў. Хваляваўся, бо чамусьці прадчуваў: быццам хутка павінна было адбыцца са мною нешта важнае, напэўна, такое, што запамінаецца на ўсё жыццё. Перажываў — што пачаў нервозна і пагрозліва ўзвышаць голас. I як гэта здарылася са мной такое?

«Ці далёка мог бачыць шафёр падводу?» — круцілася ў мяне ў галаве. Я адшукаў сярод папер план месца здарэння. Схема была дакладна вычарчана. На скрыжаванні вуліцы і завулка стаяла доўгая будыніна камбіната бытавога абслугоўвання. Яна, відаць, замінала бачыць здалёк, што дзеецца ў вузкім, цесным завулку.

Аднак адрэзак дарогі быў дастатковы для таго, каб шафёр, пабачыўшы падводу, затармазіў машыну.

Я не заўважыў, калі прашумеў кароткі спорны дождж. Раптоўна са здзіўляючай выразнасцю пачуў, як зрываліся з даху кроплі і барабанілі па кавалку бляхі пад акном.

Сведкі расказвалі, што бачылі, як было. I ўсё бедавалі: тыдзень усяго як за руль сеў хлонец, а тут — неспадзеўка такая…

У апошнім слове падсудны не прасіў літасці. Яго поўніла разуменне вялікай бяды, якую нельга адвесці, і ён безразважна, пакорліва аддаўся лёсу.

Мой невялікі кабінет быў адначасова і дарадчым пакоем. Як толькі мы зайшлі туды, я адчыніў фортачку, зняможана сеў за стол. Па закону суддзя не мае права першым выказваць сваю думку, вінаваты падсудны ці не і якое варта вынесці яму пакаранне. Таму я пасля кароткага перадыху звярнуўся да засядацеляў:

— Як думаеце — вінаваты? Калі ласка, выказвайце свае меркаванні. I наконт меры пакарання — калі вінаваты.

Зала, чуваць было, гула рознагалоссем.

— Грошыкі тут ляснулі, факт,— верашчаў прарэзліва Будзюхін.— Але нічога, Гомель дасць рады, а не Гомель — дык Масква.

Засядацелі марудзілі.

— I скажы ж, як бывае ў жыцці… Імкнешся да нечага добрага, прыемнага, а таго і не думаеш, што цябе падсцерагае прыкрасць,— прамовіла нарэшце Халецкая.

Кныш маўкліва сядзеў на старой канапе. Жмурыўся, глядзеў на этажэрку з кнігамі ў кутку кабінета, быццам дзесьці там, на пажаўцелых ад часу старонках, шукаў разгадку чалавечага лёсу, які трэба было вырашаць. Мяне таміла яго маўклівасць, яго марудлівы роздум.

— Шкада хлопца. Толькі б пакрасавацца ў маладосці, дык — на табе, ліха такое навалілася,— зноў азвалася медсястра.

Халецкую я ведаў даўно. Яна сябравала з маёй старэйшай сястрой. Як і памятаю, гэта рахманая, з уважлівымі, як бы здзіўленымі шэрымі вачамі, жанчына, заўсёды жыла добрай заклапочанасцю да людзей. За дзесятак год, што мы не бачыліся, яна быццам яшчэ больш разжылася дабратой і, здавалася, гатова была падзяліцца ёю з усім светам. Можа, гэта ад той штодзённай чуласці да хворых? Шкадаванне да падсуднага яна выказала з асаблівай значнасцю — у голасе чуліся журба і настойлівасць.

Для нас, суддзяў, Грыневіч быў падсудны, для Будзіхіна і ўсіх астатніх, што прысутнічалі ў зале,— злачынца, для яго бацькоў і блізкіх — родны чалавек. Цяпер кожны падыходзіў да яго са сваёй меркай.

Арсеній Пятровіч паглядзеў на Халецкую, мусіць, думаў, што яна яшчэ нешта скажа. Затым рэзка ўстаў.

— Пасадзі такога за краты — а што з ім далей стане? — Прайшоўся па кабінеце.— Вернецца ён праз пэўны час і будзе потым хадзіць з апушчанай галавой. Чалавек, відаць, такі, што змарнее, жывучы з мянушкай арыштанта. Умоўна б яму…

— Тут мы павінны вырашыць, як патрабуюць ад нас сумленне і закон,— сказаў я.— Улічыць, наколькі цяжкія вынікі злачынства, асобу злачынцы — ці ён закаранелы які ліхадзей, ці выпадкова аступіўся.

— Дык жа чалавек змарнее,— не супакойваўся Кныш,— калі яго за краты.

— Умоўную меру пакарання суд мае права назначаць толькі ў выключных выпадках. Разумееце? У выключных, пры асабліва змякчаючых віну абставінах. А тут — дзе яны, змякчаючыя абставіны? Чулі, што пацярпеўшы выкрыкваў? I я не ўпэўнен, што толькі ён адзін так думае. А што народ скажа, калі мы асудзім умоўна?

Тады я не ўсведамляў, што спрачаўся не столькі з засядацелямі, колькі з самім сабой.

— Іч ты, як проста. Справядлівасць — пад ногі, абы хто лішняга чаго не падумаў.— Арсеній Пятровіч пільна ўглядаўся ў мой твар.

— Не разбэшчаны ж хлопец,— недзе побач чуўся голас Халецкай.

Але я больш не слухаў яе. «Ну так, за несправядлівасць я ў адказе перад законам, але ж гэта адно,— усплыла, акрэслілася ў мяне думка, выкліканая папрокам Кныша.— Я павінен… Мой святы абавязак — таксама вельмі высока ставіць сваю маральную адказнасць перад людзьмі, лёс якіх вырашаю».

…Калі я абвяшчаў прыгавор, Грыневіч стаяў па-ранейшаму прыгнечаны, унураны. Ды і як ён мог адчуваць сябе інакш? Змены наступаюць за надзеяй. А якая ў хлопца магла быць надзея? Суддзя як ні крычаў на яго. Тое, што было для яго галоўнае — мера пакарання,— спачатку нібы не кранула яго. Але калі я ўжо зачытваў тэрмін і парадак абскарджання прыгавору, ён раптам выпрастаўся.

— Умоўна? — паспешліва, быццам баючыся, што суддзі могуць яшчэ перадумаць, перапытаў ён.— I мне можна цяпер паехаць у Бабруйск? — Словы яго прагучалі зусім па-дзіцячы, нібы вымавіў іх спалоханы хлапчук, а не юнак.

У зале засмяяліся. I мне ўпершыню за ўвесь дзень захацелася ўсміхнуцца. 3 душы зваліўся цяжар.

— Можна. А што, калі не сакрэт, цягне вас туды?

Дзіўная, незнаёмая цішыня раптам усталявалася ў зале. Мне падалося, што на працягу ўсяго працэсу не было такой цішыні, як тады.

— Будзе там ногі людзям ламаць,— панура азваўся Будзгохін і азірнуўся, чакаючы падтрымкі.— Нічога, Гомель дасць рады…

— Я на экзамены ў тэхнікум выклік атрымаў.— Вочы Грыневіча засвяціліся. Ён кінуў позірк на дзяўчыну з вяснушкамі на шчаках.— У яе ён. Ну, пакажы, Маруся, суддзям выклік, пакажы…

А я яшчэ слухаў тую незнаёмую, трывожна-радасную цішыню.

РАСПІСКА

Стаяў чэрвень. Цвіла ліпа, шчодра выпрыскваліся белыя суквецці бульбы, уздоўж жытнёвых палеткаў пагойдваліся пад ветрам сінія васількі. Сонца ўдзень узбіралася высока ў бялёсае неба і адтуль бязлітасна палівала зямлю гарачымі праменнямі. Надвячоркамі па вёсках на розныя галасы звінелі на бабках косы.

Я цэлы тыдзень знаходзіўся ў калгасе. Афіцыяльна зваўся ўпаўнаважаным райкома партыі і райвыканкома, а інакш, як жартам мы, упаўнаважаныя, самі звалі сябе — «штурхачом». Тут я і гутаркі праводзіў з калгаснікамі на розныя тэмы, і старшыню калгаса «вучыў», як трэба гаспадарыць — нарыхтоўваць кармы для жывёлы, рыхтавацца да ўборкі ўраджаю. Аднойчы старшыня, калі я ўжо вельмі яму надакучыў, сціпла ўсміхнуўся і сказаў мне:

— Можа б, вы, таварыш суддзя, правялі ў першай брыгадзе гутарку па статуту сельгасарцелі, а я тым часам у пятую праскочу. Справы ёсць.

Я добра зразумеў яго і пайшоў растлумачваць статут. Старшыня таксама мяне разумеў: далікатна намякнуць, каб я лепш паехаў ды займаўся сваімі судовымі справамі, ён не мог — мяне ж райком прыслаў.

На брыгадным двары непадалёку ад купкі людзей, што згуртаваліся вакол мяне, дзед ладкаваў граблі. Здавалася, ён не звяртаў на мяне ніякай увагі, клапатліва сагнуўшыся, забіваў зуб’е ў брускі.

— Зямлёй усе жывём, а пры хлебе толькі селянін састаіць,— заўважыў ён, як я скончыў сваю кароткую гутарку.— Ты б, грамадзянін суддзя, тыя дні, што тут, з касой пазабаўляўся. Сілы ж, відаць, не бракуе, спраўны. Бачыш — у сяле адны бабы. А касцы — вунь яны, спяць.— Ён паказаў рукой у край вуліцы, на агароджаную штыкетнікам брацкую магілу. Працягнутая рука яго на нейкія секунды як бы застыла. Я заўважыў: бледна-зялёныя плямы ядавітага соку пустазелля пакрывалі далонь, на згібах пальцаў патрэскалася скура. Відаць, перад тым як прыйсці сюды, ён нешта рабіў у агародзе. Стары зноў павярнуўся да мяне, глядзеў, як бы гаварыў: акурат самая пара зараз — рассесціся, языком мянташыць.

I нейкая няпэўная радасць, і трывога, і сорам агарнулі тады мяне. Не памятаю, што я адказаў старому, узяў у яго граблі і разам з усімі адправіўся на луг. Да вечара зграбаў і складваў у копы сена.

Камандзіроўка мая ў той дзень закончылася, і я апоўначы вярнуўся дадому.

Назаўтра, як толькі адкрыў судовае пасяджэнне, я чамусьці адразу паглядзеў на рукі падсуднага Фядоса Гарбыля. Яны былі сінявата-чырвоныя, вялікія. Гарбыль прасачыў за маім позіркам з нейкай патайной вострай насцярожлівасцю, пашавяліў пальцамі і залажыў рукі за спіну.

— Жыву я, грамадзянін суддзя, паціхеньку: ступ ды ступ, ступ ды ступ… Нікому не замінаю, нікога, можна сказаць, не трывожу. А гора вось усё роўна накараскалася,— забедаваў ён, перш чым расказваць пра тое, у чым абвінавачваўся.— Гора — яно бязлітаснае і нахабнае, спасцігнуць кожнага можа.

Гарбыль быў чалавек не старога веку. Высокі, ладна складзены, з рыжымі пышнымі вусамі пад тонкім кручкаватым носам, з учэпістым позіркам карых вачэй. Загаварыўшы, ён вельмі паныла згорбіўся. Я слухаў яго далікатную ліслівую гаворку, пільна ўглядаўся ў непранікальны для вока нерухомы твар, і мне здалося, што ў глыбіні вузкіх зрэнак прасвечвалася нешта жорсткае і калючае.

Працаваў Гарбыль кладаўшчыком райпрамкамбіната. Рана ён ад бацькавай навукі на свой хлеб узбіўся. Спачатку ў гандаль падаўся, крамнікам. Доўга ў перадавіках значыўся, але неяк праштрафіўся — аблічваў пакупнікоў. Зволены па ўласнаму жаданню. 3 таго часу — колькі год ужо кладаўшчыком. I ўсё было добра. Ды вось неспадзеўкі выткнулася непрыемнасць: налётная рэвізія выявіла недастачу дроту на дзесяць тысяч рублёў у старых грошах.

Расказаўшы суду пра ўсё тое, чым цікавіўся на допытах следчы, Гарбыль уздыхнуў, пачухаў патыліцу. Потым коса зірнуў на сваё плячо, стаў стрэсваць з яго перхаць. Як абтросся, кашлянуў у кулак, прачысціў горла і прагаварыў:

— Хваробаю змораны я. I яшчэ сказаць — неспакой томіць нутро, аж моташна. Саўсім няма зладу э нудой. Крыўды над сабой душа не церпіць.— Ён глядзеў на мяне так, як бы хацеў дазнацца, што я думаю, і маўчаў — аж трываць цяжка стала гэтую маўчанку.

— Вы сказалі, што дрот здалі кладаўшчыку райспажыўсаюза Антону Мялешку на часовае захоўванне. А чым вы гэта можаце пацвердзіць?

— Вось жа распіска, знайшлася. Столькі шукаў яе для грамадзяніна следчага, усё ў хаце перавярнуў, а яна за іконаю завалілася. Жонка, глядзі што, запраторыла.— Ён выхапіў з кішэні пажоўклую паперку, разгарнуў яе і, трымаючы ў працягнутай руцэ, ступіў да стала. У голасе яго чулася вінаватасць.— Калі б знайшоў яе, праклятую, дык і судовай прыкрасці б гэтай не спазнаў.

«Цяпер распіску трэба правяраць — а як? — устурбавала мяне думка.— Каб следчаму прад’явіў яе — той бы праверыў, таму лягчэй».

— Па складу райспажыўсаюза таксама рэвізія была, ніякага дроту там не выяўлена. Куды ён падзеўся?

— Гэта невядома мне. Хіба толькі к слову: Антон на гарэлку вельмі ласы. Спытайце — кожны скажа вам. Быў выпадак…— Прыкрыўшы далонню рот, Гарбыль неяк ненатуральна, тонка хіхікнуў.— Халасцякаваў тады яшчэ Антон. Собіла яму трапіць у вёску на фэст. Вечарынку граў. Ну і награўся. 3 першымі пеўнямі павалокся дамоў. За ваколіцу выбраўся, а далей — зямля, як параход у буру, захісталася, казаў. Дык ён прывязаў гармонік папругай да нагі і на карачках прыпоўз. Смеху тады было… А вы пытаеце, дзе дрот.— Гарбыль чамусьці адтуль, дзе стаяў, падаўся крыху ўбок, быццам некаму саступіў дарогу.

Мялешка знаходзіўся ў пакоі для сведак і не ведаў, што Гарбыль прад’явіў суду яго распіску. Пераступіўшы парог у залу, ён сарваў з галавы зашмальцаваную, няпэўнага колеру кепку, прайшоў і сеў побач з падсудным. Па зале пракаціўся прыглушаны смяшок. Нехта кінуў падначку: маўляў, ведае сваё месца. Падбадзёраны Гарбыль схапіў Мялешку за руку, пацягнуў да сябе:

— Бліжэй сунься, не саромейся. Раней сядзеш — раней выйдзеш.

— Устаньце, сведка. I зрабіце ласку, пастойце перад судом.

Ён ускочыў, заграбаючы крывымі нагамі, адступіў убок.

— Можна і пастаяць.— Вочы ў яго былі запалёныя, як бы ён не спаў некалькі начэй.

— Падсудны прад’явіў распіску, што вы атрымалі Ў яго на захаванне дрот. Атрымлівалі?

Мялешка журботна паглядзеў на Гарбыля і адвярнуўся. Чамусьці палез у кішэню пінжака. Рука яго заблыталася ў складках, ён сярдзіта выхапіў яе. Пакутліва зморшчыўся, глядзеў убок. Я паказаў яму распіску. Ён доўга чытаў, варушачы патрэсканымі губамі. Шырокі скуласты твар пакрыўся барвовымі плямамі.

— Ваша распіска?

— Наўродзь мая,— здзівіўся Мялешка і тут жа таропка дадаў: — А дроту я ніякага ў яго не браў.

— Тады раскажыце, чаму распіску выдалі.

Ён няўцямна маўчаў, усё роўна як не чуў, не разумеў усяго.

— Каму гэта інтарэс прызнавацца,— буркнуў Гарбыль.— Вядома ж, па галаве не пагладзяць.

Мялешка нечакана выпрастаў плечы — рослы, касцісты, з упартымі агеньчыкамі ў бляклых зрэнках.

— У яго, грамадзянін суддзя, нож. Ён такі, што і пад бок можа садануць,— устрывожана перасцярог Гарбыль.— Быў выпадак у маленстве…

Мялешка не звярнуў увагі на яго словы.

— Не ведаю, вось гэты самы Фядос,— ён тыцнуў сагнутым у кручок тоўстым пальцам,— да мяне ўчашчаў. А па якой прычыне я распіску напісаў — не вазьму ў толк. Памятаю, аднойчы дзяўчаты на вуліцы ў песнях сумавалі, а мы з ім за сталом сядзелі… Цыбуляй тады закусвалі… Памятаю, ён мне сшытак і аловак падсунуў, а астатняе з галавы вылецела.

— Брэша ён, грамадзяне суддзі, я ж не п’ю і не куру — нічым грэшным не забаўляюся. Я сваім мазалём хаціну сабе не горшую як у людзей прыдбаў. Правільна, скрываць не буду, і на кніжку ладную капейку паклаў. На чорны дзень… Дык гэта ж усё са свайго мазаля. А як жа? Хто дбае, той і мае, а хто не рупіцца, у таго скура лупіцца. Ну, хіба няпраўду я гавару?

— Вы сказалі, што дрот перавозіўся ў склад райспажыўсаюза ў сакавіку. А што распіска сведчыць? Паглядзіце — тут люты значыцца. Як жа тут зразумець? Выходзіць, распіску Мялешка выдаў раней, чым атрымаў дрот?

Падсудны маўчаў, думаў.

— Дык што вы на гэта скажаце?

— А што скажу? Памылка, значыць, атрымалася, палачку Антон не паставіў — і замест трэцяга месяца аказаўся другі. Хіба не бывае? Ісціну гавару.— Гарбыль скрыжаваў рукі на грудзях.

Памылка, палачку не паставіў… Так, гэта магло здарыцца. Чалавек памыліцца можа. Аднак чаму, пакуль не былі выведзены вынікі рэвізіі, падсудны не заікнуўся нават нікому, што перадаў дрот на захаванне? Чаму? Не перадаваў? Але ж распіска… Паспрабуй разбярыся, хто з іх вінаваты…

Я падумаў, што зайшоў у тупік і не здолею дакапацца да ісціны. Нерваваўся. На мінуту ўспомнілася: як добра было на сенакосе! Пазбыцца б цяпер гэтага клопату і — туды. Намахацца б касой, напрацавацца б і заваліцца ў траву, слухаць разважлівую дбайную гаману пра хлеб, пра зямлю…

А Гарбыль усё гаварыў, гаварыў, яго застылыя вочы глядзелі на мяне пільна і неадрыўна. Здалося, быццам у звужаных зрэнках бліснулі ледзяныя іскры.

— На чым перавозілі дрот да Мялешкі? — Я спытаў рэзка, гучна, быццам спадзяваўся, што рэзкасцю саб’ю яго халодную зацятасць. Ён адказаў мне ў тон:

— На палутарцы прамкамбіната.— I цішэй, скрозь роблены кашаль дадаў: —Здаецца, грамадзянін суддзя, вы не вельмі даяце мне веры. Не спяшайцеся, тут трэба абмазгаваць усё радком ды ладком, тут вялікая асцярожнасць патрэбна.

Доўгі напружаны допыт цягнуўся марудна. Мне часам здавалася, што яму не будзе канца. Гэта, мусіць, таму, што Гарбыль, пра што б ні гаварыў, заўсёды настырна заканчваў свае маналогі словамі: «Маё — някрадзенае. Салодкі кусок упоперак горла становіцца, а маё ўсё — з поту, з мазаля».

Пасля перапынку на абед дапытвалі шафёра прамкамбіната Андрэя Банадыка.

Усе, хто быў у зале, сачылі за Банадыкам з пільнай увагай, мацалі позіркамі яго шчуплую несамавітую постаць. Ведалі, што ён — Гарбылёў родзіч. Падсудны цікаваў за ім напружана, нецярпліва, мыляў сухімі губамі, нібы яго адольвала смага.

— А так што, каб не зманіць, ніякага дроту на склад да етага Мялешкі не перавозіў,— адказаў Банадык на маё запытанне.

— Як жа не перавозіў? — падхапіўся Гарбыль.— Памятаеш, мужчыны стабуніліся на пляцы ля чайной, а мы з табой ехалі? Ну, паднатуж памяць — ехалі ж?

— Ехалі, было.

— Чуеце, грамадзяне суддзі, было, перавозіў.

Банадык як бы поўніўся паслухмянасцю і пакорай, баючыся, каб не кінуць пустое слова, пацёр лоб, зноў патупаў на месцы.

— Ехалі, гэта праўда, а каб дрот перавозіў — не было такога. Не, Фядос, не ўмею я маніць,— прастадушна развёў ён рукамі.— Табе, калі б я ману ўзвёў, не пагана было б, а чалавеку як? — кіўнуў на Мялешку,

— Ты што гэта: то было — то не было! Не памятаеш, дык не кажы лішку! — Гарбыля прарвала. Ён раз’юшана сыпануў словамі.— Не верце яму, грамадзяне суддзі, розум у яго памутнелы. У ім з маленства сядзела чорная хворасць, не верце яму! — Густы хрыплы голас трашчаў, бы ламаўся, як сушняк.

На вострым твары сведкі застылі прыкрасць і роспач. Уважлівыя шэрыя вочы глядзелі з нейкай дзіцячай недаўменнасцю. Банадык памаўчаў і са скрухай, з дакорам самому сабе, кінуў:

— Як сляпы быў, і гасцяваў з ім у кампаніях, і так часцяком страчаўся — а не раскусіў, што ён за чалавек.

Быццам растраціўшы ўсю сваю палкасць у гарачай успышцы, Гарбыль праз мінуту аціх. Сядзеў пануры, змарнелы, безуважны да ўсяго, што адбывалася потым,— да прамоў пракурора і адваката, да гневу і абурэння, што чуліся ў прыцішаным гомане прысутных. Зразумеўшы, што выкрыты да канца, ён ужо гатовы быў прыняць тое, да чаго даўно, відаць, на ўсякі выпадак рыхтаваў сябе бяссоннымі начамі.

Выслухнўшы прыгавор, Гарбыль недарэчна кінуў: «Вось яно». Так, ён ведаў, што не толькі дабро адгукваецца дабром, а і ўсякае зло аддаецца караю. Затаіўшыся ў прадчуванні, жыў страхатлівай трывогай: нішто не знікае бясследна, на ўсё прыходзіць такі водгук, якога заслужыў.

Гарбыль паглядзеў наўкола, быццам пытаючыся ў людзей, куды яму трэба будзе ісці зараз, што рабіць. Раптам на яго твары запалалі чырвоныя плямы.

— А канфіскацыю маёмасці за што? — зноў узгарэўся ён.— Ці ж у калоніі не адраблю?.. Дык за што яшчэ пабытак мой адбіраеце? Дзе тая праўда? Дзе яна?

У тую мінуту ён больш за ўсё шкадаваў, што не спажыве ўкрадзенага.

ПІСЬМО

Справы аб знявагах мне асабліва былі непрыемныя. Станеш праводзіць дасудовую падрыхтоўку, і высвятляецца іншы раз, што і абвінавачваемы і пацярпеўшы адзін аднаго вартыя. Як у той прыказцы: абое рабое. Адзін слова — другі два ў адказ. I счапіліся, і пайшла сварка. Відаць, таму я так насцярожана паставіўся да Марка Кузьміна, які падаў заяву на Мацвея Пакацілу.

— Абразіў ні за што. Трэба ж! — Ён цераз сілу ўсміхнуўся, быццам хацеў сказаць гэтаю ўсмешкай, што яму няёмка быць тут, у кабінеце суддзі.

У судзе, калі разглядалася справа, Кузьмін распрануў паліто і паклаў яго побач на лаўцы. Пакуль праводзілася падрыхтоўчая частка працэсу, ён сядзеў задумлівы. Мне ўспомнілася: «У чалавеку павінна быць усё прыгожае: і твар, і адзенне, і душа, і думкі…» Хударлявы твар Марка Антонавіча быў сапраўды прыгожы — правільныя рысы, тонкі нос. Адзенне простае, але акуратнае: паношаны, добра адпрасаваны шавіётавы касцюм, свежая белая сарочка. А думкі? Якія яны ў яго, пра што?

Пакаціла сядзеў воддаль ад Кузьміна з такім выглядам, быццам ён быў прывінчаны да лаўкі. Расшпіліў свой жоўты кажушок, развёў крыссе. Апрануты ён быў у паласатыя штаны, запраўленыя ў валёнкі, сінюю суконную гімнасцёрку. Каўнер гімнасцёркі не сыходзіўся і зверху быў расхрыстаны.

Калі я зачытваў заяву пацярпеўшага, падсудны ўвесь час нездаволена ківаў галавой: маўляў, ну і лухта ж… Ці вінаваты ён? Праўда, сказаў непрыстойнае слова — дык Кузьмін жа да яго чапляўся.

Першым дапытвалі пацярпеўшага. Марк Антонавіч нетаропка падняўся, паглядзеў на Пакацілу.

— Дык вось, грамадзяяе суддзі,— пачаў ён,— ёсць у мяне ўнук Толік. Харошы хлапчук, я яго люблю. Ды і як дзяцей не любіць?..

— Гаварыце па сутнасці справы,— перапыніў я яго. Пры чым тут унук? Хто вас зняважыў, за што — вось аб чым расказвайце.

— Па сутнасці? То добра. Можна і па сутнасці. Ага, дык, значыць, Толік, унук мой… Хлапчанё такое дапытлівае, цікаўнае.

Я зразумеў: колькі не перапыняй яго, ён усё роўна будзе гнуць сваё — як задумаў, як вынасіў у сабе. Здараецца ж: хочаш хутчэй — будзе даўжэй. I я вырашыў не перашкаджаць, хай выгаварыцца. Часу ў мяне ў той дзень не бракавала, ды і падумалася, што імя хлапчука, мусіць, нейкім чынам звязана з гісторыяй, якую належала разгледзець.

Расказваў ён падрабязна, думкі свае выкладваў скрупулёзна. Потым Пакаціла даваў паказанні, пасля зноў Кузьмін — дапаўняў.

Што ж здарылася?..

Пасля цёплага бабінага лета ў тую раніцу ў горад раптоўна ўварвалася восень. 3-за Дняпра падзьмула сіверам. Зашумелі дрэвы, пасыпалася з іх лісце.

Выпіўшы чаю, Марк Антонавіч выйшаў у пярэднюю. Не спяшаўся. А куды ж яму спяшацца?

Кожны раз ён доўга глядзеў на сына, які збіраўся на работу. Бывала, марыў: дзянёк перадыхнуць бы. А цяпер не рад такім дням. Адно слова — пенсіянер… Па вечарах з нецярпеннем чакаў сына: можа, той з аўтабазы навіну якую прынясе? 3 аўтабазай жа, можна сказаць, звязана ўсё жыццё Марка Антонавіча, і ён па-ранейшаму, што ні робіцца ў гаспадарцы, прымае блізка да сэрца. Але сын не вельмі з ім гаваркі:

— Цэглу вазіў на будоўлю школы, «газон» — як звер…

Потым уключыць радыёлу: «Слухай, бацька, музыку, не сумуй!» А сам прыбярэцца ва ўсё новае і ў клуб, на рэпетыцыю. Вершы Ясеніна там развучвае. Ён і дома, калі чысціць касцюм ці глянцуе боты, дэкламуе. Пра тонкую бярозу, што задуменна загледзелася ў сажалку, пра неразумнае жарабя, якое неслася навыперадкі з паравозам…

Толькі і радасці цяпер у Марка Антонавіча, што ўнук Толік.

Перад тым як выйсці з кватэры, Марк Антонавіч павярнуўся, заглянуў праз расчыненыя дзверы ў залу. Толік стаяў ля стала, павязваў піянерскі гальштук і ў каторы раз сёння за раніцу паўтараў:

Знать, оттого так хочется и мне,

Задрав штаны,

Бежать за комсомолом.

Марк Антонавіч ганарыўся ўнукам: расце дасціпны, старанны. Не раз ён бачыў хлапчука такім засяроджаным і за іншым заняткам. Надоечы зазірнуў у гараж да сына, Толікавага бацькі. Той круціў у руках карбюратар. Толік стаяў убаку, шоргаў рашпілем па гумавай камеры — яе трэба было залатаць.

— Чаму сам не зробіш? — спытаў Марк Антонавіч у сына.

— Набіўся на работу, хай працуе.

— Ты ж, унучак, казаў, што касманаўтам будзеш.— Стары паклаў руку хлапчуку на плячо.— А, бач, да аўтамабіля цягнешся?

Толік зірнуў на дзеда знізу ўверх.

— Буду — і шафёрам, і касманаўтам буду. Хіба так нельга?

Унукаў адказ яму спадабаўся.

Цяпер Марк Антонавіч назіраў за хлапчуком з тым жа цёплым пачуццём, што і ў гаражы. Задаволена ўсміхнуўся, выйшаў.

На вуліцы парывісты вецер біў проста ў твар. Марк Антонавіч пастаяў ля веснічак. Жытуха!., Хочаш ці не — гуляй. А што радасці ад такіх прагулак? Душа работы прагне.

На цэнтральнай вуліцы каля чатырохпавярховага дома Марк Антонавіч зачапіў некага плячом. Аглянуўся — гэта быў домакіраўнік Мацвей Пакаціла. Той таксама спыніўся, задраў галаву і ўпяўся позіркам некуды ў вокны апошняга паверха. Адтапыранае вуха яго быццам варушылася — так напружыўся ён увесь. Марк Антонавіч прабег вачамі па ўсяму фасаду: можа, ужо хто на балконе бялізну развесіў пад вецер? Але нічога падазронага не заўважыў. «А нешта ж такі, відаць, угледзела Мацвеева вока»,— падумаў зацікаўлена. Ступіў да Пакацілы, крануў яго за руку.

— Чым залюбаваўся?

Мацвей маўчаў. Навіслы над каўняром карак бугрыўся, наліваўся чырванню.

— Улаўліваеш? — Пакаціла лыпнуў вачамі.— Аж свідруе ўсярэдзіне…

Зверху даносілася бадзёрая мелодыя. Горды звонкі голас спяваў пра мужнае сэрца, што вядзе некуды ўдалеч. Марку Антонавічу здалося, што іменна гэтай песні якраз і не хапала яму ў тую мінуту — так хацелася, каб нешта харошае, няўрымслівае бударажыла душу.

— У гэтай песні, брат, сама Расія…— у захапленні сказаў ён.

Пакаціла адступіў на крок.

— Шыбы, кажу, улаўліваеш?

Не чакаючы адказу, ён крутнуўся і пайшоў.

Марк Антонавіч закурыў. Зацягнуўся дымам, падумаў: якія шыбы?

Зноў Марк Антонавіч убачыў Пакацілу праз акно ў кабінеце начальніка жыллёвага ўпраўлення. Пад акном расла маладая ліпка, і на чыста пабеленай сцяне кабінета парывіста гойдаўся лёгкі цень ад яе тонкай галінкі. Мацвей размахваў рукамі, быццам лавіў яго. Крычаў. Словы былі гулкія, важкія. Ён даводзіў, што летась недзе ў іншым горадзе сам бачыў, як з акна верхняга паверха ўпала шыба і ўдарыла па галаве прахожага. Была заваруха, чуў — папацягалі ў пракуратуру і вінаватых, і невінаватых.

Марка Антонавіча ўразіла, як хутка можа мяняцца гэты на выгляд рахманы таўстун. Ці даўно ён быў засяроджаны і як бы напалоханы, а цяпер, бач, разышоўся! Праўда — яна і сілы, і рашучасці надае чалавеку. Яна распаліць…

— Робяць — абы з рук, абы камісія толькі прыняла. Што, няпраўду кажу? — абураўся Пакаціла.— I яшчэ хваляцца: «Мы, будаўнікі!..» Прэміі толькі атрымліваюць, а тут бегай праз іх. Што ў мяне — сэрца з паралону?

«Правільна, крый,— у думках падтрымліваў яго Марк Антонавіч.— За такое трэба…» З’явілася жаданне зайсці ў жылупраўленне і сваё слова сказаць. Пэўна, ён і зайшоў бы, ды ў тую мінуту шырока расчыніліся дзверы, і Пакаціла борзда вышмыгнуў на тратуар. Ён намерыўся перайсці вуліцу, ступіў, але, відаць, падсвядома адчуў на сабе пільны погляд. Азірнуўся. Марку Антонавічу хацелася неяк аддзякаваць Пакацілу за шчыры клопат, ды ён не ведаў, як гэта лепш зрабіць.

— Здорава ты, брат…— Ён падышоў.— Відаць, набалела…

Домакіраўнік пазіраў сярдзіта, тым не менш Марку Антонавічу здавалася, што ён зараз усміхнецца.

— Во дзе яны цяпер усе ў мяне.— Пакаціла ляпнуў рукой па кішэні.— А ты мо хацеў што? Дык гавары, не цягні, мне ў лазню трэба. 3 венічкам, пад парок.— Прыўзнятыя бровы выказвалі задаволенасць. На момант здалося, што ён забыўся і пра шыбы, і пра гарачую спрэчку, якая так раз’ятрыла яго, і пра нікчэмных бракаробаў.

— Я чуў тваю гаворку. Правільна, Мацвей, з такімі нечага цацкацца,— пахваліў Марк Антонавіч домакіраўніка.

Пакаціла падсунуўся да яго ўсутыч. Сцепануў крутым плячом, падміргнуў:

— Канечне ж, правільна. Тут толькі празявай… А цяпер, калі каго прыстукне, мая хата з краю. Начальнік жылупраўлення дакладную ў мяне прыняў? Прыняў. I на копіі распісаўся. Хі-хі…

Хаваючыся ад ветру, Пакаціла паставіў каўнер. Згорбіўся, уцягнуў галаву ў плечы.

Марк Антонавіч маўчаў, не ведаў, як успрымаць яго словы пра дакладную: жартам або ўсур’ёз? Але неўзабаве пачаў усведамляць, што гэта сур’ёзна: на твары Пакацілы застыў выраз бязлітасыасці. Гэта было неверагодна, але Марк Антонавіч мусіў верыць сваім вачам.

Ён збянтэжана глядзеў на Пакацілу. Раней ён не заўважаў на азызлай шчацэ Мацвея валасатую радзімку. А цяпер вочы быццам зачапіліся за яе.

— Чаго сіпіш? Гавары, як трэба,— сказаў Марк Антонавіч, асільваючы абурэнне.

— А як — трэба? — Вочы Пакацілы злосна бліснулі.

— Дык гэта ты такую праўду шукаў?

— Якую такую?

— Значыць, табе галоўнае — каб ты не адказваў. А калі сапраўды прыстукне каго — няхай?

— Слухай, ёлупень, ты чаго прыстаў да мяне? Каціся ты сваёй дарогаю! — Пакаціла са злосцю і пагардай паглядзеў на яго. Ужо на хаду павярнуўшыся, гучна кінуў: — Ёлупень, дурыла стары! Прычапіўся чорт ведае чаго!

Марк Антонавіч доўга глядзеў у той бок, дзе за вуглом знікла прыгорбленая постаць…

Апоўдні, невядома адкуль узяўшыся, над горадам пранеслася запозненая навальніца. 3 таго часу задажджыла.

Непагадаь не перашкаджала Марку Антонавічу. Ён па-ранейшаму кожны дзень хадзіў на прагулкі. Вярнуўшыся, вешаў у калідоры мокры адубянелы дажджавік, ставіў на пліту ў кухні чайнік. Піў чай, адаграваўся. Потым браўся што-небудзь рабіць. Майстраваў вешалку, розныя паліцы для кухні, рамантаваў прас, фарбаваў скрынкі для кветак. I чакаў Толіка са школы. Прыемна было ўяўляць, як хлапчук шпарка і лёгка ўзбягае на ганак, шырока расчыняе дзверы і паведамляе з парога:

— Па геаграфіі пяцёрка, па спевах — чатыры!

Звечара ўсе тыя дні Марку Антонавічу не спалася. Па шыбах барабаніў дождж. Са станцыі даносіліся ўздыхі паравозаў. Натужна гулі грузавікі. Ён варочаўся, прыслухоўваўся да начных гукаў.

Неўпрыкмет думалася, што Пакаціла раззлаваўся тады, бо быў не ў настроі пасля размовы са сваім начальнікам. Вядома, ён абразіў Марка Антонавіча. Ды гэта глупства. Марк Антонавіч умее дараваць. Ці мала каму не такое дараваў на сваім вяку…

Чорныя хмары, што густа завалаклі неба, на золку рассеяліся. Марк Антонавіч, лежачы ў ложку, глядзеў, як уваходзіў у пакой досвітак. Сцены нібы рассоўваліся. Насупраць акна ўсё выразней вызначаўся «Карабельны гай» у строгай пазалочанай раме, ужо добра віднеўся шкляны абажур пад столлю.

3 карніза над акном узляцеў голуб. Вось так шумна некалі ў дзяцінстве, калі Марк Антонавіч з бацькам ішоў па пожні, з-пад ног у яго ўзляцела перапёлка. Тады ён спалохаўся, аж сэрца закалацілася: моцна, з усяе дзіцячае сілы сціснуў бацькаў палец, за які трымаўся.

Здаля пачуліся шпаркія крокі: спяшаўся ранні прахожы. А вось яшчэ — павольныя, як бы пацяжэлыя… Стары слухаў і адчуваў, як нейкая няпэўная трывога вярэдзіла яго душу.

За шырмай салодка пасопваў, зрэдку мармытаў неша ў сне Толік. Марк Антонавіч прыслухаўся. Слоў не разбіраў, але яму здалося, што ўнук дэкламуе тыя вершы.

З’явілася думка: можа, і ў Пакацілы ёсць такі ж унук?

Незразумелая разгубленасць ахапіла Марка Антонавіча. Яна знянацку навалілася цяжарам, сціснула сэрца. Зрабілася горача. «Ну, ёсць і ў яго ўнукі — дык што з таго? Шчасце ж гэта, калі ёсць, хай расце дзятва добрымі і разумнымі людзьмі. Цяпер жа яна вунь якая кемлівая і дасціпная!»

Раптам яму выразна ўявілася, як бляклае вадзяністае вока Пакацілы хітра жмурыцца, падміргвае ў адказ на прагную дзіцячую дапытлівасць. Што ж гэта атрымліваецца?.. Нікому ж так не трэба шчырасць, як дзецям!..

А мы потым абураемся і здзіўляемся, чаму ў нас паганцы растуць…

Марк Антонавіч рэзка скінуў з сябе коўдру, устаў. «Не, перажытак пракляты, я знайду на цябе ўкарот, знайду,— гнеўна думаў ён.— За тое, што ты баязліва прыкрыўся той нікчэмнай паперкай, сваёй дакладной, Цябе не прыцягнеш да крымінальнай адказнасці, яно так. Але ж калі ты сядзеш на лаву падсудных за тое, што абазваў мяне ёлупнем і старым дурылам, у зале будзе знаходзіцца публіка. Там я раскажу людзям пра тваю подласць, яны за яе будуць па-свойму судзіць цябе, перажытак нікчэмны». Ён таропка стаў апранацца.

…Дапаўняючы свае паказанні, Кузьмін нечакана змоўк, паляпаў сябе па кішэні. Быццам забыўшыся, дзе ён знаходзіцца, дастаў папяросы, узяў адну. Круціў яе ў пальцах.

— Шкодны ты стары. I як з табой баба жыве? — з’едліва кінуў Пакаціла. Цяжка зварухнуўся, зашамацеў кажушком.

Гэтая яго рэпліка засталася па-за ўвагай Марка Антонавіча.

Было ціха і сумна. Цямнела. Сакратарка ўстала з-за свайго невялічкага прыстаўнога століка, уключыла святло. Кузьмін прыжмурыўся, азірнуўся, агледзеў прысутных.

— У вас усё? — спытаў я.

— Век пражыў — не судзіўся ні з кім, а тут на старасці год давялося.— Ён павярнуўся да залы.— Людзі, а калі ён, як сказаў мне, і ўнукам сваім будзе гаварыць: «Калі каго прыстукне, мая хата з краю?» Што будзе з імі, унукамі?.. Усё ў мяне.

Колькі часу мінула, а памяць, вяртаючыся да падзей, звязаных з тым судом, ажыўляе іх яскрава, да драбніц.

…Пакаціла імкнуўся паказаць тады, што грамадскае ганьбаванне, якім ён быў пакараны па прыгавору суда за знявагу Кузьміна, яго зусім не кранула. Ён хуценька пачаў зашпіляць кажушок, але ніяк не мог справіцца з тугім гузікам: той выслізгваў, не паддаваўся куртатым нягнуткім пальцам.

— От як, бачыш? Ганьбаванне,— прыжмурыўшыся, прытрымаў у куточках губ з’едлівую ўсмешку.— Грамадскае… — Цяжкія сківіцы варушыліся ляніва, інтанацыяй голасу, працяжнай і спакойнай, ён гаварыў: «От так, не пазбаўленне волі, нават не штраф — глупства. Словы. А яны як пухіры. Надзьмуліся, палопаліся, і нічога няма». Але ва ўсёй яго паставе, прыгорбленай і напружанай, у насцярожаных вачах бачылася нейкае прыхаванае замяшанне. У ім, мусіць, насуперак яго жаданню, выспявала штосьці такое, што было для яго зусім нечаканым і незразумелым.

Да дзвярэй Пакаціла ішоў з непакрытай галавой, аблавухую каракулевую шапку заціснуў у руцэ, якую трымаў навыцяжку. Выходзячы з суда, піхнуў плячом дзверы і, ступіўшы за парог, так і пакінуў іх расчыненымі.

Іншы раз чалавеку нясцерпна карціць падзяліцца сваімі думкамі. Мне таксама вельмі хацелася свае ўражанні аб справе Пакацілы выказаць людзям. Я надрукаваў артыкул у раённай газеце. I пра ўсё, што ўспрыняў у судзе, і пра свой роздум.

Неўзабаве пошта прынесла першы водгук на выступленне ў друку. Потым пасыпаліся пісьмы. Было трохі нязвыкла, што столькі ішло іх. Пісалі і гараджане, і вяскоўцы. Ухваляючы Кузьміна, выказвалі свае думкі аб праблемах выхавання. Якой заклапочанасцю пра людзей, пра жыццё, пра будучыню дыхалі скупыя шчырыя радкі! Якое было ў іх простае і глыбокае разуменне ролі чалавека на зямлі!

Зусім нечаканым было для мяне пісьмо Пакацілы. «Грамадзянін суддзя, у слоў няма зубоў, але ж яны балюча кусаюцца. Пэўна, вы гэта добра ўсведамляеце. 3 вашае ласкі пайшла пагалоска…» Яму, мусіць, таксама і пісалі, і гаварылі ў вочы. Яго асудзілі людзі.

Пісьмо Пакацілы роіла мае думкі. Я тады падумаў: хочаш уведаць сілу свайго голасу — слухай рэха. I з таго часу гэтая думка засталася ў мяне назаўсёды.

ДУМКАМІ ДА СЫНА

Гэтую гісторыю расказаў мой калега, народны суддзя Максім Сцяпанавіч Кацура. I пра тое, як судзіў, і пра тое, што пачуў пасля ад Астапа Скакуна — бацькі асуджанага падлетка. Праз тыдзень пасля суда Астап завітаў да Максіма Сцяпанавіча, каб параіцца, як яму надалей выхоўваць сына. А расказаў мне калега вось што.

***

…Перад тым, як рушыць на вуліцу, Мікола пастаяў на сцяжынцы, што вяла да веснічак, паазіраўся, быццам развітваўся з родным кутам. Да яго падляцеў Жучок. Весела віляючы хвастом, церануўся аб нагу і заскакаў ад нейкай сваёй сабачай радасці. Але, не адчуўшы Міколавай ласкі, ён спыніўся, задраў вострую пысу. Мусіць, не жадаючы глушыць сваю радасць, недаўменна пазіраў Міколу ў вочы. Чмыхнуў носам, нібы да чагосьці прынюхваўся.

Астап закурыў, некалькі разоў запар глыбока зацягнуўся дымам. Пацёр цыгарэту ў пальцах і шпурнуў яе пад ногі, утаптаў абцасам у зямлю. Сярдзіта сказаў:

— Ну, развіталіся? Пайшлі, арыштант.— Не азіраючыся на сына, ён пакрочыў з двара.— Во такія табе, неслух, праводзіны, калі і сам зганьбіўся і радзіцелям сэрца рвеш. Во так табе… Адзін цюцька правёў цябе…

***

У зале было поўна людзей. Аднастайна рыпела пяро ў руцэ сакратаркі. Цяжка ўздыхнула чарнявая, з тужлівым позіркам жанчына, што ўвесь час неадрыўна пазірала на Міколу. Трывога і збянтэжанасць, якія поўнілі Міколу, відаць, студзілі яму нутро. Нешта сумнае і зацятае было ва ўсёй яго напружанай паставе. Ён асцярожна, нібы штосьці вельмі кволае і далікатнае, трымаў старую матроскую бесказырку. Каўнер шэрай кашулі быў расшпілены, і на грудзях віднеўся трохкутнік палінялай матроскай цяльняшкі.

На пытанні суддзі Мікола адказваў неахвотна. Буркне, і толькі далёка ў шэрых зрэнках ледзь-ледзь заблішчаць нейкія халодныя жарсцвінкі.

Суддзя Максім Сцяпанавіч, сярэдніх год брывасты чалавек, іншы раз перад тым, як запытаць, заклапочана моршчыў лоб, нейкі час маўчаў, думаў. У зале панавала цішыня. I ад маўчання суддзі, і ад гэтай цішыні прысутным рабілася няёмка, трывожна.

Мікола быццам здранцвеў. Зыначыўся ён толькі тады, калі перад судом з’явіўся сведка — міліцыянер Сташук. Адвярнуўся ўбок з ледзь прыкметнай ухмылкай, загадзя пагарджаючы тымі словамі, якія рыхтаваўся пачуць.

Сташук расказваў, што апоўначы, ідучы паўз рэчку, ён здаля заўважыў, як ад кладоўкі выратавальнага пункта пабег чалавек з ношкай на спіне. А тут, як на тое ліха, месяц схаваўся за хмару. Але неўзабаве з берага да слыху міліцыянера даляцелі шоргат і выхлапы. Падбегшы, Сташук убачыў, што хлопец стараецца завесці матор на выратавальнай лодцы. Куды? Чаму поначы? Хто такі?.. Ён затрымаў хлопца.

Раніцай высветлілася: злодзей вырваў прабой у дзвярах кладоўкі і выцягнуў матор. Лодку адамкнуў, падабраўшы да замка ключ.

Увесь час, пакуль міліцыянер гаварыў, Мікола круціў у руках бесказырку, нешта здзьмухваў з яе. Максім Сцяпанавіч зрабіў яму заўвагу, каб слухаў. Ён узняў галаву і нейкі час глядзеў на Сташука. Але ў яго позірку па-ранейшаму не было ніякіх адзнак узрушанасці. Думаючы аб нечым сваім, ён зноў схіліўся над бесказыркай.

Сведка, пакрыўджаны такой халоднай няўвагай, абурыўся:

— Сорамна так, грамадзянін Скакун. Сорам і ганьба — красці.

Раптам Сташук глытнуў сліну, нібы яму хацелася прагнаць смагу, развёў рукамі:

— Ну, вы паглядзіце на яго, грамадзяне суддзі…— Ён зніякавеў, мусіць, успомніўшы, як маці Міколы кляла яго, што павалок хлопца ў міліцыю — даў бы па карку і выпусціў,— як яна плакала і лямантавала.— Паглядзіце, з ім чалавек гаворыць, а ён? Хоць бы што — са сваім старым картузом забаўляецца.

Мікола зноў узняў галаву, яго тонкія адтапыраныя вушы паружавелі. Скуласты, смуглявы твар з аблупленым носам нечакана расплыўся ў шырокай здзіўленай усмешцы.

— Які картуз? Хіба ж матросы ў картузах ходзяць?

— Ён ужо матрос… Бачылі вы яго? — Звяртаючыся да прысутных, Сташук абвёў позіркам залу і яшчэ больш абурыўся, узвысіў голас: — Вы зразумелі мяне? Я ў вас, гора-матрос, пытаюся, зразумелі?

Падлетак прыжмурыўся, лізнуў языком асмяглыя губы. Кіўнуў:

— Зразумеў.

— Ну то-та ж.— Сташук, усведамляючы, што ён сумленна і да канца выканаў свой абавязак, супакоіўся. Але, атрымаўшы дазвол сесці, ён зноў неяк трывожна і заклапочана паглядзеў на падсуднага:

— Чуеш, адумайся, хлопец, адумайся. Ды бярыся за розум.— Ускінуў пабеленую сівізной галаву, не па ўзросту малайцавата павярнуўся і пайшоў.

Потым паклікалі Астапа Скакуна — бацьку падсуднага.

Астап борзда прашыўся між людзей, хуценька пратупаў да судовага стала.

— Па вашаму выкліку з’явіўся,— адрапартаваў.

— Што вы, сведка, раскажаце суду?

— Што раскажу? Тое, што і следчаму казаў. Дзядзька во гэтага падшыванца — марак… Ён ва ўсім вінаваты,— хутка загаварыў Астап.— Прыязджаў да нас… дык вы ведаеце, грамадзяне суддзі, да пеўняў заседжваўся з ім: усё пра мора, пра караблі… 3 таго ўсё і пачалося. Дзядзька паехаў, а ён,— Астап кіўнуў галавой у бок Міколы,— нават са сну выбіўся. Разам з курамі ўстае і на прыстань імчыцца. Пакуль і ў школу не ісці, прападаў на рэчцы… Язык я свой натрудзіў з ім. «Кінь, кажу, Мікола, гэтыя дурыкі, бярыся за навуку!» Шморгне носам, адвернецца. Але бачу — урэшце за кніжкі сеў. Ну, думаю, узяўся за розум хлопец, урокі вучыць. Ды дзе там! Ён зноў пра гэтае, пра марское дзела…

Бацька сурова прабег вачамі па доўгай, прыгорбленай постаці сына.

— Во сёлета ён скончыў васьмігодку. Прыносіць дадому пасведчанне і заяўляе: «Буду паступаць у рачное вучылішча». «Ах ты, кажу, свавольнік! Будзеш рабіць, што загадаю. Не хочаш вучыцца — асвойвай бацькава рамяство, садзіся на машыну і круці баранку. Дык яму хоць кол на галаве чашы: у рачное вучылішча — і толькі».

Астап не слухаў, як асуджальна загула зала, не звяртаў увагі на вострыя позіркі суддзі. Шчуплы, вяртлявы, як верабей, ён мітусліва пераступаў з нагі на нагу і апантана даводзіў сваё:

— Але ў вучылішча я не пусціў яго. У мяне так: сказаў — адрэзаў. Гляджу, здаецца, крыху паразумнеў мой марак, прыціх. Ну, думаю, дайшло да яго бацькава слова. Ды тут якраз папрыязджалі на канікулы хлопцы, што ў рачным вучацца. Згаварыліся яны і паплылі на лодках па Дняпры ў нейкае падарожжа. А яго не ўзялі. Ты ж, кажуць, усё роўна да нас вучыцца не пойдзеш… А потым — вось гэтая непрыемнасць…

Астап трохі памаўчаў, збіраючыся з думкамі.

— Калі, грамадзяне суддзі, будзе ласка ваша, каб не пасадзіць гэтага лайдака ў турму, я ўжо за яго вазьмуся. Я яго так турну ў гараж, ажно пяткі замільгаюць.— Голас яго раптам упаў.— Калі што… сапсуецца ён там — у калоніі. Усе ж гавораць…— Астап памкнуўся да сына, нібы хацеў прыгладзіць яго растрапаную чупрыну, ды адразу ж апусціў руку, вінавата зірнуў на Максіма Сцяпанавіча.

Да справы быў прыкладзены рэчавы доказ — абрыўкі пяньковай аборкі, якой падсудны заводзіў матор. Пасля допыту Астапа засядацелі агледзелі іх.

Судовае следства аб’яўлена закончаным. Выступілі пракурор і адвакат: злачынства даказана, але неабходна ўлічыць, што падсудны — непаўналетні. Максім Сцяпанавіч даў апошняе слова Міколу.

Хлопец памарудзіў, потым усхапіўся, зморшчыўся, бы глынуў чаго горкага. Маўчаў.

— Прасіся, кажу, прасіся,— падказваў за яго плячамі бацька. А ён быццам нічога і не чуў, нібыта быў думкамі далёка-далёка ад усяго, што яго тут акружала.

Максім Сцяпанавіч спакойна пазіраў на падсуднага. Толькі рука, што ляжала на стале, выдавала яго хваляванне: пальцы напружышліся, уздрыгвалі. Каб неяк разварушыць хлопца, ён запытаў:

— Ці ўсвядомілі вы агіднасць свайго ўчынку?

Мікола буркнуў:

— Ага, усвядоміў...

Выцер твар.

Суддзя пазіраў яму ў вочы, і яго ўсе больш апаноўвала дзіўнае ўражанне: быццам ён здаўна, з маленства ведаў гэтага хударлявага, з доўгімі вейкамі падлетка — відаць, добрага, падатлівага, але затузанага і таму не вельмі ахвочага да размоў.

Звыклы да сваёй нялёгкай працы, да свайго адказнага абавязку, Максім Сцяпанавіч стрымана дапытаўся:

— Што яшчэ скажаце?

— Прасіся, гіцаль ты няшчасны,— засіпеў Астап Скакун. Ён бачыў, што сын не слухае яго і не збіраецца прасіцца. Сам усхапіўся з лаўкі, адкінуў рэдзенькі касмылёк, які прыліп да ўспатнелага лба.

— Дазвольце мне яшчэ пару слоў. У яго заўсёды, ак недаедзеная бульба ў роце,— загаварыў, не пільнуючыся, дазволіць яму суддзя ці не.— Зразумець, грамадзяне суддзі, ён зразумеў ужо. А калі не — дык цяпер я дапамагу яму ўжо як трэба. Будзьце ўпэўнены… Ну, чаго ты ўсё маўчыш? Скажы сам суддзям што-небудзь, сынок! Ну, скажы ж!..

Хлапчук памуляўся.

— Што сказаць? Пра аборку скажу.— Зірнуў на Максіма Сцяпанавіча спадылба.— Каб яна не гнілая была ды не нарвалася, дык дзядзька міліцыянер мяне 6 нізашто не злавіў. Цяпер бы я дзе-небудзь каля Кіева плыў…

Людзі разгублена прыціхлі, насцярожыліся. Двое сярдзіта заспрачаліся: адзін казаў, што цяпер суд пакарае Міколу; другі — няма за што. На іх зыркнуў Цыган, які сядзеў побач, і яны адразу прыціхлі.

Цыган быў гарбаносы, барадаты, у выцвілай гімнасцёрцы. Яшчэ як толькі з’явіўся ў зале, ён кінуўся Максіму Сцяпанавічу ў вочы. Суддзя ведаў яго.

Калісьці барадаты цыган атрымаў у дзяржавы пазыку і купіў на ўскраіне мястэчка хаціну. Працаваў ён возчыкам у канторы па нарыхтоўцы жывёлы, падрабляў там-сям: каму паліва прывязе, каму агарод узарэ. А пазыку не вяртаў. Давялося спаганяць яе ў прымусовым парадку.

Увесь час, пакуль ішоў суд над Міколам Скакуном, цыган быў маўклівы і нейкі задумлівы. Круціў у пальцах сцяблінку канюшыны, сцішваўся, прыклаўшы яе да твару, і зноў пачынаў круціць спакваля. А тут раптам заціснуў у кулак шырокую бараду, закоўзаўся на лаве.

— Грамадзянін суддзя, дай цыгану сказаць. Цыган праўду скажа,— загаварыў, бліскаючы вачамі.— Адпусці хлопца дадому. Ці ж ён каня ўкраў? Кусок жалеза…

Грымнуў добразычлівы рогат. Твары ў людзей пасвятлелі: кожны нібы скінуў прыгнечанасць з душы… Загаварылі, не тоячы болей сваіх думак. I людзі былі чамусьці не такія ўжо суровыя, як раней.

***

Там, дзе зайшло сонца, неба яшчэ было светлае.

А на зямлю ўжо клаўся прыцемак. Нагрэтая за дзень, яна дыхала цяплом. Астап Скакун, расслаблены, зняможаны, выйшаў на двор. Сеў на лавачку каля хаты, закурыў. Пасля дзённага тлуму і хваляванняў яму захацелася пабыць аднаму, паразважаць над тым, што адбылося.

Ён пазіраў за раку. Там, на лузе, загусаў туман, заўзята рыпелі драчы. Часам яны сціхалі, і тады Астап міжвольна ўзіраўся ў цёмную грыву лазняку, бы чакаў, што ў вецці вось-вось адзавуцца салаўі, якія вельмі залівіста цёхкалі на пачатку лета.

Думаў пра сына. Не, цяпер ён возьмецца за лайдака, вачэй з яго не спусціць. Столькі перажыў з-за яго і сораму, і трывог!..

Успамінаць мінулы дзень Астапу было прыкра, але згадкі пра суд не пакідалі яго.

…Калі Мікола пачуў, што яго прыгаварылі на два гады пазбаўлення волі ўмоўна, вінавата, разгублена ўсміхнуўся. Вочы яго заблішчалі, выкаціліся і завіслі на густых вейках дзве буйныя слязы.

Суддзя яшчэ нешта гаварыў, а Мікола ўскінуў на галаву бесказырку ды адразу ж спахапіўся, зняў. Раз, другі сцепануў вострым худым плячом, нібыта хацеў нешта сказаць, але не знаходзіў слоў. Здавалася, што яму карцела падзяліцца самым патаемным, самым дарагім сэрцу.

…Недзе далёка загрукацеў пярун. Па лузе шугануў ветрык-нізавік, скубануў, загойдаў кусты. Драчы на колькі мінут сціхлі і потым зарыпелі яшчэ больш ахвоча. Астап слухаў іх і думаў: якія ж словы карцелі тады Міколу? Можа, усё пра тое ж — як апантана хоча стаць матросам? «I ў каго ён удаўся такі ўпарты? — думаў Астап зацята.— Як не мой сын, як найдзіч які. Падавай яму мора — і ўсё. Бацькі нашы спрадвеку на зямлі, гэтага мора не бачылі і не страцілі нічога. Убіў сабе ў галаву… Без розуму ідзе ў жыццё…»

— Астап, ты збіраешся спаць ці не? — сонна гукнула з хаты жонка.

Яе вокліч яшчэ больш раззлаваў Астапа: і спіцца ж ёй, скажы ты, пасля такой запаркі? А ў судзе ўсё войкала, усё млела…

Палаяўшы жонку, ён зноў вярнуўся думкамі да сына. А ў глыбіні душы было адчуванне, як у чалавека, які сам пакуль спыніўся на раздарожжы і хоча вярнуцца за тым, міма чаго бяздумна прайшоў…

КАЛІ СЫНЫ ВЯРНУЛІСЯ

Валянціна Бандарэц сядзела на пярэдняй лаўцы, скрыжаваўшы на грудзях рукі. Падпудраны твар з акуратна намаляванай каля рота чорнай «мушкай» быў задумлівы, трывожны.

Назіраючы за ёй, я падумаў пра двух маўклівых засмучаных хлапчукоў. У тую ж мінуту яскрава, да дробязей, мне ўявілася, як адзін з іх асцярожна, зладзеявата палез у акно. I ў думках зноў замільгала, закруцілаея ўсё, што пачуў ад Валянціны Бандарэц, ад шматлікіх сведак.

…Валя ў дзявоцтве была вельмі прыгожая. Стройная, з пышнымі русымі валасамі, з сінявой вясновага неба ў вачах.

— Прыгажуня! — часта чула яна ад людзей.— Трэба ж урадзіцца такой шчаслівай!

Яна тады ўспыхвала, яшчэ больш расцвітала.

— Такую муж на руках насіць будзе,— прадказвалі пасялковыя вяшчунні.— Калі толькі не п’яніца трапіцца.

Яна стала хадзіць, ганарліва прыўзняўшы галаву. Неўзабаве, нягледзячы на цётчыны дакоры, кінула вучобу. Валіны бацькі загінулі ў аўтааварыі, і яна выхоўвалася ў старэйшай бацькавай сястры.

Цёплым майскім днём згулялі вяселле. Валя стала жонкай урача Лаўрэна Майсеевіча Бандарца.

Муж цэлымі днямі, а часцяком і вечарамі, быў заняты ў бальніцы. Яна адна заставалася дома. Мыла падлогу, засцілала палавікі, завіхалася на кухні. Потым садзілася на мяккую канапу і вышывала, мярэжыла сурвэткі і абрусы.

У канцы мядовага месяца іх запрасілі на сямейную вечарынку да знаёмых. Валянціна ўвесь вечар спявала, танцавала, а потым прапанавала мужу:

— Нам, Лаўрык, таксама трэба запрашаць да сябе сяброў. Будзем весяліцца, бо, у адзіноце жыўшы, змарнееш дачасна.

3 тае пары амаль кожную нядзелю ў доме, што зялёнымі аканіцамі пазіраў на невялікі сквер, грымела музыка, кружыліся пары.

Ішоў час. Аднойчы, добра наспяваўшыся на імянінах жонкі, Лаўрэн Майсеевіч выйшаў на кухню. Валянціна з суседкай Вольгай Варанчук налівала ў фужэры кампот. Ён стаў у дзвярах, прыхінуўся да вушака. На спатнелы лоб журботна ўпалі лёгкія завіткі валасоў. Злавіўшы на сабе нямое пытанне Вольгі Варанчук, Лаўрэн Майсеевіч схамянуўся, падышоў да жонкі. Узяў яе за плечы:

— Старэем памаленьку. На паспеем азірнуцца, як сыны павырастаюць. Інстытут закончаць, урачамі стануць…

— Лаўрык, ідзі да гасцей, не парушай нашу гамонку,— сказала Валянціна.

Ён выйшаў.

— Злуйся ці не злуйся, а я зноў, Валя, хачу сказаць. Дзяцей не глядзіш,— папракнула Варанчук суседку.— Ты ж маці…

Валянціна нахмурылася, глядзела на яе непрыязна.

— Чаго ты, Вольга, чэпішся? «Не глядзіш, не глядзіш…» Без цябе ведаю, што мне рабіць. Іншыя толькі з дзецьмі важдаюцца. А самі хіба жывуць? Дзеці вырастуць, а самім ужо і жыць няма калі.

— Бацькоўскія клопаты і горкія, і салодкія. У іх чалавечае шчасце…

— Ты як мой Лаўрык разважаеш,— сказала Валянціна.— Быццам ты не буфетчыца, а запраўскі прафесар які.

— Шкада, што яго, Лаўрыка твайго, толькі і хапае на размовы. А вось навучыць цябе ён не можа.

— Ты што сёння, у сваім буфеце перапіла? — упікнула Валянціна суседку.

Пасля таго мінула з тыдзень. Ціхім асеннім надвячоркам з двара дома з зялёнымі аканіцамі вырвалася жалобная музыка. Валянціна пазірала, як над галовамі людзей закалыхалася чырвоная труна, плакала, галасіла і не верыла. Лаўрыка няма. Вось яго апошні шлях.

…Пасля аперацыі Лаўрэн Майсеевіч у сваім кабінеце сеў адпачыць. Стомлены, заплюшчыўшы вочы, сядзеў нерухома. Ніхто не заўважыў, як галава яго ўпала на грудзі, безжыццёва звесіліся рукі.

Праз паўгода Валянціна ўладкавалася на працу. Прафесіі ніякай у яе не было. Стала работніцай будаўнічага трэста. Там яна падавала цэглу, раствор, выконвала іншыя падсобныя работы.

Аднойчы ўвечары яна зайшла да суседкі пазычыць грошай. Паскардзілася ёй, што цяжка на будоўлі, доўга расцірала прыпухлыя пальцы, паглядзела на шурпатыя, з вялікімі вадзяністымі мазалямі далоні і расплакалася. Больш на работу яна не пайшла.

Арнольда Шалюту Валянціна сустрэла ў скверы. Ён сядзеў на лаўцы, трымаў у руцэ кніжку.

— Прабачце, вас на хвілінку можна? — гукнуў Валянціне, якая праходзіла міма.

Яна спынілася.

— Я нетутэйшы, мне трэба жыллё. Ці не параіце вы, дзе можна ўладкавацца на кватэру? — Прыжмураным поглядам ён быццам прыліп да яе.

Так вось крута, нечакана Шалюта і ўвайшоў у яе жыццё. У той дзень ён многа расказваў Валянціне пра сябе. Потым даў ёй грошы і папрасіў, каб згатавала вячэру.

Міця і Андрэйка, шумна ўваліўшыся ў сталовую, убачылі, што чужы чалавек сядзіць за сталом на тым месцы, дзе некалі сядзеў іх бацька. Яны прыціхлі, насцярожыліся. Моўчкі селі.

— Дзецям непрыстойна быць за сталом, за якім дарослыя п’юць,— незадаволена заўважыў Шалюта.

Хлапчукі насупіліся. У пакоі стала ціха, толькі ў коміне тоненька і жаласна выў вецер. Валянціна, спалохаўшыся, замітусілася. Узяла са стала дзіцячыя талеркі, відэльцы і паклікала хлапчукоў на кухню. Андрэйка пакрыўджана заявіў, што на кухню не хоча. Міця варожа глянуў на Шалюту, схапіў меншага за руку і пацягнуў з пакоя.

Перад вясеннімі школьнымі канікуламі да Валянціны Бандарэц наведаўся настаўнік Гардзей Гардзеевіч. Ён быў класным кіраўніком у класе, дзе вучыўся Міця.

— Нешта нядобрае з вашым хлапчуком.— Настаўнік разгарнуў класны журнал.— Двойкі з’явіліся. Зірніце. Замкнёны нейкі стаў ён і рассеяны.

— Перамяніўся хлопец, гэта праўда. Я і сама заўважаю,— адказала Валянціна.

— Міця скардзіўся, што нейкі дзядзька Арнольд яго крыўдзіць.

— Няпраўда, Арнольд Міхайлавіч харошы чалавек,— запярэчыла Валянціна.

— Дзяцей трэба выхоўваць,— з дакорам заўважыў Гардзей Гардзеевіч.

Яна паглядзела на яго раздражнёна, з папрокам:

— Дык выхоўвайце. Вам за гэта грошы плацяць.

Так сапраўднай размовы і не адбылося.

Пад вечар, калі засвяціліся вокны ў доме, Міця з плачам выбег з кватэры. Цераз расчыненыя дзверы ўслед яму паляцела пагрозлівая лаянка.

— Скуру здзяру, нягоднік. Даносы пачаў рабіць, скардзіцца?

Хлапчук схаваўся за дошкі, што былі складзены ў канцы двара. Яго знайшоў Андрэйка, сеў побач. А з кватэры даносілася знаёмая музыка, у вокнах « мільгалі постаці — там танцавалі.

Улетку хлапчукі цэлымі днямі прападалі на рэчцы, гойсалі па чужых садах і агародах.

…Шалюта, прытварыўшыся сонным, ляжаў на канапе, калі да Валянціны прыйшоў глухаваты дзядок з акуратна падстрыжанай бародкай. Ён жыў непадалёку, у завулку. Хаваючы ў сцішаным голасе няёмкасць, стары стаў скардзіцца на Міцю і Андрэйку — крадуць яблыкі з яго саду, зламалі вялікую галіну на дрэве.

— Я казаў табе, Валя, што не будзе з іх дабра,— загаварыў Шалюта, калі дзядок выйшаў.— Дык вось давай мне большага на аб’ект. Хай паспытае ўласнага хлеба, прывыкае да працы.

— Хто яго прыме на будоўлю такога,— нясмела запярэчыла Валянціна.— Дзіця ж яшчэ…

— Пашлю, і будзе працаваць. Часова.

Назаўтра ранічкай Валянціна падышла да ложка сына. Упершыню, мусіць, так углядалася ў Міцевы густыя вейкі і ярка-чырвоныя, як у дзяўчынкі, губы. Раптоўнае шкадаванне прыхлынула да сэрца, не хацела яго будзіць. Доўга яшчэ, відаць, стаяла б так, каб не пачула за спіной цяжкія крокі.

— Сынок, уставай, пара на работу…

Праз паўмесяца Шалюта падвёў Міцю да акенца касы.

— Пашпарт, гаворыць, забыў дома,— сказаў касіру.— Гэта мой часовы рабочы, я яго добра ведаю. Можна яму выплаціць.

Па дарозе дамоў ён узяў у хлапчука грошы, адлічыў некалькі чырвонцаў і паклаў сабе ў кішэню. Рэшту вярнуў.

— Гэтыя аддасі маці.

— А тыя? — спытаў Міця.— Навошта вы тыя забралі?

— А нарады хто табо выпісваў? — прыглушапа кінуў Шалюта.— Вось і маўчы, а то і гэтыя адбяру.

У час вячэры ён запрасіў Міцю да стала.

— Нічога, браток, падрасцеш — усё зразумееш,— і прыхільна паляпаў яго па плячы. Потым працягнуў чарку.

— Асушы да дна і — марш адсюль.

3 таго часу Шалюта часцяком падносіў хлапчуку віно.

Аднаго разу Шалюта, вярнуўшыся з работы, таропка прайшоў у залу і зачыніўся там. Валянціна западозрыла нешта няладнае. Ціхенька падышла, ірванула дзверы. Ён здрыгануўся, шпарка засунуў у кішэню паперу.

— Што гэта за пісьмо? — спытала яна стрымана.

— А-са-біс-тае,— з прыціскам адказаў ён.— Зразумела? — і працяў яе непрыязным позіркам.

Ён стаў чапляцца да Валянціны з рознымі прыдзіркамі, а калі яна аднойчы не сцярпела, пасварылася з ім, паўкідаў у чамадан свае рэчы і бразнуў дзвярамі.

Застаўшыся адна, Валянціна ўпершыню горка пашкадавала, што дзень пры дні безразважна шанавала свайго пастаяльца, што толькі і жыла, пільнуючыся яго.

Калі прыйшоў час Міцю зноў садзіцца за парту, маці не пусціла яго ў школу.

— Другі год чаравікі драць дарэмна? Усё роўна табе, гультаю, не быць ні доктарам, ні інжынерам,— упікала яна.— Так што пойдзеш сам сабе на хлеб зарабляць.

Гардзею Гардзеевічу, які зноў наведаўся, каб высветліць, чаму хлапчук не ходзіць у школу, Валянціна заявіла:

— Не надакучайце. Не ўгледзелі за хлопцам, дык і не турбуйцеся…

— Гэта дзяржаўная справа. Трэба, каб дзеці вучыліся.

— Дзеці мае, а не дзяржаўныя. Як я захачу, так і будзе.

Усю ноч тады свяцілася акно ў доме з зялёнымі аканіцамі. Валянціна доўга сядзела, бы скамянелая, страціла адчуванне часу. Ёй чамусьці ўспомнілася вёска яе даваеннага дзяцінства, убачылася, як раніцамі, з кімсьці нязлосна лаючыся, маці подбегам шыбавала на калгасны ток; як бацька, едучы паўз хату ў поле, браў яе, цікаўную дзяўчынку, на калёсы і падвозіў да магазіна — чырвонай цаглянай будыніны. На вясковым пляцы, дзе, расказваюць, некалі стаяла драўляная царква, на вялікіх дубах былі бусліныя гнёзды. Кожную вясну ў іх пасяляліся буслы, што вярталіся з выраю. Іх заўзяты клёкат заўсёды абуджаў у Валянціны нейкі на дзіва прыўзняты настрой. I цяпер ёй да болю захацелася туды, у чароўную прыдняпроўскую вёску. Яшчэ ёй хацелася пазбыцца прыкрага нядаўняга і пачаць усё нанава.

А раніцай… Успамін пра вёску знік, як салодкі сон. Спустошаная, бязлітасная, прыйшла яна раніцай да ложка сына.

— Уставай, ідзі збіваць у сельпо скрынкі для яблык.

Міця ўскочыў, апрануўся, схапіў акраец хлеба і шмыгнуў за дзверы.

У тую ноч ён дома не начаваў. Неўзабаве стала вядома, што праз акно з кватэры глухаватага дзядка быў украдзены пінжак, у кішэні якога знаходзіліся грошы. Удзень на лузе, за ракой, калгаснікі знайшлі ў капе сена дзедаў пінжак і пустую бутэльку з-пад віна. А на вуліцы міліцыянер затрымаў п’янага Міцю.

…У зале было вельмі ціха. Здавалася, як кіне хто слова — цішыня, бы разбітае шкло, разляціцца на дробныя кавалачкі.

Да суда зноў паклікалі Вольгу Варанчук. У другі раз. Калі першы раз яе дапытвалі, яна расхвалявалася, расплакалася.

— У буфеце Валянціна з’явілася з Андрэйкам,— пачала Варанчук з таго, на чым спынілася раней.— Купіла бутэльку віна і хацела ісці. Хлапчук папрасіў купіць яму булачку. Яна і разышлася. Рукамі махае, крычыць: «I калі я ўжо ад гэтых дармаедаў пазбаўлюся. Булачкі, прысмакі ім падавай…»

Я слухаў сведку, а сам глыбока ў душы адчуваў неўсвядомленае жаданне пераканаць сябе, што не ўсё ў Валянціне Бандарэц так пагана, як здаецца, што дрэннае іншы раз міжвольна перабольшваецца людзьмі — з-за натуральнага жадання лепшага.

3 вуліцы праз акно ў залу суда глядзелі хлапчукі. Можа, сярод іх былі Міця і Андрэйка? Мужчына, што сядзеў ля акна, пагрозліва заківаў пальцам, і хлапчукі адсыпаліся.

— Яна так і не купіла яму булачку.

— Ты што мяне топіш, паклёпніца! Што ты хочаш ад мяне? — Бандарэц падхапілася з лаўкі.— Не верце ёй, грамадзяне суддзі! Яна хоча, каб дзяцей у мяне забралі і пенсію адабралі! Зайздросна ёй, што сваіх не нарадзіла!

У зале пакаціўся гоман абурэння.

«Не верце… Ты ж сама нядаўна ў многім прызнавалася. Забылася? Кароткая ў цябе памяць»,— з прыкрасцю падумалася мне.

— Часта яна п’е? — нарэшце, калі пацішэла, спытаў я сведку.

— Няма таго дня, каб не напівалася.— Голас у Варанчук жаласліва асекся.

— А табе баліць? Табе прыпякае?..— папракнула Валянціна.— Не сунь носа ў чужое проса…

— Хіба тое, што ты вось так… Хіба гэта не ўсіхняе гора? — з горыччу заўважыла Варанчук.

У яе мы, вядома, не пыталі, ці здольна Валянціна выхаваць дзяцей. Яна аб гэтым загаварыла сама. Пасля допыту падышла да лаўкі, на якой сядзела раней і перад тым як садзіцца, сказала:

— Не выгадуе Валя хлапчукоў, грамадзяне суддзі. Калі не забераце іх ад яе — прападуць.

I пракурор Павел Іванавіч Здараўцоў, і прадстаўнік раённага аддзела народнай асветы Тамара Міхайлаўна Кашырына, вопытны, удумлівы педагог, у сваіх заключэннях былі катэгарычныя. Яны рашуча выказалі думку, што разбэшчанасць давяла Бандарэц да такога псіхалагічнага стану, у якім выключаецца правільнае, здаровае выхаванне дзяцей.

Пакуль у дарадчым пакоі пісалася рашэнне, у вушах у мяне ўвесь час гучаў шчыры, клопатны голас Вольгі Варанчук. Гаварыла Варанчук асцярожна, быццам баялася расплёскаць у словах штосьці надзвычай дарагое. Быццам хацела, каб Валянціна чуйна прыслухоўвалася да яе слоў. Часам у яе голасе чулася нясцерпная пакута: жанчына, мусіць, адчувала сябе злачынцам, які робіць замах на нешта надзвычай святое, і здавалася сама сабе жорсткай і бязлітаснай. Так, нялёгка выступаць за тое, каб забралі ў маці дзяцей… А яшчэ мне здавалася, што Варанчук увесь час горача памыкалася сказаць: «Аддайце дзяцей мне, грамадзяне суддзі».

Суд вырашыў пазбавіць Валянціну Бандарэц бацькоўскіх правоў. Рашэнне суда адказчыца слухала моўчкі, без слёз. Змрочныя запалыя вочы былі разгубленыя.

— Дык я што ж — не маці цяпер ім? Нарадзіла — і не маці? — сказала яна, калі рашэнне было зачытана. Павярнулася да залы.— Няўжо я так пагана жыла, людзі, што…

У той момант, мусіць, яе працяла нейкае страшнае ўсведамленне, бо яна неспадзявана асеклася. 3 мінуту стаяла моўчкі, толькі ўсё больш і больш сутуліла плечы, і раптам адчайна закрычала:

— Людзі!.. Чаго ж вы маўчыцё?.. Даруйце мне!.. Даруйце!..

***

Тады, у судзе, Валянціна Бандарэц не так зразумела, як пакутліва адчула: грамадства не дазволіць ёй весці паразітычнае жыццё, прымусіць яе працаваць.

Ішоў час. Яна працавала паштальёнам. Міця і Андрэйка выхоўваліся ў дзіцячым доме ў іншым горадзе. Маці і сыны перапісваліся. Яна неаднойчы ездзіла да іх у адведзіны.

Юначыя гады Міці і Андрэйкі праляцелі ў інстытуцкіх аўдыторыях. Абодва яны, як і марыў некалі іх бацька, сталі ўрачамі. Атрымаўшы дыпломы, прыехалі да маці.

Яна сустрэла іх у двары — развешвала бялізну. Як убачыла, выпусціла з рук на траву белы абрус, хапілася рукой за сэрца. Тугі сонечны вецер, што наляцеў адяекуль з-за ракі, з лугу, абвеяў гарачы твар, варушыў над бровамі сівую пасмачку, якая выбілася з-пад лёгкай квяцістай хусцінкі. Валянціна ступіла да сыноў. Прастагнала:

— Паглядзеў бы ты, Лаўрык, хто прыйшоў да тваёй шалапутнай Валянціны! Дзетачкі мае родныя!..

ВЕЛАСІПЕД

Народны засядацель Грачанік, майстар завода керамічных труб, для ўдзелу ў судовым пасяджэнні заўсёды прыходзіў загадзя. Каб пазнаёміцца са справамі, якія мелася разглядваць. Кожную справу, крымінальную і грамадзянскую, «сур’ёзную» і «не сур’ёзную», ён чытаў скрупулёзна, прыдзірліва. Пры гэтым задаваў мне пытанні, высвятляў усё да дробязей, што было яму незразумела. А яшчэ — Грачанік расказваў мне розныя гісторыі, да якіх, калі можна так сказаць, меўся грамадскі інтарэс. Гэта тады, калі заставаліся вольныя хвіліны пасля знаёмства з судовымі справамі. Гаварыў ён не спяшаючыся, кароткімі дакладнымі фразамі. Па тым, як разважліва выказваў свае меркаванні, рабіў акцэнты на той альбо іншай акалічнасці, відаць было, што ён ні да чаго, што лічыў больш-менш важным, не заставаўся абыякавым. Іншы раз думалася: адкуль ён пра ўсё гэта дазнаецца? А ён дазнаваўся ад людзей. Яны, ведаючы яго шчырасць і сумленнасць, расказвалі яму, каб параіцца аб нечым ці проста падзяліцца набалелым, аблегчыць душу. Па ўсяму складу яго характару, яго натуры я бачыў, што ён у час такіх гутарак не супакойваў чалавека прытворна-паблажлівымі спачуваннямі, не — гаварыў шчыра, што думаў, бо заўсёды жадаў аднаго: дапамагчы.

Надоечы Грачанік прыйшоў у суд адначасова са мною. Калі мы здароваліся, мне падалося, што ён быў як бы крыху выбіты з раўнавагі. Пасля я пераканаўся: так гэта і было.

Скончыўшы чытаць справу аб аліментах, ён прайшоўся па кабінеце, сеў на крэсла каля акна, што выходзіла ў двор. Паглядзеў у акно на маладую яблыньку, якая краналася галінкай шыбы,— гэтае дрэўца ён калісьці дапамагаў мне садзіць,— задумліва памаўчаў. Потым нецярпліва зварухнуўся, злёгку падаўшыся наперад, паклаў рукі на калені, сашчапіў іх пальцамі, як бы гэта было неабходным для пачатку размовы, і загаварыў:

— Паслухайце, што з маімі суседзямі адбылося…

Гэты раз ён апавядаў больш узрушана, чым заўсёды. Яго настрой неўпрыкмет перадаўся і мне. Таму, мусіць, тое, што ён расказваў, фантазія мая дапаўняла, дамалёўвала дэталямі і асобнымі тонкімі штрыхамі, стварала малюнкі. Вось як яно ўсё ўявілася мне.

…Роўны снежны дыван быў пульхны, як вата, цешыў вока сваёй прыгожай чыстай беллю. У яго спакойнай прыгажосці было нешта няўлоўна ўрачыстае і велічнае. Але Сцяпан нічога гэтага не бачыў: глыбокая ламаная лыжня, што пралегла паміж яблынь, нагадвала яму штосьці непрыемнае. Ён, пазіраючы ў акно, вёў вачамі па лыжні, быццам імкнуўся ўгледзець на ёй нейкія адмеціны, якія праяснілі б тое, што яго стоена трывожыла, чаго ён, сам не ўсведамляючы таго як след, падсвядома апасаўся.

— I ёсць жа яшчэ такія нягоднікі! — Сцяпан крута павярнуўся да жонкі, што каля стала рэзала хлеб.— Ты паслухай, Марына.

Рука жанчыны, якая паднесла нож да буханкі, застыла. Марына ўстрывожана спытала:

— Што здарылася?

— На заводскай спартыўнай базе нехта лыжы ўкраў. Я ішоў міма, а там перапалох: во стаялі каля дзвярэй — і няма.

Жанчына часта-часта заміргала вейкамі, быццам у вока ёй трапіла парушынка.

— Дык і невядома — хто ўкраў?

— Выкрыюць, нікуды не дзенецца.

— Паслухай, Сцяпан, у нас…— Голас Марыны задрыжаў.— Вунь у нас у сенцах яны стаяць.

— Што — лыжы? Ды гавары ты толкам!

— Толкам і гавару: у сенцах за шафай яны.

Сцяпан выцягнуў і без таго доўгую шыю, вочы яго пацямнелі.

— Жэнька прывалок?

Яна скрушліва кіўнула галавой:

— Новенькія, кажа, не тое, што яго расколатыя...

— I ты дазволіла?

— Як гэта — дазволіла! Ён у мяне пытаў? Прынёс, паставіў — і толькі быў тут. Хацела схапіць за руку — дык дзе ты яго зловіш! От прыйдзе — і пагавары з ім як бацька.

У сенцах пачуўся тупат. Грымнулі, аж адскочылі зноў дзверы, і ў хату ўляцеў Жэнька. Расхрыстаны, увесь у снезе. Ён ступіў ад парога, потым вярнуўся, цішэй зачыніў дзверы і, тэпаючы да вешалкі, пачаў распранаць куртку.

— Мама, есці!

Нічога яму не кажучы, Сцяпан тым часам стаў здымаць папругу.

Марына схамянулася.

— Дай жа хоць пад’есці дзіцяці.— Яна таропка схапіла сына за локаць, пацягнула да стала. Хлапчук на момант затрымаў позірк на бацькавай папрузе, адчуў бяду. Ірвануўся ад маці, шмыгнуў у свой пакой і забіўся пад ложак.

— Зараз жа вылазь,— загадаў бацька,— усё роўна выцягну.

Жэнька шмыгнуў носам, плаксіва прагугнявіў:

— Біць не будзеш, дык вылезу.

Сцяпан апусціўся на калені, зазірнуў пад ложак. Хлапчук скеміў, што яму не мінуць адлупу. А будзе хавацца, дык яшчэ больш бацьку раззлуе.

— Выла-ажу…— Цельпукаваты Жэнька няўклюдна выграбся з-пад ложка.

Бацька замахнуўся папругай, але маці ўчапілася за яго руку.

— Сцяпаначка, не бі! У дзіцяці ж і розум дзіцячы! Не бі, не трэба!

Ён адштурхнуў яе. Папруга прасвістала ў паветры і апусцілася на Жэнькаву спіну. Раз, другі…

— Не буду болей, не буду,— заенчыў хлапчук.

— Што ты робіш! Хіба біццём навучыш дзіця? — Марына стаяла сярод пакоя, прыціснуўшы далоні да грудзей і ўмольна ўставіўшыся на мужа, чакала, што ён вось-вось вінавата зірне на яе і перастане лупцаваць сына.

— Ды з яго скуру трэба злупіць за такую выхадку! — Сцяпан сапраўды зірнуў на жонку, толькі інакш, чым яна чакала — з дакорам і абурэннем.— Ты яму патураеш, от ён і распусціўся. Таго і глядзі, злодзеем зробіцца праз гэтую тваю залішнюю клапатлівасць.— Амаль двухметровая Сцяпанава постаць выпрасталася, і галава як ні кранулася абажура.— Ну, як цяпер далей быць?

Жэнька стаяў, апусціўшы галаву.

— Я ў цябе пытаю ці ў сценкі? — пагрозліва крыкнуў бацька.

— Дык я… Лыжы я магу аднесці назад,— натужліва прамармытаў хлапчук, не ўзнімаючы вачэй.

Сцяпанавы вусны зламала горкая крывая ўсмешка. Ён з мінуту маўчаў, пасля вялым голасам сказаў:

— Так-так, аднесці, значыць, каб усе ведалі, што ў Сцяпана Рымшы, сумленнага чалавека, сын злодзей? Каб мяне зганьбіць?

Сцяпанавы вочы, пасвідраваўшы злосным позіркам сына, глянулі некуды ўбок і застылі. Яго апанаваў роздум. Што ж рабіць? Можа, усё ж лепш прызнацца людзям? Тады не будзе на яго сумленні бруднай плямы. Паўтара дзесятка гадоў ён дбайна робіць сваю справу, абпальвае цэглу. На рабоце толькі пахвалу чуе: старанны працаўнік, перадавік… Ніколі ні ў чым яго ніхто не папікнуў… Дык, можа, цяпер папікне?.. За адзіным сынам не дагледзеў… Сцяпан зноў павярнуўся да Жэнькі:

— Бяры нож і саскрабай з тых праклятых лыжаў інвентарны нумар. Зараз жа!.. Потым зафарбуеш лапіны. Думаеш, я гэтым загаджу свае рукі? Не, паскуднік, сам будзеш рабіць. I фарбу сам развядзеш. Вунь яна ў кладоўцы стаіць, бяры пэцкайся.

Жэнька калупаў пальцам у носе, разгублена таптаўся на месцы.

— Ну, каму гавару! — Сцяпан трасянуў папругай.

Магчымасць другі раз адведаць бацькавага пачастунку адразу вывела хлапчука з разгубленасці. Ён падбег да стала, за якім рыхтаваў урокі, адчыніў шуфлядку, узяў складанчык.

— Дык я пайду, я пасаскрабаю.— 3 гэтымі словамі ён трушком пашыбаваў да дзвярэй.

— Сцяпанка, можа б, няхай лепш аднёс іх? — нясмела азвалася Марына.— Людзі ж… Ды і яму навука будзе. А так — што дзіця падумае?..

— Хопіць камандаваць, не твая справа! — Выцягнуты, як струк перцу, Сцяпанаў твар зморшчыўся і зрабіўся яшчэ больш жорсткі.— Няхай да сёмага поту скрабе. Можа, на будучае і дзесятаму закажа, як красці.

Але тыя лыжы, хоць іх ужо і нельга было пазнаць, усё ж не давалі Сцяпану спакою. Яны ўвесь час нагадвалі яму пра нешта брыдкае, непрыстойнае. I ён не стрываў. Праз некалькі дзён, каб яны не мазолілі яму вачэй, пасёк іх і спаліў.

Гэта было зімою. А потым, улетку… Вось што адарылася ўлетку.

Аднойчы пад вечар Сцяпан з Марынаю сядзелі на дварз пад вішняю. На століку перад імі стаяў самавар. Сцяпан, гучна сёрбаючы з масіўнага глінянага кубка, з асалодаю піў духмяны, са свежым вішнёвым варэннем, чай. Ціхі ветрык лагодна шумеў кучаравым веццем, паварушваў рэдкія рудаватыя Сцяпанавы валасы, прыемна асвяжаў успацелы ад чаю твар. Вось ён памацнеў, і раптам азваўся, зашумеў вялікі самаробны прапелер, прымацаваны на шасце над вішняю. Сцяпан падняў галаву, паглядзеў угору.

— Бач, які цяпер у яго інтарэс,— загаварыў ён да жонкі.— Цэлымі днямі што-небудзь майструе. Не жартам, відаць, пацягнуўся душой да тэхнікі. Бацьку слухае, таму і…— Сцяпан асекся, заўважыў, як напружана-пільна пазірала жонка кудысьці ў невялікі сад, што раскінуўся за дваром. Тады і ён перавёў туды свой позірк. Рука яго, якая трымала кубак, раптам здрыганулася. Вочы сталі вялікія і круглыя.

— Што гэта такое?..

Па садзе, не бачачы бацькоў, Жэнька каціў веласіпед. У кусты, у маліннік.

— Стой! — крыкнуў яму Сцяпан.

Ад нечаканасці хлопец прысеў. Пасля ўсхапіўся на ногі, пачаў разгублена азірацца.

— Ты куды? Паварочвай да нас!

Жэнька, быццам нешта ўспомніўшы і як бы нават абрадаваўшыся, шпарка пакіраваўся да бацькоў.

— Што гэта за веласіпед? Дзе ты яго ўзяў? — Дзіўная насцярожанасць сціскала Сцяпанавы грудзі. На міг яму падумалася таксама дзіўнае: нібы перад ім стаяў не сын, а нейкі ўтрапёны, які невядома чаму знайшоў сабе дарогу цераз яго сад.

Пераводзячы позірк то на бацьку, то на маці, Жэнька маўчаў.

— Цяляты язык табе аджавалі? Гавары!

— А я яго… перафарбую,— глуха зашаптаў хлапчук.— У мяне ўжо і фарба падрыхтавана ў кладоўцы. Блакітная, ну, якою мама стол гэты фарбавала.

У поглядзе бацькі Жэнька, мусіць, убачыў нешта страшнае для яго, бо адразу ўтуліў галаву ў плечы, быццам чакаў удару. Сцяпан ссутуліўся і — як скамянеў.

Надвячоркам, калі ўжо ў вокнах запальваліся агні, ён пераступіў парог Грачанікавай хаты.

— Я да цябе, сусед, па справе,— загаварыў адразу, прайшоўшы да стала.

Потым доўга і блытана, пераскокваючы з аднаго на другое, расказваў. Бядотна здзіўляўся, у каго ён, Жэнька, урадзіўся такі. У іхнім жа раду не было злодзея!.. Спытаў парады, што яму цяпер рабіць з ім? Як яго выхоўваць далей?

Але адказваць на яго пытанне Грачаніку не давялося. Перш чым нешта параіць, ён у сваю чаргу спытаў:

— Дзе вы дзелі веласіпед?

Сцяпан цяжка наваліўся грудзямі на край стала, пасядзеў нерухома, у маўклівым задуменні.

— У міліцыю з Жэнькам закацілі. Марына… Яна ж ніколі так са мною не размаўляла… Загадала...

ВЕРШЫ САЛАМЕІ НЕРЫС

Маладая настаўніца Ларыса Ісаева пазнаёмілася з зубным тэхнікам Мікалаем Карлоўскім на танцах у гарадскім парку. Пасябравалі. Вечарамі Ларыса з Мікалаем прагульваліся па чыстых гарадскіх вуліцах. Ён расказваў смешныя гісторыі. Ларысе падабаліся яго голас, раскацісты, звонкі смех.

Неўпрыкмет Мікалай мяняў гаворку і шаптаў ёй пра свае пачуцці, кляўся ў каханні. Яны ажаніліся.

Цёплым кастрычніцкім днём маладажоны пад акном сваёй кватэры пасадзілі прыгожы клянок — хай дорыць кучаравае дрэўца лагодны пошум лістоты ва ўсе гады іх сямейнага шчасця.

А неўзабаве Ларыса, стрымліваючы радасную ўзрушанасць, сказала мужу, што ён будзе бацькам. Мікалай неяк дзіўна, ненатуральна зарагатаў. Павярнуўся ад люстэрка, ля якога павязваў гальштук, працяў яе позіркам.

— Ты што, не рады? — недаверліва спытала Ларыса.

— Памяркуй, якія з нас бацькі? — загаварыў ён усхвалявана.— Толькі ж на ногі, як кажуць, становімся. Ты не падумала пра гэта?

— Вось і будзем разам усе ўтраіх на ногі станавіцца,— адказала жанчына.

— Паспяшалася ты, жонка. Трэба ўдосталь нацешыцца маладосцю.

Ён прапанаваў ёй, каб «нешта зрабіла». Цяпер жа гэта не забараняецца.

Ларыса слухала і тады ўпершыню прыкмеціла, што яго вялікія шэрыя вочы могуць быць непрыгожымі — злоснымі і халоднымі. Ёй вельмі захацелася, каб яны сталі ранейшымі, і яна памкнулася абняць мужа. Карлоўскі прытуліў яе да сябе, пагладзіў па галаве.

А яна раптам адвярнулася: так непрыемна пахла ад яго гарэлкай.

— Ну вось і добра, Ларысачка, я ведаў, што ты зразумееш мяне.

Яна нічога не адказала, стала прыбіраць кватэру. Павыцірала вокны, памыла падлогу, нарэзала ў агародчыку і паставіла ў вазу астры. Знешне, здавалася, усё было як і тыдзень, і месяц таму назад. Але толькі знешне. У душы ў Ларысы як бы што згасла.

Праз тыдзень за вячэрай Мікалай зноў завёў знаёмую размову. 3 засмучаным выглядам адсунуў ад сябе талерку.

— Спаць ляжаш не еўшы? Чэрці будуць сніцца,— перасільваючы душэўны боль, пажартавала Ларыса.

— Цяпер не толькі чарцей — само пекла сасніш.— Ён устаў, пайшоў са сталовай у залу. Не распранаючыся, лёг на канапу. Святло не запальваў, моўчкі ляжаў у цемры. Ларыса ведала, што ён не спіць, але надакучаць яму дакорамі не стала.

3 таго часу яго быццам падмянілі. Ларыса ў глыбіні душы спадзявалася, што ўсё між імі наладзіцца. будзе па-ранейшаму добра, радасць і весялосць вернуцца. Дзеля гэтага яна прыніжала сябе пакорай мужу, цярпела яго чэрстваспь і патурала капрызам.

Быў шэры дажджлівы дзень. Ларыса прыйшла з работы. Зняла ў пярэдняй боты, мокры плашч і наважылася пайсці ў кухню. Але нейкае нядобрае прадчуванне пацягнула яе ў залу. Глянула — запіска на стале. Хуценька прачытала: «Не ганяйся за мной, не дагоніш. Ты мне такая не трэба».

Яна доўга сядзела ў здранцвенні, ашаломленая і прыгнечаная.

Хутка распаўзліся чуткі па гарадку: «Пайшоў, пакінуў…» Гэтыя чуткі, быццам раздражненыя восы, балюча джалілі душу. Ганяцца, вядома, за мужам Ларыса не стала: калі не любіць, то і не прымусіш.

Як нарадзілася дачка, на душы стала лягчэй. Няньчыла дзіця, аддаючы яму ўсё лепшае, што жыло ў пачуццях і думках.

Але на ўтрыманне дзіцяці патрэбны сродкі. I вось — суд.

Знешне Мікалай Карлоўскі выглядаў элегантна. Атлетычная постаць, касцюм колеру марской хвалі, модны капялюш.

Пакуль гаварыла Ларыса, ён спачатку разглядваў залу: сцены з плакатамі — выпіскамі з Канстытуцыі і Закона аб судовым ладзе, нядаўна пабеленую столь. Потым перавёў позірк на акно. Глядзеў так, быццам далёка-далёка, за маркотна-мройным даляглядам, бачыў ён нешта толькі аднаму яму даступнае і зразумелае. На губах застыла пакутліва-крыўдлівая ўсмешка.

Калі Ларыса змоўкла, ён рэзка ўстаў, выхапіў з кішэні складзены аркуш паперы і падаў мне.

— Даруйце, грамадзяне суддзі, во ўспомніў — характарыстыка з месца работы. Прашу далучыць да справы,— сказаў мяккім голасам.

— Яна да справы не мае дачынення. Судовы працэс — аб аліментах, а не па крымінальнаму злачынству, дзе пры назначэнні меры пакарання ўлічваецца характарыстыка асобы. Аліменты ж, калі іск абгрунтаваны, прысуджаюцца незалежна ні ад якіх асабістых якасцей і заслуг адказчыка.

— Дазвольце, грамадзянін суддзя, не згадзіцца з вамі. 3 характарыстыкі відаць, які я чалавек. Яна вам дапаможа зразумець, здольны я на ашуканства ці не.

— Мы, так сказаць, у непасрэдных адносінах, пры допыце пастараемся зразумець вас. Гэта лепшы спосаб пазнаць чалавека.

— Яно, канечне, так,— згадзіўся Карлоўскі,— але я настойваю ўсё ж.

Настойлівасць гэта зацікавіла: якую загадку таіў у сабе яго манеўр? Ці не разлічваў адказчык выкарыстаць характарыстыку як ахоўную грамату? А калі так, то хто і чаму дапамагаў яму ў гэтым?

Суд задаволіў яго хадайніцтва. Перад тым як дапытваць яго, я спытаў, чаму ён не прызнае іск.

— Дзіця не маё.— Карлоўскі рашуча крутнуў галавой.

Ларыса павольна павярнулася да яго, сухія вочы яе на колькі секунд спыніліся, застылі.

У сярэдзіне залы сядзела мажная шыракатварая жанчына. Яна выцягнула шыю, нібы так ёй было лягчэй гаварыць, наўмысна гучна, каб чулі ўсе, пусцілася ў разважанні, што «жонкі таксама бываюць усялякія, асабліва цяпер…». Гаварыла марудна, блытаючыся ў словах, але я адчуваў, што ўнутрана яна спяшалася — старалася як найхутчэй выказацца. На яе зацыкалі з усіх бакоў. Яна змоўкла, пакрыўджана сцяла губы.

— Не ваша дзіця? Якія ў вас, Карлоўскі, падставы, каб сцвярджаць такое?

— Я падлічыў…

— Як жа вы лічылі? Дзіця нарадзілася праз паўгода пасля таго, як вы пайшлі ад жонкі. Вы пакінулі яе цяжарную.

— Калі мы яшчэ жылі з ёю, я западозрыў…— пачаў Карлоўскі.— То з тым яна хі-хі-ха-ха, то з другім. Дык гэта пры мне. А калі ўявіць, што без мяне?.. Іду я аднойчы па скверы, а яна сядзіць на лаўцы са сваім дырэктарам школы. Весела размаўляюць, усміхаюцца. Убачылі мяне, змоўклі. Паўстае пытанне: пра што яны маглі размаўляць? Са школы, кажа, ішлі, разгаварыліся. А чаму селі?.. Для мяне, грамадзяне суддзі, вялікае гора страціць любімую жонку,— Карлоўскі драматычна скрывіў твар. Потым працягваў: — Чалавек, як вядома, мае ўласцівасць захапляцца…

— Дырэктару школы, у якой працуе ваша жонка, больш за шэсцьдзесят,— перапыніў я нікчэмную балбатню.

— Гэта няважна. Іншы стары так заляцаецца, што і малады за ім не ўгоніцца.

Нехта шумна ўздыхнуў. Няроўна, быццам пакаціўся па калдобінах, загуў ахрыплы голас:

— А што, каб яго бацька так, як ён…

— Абліччам — увесь бацечка, і крошкі падабраў,— сказала жанчына, што стаяла каля дзвярэй у праходзе паміж радамі крэслаў. Штосьці суровае чулася ў яе прыцішаных словах.

Яна была ў чорным плюшавым сачыку і доўгім плацці. Трымала ў руках сетку-авоську з ружовымі яблыкамі. Мне здалося, што я недзе бачыў гэтую маладзіцу, гэты абветраны твар з прастадушнымі вачамі. Толькі дзе? Жанчына заківала галавой і нешта зашаптала суседцы. Слоў яе не было чуваць, але яны ўгадваліся па тым, як варушыліся сухія паморшчаныя губы.

Сакратарка, якая шустра рыпела пяром, ускінула галаву, глянула на мяне. Гэтым яна дала зразумець, што ўсё неабходнае запісана ў пратакол і можна працягваць допыт.

— Вы падбівалі жонку пазбавіцца цяжарнасці? — запытаў народны засядацель, аграном Цярэшчанка.— Было гэта?

— Яна ўсяго нагаворыць, толькі слухайце. Калі я даведаўся, што яна цяжарная, падлічыў і ахнуў. Прыдбала, не маё.

Карлоўскі затрымаў позірк на планках ордэнаў і медалёў, прымацаваных да афіцэрскага кіцеля, які прыгожа сядзеў на шыракаплечай постаці Цярэшчанкі. Аграном, былы вайсковец, заўсёды, калі ішоў у суд, апранаў сваю ваенную форму.

Адно за адным задаваў пытанні Цярэшчанка. Ён вёў допыт павольна, удумліва, асцярожна, затрымліваў сваю ўвагу на ледзь прыкметных акалічнасцях. Гэты не старога веку чалавек з пасівелымі скронямі ўвесь аддаваўся свайму вялікаму судзейскаму клопату.

Карлоўскі трымаўся з усёй сілы, каб не выдаць сябе, не адкрыць тое, што вельмі хацеў схаваць ад людзей — халодны эгаізм. Ён гаварыў, стараючыся злёгку падкрэсліваць сваю годнасць і выказваць абурэнне і крыўду на жонку. Але, паміма сваёй волі, ён усё больш бянтэжыўся, насцярожліва зіркаў спадылба, пацепваў плячамі, быццам хацеў нешта скінуць з іх.

Паддаўшыся, мусіць, тым жа пачуццям, якія перажывалі і прысутныя, Цярэшчанка ў заключэнне сказаў:

— Вы, Карлоўскі, безумоўна, можаце і не адказваць, але я ўсё ж спытаю: што, як дзіця калі-небудзь назаве вас татам,— што вы скажаце яму?

Вочы Карлоўскага расшырыліся, пазіралі разгублена і пакутліва. Хвіліну ён маўчаў, потым буркнуў:

— Хапілі вы куды… Тады тое і будзе…

Судагаварэнне было закончана. Я звярнуўся да Ларысы:

— Хочаце яшчэ чым дапоўніць свае паказанні? Калі ласка.

— Да Карлоўскага хачу звярнуцца. Можна? — Яна сурова і пагардліва глянула на мужа.— А ты ж мне, Карлоўскі, некалі яшчэ і вершы чытаў,— кінула ў адчаі.

— I ты мне чытала,— адгукнуўся ён у сваю чаргу.— Памятаеш? «В горах орлы, и мы дружили с ними…» Дык што з таго?

Я ведаў радкі, якія некалі чытала Ларыса Карлоўскаму. «В горах орлы, и мы дружили с ними. В горах простор… Но кто тебе мое напомнит имя, когда не будет гор?..» Вершы Саламеі Нерыс. Своеасаблівы гімн жыццю.

Мне здалося, што ў словах славутай літоўкі, якія дагадаліся ў судзе, шчырымі галасамі, звонкімі песнямі пастукаліся ў сэрцы мужа і жонкі іх былыя шчаслівыя сустрэчы. Так здавалася… Гэта, мусіць, ад вялікага жадання, каб так было.

Ларыса і Мікалай стаялі на паўметра адзін ад аднаго, але гэтыя паўметра былі сцяной, што раздзяляла іх. Яны былі бясконца чужыя адзін аднаму.

— Дачку я, Карлоўскі, і без цябе выхаваю. Шкада толькі, што ты будзеш ёй бацькам звацца.

Усё, што тычылася іска аб аліментах, было высветлена. Заставалася яшчэ характарыстыка. Яна ляжала паміж папер у судовай справе.

Я прачытаў яе ўголас. «Таварыш Карлоўскі сумленны, прынцыповы чалавек,— пісаў пра яго старшыня мясцовага камітэта прафсаюза.— Ён не схлусіць, не падвядзе». У канцы характарыстыкі значылася, што яна выдадзена для прад’яўлення ў медыцынскі інстытут.

— Характарыстыка выдадзена не для суда,— сказаў Цярэшчанка, як я скончыў чытаць.— Дык чаму яна суду прад’яўлена?

— Я збіраўся паступаць вучыцца, ды спазніўся падаць дакументы,— таропка стаў тлумачыць Карлоўскі.— А тут гэтая непрыемнасць якраз. Вось і падаў вам.

— У калектыве ведаюць, што вы разышліся з жонкай? — спытаў Цярэпгчанка.

— Чуткі пра бязладнае — грымучыя. Хто не ведае… Я скажу толькі, што і пра яе шашні з дырэктарам школы многім вядома.

— Аб тым, што будзе суд, старшыня мясцовага камітэта ведаў, калі выдаваў характарыстыку?

— Не.

— Выходзіць, вы схлусілі. Сказалі, што характарыстыка патрэбна для паступлення на вучобу, а самі за яе — ды ў суд. Дык вось яна і дапамагла нам зразумець, які вы чалавек.

Карлоўскі маўчаў.

У дарадчым пакоі я зноў перачытаў характарыстыку. «Ён не схлусіць, не падвядзе…» Так, у зубапратэзным кабінеце, дзе працаваў Карлоўскі, яго сапраўды лічылі сціплым чалавекам. Гэта пацвердзіла ў судзе і Ларыса. Сціплы… Значыць, у калектыве, з таварышамі па рабоце ён зусім не такі.

А дома? Там іншая справа, там жонка, і з ёю можна як захочаш. Яна нястрогая, вытрымае ўсе ягоныя выбрыкі.

Што ж так абядніла душу Карлоўскага? Чаму ён стаў такі жорсткі, няшчыры? Пра гэта думалі і гаварылі мы ў дарадчым пакоі.

Колькі разоў у спрэчках аб прычынах правапарушэнняў даводзілася чуць: пераламаўшы старое ў сацыяльных умовах жыцця, яшчэ не ўсе з нас перамаглі старое гэтае ў сабе. А чаму не ўсе? Што перашкодзіла астатнім? Жывуць жа яны побач з тымі, свядомымі. Дык чаму ж іншы раз насуперак логіцы і ўсёй праўдзе нашага жыцця несвядомыя, духоўна заганныя людзі дрэнна ўплываюць на свядомых і прыстойных, а не наадварот?

Расказвалі, бацька Карлоўскага быў рабочы-чыгуначнік. Разумны, працалюбівы чалавек. Гаварыў, раіў усім: «Будзьце шчырымі, рабіце толькі добрае для людзей». Не давялося яму, аднак, перадаць гэтую простую мудрасць сыну — нямецкая куля пад Прагай у апошні дзень вайны абарвала яго жыццё.

Маці калацілася над хлапчуком: адзінае дзіця, крывінка самага дарагога ёй чалавека… Хай хоць ён адпачне, пагуляе, павесяліцца. На яго век яшчэ хопіць клопатаў. Рос хлапчук, мужнеў, гуляў, весяліўся. Не дагледзела маці. Перастаралася. Ды ці толькі адна яна?..

Рашэнне суда зачытана. Ларыса пайшла да выхада. Людзі праводзілі яе ўважлівымі позіркамі. I многія, відаць, думалі: ці здолее яна калі зноў радасна захапіцца цудоўнай паэзіяй Саламеі Нерыс?

Карлоўскі ступіў следам за ёю.

— Ад аліментаў ты цяпер, чалавек, нікуды не дзенешся, будзеш плаціць. А вось калі здарыцца тое, пра што засядацель табе нагадаў,— што скажаш дачцэ? — зачапіла яго жанчына ў чорным плюшавым сачыку.— Як паглядзіш на дзіцёнка — схаваеш свае бессаромныя вочы, як ад нас цяпер?

Карлоўскі нічога не адказаў, толькі наддаў хады. Быццам даганяў Ларысу.

СПОВЕДЗЬ СЯРГЕЯ ПАПЛАЎКА

Адвакат Буйневіч, хударлявы, немаладога веку чалавек, выступаючы ў судзе, аднойчы сказаў:

— У кожным сэрцы, таварышы суддзі, ёсць вельмі чуйная струна. Знайдзіце, краніце яе — і яна зайграе тым лепшым, чым жыве само гэтае сэрца, раскрые яго таямніцу…

Мне ўспомніліся адвакатавы словы, калі я праз некаторы час дапытваў на судзе сведку Паплаўка.

Падсудны, які ўчыніў хуліганства і ўдарыў нажом ні ў чым не вінаватага юнака, сядзеў ціха, як самая бяскрыўдная авечка, і лыпаў бялесымі вейкамі. Сведка Сяргей Паплавок, нізкарослы сухарлявы чалавек, пераступаў з нагі на нагу і кідаў насцярожлівыя позіркі на прыгорбленую постаць злачынца.

— Дык як вас разумець, сведка? У пратаколе допыту запісана, што вы бачылі ў руцэ хулігана вялікі нож.

— А я ведаю, што там следчы напісаў? Пісаць-то яны ўсе майстры… Такога я не гаварыў, і ён мне гэтага не зачытваў.— Паплавок, сказаўшы гэта, адвёў ад мяне вочы-бураўчыкі, паківаў галавой.

На яго маленькай галаве стажком узвышаліся агніста-рыжыя валасы. Пасярэдзіне стажка петушыным грабеньчыкам тырчала непаслухмяная пасма. Можа, таму і сам Паплавок нагадваў нечым пеўня. У яго і прывычка была падобная да петушынай: як пачынае гаварыць — галаву закіне назад, аж стажок-грабеньчык затрасецца. Потым крыху прыгне і схіліць галаву набок, нібы пытаецца: «Што — не верыце?»

— Значыць, следчы — фальсіфікатар, несумленны чалавек? Так атрымліваецца?

Я стараўся гаварыць як мага спакойней, стрымліваючы абурэнне, якое ўсё нарастала.

— А чаму вы ў мяне пытаеце гэта? Я ж не гаварыў такога.— Сведка насцярожыўся.

— Такога вы не сказалі, правільна. Але яно вынікае з вашых паказанняў. Вельмі пэўна вынікае.

Паплавок доўга маўчаў. Ці ён думаў, як выкруціцца, ці вагаўся — валіць яму зноў на следчага альбо не.

Буйневіч, быццам усё гэта яго і не датычылася, схіліўся над нейкімі сваімі запісамі. Таропка прабягаў позіркам па аркушах і адкладваў іх адзін за адным на край стала.

— Дык давайце ўсё ж удакладнім: гаварылі следчаму пра нож ці не? — зноў пачаў я дабівацца яснасці.— Во вы цяпер неяк так пахапліва і насцярожана адмаўляеце запіс у пратаколе, што складваецца ўражанне, быццам на вас хтосьці нядобра паўплываў.

Сцепануўшыся ўвесь, Паплавок раптам запальчыва выкрыкнуў:

— Не гаварыў. Вось што хочаце рабіце, а не гаварыў.

«Няўжо тут непаразуменне якое?» — падумаў я і спытаў:

— А бойку хто пачынаў? Вы ж ужо ў судзе сказалі, што бачылі, як яна пачыналася.

— Хто пачынаў — я не бачыў.

— Бачылі, як пачыналася, і не бачылі, хто пачынаў? Дзіўна. Як я разумею, так не бывае.

— Мо ў другіх і не бывае, а ў мяне бывае,— ужо нахабна адказаў Паплавок. Ён на вачах перайначыўся. Нават рыжы чуб-грэбень на галаве яшчэ больш натапырыўся, а сам Сяргей ганарыста выпнуў вузкія грудзі.

— Вы што — прыкідваецеся? — Забыўшыся, я раптам павысіў голас.— Жартаваць надумаліся? -

— Чаго вы на мяне крычыцё? Гэта такое ветлівае абыходжанне Ў судзе? Я скардзіцца буду на вас.— I голас Паплаўка нечакана памацнеў. У ім ужо чуліся пагрозлівыя ноткі. Мітуслівыя вочы-бураўчыкі спыніліся, погляд іх застыў. Твар адразу заастрыўся, як цяслярская сякера, зрабіўся жорсткім. «Паспрабуй, знайдзі ў яго сэрцы тую струну»,— горка падумаў я.

— Вам, сведка, вядома, што за хлуслівыя паказанні бывае? Я растлумачваў…

— Што мне будзе? Я — інвалід другой групы, у турму не пасадзіце. Так што, грамадзянін суддзя, не палохайце мяне.— Спахапіўшыоя, ён таропка дадаў: — А кажу я вам праўду, ніякага нажа не бачыў.

Сяргой Паплавок стаў інвалідам яшчэ хлапчуком, у час вайны. Знайшоў запал ад нямецкай грапаты, забаўляўся з ім, пакуль той не разарваўся. Цяпер у яго на правай руцэ быў толькі мезенец.

— Вунь яно што — у турму не пасадзім! Значыць, сумленме ваша тут ні пры чым? Галоўнае для вас — абы схавацца за чым~небудзь…

Мае словы ніяк не краналі Паплаўка. Ён толькі міргаў рыжымі вейкамі і патрэсваў петушыным грабеньчыкам. Не перайначыўся ён і тады, калі яго пачаў дапытваць абаронца падсуднага адвакат Буйневіч.

— 3 падсудным вы, сведка, раней былі знаёмыя ці не? — запытаў адвакат, пакінуўшы нарэшце ў спакоі свае паперы.— Я маю на ўвазе — да гэтай прыкрай падзеі, да хуліганства… Што? — Ён ускінуў на лоб свае тоўстыя рагавыя акуляры. Вочы яго, быццам пастаўленыя на шарнірах, так і бегалі па тварах усіх, хто быў перад імі.

Спачатку, як толькі я пазнаёміўся з адвакатам, то думаў, што ён проста адводзіць вочы ад субяседніка, каб схаваць свае думкі і пачуцці. Але колькі ні прыглядаўся — ніколі ў яго шэрых зрэнках не заўважаў стоенай хітрынкі. Гэты нястомны рух вялікіх даверлівых вачэй быў, відаць, ад нязгаснага інтарэсу да ўсяго, што акружала Буйневіча, якім бы яно на першы погляд ні было дробязным і нязначным.

— Ну, дык што з таго, што былі? — задзірыста кінуў Паплавок.— I вы мяне ловіце? Гэта вы так яго абараняеце? — Ён кіўнуў у бок падсуднага.

— Прабачце, я вас не лаўлю,— таропка сказаў адвакат.— Я хачу высветліць некаторыя абставіны, каб адшукаць праўду.— Ён гаварыў так, нібы апраўдваўся перад Паплаўком.

— Маю праўду шукаць не трэба,— прабурчаў сведка.— Яна ўся тут, са мною.

— Значыць, знаёмы з падсудным. Што? — Як толькі акуляры зноў асядлалі гарбаты нос, хударлявы, увесь у маршчынах твар Буйневіча быццам пакрыўся ценем.

Паплавок неспадзявана хіхікнуў. Ён, мусіць, з гэтага «што» смяяўся. Яно і сапраўды было недарэчы. Але такая ўжо звычка ў чалавека. Выпрацавалася яна за доўгія гады адвакацкай практыкі. Далёка не ўсё даводзіцца адвакату прымаць на веру. А там, дзе свая ўласная думка разыходзіцца са сцвярджэннямі некага другога, там дыскусія, спрэчка. Вось у такіх дыскусіях і нарадзілася гэтае гарачае «што», якое з цягам часу пачало выскокваць механічна, дзе трэба і дзе не трэба.

— Можа, вы раскажаце, сведка, суду пра падсуднага — што ён за чалавек? Як паводзіў сябе раней, як да работы адносіўся? — працягваў Буйневіч.

— А чаму я павінен расказваць? Вунь колькі там розных папер падшыта.— Паплавок кіўнуў на судовую справу, што ляжала перада мною.— Мусіць, там і характарыстыкі розныя ёсць, чытайце.

— Характарыстыкі, што ў справе падшыты, я, даруйце, і без вас чытаў. Суду было б каштоўна паслухаць менавіта вашу характарыстыку.

Паплавок насцярожыўся:

— Чаму?

— Ды як вам далікатней сказаць… Ёсць у вас, калі не памыляюся, акрамя ўсяго іншага, здольнасць прыкмячаць дэталі, якія не кожны заўважыць. У паводзінах чалавека, у яго адносінах да іншых. А такія дэталі часцяком надзвычай неабходны суду пры вынясенні прыгавору — асоба асуджанага ўлічваецца, калі яму назначаецца мера пакарання. Словам, ваша аб’ектыўная характарыстыка падсуднаму была б вельмі дарэчы.

Глыбокая задумлівасць адбілася на вострым твары. Паплавок памаўчаў.

— А хто мне паверыць цяпер?

— Калі чалавек гаворыць праўду, яму павераць. Што?

Зноў сведка доўга, задумліва маўчаў. Твар яго напружыўся, шчыльна сцятыя вусны зацвярдзелі. Раптам ён адступіў на крок, схіліў галаву набок і з гэтага становішча падазрона паглядзеў на Буйневіча.

— Калі я стану даваць характарыстыку падсуднаму, то буду хваліць яго. Тады ўсе скажуць: «Ага, вось і тут падбельвае чорнае. Зразумела, зацікаўлены выгарадзіць віноўніка, памяняў паказанні». Дык яшчэ раз гавару: ніякага нажа я ў падсуднага не бачыў. Не бачыў, кажу, не бачыў!..— Голас яго сарваўся на роспачны крык.— I што вы ўсе да мяне прычапіліся? Рабіце са мною што хочаце, толькі не лезьце ў душу! — Паплавок рэзка павярнуўся, ступіў да выхаду.

У той міг, мусіць, ён і сам толкам не ўсведамляў, чаму так зрабіў. Але калі зрабіў, значыць, так трэба, значыць, штосьці нястрымнае загадала яму павярнуцца і пайсці.

3 апошняй лаўкі падняўся мужчына ў сіняй кашулі і каля дзвярэй заступіў яму дарогу.

— Куды вы, грамадзянін? Вас не адпускалі, допыт яшчэ не закончаны.

— Пусці! — ад піскнуў Паплавок.— Ты чаго прычапіўся? Што табе ад мяне трэба?

— Я дружыннік. Вярніцеся. Як атрымаеце дазвол ад суда — тады калі ласка.

Паплавок неахвотна павярнуўся, патэпаў, разгублена азіраючыся, шоргаючы падэшвамі стаптаных ботаў. На гэты раз ён падышоў зусім блізка ад судовага стала, прыгладзіў дрыжачай рукой грэбень-чубчык.

— Ну што ж, калі сведка, у вас няма больш чаго сказаць суду, можаце садзіцца.— Я паглядзеў у спіс, прыкладзены да абвінавачанага заключэння. Каго ж наступным трэба дапытваць?

Паплавок не варухнуўся. Паглядзеў у твар падсуднаму, хаця ў яго шукаючы спачування — во як пакутую праз цябе! — але той задумліва пазіраў міма.

— Садзіцеся, цяпер суд дазваляе вам.

— Сяду, толькі спачатку дам характарыстыку падсуднаму. Грамадзянін адвакат во настойвае ж... Недалёка ад мяне жыве адзінокі стары. Ідзеш паўз яго двор, глядзіш іншы раз — хлапец во гэты дровы там сячэ. Яго сябры-фабзавучнікі насупраць — іхняя школа там насупраць дзедавай хаты — на спартыўнай пляцоўцы футбол ганяюць, а ён сякерай гасіць. Вось і ўся мая характарыстыка яму, — вочы Паплаўковы звузіліся, сталі зусім маленькія.— А пацярпеўшага ён парануў... У канцы таго месяца было. Я тады пенсію атрымаў і ў магазін ішоў... Гляджу — каля школы размахваюць рукамі, сварацца. Той, каторы пацярпеўшы цяпер, як залепіць яму па твары! Ну, а ён нажом яму...

Паплавок быў увесь чырвоны пасля «канфлікту» з судом і з залаю, яшчэ не ахаладзіўся. Ці, можа, ён так распаліўса сваімі словамі? Ён увесь паглыбіўся ў сябе і, здавалася. нікога не заўважаў.

— Дык чаму вы гаварылі нам напраўду? — спытаў я.

— Спачатку я страшэнна абурыўся: як гэта можна так — нажом. А калі памрэ ці калекам застанецца? Потым гляджу — носіцца гэты пацярпеўшы па спартыўнай пляцоўцы, як лашак. Ну, сабе думаю, абышлося. Ды тут яшчэ бацька віноўніка стаў прасіць мяне…— Паплавок павярнуўся, пабег позіркам па зале — пашукаў бацьку падсуднага.— Можа б, я і не стаў… Толькі ад усяго гэтага і самога мяне дужа працяло — хлапец малады, дурны яшчэ…— Апошнія словы ён сказаў як споведзь — прыклаўшы руку да сэрца.

— Значыць, вы вось якім чынам вырашылі дапамагчы падсуднаму… Цераз паклёп на следчага…

Паплавок апусціў галаву, цяжка маўчаў. Так і стаяў, не адымаючы рукі ад грудзей.

ЧАСЦІНКА СУСВЕТУ

У прасторным заводскім клубе сабраліся не толькі рабочыя. Прыйшлі туды і жыхары фабрычнага раёна. Даклад мой слухалі ўважліва. Як я скончыў, старшыня сходу Архіп Бортнік, высокі сутулаваты чалавек, сказаў, абводзячы позіркам залу:

— Цяпер пачнём крытыкаваць суддзю, ці як? Хто возьме слова?

Усе маўчалі. Справаздача суддзі — справа незвычайная. Пра злачынствы, пра пакаранні…

— Дык хто першы? — зноў запытаў Бортнік.— Першаму дадзім гаварыць, колькі захоча. I таварыш суддзя, можа, калі, як незнарок бяда здарыцца, улічыць гэта, паслабку яму зробіць,— пажартаваў Бортнік. Ён павярнуўся да мяне, і ў вачах у яго ўспыхнулі вясёлыя агеньчыкі.

Жарт гэты паспрыяў, каб скаванасць людская знікла. Людзі заварушыліся, загаманілі. Пачалі выступаць. Адны выказвалі задавальненне, што суд не праяўляе жорсткасці да таго, хто выпадкова збочыў на крывую жыццёвую сцежку, другія патрабавалі суровага пакарання для небяспечных злачынцаў. Былі і такія, што прыдзірліва дапытваліся, чаму тая ці іншая справа вырашана так, а не інакш.

Калі ўжо, здавалася, усе выгаварыліся, хударлявы хлопец, які стаяў ля бакавых дзвярэй, ускінуў руку.

— Хачу і я сказаць.

— Калі ласка, таварыш Мурашкін.

Хлопец праціснуўся між людзей, што запоўнілі праход, падышоў да стала.

— Нам хацелася б, грамадзянін суддзя,— сказаў ён,— каб вы больш дапамагалі нашаму таварыскаму суду. Усе законы заводскім суддзям растлумачвалі. Іншы раз прыйшлі, праверылі, як яны судзяць. От і мяне выбралі суддзёй. А як чыніць суд — чэснае слова, не ведаю.

На другой лаўцы ля акна, схіліўшы лабастую галаву, сядзеў Барыс Гармач. Выгляд у яго быў такі сур’ёзны, што звяртаў на сябе ўвагу. Хлопец увесь час сядзеў, не мяняючы позы, і толькі час ад часу круціў тоўстай шыяй. Я ведаў яго — давялося сустрэцца ў судзе. Таму зрэдку зацікаўлена назіраў за ім. Калі Мурашкін папрасіў слова, Барыс правёў яго дапытлівым позіркам да самага стала.

— Не сакрэт, таварыскаму суду будзе работка,— працягваў Мурашкін.— Ёсць такія, што працоўную дысцыпліну парушаюць. Дробныя хуліганы не перавяліся…— Пры гэтых словах прамоўца зірнуў на Гармача. Той адразу з-за спіны жанчыны, што сядзела наперадзе, паказаў яму вялікі кулак.

— Вунь і Барыс Гармач падае мне знакі, нацвярджае, што не перавяліся...— Мурашкін усміхнуўся.

У зале раптам стала весела. Перагаворваліся, смяяліся. Я здзіўлена паглядзеў на Бортніка, старшыню сходу,— у чым справа? Але праяснілася ўсё пазней.

Пасля сходу да мяне падышло некалькі чалавек. Сярод іх былі Мурашкін і Гармач. Яны маўчалі, чакалі, пакуль я застануся адзін.

Я адказаў на ўсе пытанні, якія мне задавалі. Нарэшце зірнуў на хлопцаў.

— Таварыш суддзя, вы бачылі, як я кулаком? — пачаў Гармач,— Не думайце, нічога страшнага. Мурашкін пацвердзіць…

Мы выйшлі на вуліцу. Пасля духаты перапоўненай залы было прыемна адчуваць чыстае паветра, прахалоду вечара. У аўтобус не селі — пайшлі пешкі. Разгаварыліся…

***

Некалі Барыс Гармач пагарджаў Міцькам, не прымаў яго ў сваю кампанію, якая рабіла спусташальныяі набегі на сады і агароды. А потым усё перамянілася. Барыс, не вельмі падкі да навукі, скеміў, што кволы, ціхмяны Міцька Мурашкін якраз падыходзіць яму ў дружбакі. Рашае задачы — бы семечкі лускае, і сшытак, калі табе ўздумаецца, бяры, перапісвай заданне... Здружыліся хлопцы, хадзілі разам. Адзін, як асілак, рослы, шыракаплечы, другі толькі па грудзі яму.

Здаралася, зневажаў асілак дружбака. Пойдуць яны, бывала, купацца, Міцька, паплаваўшы і паныраўшы ўволю, задрэмле пад кустом, а Барыс да ногця яму — запалку. Міцька спрасонку кінецца ў куст ад болю, думаючы, што пчала ўджаліла…

— Вось гэта спрыт! — Барыс качаецца ад рогату.— Табе ж, Міцька, з поездам наперагонкі можна смела.

Розныя іншыя штукі прыдумваў Гармач, каб пасмяяцца з Міцькі. Мурашкін пакрыўджана лыпаў вачамі і крывіўся ад прыкрасці. Барыс пасля вінаваціўся:

— Я пажартаваў… А ты ўзлаваўся? Праўда? Дзівак, я ж па-сяброўску.— Ён хапаў дружбака за рукі, цягнуў да сябе. Мурашкіну дастаткова было гэтай мімалётнай сардэчнасці: яго строгія вочы святлелі, і ён астываў ад гневу.

Сталелі хлопцы ў аўдыторыях школы прафесійна-тэхнічнага навучання. Потым яны, маладыя фрэзероўшчыкі, разам пераступілі парог заводскай прахадной.

На заводзе Барыс не адчуваў «школьнай» патрэбы ў Міцьку, тым не менш адносіны між імі заставаліся ранейшымі. Пры сустрэчах хлопцы весела здароўкаліся, прыязна размаўлялі.

Аднойчы Міцька сказаў Гармачу:

— Учора дзяўчыну стрэў — чорная, як цыганка.

— Улюбіўся? — Барыс кпліва прыжмурыўсяДю.— Глядзі, адаб’ю, калі прыгожая.

— Адаб’еш, так табе і ўдасца!

Пажартавалі, пасмяяліся.

Таварышавалі хлопцы, не чакаючы ніякай бяды. I вось — усё зламалася, рухнула. Як кажуць, з трэскам.

…Была сонечная нядзеля. Прыдняпроўскі парк поўніўся людзьмі. На танцавальнай пляцоўцы грымеў духавы аркестр. Музыка і смех разносіліся далёка наўкола.

Барыс з’явіўся ў парку апоўдні. Спярша ён заглянуў у закусачную. Пасядзеў там у прахалодзе, заказаў піва. Дастаў з кішэні чацвярцінку і зрабіў «ярша».

У галаве зашумела.

Выйшаў на алею. Ведаў, што на яго звяртаюць увагу: прыгожы, стройны. Прыемна было адчуваць на сабе цікаўныя погляды дзяўчат.

Каля невялікай клумбы, што ўскрай парку зырчала кветкамі сальвій і ляўкояў, стаяў наўколенцах чарнявы хлапчук-дашкольнік. Ён цікаваў за чмялём.

У хлапчука ўздрыгвалі адтапыраныя губы, і такое захапленне свяцілася ў шырока расплюшчаных вачах, што Барыс на хвіліну забыўся пра дзявочую ўвагу да яго. Спыніўся, назіраў.

— Лаві! — дурасліва гукнуў хлапчуку.— Чаго глядзіш?

Малы недаверліва зірнуў на яго.

— Ты сам паспрабуй злаві,— пачуў Барыс з-за спіны.

Азірнуўся. Побач стаяў цыбаты юнак. На пераноссі — тоўстыя акуляры.

— Якая табе тут справа? — Барысавы бровы ссунуліся.— Чашы адсюль.

— За табой назіраюць, боўдзіла. Падумаў бы…

— Што?! — Гармача апякла злосць.

Суха бразнулі аб асфальт акуляры. Ад удару юнак схапіўся за жывот.

Узняўся шум. Прыбеглі дружыннікі.

— А-а, народная міліцыя! — храбрыўся Барыс.— Даўно вас не бачыў. Хто хоча паспытаць майго кулака?

Усё, што затым адбылося, было як у сне.

***

У пакутлівы час няволі па начах, калі Барыс, змораны бессанню, заплюшчваў вочы, у прыкрай цішыні пакоя з закратаваным акном яму чуліся галасы. То цыбаты нешта працяжна гугніў, то суддзя басавіта зачытваў — арыштаваць на пятнаццаць сутак. Даймала думка: як яго цяпер сустрэнуць у цэху?

Сустрэлі па-рознаму: хто суровым маўчаннем, хто з затоенай ухмылкай, а хто і проста ў вочы смяяўся. Каля ўвахода ў цэх вісела «Мятла», у якой размалявалі яго на ўвесь вялізны аркуш. Нос сіні, рукі за спіной звязаны… Каб непрыемнасці, што нечакана так напаткалі яго, не рвалі душу, Гармач пакутліва імкнуўся думаць пра што папала: ці не купіць яму транзістар, чаму «Спартак» стаў прайграваць у апошніх матчах?.. Падышоў да свайго станка, пачаў рыхтавацца да работы.

— Ну, ваяка, раскажы, як цябе дружыннікі вязалі? — зачапіў яго Архіп Бортнік.

Да іх падыходзілі рабочыя. Маладзейшыя задзірліва шпылялі адзін аднаго незласлівымі калючкамі. Але ў няёмкай стрыманасці жартаў адчувалася: усю іх увагу прыкаваў ён, Гармач.

— Чаму маўчыш? — не адставаў Архіп.

— Заткніся!

Вецер гойдаў пад акном кучаравыя галінкі маладых ліп. Барыс упяўся позіркам у акно.

— Не жадаеш гаварыць з намі? — спытаў Бортнік.

— Вязалі… Прыдумаў. Як трэскі ад мяне ляцелі.— Барыс закаціўся прытворным рогатам.— Усіх бы ў кучу зваліў, ды паслізнуўся.

I тут быццам прарвалася што. Загаварылі ўсе адразу, наперабой.

— Няўжо ты не зразумеў, як усё брыдка атрымалася?

— Расперазаўся ты, хлопец, меры не ведаеш.

— Думаеш, калі кулакі пудовыя, дык усё табе дазволена?

Слухаючы гаману, якая ўсё мацнела вакол яго, Гармач раптам падумаў, што Міцькаў твар, напэўна, аж зіхаціць ад радасці і задаволенасці. Ну як жа, пастараўся, размаляваў у «Мятле». Рэдактар… Ён адшукаў вачамі Міцьку. Той стаяў воддаль у такой паставе, быццам рыхтаваўся скочыць на яго — злёгку сагнуў ногі ў каленях, адвёў рукі назад. Гэта яшчэ больш раззлавала Барыса.

— Крытыкай, значыць, выхоўваеце? — прахрыпеў ён.— Дык я ж герметычны, наглуха зачынены для такой змазкі.

Міцька ўслухоўваўся не столькі ў яго словы, колькі ў голас, з горыччу думаў, што той гаворыць нешта лішняе, непатрэбнае. Яму хацелася перабіць, абразуміць Барыса, але ён не ведаў, як гэта зрабіць, і маўчаў.

Цэх запаўняўся шумам станкоў. Па падвеснай дарозе паплылі ваганеткі. Людзі пачалі разыходзіцца. Барыс бачыў, як рэзка крутнуўся Міцька. Ступаў ён шпарка, шырока, і таму постаць яго ў новым камбінезоне здавалася не такой шчуплай і малой.

Пасля змены Гармач падышоў да «Мятлы», доўга разглядаў карыкатуру. Потым плюнуў і пакрочыў за прахадную.

Паблукаўшы з паўгадзіны па вуліцы, Гармач зноў вярнуўся на завод. Усе ўжо разышліся. Ён сарваў «Мятлу», чыркануў запалкай. Бойкае полымя ўхапілася за паперу.

***

Навальніца, што прашумела пад вечар, аддалялася. Маланкі не змяіліся, бліскалі жаўтлява-ружовымі зарніцамі. Перуны грукаталі глуха. У асвежаным паветры пахла ліпай.

У ціхім завулку панавала маўклівасць. Толькі чуваць было, як на галоўнай вуліцы гулі аўтамашыны ды ў балацянках за Дняпром, што падступаў да агародаў, надрываліся жабы. Гармач стуліўся за глухой сцяной драўлянага дома з неасветленымі вокнамі. Прыхінуўся спіной да халаднаватых бярвенняў, сцішыўся. Дастаў папяросы, закурыў.