Дзённік суддзі Верасаўца

У высокім небе праляцела знічка. Барыс прасачыў за яе следам. Падала яна імкліва, адно імгненне. Яму падалося, што і ў яго ўсярэдзіне штосьці сарвалася — так працяло душу нейкім тупым болем.

Прыглушаныя адлегласцю, пачуліся крокі. Барыс сіліўся ўявіць, як Міцька, убачыўшы яго, кінецца наўцёкі. А ён будзе даганяць Міцьку.

Злавіўшы сябе на гэтай думцы, Гармач збянтэжыўся: адчуваў, што прага помсты крыху аслабела.

Нешта халоднае, бы восеньскі дождж, зацякала яму за каўнер сарочкі. «3 ракі сырасцю пацягнула, відаць, туман упаў». Барыс патаптаўся на месцы, пацёр далонямі шчокі.

Крокі чуліся ўсё бліжэй. Барыс глыбока і шумна ўздыхнуў. 3 прыкрасцю адчуў, што яго ахапіла неадольнае жаданне папярэдзіць: «Не падыходзь. Няўжо не адчуваеш, што цябе чакае?«

А Міцька ішоў…

***

Высока ў небе зрэдку праплывалі лёгкія, пушыстыя хмаркі. Раніца блішчала расой. Міцька ішоў на завод. Ступаў імкліва і лёгка, як чалавек, які выбраўся ў прыемную і шчаслівую дарогу. Каля глухой сцяны старога дома ён нечакана ўбачыў вытаптаную траву і мноства акуркаў. «Відаць, закаханаму нейкаму не пашанцавала,— падумаў і ўсміхнуўся.— Нерваваўся, чакаў, а яна не прыйшла».

Міцька сам не заўважыў, як стаў думаць пра Клаву. Успомнілася першая сустрэча з ёю.

Дзяўчына таксама паступала на фізмат на завочнае аддзяленне. У калідоры было тлумна. Прытуліўшыся плячамі да сцяны, Міцька ні на каго не звяртаў увагі, у думках прыгадваў формулы. Падсвядомае чуццё, быццам за ім нехта назірае, прымусіла яго павярнуць галаву. Сустрэўся позіркам з дзяўчынай. Яна таксама стаяла ў баку ад іншых, заклаўшы палец між аркушамі кнігі. Усміхнулася, раскрыла кнігу, стала чытаць.

Потым яны часцяком сустракаліся ў інстытуце. У такія мінуты Міцьку, здавалася, нічога не трэба было — абы толькі праменіліся яе вочы, прыхільна ўсміхаліся губы. Аднойчы яны хадзілі разам у кіно…

Ці не спазняецца ён на работу? Міцька пайшоў шпарчэй. I яшчэ здаля ўгледзеў на аўтобусным прыпынку Клаву і Барыса. Тугой хваляй хлынула ў сэрца трывога.

Пазнаёміў ён Клаву з Барысам у парку. Смешна неяк адбылося тое знаёмства… Барыс падышоў да клумбы, каля якой Клава і Міцька любаваліся кветкамі. Непадалёку ад іх, высалапіўшы язык, сядзеў лахматы пудзель.

— Які прыгожы сабачка! — усклікнула Клава.— Вось бы мне такога!

— Дык я зараз яго злаўлю.— Барыс кінуўся да сабакі. Той спалохана шарахнуўся ўбок, а Клава весела зарагатала.

— Нічога, другі раз не ўцячэ,— запэўніў Барыс.— Я не такога звера магу злавіць. Бегемота, кракадзіла магу…

Застаўшыся потым удвух з Міцькам, ён сказаў:

— Мне што — пабалбатаў і пайшоў. А ты цяпер палюй на сабак. Глядзі, ёй яшчэ і тыгра захочацца. У Індыю пашле цябе…

Цяпер вось — такая нечаканасць. Барыс і Клава — разам.

Не даходзячы да аўтобуснага прыпынку, здаля, Міцька прытворна весела прывітаўся. Потым сказаў:

— Пешкі пайшлі. Чаго стаіцё? Тут жа недалёка.

Барыс узяў Клаву за локаць, прытрымаў.

— Нам з табой не па дарозе,— выгукнуў ён зухавата.

Нешта сціснулася ў Міцьку ўнутры, у скронях часта, моцна застукала. Клава загаварыла штосьці, але ён не стаў яе слухаць. Шпарка, не азіраючыся, пакрочыў.

Ляцелі дні. Барыс імкнуўся выглядаць вясёлым, ды гэта яму не заўсёды ўдавалася. Ён адчуваў сябе вінаватым перад людзьмі, з якімі разам працаваў. Хацелася хутчэй неяк загладзіць гэтую няёмкасць, але зацятае самалюбства перашкаджала яму павініцца.

Гармача не павучалі, не патрабавалі ад яго нічога, не загадвалі. I ўсё ж ён разумеў: яму не даравалі, кожны яго крок у калектыве — пад пільнай увагай. Рабі, як сам ведаеш, а мы паглядзім, што з цябе далей будзе… Хай бы лепш выхоўвалі, цягнулі жылле, тады б ён таксама не папусціўся… Каб сўпакоіць сябе, аблегчыць душу, ён спадзяваўся: усё гэта ўляжацца, перабаліць, пройдзе.

У пачуццях да Міцькі спляліся злосць і непрыязнасць, прага помсты. Хіба зноў яго падцікаваць ды ўсё ж надаваць па карку? Не, біцца Барыс не будзе. Тады не паднялася рука, дык наўрад ці ў дрўгі раз падымецца. Лаяцца — таксама нягожа. А вось паздзекавацца можна. Клаву адбіць… Як даведаюцца ў цэху, во парагочуць.

Міцька пры сустрэчах з Барысам адводзіў позірк, яго шэрыя вочы халодна бліскалі спадылба. Трымаўся спакойна і ўпэўнена. «Архіп натхняе»,— думаў Гармач.

Сам Архіп Бортнік паводзіў сябе неяк няпэўна. Калі Барыс размаўляў з ім, здавалася, што ўсмешка патроху кралася да Архіпавых суровых вачэй. I Гармачу цяплела. А Бортнік і сапраўды іншы раз усміхаўся. Толькі заўсёды ў такіх выпадках без ніякай сувязі з тым, пра што вялася гаворка, дадаваў:

— Кажаш, ляцелі ад цябе, як трэскі? Дык гэтаж яшчэ ад п’янага, а каб ты цвярозы быў?

Барыс, крутнуўшыся, ішоў прэч і ў думках лаяў Бортніка самымі абразлівымі словамі.

Аднойчы, калі Архіп у перазменку падышоў да Міцькі і пачаў яму штосьці ажыўлена расказваць, Гармач міжвольна спыніў погляд на Архіпавых пальцах. Якія яны? Не, не вузлаватыя. I ён злавіў сябе на думцы, што з незразумелай трывогай шукае руку з вузлаватым пальцам. Хто гэта так пагрозліва ківаў яму за тое, што сарваў «Мятлу»?

3 Клавай Барыс сустракаўся ўсё часцей і часцей. Дзяўчына працавала на швейнай фабрыцы. Іншы раз Барыс чакаў яе каля фабрычнай прахадной і праводзіў дадому. Хадзілі разам на танцы і ў кіно. Калі былі ўдваіх, трывога і няўпэўненасць сплывалі з яго душы. Але Клава сама часам рабілася замкнёная і сцішаная. Падоўгу задумліва маўчала.

***

Забаўляўся цёплы жнівеньскі ветрык: гойдаў галінкі, надзімаў тонкую кашулю, прыемна халадзіў цела. Як і тыдзень, і месяц таму назад, у парку весела звінелі і спявалі блішчастыя медныя трубы.

Барыс нетаропка пахаджваў па алеях. Неспакойнымі вачамі ён узіраўся ў людскую плынь. Кагосьці шукаў. Але не Клаву. Яна не прыйдзе. Сказала, будзе рыхтавацца да сесіі ў інстытуце.

Пахадзіўшы, ён сеў на лаўку пад густым клёнам. 3 кветкі на клумбе ўзляцеў бухматы чмель. Гудзеў натужліва, быццам яму цяжка было ад таго, што напіўся нектару. «Відаць, недзе недалёка дамоўка яго»,— падумаў Барыс.

Ён пасядзеў з мінуту і выйшаў на алею. У галаве роіліся нейкія супярэчлівыя неспакойныя думкі. Было такое ўражанне, быццам ён адракаўся ад нечага.

Вочы яго ўсё шукалі кагосьці сярод людзей. Ці не таго цыбатага ў акулярах няўклюду? А можа, Міцьку?.. Не прыкмеціў, як яго пацягнула ў шахматны павільён. Міцька любіць карпець над шахматамі…

У парку голасна заліваліся трубы, звонкая мелодыя ляцела над горадам, над зарэчным сонечным прасторам. Барыс слухаў гэтую мелодыю, і яму чамусьці здавалася, што ідзе ён да павільёна доўга-доўга.

***

— Вось і ўся гісторыя,— уздыхнуўшы, сказаў Гармач.— Трошкі сумная, трошкі смешная.

Вечар хаваў у прыцемкі наваколле. Заводскі клуб застаўся далёка, а мне хацелася ўсё ісці і ісці. Я быў рады пазнаёміцца з Барысам і Міцькам. У іх пачалася новая, моцная дружба.

Барыс перамог сваю ганарыстасць. У шашачным павільёне ён тады сустрэў не Міцьку, а таго пакрыўджанага ім юнака. Падышоў да яго, бадзёра сказаў:

— Згуляем партыю?

Той пазіраў на яго сурова. I Барыс ціха дадаў:

— Даруй мне, калі можаш.

Назаўтра на цэхавым сходзе вылучалі кандыдатуры ў склад таварыскага суда. Прапаноўвалі, спрачаліся.

— А ты чаго маўчыш, Барыс? Нейкі ты задужа рахманы стаў апошнім часам,— падкалупнуў хтосьці Гармача.— Вылучай вунь Міцьку, глядзіш — і спатрэбіцца дружбак у судзе.

Грымнуў рогат.

Барыс азірнуўся, устаў.

— А чаго? Вылучаю Мурашкіна,— сказаў і, усміхнуўшыся, паціснуў плячамі, быццам дадаў: «От вы не верыце!..»

Засмяяліся яшчэ весялей. Не паверылі.

— Я сур’ёзна, сапраўды сур’ёзна…

У зале стала ціха-ціха.

…Я развітаўся з сябрамі. I тады пачуў, як кажуць юрысты, «апошняе слова» Гармача:

— Праўду, грамадзянін суддзя, гаворыць прымаўка: грамада падзьме — вецер будзе…

Падумаў: «Што ні кажы, а душа чалавека — сусвет. Дзякуй вам, хлопцы: вы сёння мне адкрылі нейкую новую часцінку сусвету».

ПАКАЗАЛЬНЫ ПРАЦЭС

Неба было глыбокае і сіняе. 3-за невялікай хмары выглянула сонца, вясёлыя водсветы праменняў заблішчалі ў вільготных лісцях. Моцна прыпякала, і над змочаным дажджом асфальтам курылася цёплая пара. 3 карнізаў дамоў нёсся вясёлы птушыны гармідар.

3 завулка, ледзь не наляцеўшы на мяне, выскачыў хлопец. Высокі, стройны, з пышнай прычоскай каштанавых валасоў. Карыя вочы — па сліве. Сарачынскі. Ён прывітаўся, усміхнуўся. I мне прыгадалася: тады ён не смяяўся — паглядваў неспакойна, непрыязна, вострым позіркам. Напружаная пастава — як прыкры знак нядобрай упартасці.

…Чэрвеньскім вечарам, у ахвоту намахаўшыся спінінгам, я сядзеў на беразе Дняпра ля агню. Жоўтыя шматкі полымя жвава паласкаліся ў сініх загусцелых прыцемках. За ўзлобкам, у лагчыне, пазвоньваючы званочкам, пасвіўся конь лугавога аб’ездчыка. У прыбярэжных кустах рыпелі драчы. Здалёк, з другога канца лугу, даносілася песня. Моцныя мужчынскія галасы цягнулі высока і звонка.

Сарачынскі з’явіўся нечакана, бясшумна.

— Прывітанне паўночніку! — Ён спыніўся ля агню.— Чаму пляшкі не відаць, паху юшкі не чуваць? — Стаяў, шырока расставіўшы ногі. У скураной куртцы, у брызентавых штанах, запраўленых у гумавыя боты. У руцэ ў яго быў спінінг, на рэмені вісела некалькі ладных шчупакоў.

— Ці нічога не выцягнуў, бедалага? — Пазнаўшы мяне, ён збянтэжыўся: — Таварыш суддзя? Не чакаў, даруйце.

— Прызнацца, і я не чакаў,— пажартаваў я.

Сарачынскі намацаў у кішэні папяросы, узяў адну. Не прыкурваючы, загаварыў:

— А вы скора мяне будзеце судзіць.—Папяроса падскоквала, заціснутая ў кутку рота.

Я маўчаў;

— Пакуль вы хварэлі, ваш калега мяне ўжо судзіў. Нізавошта, даруйце, прысабачыў з беднага Івана сорак рублёў. Дык жа пракурору і гэтага паказалася мала, перадаў справу ў вобласць. Кажа, у пагашэнне страты, калі яна не ніжэй адной трэцяй часткі месячнага заробку віноўніка, закон дазваляе спаганяць адну трэцюю частку. А мой жа заробак — сто пяцьдзесят рублёў. Значыць, з мяне паўсотні — так? Учора абласны суд адмяніў рашэнне. Сказалі, усё вам перашлюць на перасуджэнне. Праверыць, удакладніць. «Казёл» не па маёй віне зварыўся, а мяне цягаюць.

Ён памаўчаў, рухам вуснаў перакінуў папяросу ў другі куток рота і загаварыў зноў:

— Не зразумею ніяк. Адзін суд прысудзіў, кіруючыся законам. Другі адмяніў таксама на законнай падставе. I трэці будзе судзіць па закону. Выходзіць, у кожнага суддзі і пракурора свае законы, ці як?

— Законы адзіныя для ўсіх. У вашай справе, напэўна, народны суд штосьці ўпусціў, не праверыў, таму абласны суд і адмяніў рашэнне,— адказаў я.

— Цяпер вы, вядома, прысудзіце на поўную катушку, як патрабуе пракурор. От ваша і праўда будзе. Вельмі яна гарачая — абпальвае.

— Калі, скажам, абпальваюць сырэц у гофманскай печы — ён становіцца цэглай. Вось і праўда такі агонь — як у гофманцы.

Звінелі камары. Сарачынскі хлопнуў сябе па шчацэ, пацягнуў руку і паглядзеў на далонь. Жмурачыся, ён з мінуту штосьці прыкідваў у думках.

— Відаць, правільна гавораць: закон, як дышла, куды павярнуў, туды і выйшла.— Ён прысеў, узяў галавешку, прыкурыў. Развітаўся і ступіў у цемру.

Я падкінуў ламачча ў агонь. Полымя спачатку асела, потым успыхнула ярчэй. Я глядзеў, як яно скакала. І думаў пра тое, што сказаў Сарачынскі. Штосьці надавалася ў душы чалавека. Паспрабуй цяпер «залячыць» тую рану, даказаць зняверанаму, што законы непахісныя.

Рака быццам пакрылася палогам — гэта павіс над ёю туман, сыры і сцюдзёны. Агонь мой дагараў. Я ўстаў, закінуў на плячо спінінг і пайшоў да пераправы.

Праз тыдзень прыйшла з абласнога суда справа Сарачынскага. Я ўважліва пазнаёміўся з ёю і зноў адчуў: варухнуўся ў душы прытоена-зацяты неспакой. Ну, разбяром мы яе, як кажуць, па костачках. Можа здарыцца, што прысудзім з адказчыка грошы, і нават больш, чым было прысуджана першы раз. Ён заплаціць іх, а не — дык судовы выканаўца спагоніць. Страта будзе пагашана, але ж каб не сталася, што засядзе ў чалавеку злыбедная раавага: аднаму захацелася — сорак садраў, другому знаравілася — болей размахнуўся. Так і будзе, як шашаль, тачыць яго зняверанасць да суда. Як жа правесці працэс, каб ён раскрыў вочы ўпартаму сябелюбу, абразуміў яго?

Нечакана, мусіць, ад стомленасці, мяне ахапіла незнаёмае дагэтуль пачуццё: чаму я павінен залішне думаць, турбавацца пра ўсялякага? Ссівеў ад такіх клопатаў не ў пару. Натварыў каторы — няхай сам і расхлёбвае, пачухае патыліцу, як у сабе годнасць чалавечую захавапь. Мой абавязак — рассудзіць правільна, па закону. Хварэць душой за кожнага — на ўсіх не хопіць… Але гэтыя разважанні не супакоілі. Наадварот — дадалі прыкрасць ужо на сябе. Дабрадзей, так высільваешся… Дык жа народам абраны, давер’ем надзелены! Як жа інакш!

Памеркаваўшы, параіўшыся ў парткоме фанерна-мэблевага камбіната, я вырашыў, што справу Сарачынскага варта разглядаць у клубе мэбельшчыкаў. На камбінаце ён працуе, там яго ведаюць. Няхай паслухае, як людзі расцэньваюць яго ўчынак. I мне гэта будзе карысна: нідзе ж няма столькі адкрытасці і шчырасці, як у калектыве, калі там выказваюць грамадскую думку жывымі словамі.

Суд пачаўся надвячоркам. Народу ў клуб найшло поўна. Сарачынскі праціснуўся, сеў на першую лаўку, не чакаючы выкліку. Скасавурыў позірк, камусьці міргануў: маўляў, ведаю ўсё, не разявака.

На пытанні ён адказваў з прытворнай наіўнасцю.

— Як жа я магу іск прызнаць, калі «казёл» не па маёй віне зварыўся, а з прычыны матэрыялаў? — гаварыў, паціскаючы плячамі.— Не прызнаю.

«Казлом» называлі непрыгодны для вырабу драўляна-стружкавых пліт згустак смалы.

Тлумачыў Сарачынскі адно: матэрыялы няякасныя былі.

— А хто храпака задаваў ля акна, калі ў катле булькала? — бліснуў шкельцамі акуляраў ісцец — прадстаўнік камбіната аператар Максім Ермакоў.— Можа, прызнаешся ўсё ж?

Сарачынскі не паказаў крыўды.

— Дзядзя спаў. Зразумеў? — Насмешліва зірнуўшы на Ермакова, ён павярнуўся, пераможна агледзеў залу.

— Ты вось і тут… Ну, навошта так… Перастань, Іван, куражыцца,— мякка гаварыў Ермакоў.— Зглуміў матэрыял — заплаці. Не мані, не кладзі плямы на сумленне.

Уражаны сяброўскім ладам яго гаворкі, добрай шчырасцю, Сарачынскі нейкі момант здзіўлена маўчаў.

— Ка-азлятнік,— працяжна прагучала ў насцярожанай цішыні. Галовы хутка, як па камандзе, павярнуліся ў той бок, адкуль пачуўся голас.

Сарачынскі пабялеў.

— Хто гэта там яшчэ звягае?

— Ну, я сказаў, ну! — Якаў Прышчэп, рабочы лесацэха, рэзка ўзмахнуў рукой, прапусціў пяцярню скрозь ускудлачаныя сівыя валасы.

Я ведаў гэтага чалавека. Пазнаёміўся з ім, калі рабіў на камбінаце справаздачу аб рабоце суда. Тады Якаў сядзеў на першай лаўцы, крыху схіліўшы галаву, і ўвесь час, пакуль я гаварыў, пільна пазіраў на мяне. Ён меў такі выгляд, што міжвольна звяртаў на сябе ўвагу. Даклад быў даўно скончаны, а Прышчэп не мяняў позы і толькі час ад часу круціў доўгай шыяй, быццам яму штосьці муляла.

3 апошніх радоў пачуліся прапановы аб спыненні спрэчак — усё ясна, з небяспечнымі злачынцамі няма чаго цацкацца, а да тых, хто выпадкова звіхнуўся, трэба літасць праяўляць… Тады Прышчэп, бы нешта ўспомніўшы, устаў.

— У мяне пытанне з’явілася. Вось вы, таварыш суддзя, сказалі, што па хуліганству ў нас у горадзе судзімасць не зніжаецца, і растлумачылі, быццам у гэтым віна грамадскасці. Маўляў, слаба выхоўваем, мала цікавімся жыццём кожнага чалавека. Я вось не разумею, у чым тут мая або, скажам, яго віна.— Ён тыцнуў пальцам у плячо лысагаловага чалавека, які сядзеў побач.— Можа, ты, Сямён, больш разумееш, то скажы?

Сямён недаўменна паціснуў плячамі. Потым марудна сказаў:

— Што ты мяне цягнеш? Узахвоціўся гаварыць, дык гавары.

— А што ж, маўчаць не буду. Хопіць! — I тут жа зноў звярнуўся да мяне: — Вы, грамадзянін суддзя, віну на нас не звальвайце. Грамадскасць… Я не бачыў, каб цвярозы чалавек буяніў. Вось п’яныя — хуліганяць. А каб напіцца — ім усе ўмовы. Вунь яна — забягайлаўка. 3 прахадной — і туды! Некаторыя, не сакрэт, з зарплаты так і робяць. За вуглом такая ж другая. А ў горадзе колькі іх! Дык хто ж тады, выходзіць, вінаваты? Мы з Сямёнам? Трэба, таварыш суддзя, забягайлаўкі на злом. Дома хай каўтне, калі закарціць катораму.— Прышчэп гаварыў такім голасам, быццам прапаноўваў рэцэпт ад усіх бед і няшчасцяў.— Правільна я кажу, Сямён?

— Вядома,— Сямён ахвотна кіўнуў галавой.

Тут, на судзе па справе Сарачынскага, Якаў Прышчэп і Сямён таксама сядзелі побач.

— Чаму вы, грамадзянін Прышчэп, выкрыкваеце, парушаеце парадак у судзе? — пастукаў я алоўкам па стале.

— Вінаваты, грамадзянін суддзя, устрымаюся.

— Ну, табе ж вядома, што матэрыялы былі якасныя, аналіз пацвердзіў. Каго ты хочаш абдурыць? — зноў загаварыў Ермакоў.— Правароніў, недагледзеў — так трэба і сказаць. Мы чакаем ад цябе шчырасці.

— Сказаў — невінаваты. А што аналіз — дык жа лабаранты напішуць, як дырэктар захоча. Ім што?

— Ты разумееш, што гаворыш? — Вочы Ермакова пацямнелі.— Ты ж зневажаеш…

— Нічога, перазімуюць,— Сарачынскі ўхмыльнуўся.

— Не магу ўстрымацца, грамадзянін суддзя, дайце слова,— падхапіўся з лаўкі Прышчэп.— Па завуголлю не люблю гаварыць. Тут скажу.— Яго прыгорбленыя плечы падняліся.

Па зале пракацілася хваля прыглушанага гоману. Трывога і непрыхільнасць, што чуліся ў ім, прымусілі Сарачынскага насцярожыцца.

«На лузе тады ты сказаў, што сумняваешся ў судзейскай аб’ектыўнасці. Дык слухай праўду ад сваіх таварышаў»,— падумаў я.

— Камбінат даў табе, Сарачынскі, вунь што! — Прышчэп аж тузануўся ўвесь.— Рамяство ў руках маеш, тэхнікум завочна асільваеш, а што вытвараеш? Дзе твая сур’ёзнасць?

Сарачынскі перасмыкваў вуснамі, крывіў пагардліва рот.

— Мы з Сямёнам, і ў канкрэтнасці я асабліва, адносімся да твайго казлаварэння і да гэтых вось нягодных паводзін адмоўна. Правільна, Сямён, я кажу?

Сямён засоп, згодна адгукнуўся:

— Не разумею я гэтага Сарачынскага. Кніжкі чытае, па шашках майстар, а адсталы.

Нізаўся гоман. 3 усіх бакоў пачулася:

— Калі б ты купіў шафу ў магазіне, а праз тыдзень фанера расклеілася — як бы ты ўсхадзіўся?

— Маўчыш? 3 дзяржавы, калі што патрабаваць — на поўны голас, а адказ трымаць — анямеў!

— Упарты, як бык!

— Дзе сумленне тваё, Сарачынскі! Цябе народ пытае, адказвай!

— Аштрафаваць казлятніка! — перакрыў гамонку раскацісты бас.— I справе канец. Хай ведае!

Я не стаў стрымліваць людзей: хай паслухае.

Сарачынскі раптам ускочыў, развёў рукамі:

— Што вам усім ад мяне трэба?

— Чалавекам будзь!..

Ён нейкі момант стаяў, потым правёў пакамечанай моднай кепкай па ўспацелым ілбе і рвануўся да выхада. Штурхаўся локцямі і ні на кога не глядзеў.

— Бач, не вытрымаў, уцякае…

— Усё роўна нікуды не дзенецца, хай бяжыць.

Дзіўна, але ў зале адразу пацішэла. Многія павярнуліся да таго, хто сказаў гэтыя словы.

А сказаў іх Антон Шаршнёў:

— Да нас прыйдзе. Мы ж, людзі, усюды…

Невысокі каржакаваты Шаршнёў — ціхмяны, негаваркі. Але на камбінаце яго ведаў кожны. За яго рупнасць, за працу. На камбінат ён прыйшоў адразу пасля вайны. За ўвесь час з той пары мала хто чуў, каб ён на сходзе выступіў ці так у якую гаману кідаўся. Мужчыны іншы раз добразычліва жартавалі: «3 Цябе, Антон, словы ляцяць, як кулі з аўтамата». Але яго даверлівая светлая ўсмешка адразу нішчыла любую кплівасць. Не кідаў Шаршнёў словы на вецер — бо ў кожным з іх былі думка, пачуццё.

Сарачынскі на парозе спыніўся, быццам хацеў перадумаць. Ды ўсё ж не перадумаў.

Шаршнёў паглядзеў у акно.

— Так што нікому іншаму — нам наглядаць цяпер за ім трэба, калі мы ўсюды.

Разбор справы закончылі без Сарачынскага. Дапыталі сведак. Як жа можна даводзіць, што былі няякасныя матэрыялы, калі з такіх, з аднаго склада ўзятых, і да таго здарэння і пасля варылі смалу вышэйшых гатункаў! Сведкі таксама пацвердзілі, што Сарачынскі спаў у час дзяжурства. Суд прысудзіў з яго пяцьдзесят рублёў.

Горад наш — невялікі. На яго вуліцах часта ўбачыш знаёмага. Не адзін раз пасля суда даводзілася мне і з Сарачынскім сустракацца. Ён заўсёды здалёк, убачыўшы мяне, панура апускаў галаву, пераходзіў на другі бок вуліцы.

А аднойчы адбылася сустрэча, якой я, сам таго не ўсведамляючы, вельмі жадаў. 3 Антонам Шаршнёвым. Была ў Шаршнёва тая сіла, якая робіць чалавека па-свойму прывабным: добрая ўпартая патрабавальнасць і глыбокая клопатнасць пра людзей.

Да гарадскога Дома культуры сыходзіліся з усіх канцоў. Там мелася адбыцца раённая партыйная канферэнцыя. Шаршнёў, ступіўшы ў прасторны вестыбюль, павярнуў да мяне галаву якраз у той момант, як я паглядзеў на яго. Прывіталіся, і ў мяне адразу ўзнікла адчуванне, быццам толькі ён мне і трэба быў. Спыніліся, перакінуліся словамі.

Я не пытаў у яго пра Сарачынскага, але ён, відаць, прачытаў гэтае пытанне ў маім поглядзе і загаварыў першы. Расказваў доўга, з падрабязнасцямі.

Шмат пасля таго суда пачуў Сарачынскі папрокаў ад рабочых: «бракароб», «баязлівец», прызнацца ў сваёй віноўнасці пабаяўся — духу не хапіла. «Збег. А куды дзенешся ад людзей? З’ехаў бы — усё роўна нідзе літасці не было б, калі спаць на рабоце, калі не разам з усімі ісці…» Папрокі ён не толькі ў словах чуў — бачыў у пільных прыглядках, на суровых засяроджаных тварах. Але хадзіў з незалежным выглядам, быццам і не звяртаў ні на што ўвагі.

Аднаго разу, калі ў абедзенны перапынак людзі сабраліся на перакур, ён таропка падышоў да іх. Пастаяў, памуляўся. Адышоў, зноў вярнуўся.

— Няўжо я, хлопцы, сапраўды так дапёк вам тым «казлом»? — выдыхнуў ён голасам, у якім нібы нешта напялася. Насунуў шапку на вочы…

…Цяпер зноў сустрэча з Сарачынскім. Цяпер, калі мы прывіталіся, я прыгледзеўся да яго. Нейкі ўзнёслы настрой паклаў на яго твар свой водсвет, даў адметнасці рысам. Хлопец не апусціў галаву, не адвярнуўся. Прыгладзіў валасы, прапускаючы іх, як Якаў Прышчэп, скрозь растапыраныя пальцы, і панёс сваю белазубую ўсмешку, загубіўся сярод прахожых. А я падумаў: чаму ён вясёлы — ад адчування яснасці раніцы ці ад якой сваёй, аднаму яму вядомай радасці? Значыць, добра чалавеку, калі весела ўсміхаецца.

СУСТРЭЧА У АЎТОБУСЕ

На зыходзе рабочага дня, калі прыём грамадзян закончыўся і ў судзе пацішэла, я ўзяўся разглядваць карэспандэнцыю: дырэктывы, інструкцыі міністэрства юстыцыі, заявы, якія прынесла судовая пошта. Сярод папер розных памераў і фармату быў невялікі, спісаны дробным почыркам аркуш — заява работніцы метызнага завода Клянковай. Я прачытаў заяву, у ніжнім кутку, дзе не было тэксту, напісаў рэзалюцыю: «Завесці грамадзянскую справу», адклаў аркуш. Узяў тоўстую папку з надпісам: «Крымінальная справа», раскрыў яе. Доўга разглядваў фотаздымкі аўтамашыны, якая перакулілася пад адхон шашы, прачытаў заключэнне тэхнічнага эксперта. Але мне рупіла штосьці незразумелае, звязанае са скаргай Клянковай. Я, адклаўшы крымінальную справу, зноў узяў яе заяву.

Жанчына пісала, што яна працавала касірам заводскай лазні і яе незаконна звольнілі з работы. Пакрытыкавала дырэктара завода, ён і звольніў. А ў загадзе напісаў, што яна зрабіла прагул без уважлівай прычыны.

Дырэктара завода Гапоненку ў горадзе добра ведалі і паважалі. Энергічны кіраўнік, таленавіты гаспадарнік. Што датычыцца мяне, дык я з ім нават крыху сябраваў. Разоў колькі ў выхадны дзень мы разам ездзілі на рыбалку.

«Няўжо Гапоненка здольны на такое? — падумаў я.— Няўжо ў выпадку з Клянковай сапраўды была расправа за крытыку?» I прыгадаў нядаўні выпадак. Грамадзянін таксама скардзіўся, што яго за крытыку звольнілі. Абураўся, патрабаваў сурова пакараць віноўнікаў. Аднак пасля высветлілася, што ён злосна парушаў працоўную дысцыпліну. Зробіць прагул, а як толькі дырэктар накладзе на яго спагнанне, крычыць:

«Во так яна, крытыка — выходзіць бокам!» Успомніўшы гэта, я падумаў: «А што, калі і тут такое?» I вырашыў: пазваню Івану Ігнатавічу, спытаю.

Пачуўшы ў трубцы мой голас, Гапоненка жартам усклікнуў, што ён дык ужо і зачакаўся гэтага званка, бо даўно ў яго не было прыемнай гаворкі са мною. Відаць, ён спачатку падумаў, што я на рыбалку буду набівацца. А калі даведаўся, у чым справа, ускіпеў:

— Ды як яна можа! Павінен ты ведаць, даражэнькі, што гэтая грамадзянка робіць прагулы. Так-так, прагулы. Яна ашуквае суд.

Ашуквае ці не ашуквае, але ж гэта вырашаецца судом калегіяльна на адкрытым пасяджэнні. Я назначыў справу на судовы разгляд.

Для ўдзелу ў разглядзе яе дырэктар прыслаў у суд начальніка аддзела кадраў Бабчанка. Чалавек гэты, тоўсты, жвавы, то жмурыўся, як ад сонца, то хітравата ўсміхаўся і раз-пораз неяк шматзначна круціў галавой. Даючы сваё тлумачэнне, ён заявіў, што Клянкова сапраўды крытыкавала дырэктара, але ж пры чым тут што! Гэта ж як атрымліваецца: выступіў на сходзе, кіўнуў на начальства, дык і вытварай потым што хочаш? Хай толькі крануць — каравул, помсцяць! Так? Не, парушыў — атрымлівай па заслугах.

Бабчанок, скарастрэльна выпусціўшы абойму слоў, паправіў свой пярэсты гальштук, сцепануў плячом, быццам скінуў з сябе штосьці лішняе, непатрэбнае, ступіў да судзейскага стала.

— Гэта вось — важны для справы дакумент.— Ён падаў мне гладкі белы аркуш, запоўнены машынапісным тэкстам — загад Гапоненкі аб скарачэнні штатаў у сувязі са змяншэннем фонду заработнай платы. Па гэтаму загаду пасада касіра лазні была ліквідавана.

Я спытаў у яго:

— Дык хто ж будзе білеты прадаваць?

— Электраманцёр. Яго абавязалі ў парадку ўшчыльнення рабочага дня,— бойка адказаў Бабчанок і дадаў: — А калі Клянкова хоча, няхай ідзе прыбіральшчыцай. Месца ёсць.

— А хто так прыдумаў — вы?

Штосьці ў тоне, якім я задаў гэтае пытанне, відаць, устрывожыла Бабчанка, і ён насцярожана адказаў:

— Чаму я? Іван Ігнатавіч так загадаў.

— Загадчыка лазні таксама звольнілі з работы ці не? — Я пільна паглядзеў на начальніка аддзела кадраў. Той вытрымаў мой погляд, не міргнуўшы вокам.

— Ён у нас не прагулыпчык.

— Не за прагул, за іншае. За злоўжыванне сваім службовым становішчам. Памятаеце — пра гэта з абурэннем гаварылі на сходзе?

— Калі, на якім сходзе?

— На прафсаюзным. I Гапоненка там пра гэта таксама гаварыў. Па запатрабаванню суда заводскі камітэт прыслаў нам копію пратакола сходу.

Бабчанок не знайшоўся, што адказаць, і збянтэжана прабубнеў:

— Не ведаю, нічога не ведаю, мая справа, як кажуць,— старана.

Загадчык лазні даводзіўся сваяком Гапоненку. Клянкова расказвала, што даўся ёй у знакі гэты сваяк дырэктара. Прымушаў яе прадаваць білеты, якія былі выкарыстаны раней, а выручку аддаваць яму. Клянкова заяўляла пра гэта Гапоненку, прасіла прыняць меры. Той слухаў, ківаў галавой: «Добра, прымем». А назаўтра, калі яна прыходзіла на работу, усё адбывалася па-ранейшаму — прадавай, калі табе загадваюць. Вось яна і расказала ўсё на сходзе. Пасля яе выступаў Гапоненка і даў слова, што пакарае прайдзісвета, які так запляміў сябе. I вось… Звольніў не яго, а касіра. Клянкова даводзіла, што не прыйшла на работу па ўважлівай прычыне: сын захварэў. Але дырэктар не ўзяў пад увагу яе тлумачэння. Так, маўляў, кожны прагульшчык можа сказаць. Трэба даведка ад урача. Даведку яна не прынесла, бо не звярталася ў паліклініку. Назаўтра хлапчуку — ведама ж дзіця, можа, наеўся быў якой зеляніны — стала лепш, і яна пайшла на работу.

На судзе Бабчанок кінуў слова ў слова, як гаварыў Гапоненка Клянковай:

— Сын захварэў… Так кожны прагульшчык можа сказаць.

Сведкі пацвердзілі, што Клянкова заўсёды сумленна ставілася да працы, дбайна выконвала свае абавязкі. Было зразумела, што з ёю расправіліся за крытыку. А ліквідацыя пасады касіра лазні — гэта быў, як кажуць, хітры ход. На ўсякі выпадак.

Суд вынес рашэнне аднавіць Клянкову на рабоце.

У той жа дзень пад вечар мне пазваніў Гапоненка. У яго голасе чулася прытворна-паважлівая мяккасць.

— Даражэнькі, так, мусіць, не будзе, як ты рашыў. Зразумей, памыліўся ты.— I раптам у яго прарвалася: — Пакуль што на заводзе я дырэктар, а не ты.

Я хацеў што-небудзь адказаць, ды адчуў, быццам перасмягла ў горле. Так нічога і не адказаў.

Клянковай, якая назаўтра прыйшла на работу, Бабчанок заявіў:

— Іван Ігнатавіч сказаў, што прадаваць білеты вас не дапусціць. Не мы ж вас аднавілі на рабоце, а нам вас прысудзілі. Дык хай той, хто прысудзіў, возьме да сябе ў штат такую харошую працаўніцу. Прыбіральшчыцай — іншая справа, можна і ў нас.

Здарылася так, што на тым жа тыдні мне давялося быць на заводзе. Там я рабіў справаздачу аб рабоце суда. Перад пачаткам сходу зайшоў да Гапоненкі. Вырашыў: неабходна растлумачыць яму як след, пераканаць па-добраму, што Клянкову трэба неадкладна дапусціць да работы. Гэта ж не мой асабісты загад, а рашэнне суда. Ну, ды як-ніяк, а ўсё ж мы трохі і сябры. Няёмка — быць на прадпрыемстве і не зайсці да дружбака.

Іван Ігнатавіч знаходзіўся ў сваім утульным, з густам абсталяваным негрувасткаю цёмна-карычневага колеру мэбляю кабінеце. Калі я адчыніў дзверы, ён неахвотна ўзняў галаву, паглядзеў прыжмуранымі вачамі. Пабачыўшы, што гэта я, неяк натужліва, быццам па прымусу, усміхнуўся.

— А-а, само правасуддзе, як кажуць. Калі ласка, прашу.— Ён шырокім жэстам рукі паказаў на крэсла. Пачакаў, пакуль я сяду.— Дык што ж гэта ты, Міхаіл Пятровіч, так, можна сказаць, сканфузіў мяне? Па-твойму выходзіць, што мы так сабе.— Дырэктар паварушыў растапыранымі пальцамі каля скроні.

Я сустрэўся з яго насцярожаным позіркам.

— Сканфузіў таму, каб ты надалей сам сябе не канфузіў яшчэ больш,— адказаў па-сяброўску грубавата.

— Яна ж прагул зрабіла. Гэта — факт. Хітрушчая, напляла табе чорт ведае што, а ты не разабраўся і паверыў ёй. Так от адным махам і перакрэсліў мой аўтарытэт.— Гапоненка дакорліва паківаў галавою.— Бяздушны ты чалавек, Міхаіл Пятровіч, ведама ж — суддзя.

Я зірнуў на дырэктара з дакорам, усміхнуўся. Поглядам сказаў яму: «А я думаў, што ты мяне разумееш…» У той момант раптам невядома чаму ўстрывожыўся за яго, нібы адчуў над ім нейкую бяду.

— Дзеля справядлівасці, даражэнькі, трэба перагледзець табе сваё рашэнне,— хмурачыся, казаў далей Гапоненка. Яго цяжкія калматыя бровы рэзка варухнуліся — спачатку адно, потым другое.

— Ты гэта сур’ёзна, Іван Ігнатавіч? — Я не хацеў даваць веры яго словам.— Калі сур’ёзна, то дарэмна спадзяешся. Як сябру раю табе: неадкладна дапусці Клянкову да работы. А то я вымушаны буду, як ты кажаш, яшчэ раз цябе «сканфузіць».— Зірнуўшы на гадзіннік, я схамянуўся.— Загаварыліся, а там ужо людзі, напэўна, сабраліся. Пайшлі ў клуб.

— Абыходзьцеся як-небудзь без мяне. Работа заваліла. Адных непрыемнасцей — не абярэшся.— Гапоненка ўзяў са стала нейкую паперу і пачаў чытаць.

Я выходзіў з утульнага кабінета ўсё з той жа трывогай, якая ніяк не праходзіла.

***

Да работы Клянкову Гапоненка так і не дапусціў. Суд прысудзіў заплаціць ёй за ўвесь час вымушанага прагулу. За кошт яго, дырэктара. На другі ж дзень пасля суда Гапоненка з’явіўся да мяне. Мажны, не па гадах растаўсцелы, ён у сваім прасторным светла-шэрым, старанна адпрасаваным касцюме выглядаў нейкім рыхлым, стомленым. Перад тым як сесці на крэсла каля стала, пільна зірнуў на мяне, быццам папытаў позіркам: «Можна?»

— Я ўсё наконт Клянковай,— пачаў размову адразу, з канкрэтнасцю дзелавога чалавека. Дастаў з кішэні «Казбек», папрасіў дазволу закурыць і, прапанаваўшы мне папяросу, паклаў пачак на стол.— 3 заўтрашняга дня дапускаю яе да работы.— Ён змоўк і часта забарабаніў пальцамі па карабку папярос.

Відаць было, што ён хацеў яшчэ нешта сказаць, і я чакаў, маўчаў.

— Памылкі ў нас у кожнага, даражэнькі, бываюць,— загаварыў ён зноў.— Ты вось таксама памыліўся, што грошы з мяне прысудзіў. Ну падумай, дзе б я іх набраўся, каб са сваёй кішэні за ўсякі промах плаціў? — Кашлянуў і дадаў: — Маю памылку выправілі, трэба і тваю выпраўляць.

Быццам нешта гарачае абрынулася на мяне. Я, сказаць па праўдзе, спачатку больш здзівіўся, чым абурыўся: што гэта ён?.. Бач, як павярнуў справу...

— Кажаш, памылка? А табе ж суд указваў на яе. Дык чаму ты тады не выправіў? — Я сярдзіта папракнуў яго, а дзесьці ў душы і шкадаваў, і спачуваў яму.

Ён глядзеў на стосы розных юрыдычных кніг у шырокай зашклёнай шафе, хмурыўся. Густая светла-рыжая чупрына абвісла яму на лоб, ад чаго галава выдавала як бы прадаўгаватаю. Відаць было, што ен злаваўся, але стараўся схаваць гэта ад мяне. Раптам павесялеўшы, быццам нешта адолеўшы ў сабе, запытаўся:

— На рыбалку паехаць ахвоту маеш? Надвор’е ж цудоўнае стаіць…

— 3 задавальненнем,— адказаў я.— Пасядзець на беразе рэчкі з вудаю — няблага.

— Дамовіліся,— неяк аж узрадаваўся Гапоненка.— А то за справамі рознымі не ўгледзіш, як і лета праляціць. А наконт грошай Клянковай, я думаю, таксама як-небудзь вырашым. Ну, будзь здароў. Часу няма расседжвацца.— Ён схапіў са стала папяросы і грузна пакрочыў да выхада.

Назаўтра раніцай, калі я толькі прыйшоў на працу і нават не паспеў яшчэ сесці за стол, дзверы асцярожна расчыніліся і ў кабінет зазірнуў Бабчанок.

— Можна да вас? — Начальнік аддзела кадраў, сказаўшы гэтыя словы, паспешліва кіўнуў галавой.— Добры дзень, таварыш суддзя!

— Добры дзень. Калі ласка, заходзьце.

Бабчанок, бойка падскочыўшы да стала, шмаргануў замок-«маланку» на цёмна-зялёнай новенькай папцы, дастаў, як і той раз, гладкі белы аркуш з машынапісным тэкстам.

— Клянкова працуе ўжо, вось пацвярджэнне — загад,— голасна сказаў ён і цішэй, са змоўніцкай таямнічасцю і прыхаванай угодлівасцю дадаў: — Вы правільна вырашылі, таварыш суддзя. Між намі кажучы, дарэмна яе пакрыўдзілі. А вы разабраліся.

Я збянтэжыўся, не ведаў, што адказаць на такую неспадзяваную крывадушнасць — не знаходзіў слоў. Замяшанне маё цягнулася, відаць, доўга, ці, можа, мне так здалося? Але ўрэшце я адолеў яго і сказаў:

— А што вы на судзе гаварылі, забыліся? Дык я магу нагадаць, яно ў пратаколе запісана.

— Чаму забыўся? Не. Але ж, ведаеце, кожная сасна свайму бору песню спявае,— не задумваючыся, быццам гэты адказ быў ужо загадзя ў яго падрыхтаваны, прагаварыў Бабчанок.— Я ж быў афіцыяльным прадстаўніком.

Пасля, калі яго крокі аціхлі ў калідоры, праз акно я пабачыў, як ён сышоў з ганка, як накіраваўся да машыны. Ішоў нетаропкай, цвёрдай паходкай задаволенага сабою чалавека, на хаду нешта ляніва падкідваючы на далоні.

Прыкрасць, што ўзнікла ў мяне ад гаворкі з Бабчанком, узмацнілася, запякла горыччу, калі я пачаў чытаць загад Гапоненкі. Там было напісана: «На падставе рашэння народнага суда аднавіць на рабоце злоснага парушальніка працоўнай дысцыпліны…» Я не верыў сваім вачам і яшчэ раз перачытаў: «…злоснага парушальніка працоўнай дысцыпліны». Далей у загадзе значылася: «Аплаціць ёй за так званы вымушаны прагул».

Чаго-чаго, а такога я не чакаў ад Гапоненкі. Ён здаваўся мне памяркоўным чалавекам. Мы сустракаліся з ім у рознай абстаноўцы: афіцыяльнай і неафіцыяльнай. Я любіў яго слухаць, калі ён выступаў на розных гарадскіх сходах, нарадах і семінарах — крытыкаваў, прапаноўваў і заклікаў, дакляраваў. Гаварыў ён лагічна, абгрунтавана, разважліва. I, заўсёды відаць было,— добразычліва. Ад многіх даводзілася чуць пра яго: ото ж чалавек!.. Дык што з ім цяпер здарылася? Галава закружылася, ці што? Але ад чаго? Ад поспехаў у рабоце? Ад улады ці аўтарытэту, на які ён разжыўся ў сваёй стараннай працы? Ці, можа, ён увесь час быў не такі, якім уяўляўся мне — проста выстаўляў сябе?..

Гэтыя развагі падсыпалі мне жару. Прыкрасць, што тлела ў душы, успыхнула агнём, узгарачыла. Я рашуча, палка падумаў: «Не, даражэнькі, так не будзе, як табе хочацца». Пайшоў у канцылярыю, сказаў сакратарцы, каб выпісала выканаўчы ліст і неадкладна перадала судоваму выканаўцу.

Праз тыдзень грошы з дырэктара былі спагнаны.

Ішоў час, сустрэцца мне з Гапоненкам нідзе не даводзілася. Так мы на рыбалку і не ездзілі. Я ведаў: канечне, ён зазлаваў. Але ж павінен ён і розумам і сэрцам зразумець сваю памылку! Не можа быць, каб не зразумеў! Што ні кажы, а чалавек ён з галавою. Дык, можа, мне самому да яго з’ездзіць?

I я паехаў.

Аўтобус лёгка імчаў па толькі што заасфальтаванай вуліцы. Пасажыры хто стрымана, па-дзелавому, хто ўзбуджана, весела перагаворваліся між сабою. Я, здаецца, ні пра што не думаў, безуважна слухаў іх гаману і глядзеў на людзей, на дрэвы, на дамы, што мільгалі за акном. Нечакана слых мой быццам аднекуль здалёку ўлавіў знаёмы голас. Так, спачатку мне кінуўся на ўвагу мёнавіта голас, густы і мяккі, і толькі ў наступны момант я дайшоў да сэнсу пачутых слоў.

— А ты не маўчы, дабівайся свайго.

— Ага, не маўчы… Тады возьмуць ды звольняць з работы. Знойдуць зачэпку і звольняць. Хіба так не бывае?

— Не бойся, не маўчы. Паслухай, што я табе раскажу…

Жанчыны, якія вялі гэтую гаворку, сядзелі паперадзе мяне. Адна з іх раптам, можа, па нейкай дзіўнай інтуіцыі, азірнулася. Вочы яе, цёмныя, вялікія, заблішчалі, яна ўсміхнулася.

— Добры дзень, таварыш суддзя…— Паздароўкалася і сумелася. Падобна было на тое, што ёй карцела яшчэ нешта сказаць, ды якоесьці сумненне ўтрымлівала яе. Мусіць, падумала, што не да месца тут яе гаворка. Шпарка слізганула позіркам па тварах тых, што сядзелі непадалёку ад мяне — яны ўсё будуць чуць,— колькі секунд яшчэ павагалася і загаварыла: — От што я скажу вам: ужо працую. I грошы атрымала.

«Як у казцы,— здзівіўся я.— Каб і хацеў, дык не прыдумаў бы такую сустрэчу».

— Ёй вось таксама…— Клянкова — то была яна — паказала на сваю суседку.— Праўда ўсё роўна, кажу ёй, возьме верх над крыўдаю. Жыццё ў нас цяперака такое.

Я не памятаю, што адказаў Клянковай. Нешта, відаць, банальнае, бо не запомнілася. Ды тут і не патрабаваліся нейкія асаблівыя словы. Усё, што ў той час запаўняла думкі і пачуцці жанчыны, было гранічна ясна і ім абедзвюм, і мне. Адно засталося ў маёй памяці назаўсёды: пачуццё, якое ахапіла тады мяне,— на душу мне сышла ясная раўнавага, якой я ў штодзённых клопатах даўнавата не чуў.

Пад’язджаючы да свайго прыпынку, жанчыны загадзя падняліся і падышлі да выхада. Клянкова стаяла роўна, трымаючыся рукой за біла пярэдняга сядзення. Аўтобус затармазіў, дзверы расчыніліся, і яна лёгка ступіла на прыступку.

Гапоненка сустрэў мяне стрымана. Перакінуліся словамі пра жыццё-быццё, пра надвор’е. Пра рыбалку ён не заікнуўся нават, быццам і не было ў нас ніякай дамоўленасці наконт яе. Я, счакаўшы крыху, сам памкнуўся нагадаць яму тое, што ён некалі мне так ахвотна прапанаваў. Думаў, цяпер яна, рыбалка, можа як ніколі раней, будзе дарэчы: седзячы за вудамі, якраз і пагаворым пра тую недарэчную судовую справу, абмяркуем яе з усіх бакоў. Павінен жа ён, у рэшце рэшт, усвядоміць, што несправядлівасцю ў адносінах да Клянковай перш-наперш паклаў брудную пляму на сваё сумленне. Я намякнуў здаля:

— А надвор’е цудоўнае ўстанавілася.

Гапоненка нервова перасмыкнуў вуснамі. Адразу здагадаўся, куды я хілю.

— Няма мне часу па рыбалках ездзіць,— адрэзаў.— План трэба выконваць. У цябе — іншая справа. Ты свой ужо, напэўна, перавыканаў. 3 таго сотню, з таго дзве…— Гаварыў адрывіста, рэзка. Аднак у ягоных словах чуліся роспач і заклапочанасць, ён быццам апынуўся на скрыжаванні і цяпер не ведае, куды ісці далей.

Гаворкі ў нас не атрымалася.

— Бывай.— Я падняўся з крэсла.

Гапоненка нічога не адказаў мне, толькі зрабіў такі рух, быццам памкнуўся падаць руку. Але не падаў, павярнуў галаву да шырокага акна, за якім гула вуліца, пазіраў кудысьці далёка-далёка. Потым ён таропка дастаў папяросу, чыркануў запалкай раз, другі, трэці, зламаў яе і стаяў, трымаючы незакураную папяросу ў губах. Паўза была напружаная, і яна, здавалася, нешта няўлоўна перамяніла ў ім.

Нарэшце ён паглядзеў на мяне, іншым голасам, цішэй, сказаў:

— Так, часу няма.

Выйшаўшы ад Гапоненкі, я ў калідоры сустрэўся з Бабчанком. Ён, прыгнуўшы крутыя шырокія плечы, бег са сваёй цёмна-зялёнай папкаю. Відаць, да дырэктара на даклад. Параўняўшыся са мною, прыпыніўся, хуценька азірнуўся і таямніча прашаптаў:

— Івану Ігнатавічу ўчора на партыйным бюро за Клянкову вымову далі.

Не ведаю, як атрымалася, што я не стрываў. На той час са мною ўпершыню такое здарылася. Я з непрыхаванай злосцю, зычней, чым гаварыў заўседы, выгукнуў:

— А табе? — Вокліч мой прагучаў на ўвесь калідор.

Бабчанок не стушаваўся, не пакрыўдзіўся за маю непрыязнасць. Паглядзеў на мяне спакойна, адказаў так, як гаворыць чалавек пра тое, з чым ужо даўно звыкся:

— I мне ўляпілі. Таксама вымову. Бачыце, як атрымліваецца: начальнік вінаваты, а стрэлачнік адказвай…

Мусіць, у маіх вачах ён убачыў штосьці больш рашучае, чым злосць, бо адступіў убок, даючы мне праход, хаця і так не стаяў на дарозе. Сам не зрушыўся, пакуль я не пайшоў. Быццам яго адразу скавала нейкая нечаканая думка.

Надвячорак быў ясны, ціхі. У высокім блакітным небе — ані хмурынкі. Залацістае святло заходзячага сонца квола трымцела на белых і светла-шэрых сценах дамоў, на шыбах вокнаў.

Дадому я ішоў пешкі. Маўклівы і засяроджаны. Успамінаў то Гапоненку, то Бабчанка. I раптам дужа пашкадаваў, што ім не давялося пачуць тую размову ў аўтобуее.

ЗДЫМАК У ГАЗЕЦЕ

Была пара, калі людзі вярталіся з палёў і ферм. Я сядзеў на лавачцы каля бацькоўскай хаты, любаваўся барвовымі гваздзікамі ў агародчыку. Яны, здавалася, аж палалі.

— Ну, добры дзень, вучоны юрыст,— яшчэ здаля прабасіў дзед Логвін.— На перадых прыехаў? Яно і добра, што прыехаў. У вёсцы, асабліва ля бору каторая, паветра гаючае, не раўня гарадскому.

3 той пары, як я апошні раз бачыў дзеда Логвіна, прайшло з паўдзесятка год, а ён амаль не змяніўся. Па-ранейшаму задзірыста тырчалі вялікія вусы, не вянуў ядраны румянец на шчоках, не бляклі вочы. Толькі кучаравая густая барада была ўжо не рудая, а нейкая пярэстая.

Па вуліцы прамчалася запрэжаная шустрым вараным канём падвода. У сухой сіняве надвячорка колы тарахцелі весела і заўзята. Адзін за адным пранесліся тры грузавікі.

— Па пшаніцу паехалі,— праводзячы іх позіркам, зазначыў стары.— Зірні, якая ўрадзіла! — Яго тоўстыя парэпаныя пальцы далікатна трымалі вялікі гранёны пшанічны колас.

— А скажы мне, вучоны юрыст, чаму так баяцца парушальнікі таварыскага, ну, словам, калгаснага суда? — праз мінуту без усялякай сувязі з папярэдняй размовай спытаў дзед Логвін.

Стары ўсіх спецыялістаў у калгасе называў вучонымі — вучоны аграном, вучоны заатэхнік, вучоны інжынер… Мусіць, таму і мне ён надаў такі высокі ранг — вучоны юрыст.

Я з адкрытай цікавасцю пазіраў на дзеда.

— А я так разумею,— не дачакаўшыся адказу, працягваў ён.— Скажам, калісь, як правініўся каторы,— кайстру з сухарамі за спіну ды ў раён. Там яму зачытаюць прысуд — і пайшоў па етапу. А вернецца з турмы, дык быццам ён пацярпеўшы ўжо які, пакутнік. Так што некаторыя і спагадаюць яму. Цяпер не тое. Цяпер, словам, няхай перад людзьмі, між якіх рос і дужэў, папацее ад сораму. Балюча за памылку сорам грызе таго, хто сумлення не страціў,— як зубамі. Вунь ён, Кастусь, аж пазелянеў, акаянны, ад нуды.— Дзед кіўком паказаў на высокага плячыстага хлопца, што павольна сунуўся па той бок вуліцы.

— Ён што — пшаніцу ўкраў? — спытаў я.

— Ну што ты! — абурыўся дзед.— Кастусь не злодзей. Пасварыўся з Грабілкам, з кладаўшчыком, і кулаком яго. А хто ж за такое даруе? Калгасны суд судзіць бузацёра будзе. У суботу.

— Гэтай справай, мусіць, павінен народны суд заняцца, калі так. Падобна, што тут хуліганства. Кастусю вашаму, каб перавыхавацца, трэба спазнаць цяжар пакарання.

Памаўчалі. Дзед Логвін задумаўся.

— Вельмі да машын здатны хлопец. Вясной трактарыстам прызначылі — дык аж падскочыў ад радасці, аж засвяціўся ўвесь, дзе тое і рабацінне з твару падзелася. Нягожа ад машын адрываць яго.

Дыскуціраваць з ім у мяне не было ахвоты. Я зірнуў на гадзіннік.

— Што, вячэраць пара? — усміхнуўся дзед.— То ідзі, вучоны юрыст, за стол таксама спазняцца нельга.— Ён развітаўся і пайшоў лёгкай спружыністай паходкай.

Гісторыя з Кастусём мяне зацікавіла. У суботу ўвечары я прыйшоў у клуб, дзе адбываўся суд.

Месца старшыні суда займала невысокая ў сіняй клятчастай сукенцы жанчына. На яе смуглявым твары ледзь выступаў румянец. Строгія былі вочы, строгія губы — яны, здавалася, не маглі смяяцца. Але падрэзаныя чорныя валасы, што хваліста падалі на плечы, роўныя паўкруглыя бровы і пушыстыя вейкі надавалі жанчыне нешта дзявочае. Абапал яе сядзелі незнаёмы мне мужчына сярэдніх год і дзед Логвін. Дзед быў у новай, белай, вышытай васількамі сарочцы, валасы гладка зачэсаны.

Ад суседа, з якім сядзеў побач, я даведаўся, што старшынёй суда была выкладчыца літаратуры Марыя Фёдараўна Ясонава.

Кастусь Аляшкевіч гаварыў неахвотна, на пытанні адказваў скупа.

— Ударыў, прызнаюся. Толькі не цягніце каніцель, судзіце хутчэй,— паўтараў ён упарта.

Дзед Логвін роблена кашлянуў у кулак. Яму, відаць, не цярпелася нешта сказаць. Але без дазволу настаўніцы ён не адважваўся.

— Усё ж за што вы ўдарылі Грабілку? — каторы раз пытала яна.— Раскажыце суду, не скрывайце.— Гаварыла нетаропка, круціла ў тоненькіх пальцах аловак — хвалявалася.

Кастусь злосна паглядзеў на яе.

— Нахабны ён вельмі, таму і ўрэзаў.

Дзед Логвін паківаў галавой.

— За нахабнасць, гаворыш, пакараў? — атрымаўшы, нарэшце, дазвол, спытаў ён.— А калі, напрыклад. і ён цябе нахабнікам лічыць, тады што? Тады і ён хае права пад дых табе?

— Дык вы б і самі, дзед Логвін…— раптам успыхнуў Аляшкевіч.— Не стрывалі б самі, каб вас хто конскім хвастом абазваў. А ён як што, дык на мяне — выхлапная труба.— Кастусь аж пачырванеў ад узрушанасці.— I па-рознаму потым, па-рознаму…

Касматыя бровы дзеда Логвіна ссунуліся над пераносіцай, пальцы палезлі ў бараду.

— Па закону дзейнічай, калі так. А то кулакамі пудовымі абзавёўся, а на розум не разжывешся.

— Дык жа мяне крані за жывое — я вогненны раблюся.

— Словам, маладзец, добра робіш — так?

Кастусь зірнуў на суддзяў, схіліў набок галаву і з гэтага становішча пільна пазіраў на Ясонаву.

Як дапытвалі пацярпеўшага Грабілку, Аляшкевіч сядзеў, бы скамянелы.

Грабілка, маленькі, хударлявы, быў у новых сініх галіфэ і хромавых ботах з доўгімі халявамі. Стаяў, шырока расставіўшы ногі. Адкінуў рукі за спіну, выпнуў жывот і падазрона сачыў за Кастусём.

— Сустрэў гэты разбойнік мяне і выскаляецца: «У пшанічцы ўсё купаешся?» А я — што, маўчаць буду? Які ж я злодзей? Хто мяне злавіў? — Ён памыляў тонкімі губамі, быццам нешта смакуючы, і кінуў: — Не злоўлены — не злодзей, кожнаму вядома…

Кастусь раптам насцярожыўся, зірнуў на акно. 3 вуліцы даносіўся гул матора. Прамчалася машына, разразаючы цемру святлом фар. «Пшаніцу возяць»,— падумаў я, успомніўшы словы дзеда Логвіна. Пра Кастуся неяк не падумаў — чаго ён так страпянуўся?

Я быў упэўнены, што суддзі перададуць справу ў пракуратуру, каб правесці расследаванне і прыцягнуць Аляшкевіча да крымінальнай адказнасці. Быў упэўнены і тым не менш чамусьці не здзівіўся, калі настаўніца абвясціла: «Грамадскае ганьбаванне…»

Выходзячы з клуба, я сутыкнуўся з дзедам Логвінам.

— Словам, вучоны юрыст, самі, калгасам, будзем Кастуся ад брыдоты адвучаць,— сказаў ён і крануў за руку Ясонаву, што ішла побач з ім.— Ты, Марыя Фёдараўна, ведаеш гэтага чалавека? Гэта Мані-цялятніцы сын, юрыст.

Дадому нам з Ясонавай было па дарозе, і мы пайшлі разам. Далёка на паўнеба бліскалі зарніцы. I тады на міг з цемры выскаквалі абмытыя дажджом дрэвы пад вокнамі хат, слалася шырокая вясковая вуліца.

Марыя Фёдараўна расказвала мне пра вёску — як яна абнаўляецца і прыгажэе. Успомніла і пра цагляныя дамы на Зарэчнай вуліцы, і пра камбінат бытавога абслугоўвання, што ўзнік на месцы ранейшай царквы, і пра кнігарню. Усё гаварыла-гаварыла… Гэтая яе прыўзнятасць пакрысе пачала захмарваць мой настрой: няўжо яна так хутка адключылася ад таго, чым нядаўна жыла,— нялёгкага і складанага? Ці ёй усё роўна, як будзе далей?

Я хацеў завесці пра гэта гаворку, і мне не цярпелася пачаць яе хутчэй. Выбраўшы нарэшце момант, я спытаў:

— Як жа атрымалася? Аляшкевіч учыніў сур’ёзнае злачынства і, можна сказаць, лёгкім спалохам абышоўся.

Ясонава адказала не адразу.

— Чалавек, Міхаіл Пятровіч, як вам вядома, ні ў добрым, ні ў дрэнным не ўвесь. Аб гэтым калісь Максім Горкі трапна сказаў. Вы ж таксама, напэўна, прыкмецілі, што тварылася ў душы ў хлопца. Мы паверылі яму.

Пры ўспышцы я ўбачыў яе спакойную ўсмешку. Марыя Фёдараўна чамусьці азірнулася, затрымала погляд на ярка асветленых вокнах клуба.

— Моладзь танцуе. Вы танцаваць любіце? — спытала нечакана.

«Што гэта яна — забаўляецца са мной?» — зазлаваў я і рэзка адказаў:

— Яшчэ як! — у душы варухнулася непрыхільнасць да яе.— Сёння, Марыя Фёдараўна, як мне здалося, быў той выпадак, калі публічнай уладзе належала вырашаць справу. А вы вось так…

Яна хутка павярнулася да мяне, быццам спытала: як — вось так?

— Даруйце, але ж так вось, па-школьнаму…— Мусіць, таму, што адчуваў яе нейкую перавагу над сабой, гэтыя словы я сказаў з ноткамі высакамернасці.

— Учора я прачытала ў газеце вершы аднаго рабочага пра глушцоў. Дзівакі птушкі сабраліся на сваім нядаўнім такавішчы. Заплюшчылі вочы і затакавалі. А калі «ранак ссунуў фіранку чорную», убачылі, што сядзяць на плошчы Піянернага горада. Цудоўны верш…— Марыя Фёдараўна задумалася, крыху памаўчала і працягнула мне руку: — Бывайце здаровы, Міхась. Рада была сустрэцца з вамі. Гэта ж столькі не бачыліся…— У голасе яе былі крыўда і дакор.

Даўно мяне ніхто так не называў. Для блізкіх быў я цяпер Міша, а для ўсіх астатніх — Міхаіл Пятровіч ці «грамадзянін суддзя». I вось зноў — Міхась… Ад гэтага адзінага слова павеяла на мяне нечым бясконца дарагім, быццам усміхнулася мне цудоўнай усмешкай светлае маленства. Я нават забыўся папытаць, пры чым тут верш пра глушцоў. Пільна прыгледзеўся да настаўніцы, спытаў, адкуль яна ведае мяне.

— I вы мяне ведаеце,— адказала яна цішэй, з сумам.— Я — Маша. Ну, тая самая Маша… Памятаеце? Тады маё прозвішча было — Гардзіенка.

Маша Гардзіенка…

Гэтае імя мне адразу нагадала незабыўны выпадак, які здарыўся ў маленстве.

…Мароз вывеў на вокнах мудрагелістыя ўзоры, развесіў на дрэвах сярэбраныя карункі інею. Блішчаў, іскрыўся на сонцы снег. Гаманлівымі гуртамі вярталася са школы дзятва. Дзед Логвін, мінаючы нас, туга нацягнуў лейцы, моўчкі хітравата ўсміхнуўся ў бараду. Гарачы стаеннік па-лебядзінаму выгнуў шыю, нецярпліва затупаў тонкімі доўгімі нагамі. Мы з віскам і рогатам кінуліся на сані. Як уселіся, Маша спытала ў мяне:

— Ну чаму ты, Міхась, злуешся? Хіба я вінавата, што мяне пахваліла настаўніца, а цябе — не? Злуешся, а я ніякая не выскачка.

Яе вочы блішчалі, як сняжынкі на сонцы. Я нічога не адказаў ёй, а як толькі стаеннік ірвануў з месца — штурхнуў у спіну. Яна потырч паляцела ў сумёт. Дзед Логвін сядэеў у перадку саней і не бачыў гэтага, таму і не сагнаў мяне самога.

Павячэраўшы, я ўзяўся вастрыць свае канькі. Крыху пашарпаў напільнікам і шпурнуў іх пад печ, стаў чытаць «Рабінзона Круза». За доўгі вечар я перагарнуў усяго некалькі старонак. Незразумелае трывожнае пачуццё выбіла мяне з раўнавагі, закруціла мае думкі. У іх былі і спагада дзяўчынцы, і дакор сабе самому, і яшчэ нешта нязвыклае, пакутлівае. Неўзабаве Маша кудысьці пераехала — яе бацьку-настаўніка прызначылі дырэктарам школы ў іншай вёсцы. 3 той пары яснавокую дзяўчынку з чорнымі косамі я больш не бачыў. Толькі калі бязлітасная памяць іншы раз нагадвала пра яе, даймала нейкая застарэлая нязгасная прыкрасць.

I вось — неспадзеўка. Я, здзіўлены і збянтэжаны, маўчаў.

— Да пабачэння, Міхась,— пачулася ад веснічак.

Я хацеў нешта сказаць Марыі Фёдараўне, але так і не знайшоў патрэбных слоў.

Потым я доўга сядзеў на лавачцы ля бацькоўскай хаты. То чуў, як дзед Логвін вёў разважлівую размову пра жыццё, то добразычлівая пакрыўджаная Маша і ўсхваляваная шчырая Марыя Фёдараўна стаялі перад вачамі. Думы-ўспаміны пераскоквалі з аднаго на другое: то пра дзяцінства, то пра цяперашняе. Здавалася, канца ім не будзе. Прыгадаўся суд над Аляшкевічам. Тады чамусьці нечакана вывернуўся ўспамін пра тое, што надарылася перад самым ад’ездам у водпуск.

Вечар. За акном аўтобуса цячэ сіняе святло. Я еду на завод растлумачваць новы закон.

А за маёй спіной нехта малады бубніць:

— У мяне. брат, аж сарочка да лапатак прыліпла. Ці то ад сораму, ці ад злосці ўпарыўся. Зменшчык мой Грышка Брэль быў ужо не дружбак для мяне, а суддзя. Сядзіць за сталом — і погляд у яго нейкі судзейскі стаў, і голас. «Думаеш, кажа, калі за адным станком стаім, дык паслабка ад мяне будзе? Не будзе. Давай слова, што больш не станеш бузацёрыць». Ты чуў, які ён — Грышка? Я яго, здаецца б, растрыбушыў — ну толькі што, перад судом, закурыць у мяне прасіў, а сам які? А з усіх куткоў хіхікаюць, кепікі падпускаюць: «Так яго, сябрука свайго закадычнага, добра падпячы, хай ведае, з кім сябруе…» Цяпер Грышка — зноў дружбак. Працуем разам, спаборнічаем. От, брат, як бывае. Дзіўна, праўда ж?

Я азірнуўся. За мной сядзелі два чубатыя чарнявыя хлопцы. У аднаго з іх на пінжаку чырванеў значок ударніка камуністычнай працы. Потым я ўсю дарогу разважаў: якога ж з тых чубатых, ударніка ці другога, абразуміў дружбак-суддзя?

Даўно ўжо не ўспыхвалі зарніцы. 3 пасвятлелага неба мігатліва пазіралі зыркія летнія зоры. Сціхлі песні і залівістыя гукі гармоніка, што разносіліся ў наваколлі, калі расчыняліся дзверы клуба. Бралася за золак. Мацней запахла гваздзікамі і яблыкамі. «Ці не час табе, адпускнік, класціся спаць?» — пакпіў я з сябе. У тую мінуту, як ступіць за парог, мяне раптам кальнула: «А вершам гэтым яна хацела сказаць, што ты, таварыш суддзя, бы той глушэц, такуеш з заплюшчанымі вачамі». I прыкрасць, і нейкі салодкі сум, і незразумелая ўзнёсласць ляжалі на душы.

Водпуск мой заканчваўся, і назаўтра я развітаўся з роднымі мясцінамі. 3 таго часу заўсёды ў пісьмах да маці перадаваў прывітанні Марыі Фёдараўне і дзеду Логвіну. Аднаго разу папрасіў яе, каб напісала, як паводзіць сябе Кастусь Аляшкевіч. Але адказ на гэта атрымаў раней, чым пісьмо.

У рэспубліканскай газеце я пабачыў фотаздымак карэспандэнта БелТА. Перадавы трактарыст раёна Кастусь Аляшкевіч араў поле. Мне тады падумалася, што не шкодзіць іншы раз павучыцца і ў таго, каго табе самому закарцела павучыць. Як мне тады на таварыскім судзе… Адтуль, дзе праўда, заўсёды ідзе добрая навука.

ЖЫВІЦА

Начальнік канвоя, стройны чарнявы старшына міліцыі, бойка далажыў, што Грозны ў суд дастаўлены. Знізіўшы голас, ён задаволена, як жаданую прыемную навіну, паведаміў:

— Сёння адпеты злачынец у гуморы. Кажа, бацьку роднага так не любіў, як любіць суддзяў. I смяецца.

Злодзей-рэцыдывіст Андрэй Пушкарэвіч, па мянушцы Грозны, знаходзіўся за невялікай загародкай з точанымі стаякамі, дзе ў час суда ўтрымліваюцца арыштаваныя. Ён ужо двойчы судзіўся за кватэрны крадзеж. Цяпер абвінавачваўся, што ўкраў дзве тоны бульбы — перавозіў з калгаса на крухмальны завод і адзін рэйс завярнуў «налева».

На папярэднім следстве ён не прызнаў сваёй віны. Патрабаваў, каб яго вызвалілі з-пад арышту, буяніў, адмовіўся даваць паказанні. «Замкнуў» рот — пракалоў вострым дроцікам губы і скруціў канцы.

Цяпер ён сядзеў ціхмяны, спакойны, быццам быў само ўвасабленне рахманасці і дабраты. Калі слухаў абвінаваўчае заключэнне — не паварухнуўся. I тут, у судзе, ён заявіў, што невінаваты. Таму вырашана было спачатку заслухаць сведак.

Першай выклікалі сведку Гаўрылаву. Яна падышла неяк асцярожна, павольна пасоўваючы нагамі — бы ступала па кладках. У куточках губ яе трымцела дзёрзкая гаркаватая ўсмешка. Бойка агледзеўшы кожнага, хто сядзеў за судзейскім сталом, Гаўрылава прыгладзіла кучаравую пасму валасоў, што звесілася над вокам.

— Бульбу я купіла, правільна. А вось у каго — не пазнаю, не прыкмеціла.— Гаварыла яна, як і ішла,— нетаропка, спасцярожліва. I крыху напеўна. Голас у яе быў прыемны, мяккі. Жанчына, відадь, добра ўсведамляла гэта і старалася надаць яму яшчэ больш прывабнасці, вымаўляла словы так, быццам хацела выказаць ціхае здзіўленне.

— Падсуднага вы калі-небудзь сустракалі?

Яна пільна паглядзела на Пушкарэвіча, начэрненыя бровы яе таргануліся.

— Здаецца — не. А можа, і сустракала, ды міма прайшла. Ці ж мала іх, такіх прыгожых ды ладных, на свеце? — Недарэчна рагатнула — відаць, думала, што адказала вельмі дасціпна.

— Выбачайце, чаго вам смешна?

Ухмылка імгненна знікла з твару Гаўрылавай. Ён зрабіўся жорсткім і непрыемным.

— Падумайце, можа, успомніце.

— Не вымагайце, грамадзянін суддзя. Сказана — не бачыла,— азваўся падсудны. У яго расшыраных зрэнках бліснулі халодныя іскры.— Няхай запісвае ў пратакол.— Ён кіўком галавы паказаў на сакратарку.

— Падумала, не сустракала,— прапела Гаўрылава. Яна ўжо астыла ад непрыязнай узрушанасці, у куточках губ зноў трымцела дзёрзкая гаркаватая ўсмешка. Было зразумела: іншага, калі і крывіць душой, яна не скажа — зараклася на гэтыя словы.

Наступным даваў паказанні Ілья Калеснік. Ён быў жылісты і сухі, з завостраным тварам. Стаяў прыгорбіўшыся і ўсё паціраў далонямі. Церане — апусціць рукі, церане — апусціць.

— Няхай не прытвараецца, бульбу ён прывёз маёй суседцы.— Калеснік паказаў вачамі на падсуднага.— Хацеў гэта я, паабедаўшы, задрамаць, ды ўдзень які сон — унукі не далі. Дык я выйшаў у сад. Стаю, значыцца, у садзе — сліву разглядаю, а тым часам да Гаўрылавай у двор — машына. Развярнулася і задам да самых сянец. Ён мігам выскачыў з кабіны, адкрыў борт…

— Заткніся,— пагрозліва прасіпеў Пушкарэвіч.

Сведка заплюскаў вачамі, з мінуту маўчаў ад разгубленасці.

Праз адчыненую фортку заляцела аса. У старожкай цішыні чуваць было, як яна, тыцкаючыся ў шыбы, гудзела сярдзіта і заўзята.

— А ты, відаць, злы, як тая вунь аса,— сказаў Калеснік.— Не злуйся, не трэба за праўду злавацца.

Ён зноў паўтарыў свае паказанні.

Дапыталі іншых сведак. Пракурор Павел Іванавіч Здараўцоў у парадку дапаўнення судовага следства звярнуўся да Пушкарэвіча:

— Яшчэ раз растлумачваю вам, падсудны: чыстасардэчнае прызнанне віны змякчае пакаранне. Можа, раскажаце праўду?

Павел Іванавіч, малодшы саветнік юстыцыі з вялікімі зоркамі на пятліцах форменнага кіцеля, выглядаў стомленым. Сказаўшы гэтыя словы, ён адкінуўся на спінку крэсла і чакаў адказу. На другой ад загародкі лаўцы, скрыжаваўшы рукі на грудзях, сядзела маленькая хударлявая жанчына — маці падсуднага. Вочы яе, калі загаварыў пракурор, знерухомелі. Яна быццам нешта ўспамінала, цягнула з закуткаў памяці і ніяк не магла выцягнуць. Як ён змоўк, жанчына павярнулася да сына, аж падалася ўся да яго, і нема маліла аб нечым нязводным позіркам.

Пушкарэвіч устаў не спяшаючыся, абапёрся рукамі на поручні загародкі. На маці не глянуў. Цёмныя вочы калюча пазіралі на Паўла Іванавіча.

— Вы, грамадзянін пракурор, новенькае што-небудзь сказалі б. Можа, што пра амністыю чуваць? — Глытнуў сліну.— А папаша правільны, відаць, чалавек, справядлівы, відаць. Толькі памыліўся ён, не я прывозіў бульбу. Вядома, з-за слівы можна і не ўгледзець добра — галлё. Слушна, папаша? — Ён пашукаў вачамі Калесніка.

— Пад свой бок — слушна. Сліва — што, сцяна? — Калеснік устаў.— Скажы, што каб не ўнукі, дык наўрад ці ўбачыў бы. Іч, як мыла, выслізгвае.

Пракурор задаваў пытанні — вострыя, трапныя, няўмольныя.

— Вы, падсудны, сказалі: прыёмшчык крухмальнага завода на ўсіх накладных распісаўся, што атрымаў бульбу, ды адну накладную вы згубілі. Таму і значыцца па дакументах, што на дзве тоны здалі бульбы менш, чым атрымалі ў калгасе. Гаварылі?

— Згубіў — і цяпер гавару.

— Але ж там,— Павел Іванавіч паказаў на крымінальную справу на судзейскім стале,— падшыта накладная, на якой няма роспісу прыёмшчыка. У куфэрку вашага «газона» знайшлі яе. Не здавалі бульбу?

— Грамадзянін пракурор, без мяне такіх накладных можна навыпісваць, колькі захочацца начальніку міліцыі.

— А на той — ваш подпіс: «Атрымаў Пушкарэвіч». Адкрыем восемдзесят сёмы аркуш справы, паглядзім подпіс… Што — не трэба? Чаму?

— Ну, як дасцё свае акуляры, дык адкрывайце, паглядзім. А без акуляраў не разбяру, ці падроблены подпіс, ці мой.

— Не фанабэрцеся, Пушкарэвіч, сур’ёзна адказвайце.

— Я ўсё сказаў сур’ёзна. А калі хочаце, магу і сур’ёзней.

— У мяне больш няма пытанняў.— Пракурор нешта падкрэсліў у сваім дасье. На яго высокі прамы лоб упала рудая пасма. Светла-шэрыя пільныя вочы пазіралі з-за акуляраў задумліва. Погляд не пасаваў да рэзкага голасу, які нядаўна ўладарыў у зале.

I раней я неаднойчы бачыў Паўла Іванавіча такім — незвычайна засяроджаным, паглыбленым у свае думкі да самазабыцця. Тады мне іншы раз чамусьці здавалася, што гэты непахісны, строгі ахоўнік законаў дома па вечарах тайком ад усіх ці то стварае музыку, ці вершы піша. Я неяк сказаў яму аб гэтым. Ён рассмяяўся, а вочы яго зрабіліся яшчэ больш задумлівымі.

Калектыў аўтабазы, дзе працаваў Пушкарэвіч, прыслаў у суд грамадскага абвінаваўцу — шафёра Сцяпана Барсукова. Прадстаўнік калектыву выступаў у спрэчках першым.

— Давай, салажонак, павішчы, павучы, як жыць,— пагардліва скрывіў губы Грозны, калі ён устаў, каб сказаць сваю прамову.

Барсукоў бліскучымі вачамі павёў па зале.

— Што я магу сказаць, грамадзяне суддзі? Зганьбіў гэты чалавек нашу перадавую аўтабазу.— Ён рэзка паказаў рукой у бок загародкі.— Абяцаў, што сумленна будзе жыць, і ашукаў. Мы ж табе, Пушкарэвіч, паверылі, новую машыну выдзелілі. Работай, давай план. А ты што? Ты дабіў яе, хоць у капіталку пасылай. I зноў жа з бульбай. Дакументы — яны не хлусяць. Грамадзянін суддзя вось тут зачытваў іх. Загрузіў ты ў калгасе пяць машын, а на завод адвёз чатыры. Дзе пятая? А наконт подпісу — дык тут таксама зачытвалі заключэнне экспертызы. Твой подпіс.

«А гэты таксама музыку стварае?» — нечакана злавіў я сябе на думцы. Здзівіўся, што падумаў пра гэта сур’ёзна. У судзе, напэўна, пра ўсё ў першую чаргу імкнешся сур’ёзна падумаць.

— Я пытаю ў цябе, Пушкарэвіч, як ты мог так зрабіць?

— Змоўкні, гад! — Грозны ўскочыў, засоп. I тут ён хістануўся, ловячы рукамі поручні.— Доктара...

Маці яго застагнала. Па зале пракаціўся трывожны гул.

Быў абвешчаны перапынак. Пушкарэвіча завялі ў мой кабінет, далі вады.

Судова-медыцынскі эксперт Парфен Якімавіч Дзякаў працаваў у паліклініцы на прыёме. Паліклініка знаходзілася непадалёку, і ён хутка з’явіўся ў суд. Грозны скоса глянуў на яго. Парфен Якімавіч страсянуў тэрмометр, паглядзеў, ці спала ртуць, і, усунуўшы яго Пушкарэвічу пад сарочку, чамусьці папярэдзіў:

— Не ўпусці.

— Табе, морда, шкада градусніка? Дык я яго з’ем.

Грозны выхапіў з-пад пахі тэрмометр і піхнуў яго ў рот, сутаргава глытнуў. Начальнік канвоя недарэчна закрычаў:

— Чаму парушаеш? Адставіць!..

Пушкарэвіч хрыпла зарагатаў, погляд яго гарэў лютасцю.

Гэтая прыкрая падзея глыбока ўразіла ўсіх. Было да болю ніякавата і крыўдна. Навошта такая бязглуздая жорсткасць і да сябе, і да людзей?

— Калі градуснік цэлы — выратуем,— паўтараў Парфен Якімавіч, камечачы ў руках кардонны футараз з-пад тэрмометра.— Абы толькі ртуць не разышлася па страўніку, дык выратуем.

Начальнік канвоя, расчырванелы і спацелы, то чамусьці кранаўся казырка шапкі, то абцягваў кіцель. Але Пушкарэвіч не звяртаў увагі ні на яго, ні на Парфена Якімавіча. Ён пераводзіў позірк з мяне на пракурора, і скрозь застылую зларадную ўсмешку на яго твары, скрозь лютасць у цёмных вачах прабівалася нейкая непераадольная нясцерпная туга. Зрэнкі блішчалі, як дзве застылыя кроплі.

У той дзень я больш нічога не мог рабіць. Застаўшыся адзін, папрасіў сакратарку, каб адшукала ў архіве ранейшыя крымінальныя справы на яго. Потым доўга перагортваў пажоўклыя старонкі. 3 іх адзін за адным паўставалі ўчынкі дзёрзкага легкадумнага хлапчука, падзеі яго крымінальнай хронікі.

Былі калісьці і ў Андрэя Пушкарэвіча добрыя захапленні. Любіў ён гуляць у валейбол, азартна кідаўся да мяча. Аднойчы, калі хлапчук з’явіўся на валейбольнай пляцоўцы, яго шлёгнуў вокрык: «А ну каціся адсюль, двоечнік». Стараста класа схапіў яго за каўнер, даў каленам пад зад. Пасыпаліся насмешкі. Андрэй залез на тын і доўга сумным позіркам сачыў за гульнёй. Потым, пакрыўджаны і злы, адправіўся ў горад. Бадзяўся па вуліцах, зазіраў у магазіны, кідаў у скверы каменьчыкі, цэлячыся ў дрэвы і ў птушак. Каля кінатэатра падышоў да яго падлетак Сяргей Смалянчук.

— Кіно паглядзець хочаш?

— Грошай няма.

Смалянчук смешна паказаў язык, падміргнуў падбітым вокам і ўціснуўся ў натоўп ля білетнай касы. Андрэй бачыў, як ён спрытна двума пальцамі выцягнуў з кішэні ў хлопца грошы. Пасля сеанса Смалянчук сказаў:

— Вучыся, салажонак, пакуль я з табой.

Назаўтра каля кінатэатра яны зноў сустрэліся.

— Цяпер твая чарга,— Смалянчук паказаў вачамі на старую з кніжкай пад пахай.

— Баюся.

— Сачкаваць? Глядзі, без зубоў застанешся.

I Пушкарэвіч пайшоў. Потым ён стаяў воддаль і назіраў, як старая разгублена ўглядалася пад ногі сабе і мармытала:

— Дзе ж яны падзеліся? Мусіць, у кнігарні згубіла…

Увечары хлапчукі сядзелі ў закусачнай. Заказалі віна. Афіцыянтка паглядзела на іх падазрона, спытала:

— Плаціць у вас ёсць чым? Давайце грошы, бо не прынясу.— Паставіўшы на стол напоўненыя шклянкі, яна дакорліва паківала галавой: — Вам бы ў школе задачы рашаць, а не ў закусачных ацірацца. Не я ваша маці…

У той вечар сп’янелы Пушкарэвіч на вуліцы брыдкасловіў, чапляўся да прахожых і ўпершыню спазнаўся з міліцыяй. Выклікалі ў міліцыю і яго бацьку. Той моўчкі слухаў дакоры, што не глядзіць за сынам, згодна ківаў галавой, а выходзячы, зазначыў:

— Дзіця… Падрасце — паразумнее.

I дзіця «паразумнела».

…У той жа дзень на аперацыйным стале хірург дастаў са страўніка Пушкарэвіча цэлы тэрмометр.

Суд адбыўся праз паўтара месяца. Былі тыя ж гарачыя напорыстыя пытанні пракурора Паўла Іванавіча, тая ж палымяная прамова грамадскага абвінаваўцы Сцяпана Барсукова. Але Грозны яго ўжо не слухаў, хмурыўся, быццам Барсукоў перашкаджаў яму ўтрымаць нейкую сваю думку. Цяжка прыжмурыўшыся, ён глядзеў на Гаўрылаву.

На другой ад загародкі лаўцы на ранейшым месцы сядзела ціхмяная маці.

Прысуд Пушкарэвіч выслухаў спакойна.

— Іншаму не шанцуе, калі чорны кот дарогу перабяжыць, а мне, наадварот,— з рыжымі небяспечна сустракацца,— выскаліўся, як я прачытаў прыгавор.— Вялі сюды — дык ён, гад, перад самымі нагамі прашмыгнуў. Такі аж мядзяны, як вось грамадзянін пракурор, не раўнуючы.

Я чамусьці адразу зірнуў на яго маці. Плечы жанчыны ўздрыгвалі, выцвілыя вочы затуманіліся, імжэлі расінкамі слёз. Мне здавалася, што я чуў, як ірвалася і крычала яе душа.

***

3 досвітку да позняга вечара над вуліцай вісіць грачыны тлум. Неўтаймаваныя птушкі, узлятаючы над вялізнай таполяй, шырока махаюць крыламі, заклапочана выбіраюць месца, дзе лепш звіць гнёзды. Іншыя ўжо выбралі і цяжкімі масіўнымі дзюбамі адломваюць галінкі. Андрэй стаіць, задраўшы галаву, назірае за гракамі. Сонца вырвалася з-за хмары, залатымі пырскамі хлынула ў вочы. Ён прыжмурыўся, апусціў галаву. Насупіўся, упарта сціснуў губы. 3 мінуту раздумваў і рашуча ступіў на ганак.

Праз акно я ўбачыў яго яшчэ здаля, як ён толькі вывернуўся з завулка. У кабінет Андрэй увайшоў, не спытаўшы дазволу. Шырока расчыніў дзверы, борзда пераступіў парог, прывітаўся. Упяў вочы, бы двухстволку на мяне наставіў.

— Работу давайце, начальнік. Інакш я за сябе не ручаюся, зноў нараблю вам клопату.

У прыгорбленай постаці адчувалася скаванасць. Ён рэзка, быццам баднуў некага нябачнага, кіўнуў галавой. Відаць, нешта ў маіх паводзінах здалося яму падазроным, бо ён з’едліва сказаў:

— Што, начальнік, няма ахвоты пагутарыць са мной? А мне дык прыемна адвесці душу з дабрадзеем. Столькі ж не бачыліся!..— Скрозь яго злосную іронію, скрозь порсткі нораў зноў, як тады ў судовым пасяджэнні, прабілася туга — горкая, палынная.— А то — паслухайце.— Голас яго аж рыпеў.

— Паслухаю, як ёсць што слухаць,— адгукнуўся я. Сказаў спакойна, без насцярожанасці і ў той жа час без робленага намеру ўлагодзіць. Гэта, відаць, падахвоціла яго, паддало рашучасці. 3 мінуту перачакаўшы, ён загаварыў. I вось што расказаў.

…Падаў мокры снег. Раскіслую дарогу, па якой пад канвоем вярталіся з работы зняволеныя, прадзімаў парывісты сівер. Вечарэла. Па баках, адскочыўшы ад дарогі, цямнелі высокія дрэвы — яны аж стагналі пад ветрам.

Андрэй Пушкарэвіч шлёпаў па гразі ботамі, а ў галаве цяжка варочаліся думкі аб жыцці. Чаму яно пайшло ў яго так наперакос? Чаму лепшыя гады ён прамарнеў у закратаваных камяніцах? Ці ён рынуўся не ў той бок, ці мо шчасце не спадарожнічала яму, бо не спасціг ён як след хітрасці зладзейскіх прыёмаў?

Разважанні падкраліся спакваля, наваліліся. Цягнулася доўгая гразкая дарога, адольвалі надломная туга і назойлівы роздум.

У тую ноч Андрэй доўга пакутаваў ад бессані. Змрочна і халодна, як у карцэры, было ў яго ў душы. У коміне барака, у галлі магутных соснаў, што ціснуліся да будыніны, люта скуголіў вёцер, грукатаў па даху адарваным лістом бляхі. Ратуючыся ад нуды, Пушкарэвіч глыбокімі зацяжкамі глытаў тытунёвы дым. Нечакана, як папяросны агеньчык у барачнай цемры, у галаве ў яго мільганула: «Няўжо да скону будзе так?» Стала страшна. Ён ускочыў з пасцелі, таропка накінуў на плечы куртку, выбраўся з барака.

Недзе далёка, за агароджай калоніі, быццам насуперак стылай непагадзі, весела іграў баян. Доўга стаяў Пушкарэвіч, прыхінуўшыся плячыма да мокрай драўлянай сцяны, прыслухоўваўся да гукаў ночы і да самога сябе.

Назаўтра ён моўчкі, раз’юшана дзёўб кіркай зямлю. Добра ўгрэўшыся, разагнуўся, шаркнуў далонню па лбе, з горкай іроніяй сказаў:

— Асвойваць трэба кірку, бо з непрывычкі нават у пот кідае.

Успамянуўшы чарцей і багоў, ён дзёўб і дзёўб.

I пацягнуліся аднастайныя, цяжкія дні.

Выйшаў Пушкарэвіч з калоніі сонечным ранкам. Доўга шыбаваў без аглядкі. Перадыхнуць спыніўся на вуліцы невялічкага пасёлка. Расхрыстаўся, пацёр халоднай рукой грудзі, уздыхнуў глыбока, аблегчана. Сэрца гулка ўдарыла, закалацілася часцей. Чамусьці ўпершыню ён так востра адчуў радасць волі. Паўз яго ішлі людзі, і яму паказалася несправядлівым, крыўдным, што ніхто з іх не заўважае яго радасці.

Гледзячы на прахожых, Пушкарэвічу нечакана захацелася даведацца, аб чым яны думаюць, куды спяшаюцца. 3-за лесу пачуўся глухі перастук колаў па рэйках. Ён ляцеў удалячынь, слабеў, павольна знікаў. Ён некуды клікаў.

…Пушкарэвіч змоўк так жа нечакана, як і разгаварыўся. Апусціў галаву, пасядзеў. Раптам спытаў:

— Скажыце, начальнік, як далей жыць? Дзе тая жывіца, што дапаможа, каб душа ачуняла? Дзе? Ці вы толькі ведаеце, як за краты кідаць?

Сухая абветраная скура на яго шчоках нацягнулася, губы задрыжалі. У кабінеце згушчаўся змрок. Вочы Пушкарэвіча пацямнелі, як цямнеюць нябёсы, зацягваючыся навальнічнымі хмарамі.

— Праца ад вашай хваробы вылечвае. Толькі праца. Шафёрам хочаце ці куды? — спытаў я.

— Нельга мне шафёрам, перавучвацца трэба. Хоць куды ўладкуйце, толькі хутчэй.

Згорбіўшыся, няўклюдна перакасіўшы плечы, ён выйшаў.

***

У парках і садах ціха перашэптваліся лісцем дрэвы. 3 зарэчнага лесу цягнула смалістым водарам хвоі. Сонца не скупілася на ласкавае цяпло.

Двухпавярховы цагляны дом, у якім я жыў, засялілі на мінулым тыдні, і цяпер работнікі камунальнай гаспадаркі добраўпарадкоўвалі двор. Пасярод яго, дзе меркавалася разбіць сквер, пабудавалі дзіцячыя арэлі. Астатнюю плошчу меліся заасфальтаваць. Пад асфальт навазілі пяску.

Завярнуўшы ў двор, я адразу ўбачыў Пушкарэвіча. Ён сядзеў на кукішках, прытуліўшыся плячамі да сцяны дома. Перад ім з вясёлым пранізлівым ціўканнем імкліва праносіліся ластаўкі. Ён праводзіў іх журботным позіркам і дыміў цыгаркай. Відаць, нешта ўспомніў, устаў, выплюнуў цыгарку і абцасам утаптаў у зямлю.

Праходзячы міма, я паздароўкаўся з ім. Каля дзвярэй азірнуўся, спыніўся. Пушкарэвіч, абапёршыся на рыдлёўку, стаяў, пазіраў на дзяцей, якія з радасным віскам гушкаліся на арэлях.

Высока сінела бясхмарнае неба. Толькі далёка на захадзе віднелася нерухомае шэрае воблачка. Белагаловы хлапчук, выбелены летнім сонцам, прыжмурыўшыся, глядзеў на неба. Потым сеў у сядло арэляў, павярнуўся да Пушкарэвіча, закрычаў:

— Дзядзя Андрэй, у вашай ракеце на Месяц палячу.— I памахаў рукой. Пушкарэвіч усміхнуўся, узмахнуў у адказ — парывіста, таропка, аж увесь падаўся наперад.

Ён яшчэ пастаяў з мінуту, закасаў рукавы і глыбока ўсадзіў рыдлёўку ў зярністы пясок. Шырокая ссутуленая спіна ў чорнай палінялай сарочцы мерна згіналася, і было відаць, як пад нацягнутай тканінай рухаліся лапаткі.

Я падумаў: што ж сапраўды стане той жывіцай, якая зарубцуе душэўныя раны гэтага чалавека? Праца? Шчырасць да людзей, што познім парасткам, як сасна між каменняў, прарастала ў ім?

Безумоўна, не так проста перамагчы дрэнныя звычкі. Не прыкрыць, не прыхаваць — а выкараніць з душы. Для гэтага трэба вялікая сіла волі, мудрая мужнасць. Ці хопіць іх у яго?

Сонца апусцілася нізка. На дварэ станавілася па-вячэрняму ўтульна і ўрачыста. Я нечакана адчуў шкадаванне, што заканчваўся светлы, цудоўны дзень позняга лета.

НА ДРУГІ ДЗЕНЬ

Яго звалі Алег Купрыянаў. Быў ён у пары самага росквіту — малады, дужы. Абвінавачваўся ў крадзяжы дзяржаўных сродкаў. Не, Купрыянаў не ўзломваў сейфаў, не прысвойваў давераных яму па службе каштоўнасцей, не нападаў на інкасатараў. Ён знайшоў іншы спосаб «заграбаць грошыкі». Працаваў майстрам-будаўніком і выпісваў фіктыўныя нарады на работу. За перавыкананне планаў, вядома, атрымліваў незаконныя прэміі.

Зала стракацела белымі і блакітнымі кашулямі, квяцістымі кофтамі. Людзі прыціхлі. Сонца яшчэ добра ўгравала, стаяў душны і парны дзень. Вокны былі расчынены. Па бруку суседняй галоўнай вуліцы грукалі грузавікі, з парку даносіліся ажыўленая гамана, смех. Дзесьці ў высокім бялёсым небе, як улавіць слыхам, жураўлі неслі лета ў вырай. Але па клопатнасці і засяроджанасці на тварах прысутных відаць было: усё, што адбывалася ў шырокім і вольным прасцягу, захапляла ўвагу іх ненадоўга. Усё саступала месца таму, што дзеелася ў гэтай драўлянай немаладога веку будыніне.

Пакуль я растлумачваў абавязковы ў судзе працэсуальны рытуал, Купрыянаў сядзеў ляніва жмурачыся, разваліўшыся. Паклаў нагу на нагу і спакваля пакалыхваў наском моднага чорнага чаравіка.

— Трэба, падсудны, сядзець у больш прыстойнай позе,— папярэдзіў я яго.

— Прабачце, грамадзянін суддзя, мне так зручней.— Ён не паварухнуўся.

— Устаньце.

— О, гэта іншая справа.

— Вінаватым у прад’яўленым абвінавачанні прызнаяце сябе?

— Невінаваты.— Купрыянаў паправіў гальштук, абцягнуў пінжак і чамусьці пацёр рукі.

— Значыць, фіктыўных нарадаў не складалі, так трэба разумець вас?

Нейкая думка, што бліскавіцай адбілася ў яго пільным, як у коршака, позірку, надала яму порсткасці, і ён яшчэ нахабней прагаварыў:

— Ну навошта, грамадзянін суддзя, так спрошчана думаць? Складаў, але віны ў гэтым не бачу. Грошы трэба былі.— Усміхнуўся, задаволены такім простым, ясным тлумачэннем.

Я выразна адчуў яго нядобры штучны настрой, за якім хавалася нейкая марнасць.

— Вы ж сумленнай працай зараблялі не мала. Навошта вам спатрэбіліся крадзеныя?

— Каб прыгожа жыццё абсталяваць. Рэстаранчык, уцехі розныя… Душа патрабуе — дай ёй.

— Не вякай пустога,— азваўся пануры стары з апушчанымі пракуранымі вусамі, што сядзеў каля грубкі. Відаць — бацька: сказаў з болем і схаваў вочы пад гушчынёй шырокіх броваў.

— У кішэню дзяржавы палез, турмы захацелася,— асуджальна кінула ў яго за спіной жанчына з мядзянымі пафарбаванымі валасамі.

Тон яе голасу прыйшоўся не да спадобы старому, ён непрыхільна крутнуў галавой. Потым прыгорбіў плечы, відаць, з бояззю чакаў, што яшчэ скажа сын.

— Але для таго, каб жыццё было прыгожым, перш за ўсё патрабуецца нешта для душы. Трэба чэсна працаваць.

— Правільна, грамадзянін суддзя,— усклікнуў Купрыянаў, пстрыкнуўшы сябе пальцам па горле каля кадыка.— Для душы заўсёды чалавеку трэба.

Хоць гаварыў ён дзёрзка і насмешліва, але мне пачуліся ў яго словах неспакой і скруха.

Праз кожныя паўгадзіны Купрыянаў прасіў перапынку і абавязкова, пасмоктваючы папяросу, наўмысна затрымліваўся на ганку. На заўвагі, што марна траціць час, ён, прыжмурыўшы прадаўгаватыя цёмныя вочы, жорстка, з выклікам адказваў:

— А вы б, грамадзянін суддзя, каб былі на маім месцы, спяшаліся б?

Фанабэрыстасць Купрыянава вельмі гнявіла мяне і засядацеляў, але мы стараліся не праяўляць гэтага свайго пачуцця. Сарвацца, закрычаць — значыць, паказаць сваю слабасць. Гнеў, як вядома, дрэнны памагаты, калі шукаеш праўду, ён засціць справядлівасць, якой суддзя павінен усёй душой спрыяць.

Чым далей, тым больш нам стала здавацца, што штукарствы Купрыянава ў судзе былі крыкам душы, вынікам бязлітаснага ўнутранага разладу. Ён, відаць, пераканаў сябе, што яго абавязкова суд арыштуе. Значыць, губляць няма чаго, няхай ведаюць яго… Ён пойдзе ў няволю не пакорліва, а гучна стукнуўшы дзвярыма, з высока ўзнятай галавой. Ён не прынізіць сябе пакорай, не.

Калі дапытвалі сведак, Купрыянаў раптоўна зыначыўся. Напэўна, насуперак сваёй волі аддаўшыся таму, што жыло глыбока ў душы, сядзеў, закрыўшы вочы рукой.

…Да судзейскага стала падышоў сведка Карагач Антон. Падсудны зірнуў на яго, занепакоіўся. Соп носам, у напружанасці ўзняў плечы.

Карагач — нізкі, чырванатвары, з вузкімі скуламі. На запытанне, што ведае па справе, ён пачакаў, як бы даючы ўсім адчуць важнасць моманту, сказаў:

— Значыць, так. Ніякія фіктыўныя нарады не складаліся. У нас усё па-сумленнаму. Да прыкладу, я, муляр, што ў сцяну ўклаў, тое і ў нарад запішуць. Ні цагліны лішняй. А пра Купрыянава скажу: агонь хлопец, і руплівы, і ўвішны, і паслухмяны.

— Каго ж ён найбольш слухаў — ці не вас? — не стрываў я.

— Цяпер не ў модзе слухаць старэйшых. Начальства слухаў, своечасова загады розныя выконваў, каторыя даваліся.

— Можа, вы ведаеце, за якія асаблівыя паказчыкі падсудны, ну і некаторыя іншыя, хто каля яго бліжэй, прэміі атрымлівалі?

— Ведаю. Тут вы, грамадзянін суддзя, якраз патрапілі са сваім пытаннем. Муравалі ўпраўна — от і прэміі выганялі. Стараліся…

— Вашы паказанні, грамадзянін Карагач, супярэчаць іншым доказам. Што гэта значыць?

Сведка ўздыхнуў:

— Накляпалі на чалавека, а я праўдзіва сведчу. I праверачныя абмеры, што праводзіліся камісіяй, калі следства было, таксама няправільныя. Найшлі мне спецыяліста — Міцьку з міжкалгасбуда. Ды з яго такі інжынер, як з мяне, не раўнуючы, начальнік міліцыі. Я ўсё праўду кажу, хачу дапамагчы суду правілыіа разабрацца ў гэтай нікчэмнай справе.

— Так-такі — і хочаце?

— А то — не, думаеце? Я цяпер зусім іншы — канчаткова перавыхаваны чалавек, вядома, вамі, дзякуй вам, грамадзянам суддзям.

Падсудны слухаў Карагача, упяўшы вочы ў падлогу. Потым узняў галаву, махнуў рукой:

— Не трэба, дзядзька Антон, мяне бараніць. Я ва ўсім прызнаўся.

Ад нечаканасці сведка залыпаў вачамі. Неяк сутаргава каўтнуў — аж маршчыністы сухі кадык падскочыў ледзь не да барады.

— Прызнаўся? У чым? Што ты на сябе гразь кідаеш? Нікому гэта непатрэбна.— Карагачоў позірк чакаў, дамагаўся, патрабаваў адумацца, не прызнавацца і асуджаў.— Уласць не зацікаўлена невінаватага судзіць. Следчы памыліўся — суд выправіць недарэчнасць. Так што, брат, непатрэбна тваё геройства.

Я перапыніў яго:

— Яшчэ раз папярэджваю, сведка, што за хлуслівыя паказанні — крымінальная адказнасць.

Карагач з-пад ссунутых броваў наставіў на мяне пранізлівыя нерухомыя вочы.

— Што, зноў мне рыхтаваць торбу?

У Карагача за спіной было шэсцьдзесят год бесталковага жыцця і дзве судзімасці. Як толькі ў кішэні ў яго заводзілася капейка, ён дападаў да гарэлкі і прыносіў не мала рознага клопату людзям — асабліва свайму суседу Івану Грабенніку.

Жылі суседзі ў двухкватэрным драўляным доме. Калісь даўно Карагач западозрыў: Грабеннік паведаміў у міліцыю, што ён украў цэглу на будоўлі. Як скончылася адсідка за кратамі, ён, не заходзячы дадому, аброслы шчаціннем, з пустой торбай за плячамі завітаў да Грабенніка. Той якраз абедаў, запрасіў падсілкавацца. 3 дарогі ж чалавек…

— Як бачыш, прыяцель, я вярнуўся цэлы і здаровы,— адказаў Карагач.— Цяпер у нас вясёленькае жыццё пойдзе, можаш не сумнявацца.— Ён сеў за стол, стаў гучна, са смакам сёрбаць боршч.

3 таго часу ў іх і пачалося. I абражаў Карагач суседа, і кідаўся біцца, і ў размовах падкалупваў пад «дзевятае рабро». Чаго толькі не вытвараў! А аднойчы прыдумаў.

Зімой Грабеннік спаў на рускай печы. Карагач у сябе са сценкі, за якой была суседава чарэнь, зняў тынкоўку, выдраў мох паміж бярвеннямі. Сярод ночы падыдзе да сценкі, ляпае рукамі па бёдрах, бы певень крыллем, гарланіць па-петушынаму. Рабіў суседу пабудку. Іншы раз да раніцы грукаў малатком па жалезе, нешта майстраваў. Каб работа спорылася, спяваў або свістаў. Раніцай пры сустрэчы з суседам, жмурачыся, пытаўся:

— Ну, як спалася, дарагі прыяцель? Якія радасныя сны бачыў? Можа, па звычцы прыемны дакумент страчыў у чулы, клапатлівы орган?

Быў выпадак, калі яны схапіліся загрудкі. Карагач тады размаляваў суседаў твар сінякамі, за што па прыгавору суда заплаціў ладны штраф.

Цяпер гэты чалавек па хадайніцтву падсуднага, якое той заявіў на папярэднім следстве, выступаў сведкам.

— Ну кажу ж — прызнаўся,— зморшчыўся Купрыянаў.

— Што вы цяпер, сведка, скажаце?

У зале стала вельмі ціха.

— Што скажу? Значыць, я памыліўся… Чаго вы так на мяне глядзіце? Добрасумленна памыліўся. А калі чалавек добрасумленна памыляецца — за гэта яго не судзяць, не-е. Каб судзіць — трэба даказаць, што ён наўмысна. Гэта нам, грамадзянін суддзя, вядома, так што вы не вельмі націскайце.

Карагач, мінуту назад прыціснуты страхам, цяпер апамятаўся, хацеў адплочваць за перажытае чым мог. Пасля допыту, клыпаючы да адведзенай для сведак лаўкі, ён злосна кінуў, павёўшы вачамі па постаці Купрыянава:

— Не ведаў я, што ты такая размазня.

Потым увесь час, пакуль дапытвалі іншых сведак, Карагач сядзеў з такім выглядам, быццам яму страшэнна апрыкраў цягучы судовы тлум.

У апошнім слове падсудны гаварыў абы гаварыць — пустое і нахабнае.

— Прашу не паскупіцца, адламаць мне як мага больш,— сказаў напаследак.— Каб хапіла для поўнага выпраўлення.— Вусны склаліся ва ўсмешку, але гэтая ўсмешка была чужой на яго твары, яна існавала як бы асобна, быццам прыкрыццё нечага супярэчлівага яго робленаму настрою. Было падобна, што ён стаміўся, змучыўся ў нейкай жорсткай барацьбе з самім сабою.

Купрыянаў ведаў, што ў зале сядзяць яго дружбакі, адчуваў, як яны пазіраюць яму ў спіну, у стрыжаную патыліцу, і ад гэтага большала яго свавольнай сілы. Магчымасць пакуражыцца, паздзекавацца над тымі, хто пасадзіць яго ў турму, была цяпер нейкім азартам.

«I знаку ніякага, каб адумаўся»,— мільганула ў мяне ў галаве. Думкі мае пацяклі далей. Растуць два дрэвы побач, з адной глебы цягнуць сокі, а такія розныя. Адно — пахучае, другое — калючае. Вось і людзі: адным хлебам кормяцца, а ўнутры ў кожнага сваё…

Колькі год прайшло ўжо з таго часу, як справа Купрыянава значыцца ў архіўным спісу знішчанай, а і цяпер іншы раз спакваля праплываюць у думках незацярушаныя жыццёвым пылам хвіліны, калі вырашаўся яго лёс. Успамінаю і думаю: як жа бясконца глыбока можа ўспрымаць прыгавор публіка!

— Прыпаяюць адсідку,— кінуў нехта ў старожкай цішыні.— Не такі час, каб забіякам-злодзеям вольна было. Мінулася…

3 усіх куткоў залы глядзелі суровыя, напружаныя вочы.

Нарэшце зачытаны прыгавор. Я зірнуў у залу. Людзі панурыліся, цяжка маўчалі. У позірках былі і здзіўленне, і збянтэжанасць: чаму такому адпетаму задзіру і нахабніку папраўчыя работы, а не пазбаўленне волі?.. Мы, суддзі, былі на скрыжаванні напружаных думак. Мне здавалася, што ніякі крык незадаволенасці і абурэння не гнёў бы мяне так, як гэтае цяжкае людское маўчанне. I тады адбылося амаль неверагоднае ў судовай практыцы, што зусім не прадугледжана законам: я стаў растлумачваць прыгавор публіцы.

— Адзін вядомы юрыст, таварышы, сказаў, што «чалавечая сутнасць не заўсёды праяўляецца ва ўчынку і ніколі не праяўляецца толькі ў ім». I гэта правільна, таварышы, вельмі правільна…

Далей я спрабаваў растлумачыць, што было б несправядліва за паводзіны Купрыянава ў судзе павялічваць меру пакарання. Яго ж судзілі не за характар — за зробленае злачынства. А яно не такое цяжкае, каб за яго сурова пакараць. Страту асуджаны поўнасцю пагасіў напярэдадні суда. Гэта ўлічваецца…

Купрыянаў замаргаў, поўнячыся, відаць, нейкімі неспадзяванымі бурлівымі пачуццямь Разгублена пераступаў з нагі на нагу, не ведаючы, які выраз надаць твару, і таму бездапаможна ўсміхаўся.

…Барвавеў ціхі вечар. У паветры замільгалі рэдкія дажджынкі — з абрыўка хмары. Я павольна, стомлена крочыў па вуліцы — нёс дадому трывожныя уражанні дня. Думаў пра Купрыянава: да чаго ж ён сёння быў розны! То чужы, няблізкі, нават выглядам сваім — чужы: штаны ў абцяжку, касмылі… То нейкі таямнічы і загадкавы. Які ж ён сапраўды?

Назаўтра таксама было парна і крыху дажджыла, а ў прыземістым, доўгім драўляным будынку за гарадскім скверам зноў засядаў суд.

— Назавіце, падсудны, правільна сваё прозвішча. імя, імя па бацьку,— прагучалі нязменныя, засохлыя, як гліняныя камякі, словы.

Пакуль ссутулены чалавек мямліў у адказ цягучым голасам, я абвёў вачыма залу і ўбачыў Купрыянава. Ён стаяў каля дзвярэй, абапёршыся плячом аб вушак. Перахаліў мой позірк, нясмела ступіў уперад.

— Прашу слова,— прагаварыў, падышоўшы.

— Тут не сход, выказваюцца толькі ўдзельнікі працэсу.

— Дазвольце, грамадзянін суддзя, дазвольце,— заспяшаўся ён.— Вінаваты я, вельмі вінаваты. Так непрыстойна паводзіў сябе ўчора. Даруйце.

Мне здалося, што я чуў яшчэ яго нейкі другі голас, унутраны. Ён гучаў надрыўна, ліхаманкава дрыжаў.

— Вы самі прыйшлі ці…— Я не дагаварыў.

— Бацька прымусіў,-— перапыніў мяне Купрыянаў.— Можа, прыкмецілі — такі з пракуранымі вусамі, каля грубкі сядзеў.— Ён сказаў гэта і, спяшаючыся, дадаў: — Я саромеўся на вочы вам паказацца, мне было — хоць скрозь зямлю праваліся, а ён настаяў. «Не будзе табе, кажа, спакою ад самога сябе, пакуль не папросіш прабачэння». Цяпер я і Карагача прымушу павініцца перад вамі. Не буду я Алегам Купрыянавым, калі не спраўджу слова. Жалезна!

— Як жа вы яго прымусіце?

— Ды я яму ніводнага нарада не падпішу, пакуль прабачэння не папросіць,— выпаліў узрадавана.

Я не стаў яму растлумачваць, што гэтага рабіць нельга. Ён сам усё прачытаў у маім позірку і ціха сказаў:

— Прабачце.

ЁН САМ СУДЗІЎ

Ёсць у мяне знаёмы інжынер-будаўнік Міхась Шаўцоў. Энергічны, няўрымслівы чалавек. Кожны раз, як сустрэнемся, ён, бліснуўшы жвавымі вачамі, кіне дасціпны жарт, потым абавязкова завядзе размову пра новабудоўлі. Там ужо ўзвялі Палац культуры — светлы, белакаменны, там распачалі шматкватэрны дом…

— А ты ўсё судзіш? — пераводзіць раптам гаворку.— Ну-ну, судзі, распраўляйся з нягоднікамі. Толькі глядзі, не вельмі ліберальнічай, лірык…

Потым наступала мая чарга гаварыць. Міхась слухаў, гарэў ад нецярплівасці, каб запярэчыць мне, але не перабіваў, чакаў, пакуль я скончу. Я старанна даводзіў яму, што суд заўсёды, пры любых умовах павінен быць справядлівым. «Атрымай што заслужыў,— ні больш ні менш…»

Ілюструючы ўсё рознымі прыкладамі, я расказваў, што ў судовай практыцы шлях да ісціны доўгі і цяжкі. Але ж гэта не дае, вядома, суддзям ніякай скідкі. Разбярыся ва ўсім да канца… I яны, суддзі, добра ўсведамляюць гэта. Нейкая дробязь не праверана — не спяшаюцца ў дарадчы пакой. Калі доказы выклікаюць хоць крыху сумнення — яны аслабляюць «логіку фактаў», не даюць падстаў зрабіць канчатковы вывад. Прынцыповасць, цярплівасць патрабуюцца ад суддзяў, каб высветліць усё, што дасць магчымасць вынесці справядлівы прысуд. Пакаранне павінна быць такім, якое б злачынец унутрана прызнаў. Хай сабе не адразу, але ўсё-такі прызнаў.

Аднойчы, цярпліва выслухаўшы маю чарговую «лекцыю», Міхась паклаў мне руку на плячо, зазірнуў у вочы:

— Разважаеш ты добра. Але ж каб табе хоць раз так папала, як таму міліцыянеру, як бы ты тады разважаў!

— Якому міліцыянеру?

— Не чуў хіба? 3 месяц назад, у рэстаране… Ды я за гэта б не менш чым пяць гадоў…

— А ты прыходзь на суд, калі будзем судзіць таго хулігана,— прапанаваў я.— Паслухаеш, свой прысуд вынесеш. Кожны, хто прысутнічае ў зале, у душы таксама суддзя…

На суд Міхась прыйшоў.

…Аркадзь Пінчукоў не адмаўляў сваёй віны і апраўдваўся толькі тым, што ўсё абышлося без цяжкіх вынікаў.

— Не пакалечыў жа я яго,— даючы паказанні, паўтараў ён час ад часу.— Ну, паляжаў таварыш лейтэнант у бальніцы, а цяпер вунь зноў па горадзе носіцца — машынай не дагнаць.

Зрэдку ён кідаў позірк на жонку. У такія хвіліны, здавалася, у свядомасці Аркадзя была толькі яна адна — і больш анікога.

Кацярына Пінчукова, жонка яго, была схуднелая, бледная. У куточках каля рота сабраліся горкія маршчынкі.

Калі Пінчукоў, паглядзеўшы на яе, паварочваўся да суда, то прабягаў вачамі па твары Ліды Варанковай. Яна сядзела ў тым жа радзе, што і жонка. Тады ў яго поглядзе можна было заўважыць усплёскі нейкіх пакутлівых пачуццяў.

…Вабная жанчына была Ліда: са свежым румянцам на бялявым твары, стройная, рухавая. I спявачка.

Са школьных гадоў выступала ў самадзейнасці, потым стала салісткай мясцовага народнага хору. Голас мела звонкі, прыгожы. Заспявае — зала Палаца культуры быццам ушыркі раздаецца. Ёй заўсёды горача і доўга апладзіравалі.

Не шкадаваў далоняў і Аркадзь Пінчукоў. Ён пляскаў так, што ажно суседзі крывіліся і шматзначна пазіралі на яго. Ліда, абводзячы вачамі залу, затрымлівала на ім позірк.

Першы раз на канцэрце ён быў з жонкай, потым стаў хадзіць адзін. Жонка — настаўніца, увечары за сшыткі садзілася, а яму вальней: загнаў машыну ў гараж і што хочаш рабі. Апранаючыся тады ў святочнае, ён казаў дома, што пойдзе да таварыша: ведаў, калі скажа праўду, жонка насцярожыцца — яна ж таксама заўважыла, з якім захапленнем выказваў ён сваю прыхільнасць да таленту спявачкі.

Аднаго разу пасля канцэрта Аркадзь затрымаўся на прыступках ля ўвахода ў Палац культуры. Стаяў, курыў, перакідваўся жартамі з маладымі хлопцамі, што таўкліся побач, і нецярпліва пазіраў на дзверы. Ліда выйшла адна.

— I не боязна познім вечарам без праважатага? — гукнуў ён жартаўліва.

— А ты правядзі,— яна ўсміхнулася.— Чаго маўчыш, спалохаўся? Не бойся, я пажартавала.— Ведаючы, што Аркадзь глядзіць услед, яна нетаропка ўскінула руку, паправіла пышныя, завітыя кудзеркі. Ён рашуча дагнаў яе. У маўклівай удзячнасці сціснуў яе пальцы.

У тую ноч у Аркадзя ў вушах доўга гучала вясёлая песенька:

Домино, домино, будь веселой,

не надо печали.

Домино, домино, нет счастливее

нас в этом зале…

I тады ўначы, і назаўтра за баранкай руля, і пасля ён бачыў Лідзіны вочы, у глыбіні якіх таілася нешта загадкавае і недаступнае. Праз колькі дзён ён зноў, дачакаўшыся яе на прыступках, праводзіў дадому. У той раз Аркадзь прызнаўся жанчыне ў сваіх пачуццях, што ўспыхнулі так раптоўна і горача.

— Ды я для цябе, калі загадаеш, ваду з цэглы выцісну,— гаварыў ён узрушана.

Ліда смяялася.

— I загадаю.

Яны не таіліся. Калі аднойчы ён спытаў, ці не боязна, што ўгледзіць муж, яна адказала:

— У нас поўная дэмакратыя. Ні я яму не стаю на дарозе, ні ён мне.— I бестурботна засмяялася.

Людзі сталі заўважаць, як часта надвячоркамі самазвал Аркадзя імчаўся ў лес да невялікай пакручастай рэчкі Ведрыч. Бачылі, што ў кабіне побач з шафёрам сядзела Ліда Варанкова.

Ля Ведрыча пад дубамі было прыгожа і ўтульна, пахла ляснымі кветкамі, вільготнай зямлёй. Аркадзь «страляў» у вецце шампанскім, адкаркоўваў бутэлькі і з чым-небудзь мацнейшым. I яму, і Лідзе было весела, бесклапотна.

Але аднойчы пасля таго, як удосталь павесяліліся, немаведама чаму неўпрыкмет да Аркадзя падкраўся одум. Ліда пільна, насцярожліва назіраючы за ім, сарвала рамонак, паказытала кветкай яго нахмураны твар…

— Што, кошкі душу пачынаюць драпаць? — спытала з’едліва.

Ён схамянуўся.

— Не прыдзірайся, Кацюша,— кінуў таропка.

— Як ты сказаў? Паўтары!

— Даруй, Лідачка.— Аркадзь зніякавеў, што назваў яе імем жонкі, хацеў загладзіць прыкрую прамашку прытворнай шчырасцю і памкнуўся абняць Ліду. Яна працяла яго халодным позіркам, адхінулася. Нязвыкла ўзнёслы настрой яго разбурыўся. У той вечар яны так і рассталіся з прыкрым адчуваннем няёмкасці.

Дома Аркадзь упаў на ложак, ускінуў на галаву падушку. Хацелася пазбыцца трывожных думак, што назойліва лезлі ў галаву, заглушыць дакоры сумлення. Варочаўся, кудлаціў валасы.

Назаўтра, як ішоў на работу, сустрэў Ліду. Мяккая, з адценнем зычлівасці, паблажлівая ўсмешка іграла на яе вуснах. I следу не засталося ад учарашняй нацягнутасці.

Увечары яны зноў былі каля рэчкі.

Часам Пінчукову карцела аблаяць і сябе, і Ліду, нагаварыць ёй крыўднага і абразлівага. У такія мінуты яму хацелася зрабіць ёй балюча, каб гэтым адштурхнуць ад сябе. Аднойчы ў лесе ён, паставіўшы нагу на пень, з’едліва загадаў:

— Зашнуруй туфель. Ну, чаго стаіш?

Ліда абурылася, а ён зарагатаў. Гэта было так нечакана, што яна заплакала. Аркадзю стала шкада яе. У той вечар, калі яны рассталіся, яму нясцерпна захацелася зноў пабачыцца з ёю.

Чуткі аб Аркадзевых заляцаннях неўзабаве распаўсюдзіліся ў калектыве аўтабазы, дзе ён працаваў. Яго ўшчувалі таварышы, абмяркоўвалі на рабочым камітэце, з ім гутарыў дырэктар, але ён усім адказваў: «Не маленькі, сам ведаю, як мне жыць». За самаўпраўнае выкарыстанне аўтамашыны на яго накладвалі спагнанні, а ён толькі пасміхаўся: вымова, маўляў, не хвароба, ад яе не памрэш. Сябрам, калі тыя папярэджвалі, што яго, урэшце, зволяць з работы, Пінчукоў кпліва кідаў:

— Загадчыку гаража вунь колькі вымоў наляпілі! I суровых, і з апошнім папярэджаннем, а ён сабе падпісвае пуцёўкі. Так што і я баранку буду круціць.

Дома ён многа не размаўляў. Жонка і дакарала яго, і сварылася. Пазірала крыўдліва, пакутліва. Ён адварочваўся і з нейкай дзікай злосцю, быццам баронячыся ад чагосьці неадступнага і непазбежнага, кідаў жонцы:

— Ты тут са сшыткамі гэтымі возішся, а мне хоць памірай ад нуды… Сумна з табой, ні смеху ў цябе, ні слёз.

Бяда навалілася на Аркадзя з другога боку, адкуль ён ніяк яе не чакаў.

…Вераснёўскі вечар дыхнуў прахалодай на шыбы акна, яны ў душным памяшканні абрасіліся дробнымі кропелькамі. Аркадзь глядзеў застылым позіркам, як утвараліся пацёкі, як з таго боку да шкла, калі дзьмуў вецер, прыпадала лісцем галінка бэзу. Слухаў тлумную рэстаранную гаману, ні пра што не думаў. Ад гарэлкі туманілася ў галаве. Ліда сядзела побач. Нечакана ён рэзка выпрастаўся. Штосьці тугое, што сціскала душу, бы абручамі, лопнула. Ён рыўком прыцягнуў да сябе Ліду, стаў цалаваць.

За суседнім сталом сядзелі пажылыя мужчыны.

— Вы непрыстойна сябе паводзіце, маладыя людзі,— заўважыў адзін з іх.

— А цябе кінула ў дрыжыкі ад зайздрасці? — Аркадзь, не выпускаючы з абдымкаў жанчыну, рагатнуў.

У гэты час паўз іх накіроўваўся да буфета лейтэнант міліцыі.

— Сорам! Паважайце людзей,— зрабіў ён заўвагу, спыніўшыся.

Лейтэнант быў прыземісты, каранасты, у акуратным, добра падагнаным мундзіры. Аркадзь змераў яго пагардлівым позіркам.

— I ты яшчэ абзываешся? Указчык знайшоўся!

— Не супакоіцеся — давядзецца пакінуць рэстаран.

— Газуй адсюль, пакуль матор не заглух.

— Калі так — пайшлі са мной.

— Што?! — Аркадзь сціснуў кулакі, задыхнуўся ў гневе. Дрэнна ўсведамляючы, што робіць, ён мацюкнуўся, штурхнуў лейтэнанта ў грудзі.

— Пайшлі, гавару! — загадаў лейтэнант.

Ліда ўвесь час сядзела моўчкі, сцяўшыся, разгублена глядзела то на аднаго, то на другога. Раптам яна, як уджаленая, падскочыла на крэсле.

— Чаго прычапіўся! Мы папярок дарогі табе стаім? — заверашчала яна.— Турні яго, Аркаша! — Мінуту назад прыціснутая страхам, без’языкая, цяпер апамяталася, адплочвала за перажытае.— Прычапіўся, як смала!..

Мільгануў вялізны кулак. Адзін раз, другі… Кроў заліла твар міліцыянера.

…У вузкай судовай зале Пінчукоў выглядаў веліканам — высокі, плечы шырокія, крутыя. Кінуў рукі за спіну, стаяў, ледзь нахіліўшыся наперад. Час адзначыў яго прадаўгаваты, з цяжкім падбародкам твар першымі зморшчынкамі.

Расказваў ён пра ўсё неахвотна, але падрабяана, праўдзіва.

— Я, значыць, зрабіў правы паварот,— Аркадзь паказаў на сваю правую руку.— Потым злева развярнуўся…

Гаварыў так, нібы слухаў сябе: скажа і памаўчыць, потым зноў пачынае ўспамінаць. Яго твар быў як акамянелы.

Жорсткая сутнасць хуліганства таілася ў яго фанабэрыстым прызнанні. Я ўсё чакаў ад яго нейкіх слоў, дужа патрэбных і яму самому, і ўсім, хто і гневаўся, і глыбока трывожыўся за яго. Чамусьці верылася, што ёсць у яго такія словы.

Потым суд дапытваў лейтэнанта міліцыі, Варанкову і іншых сведак.

Стаяла цёплае надвор’е. У зале было душна, ціха і трывожна. Толькі зрэдку чуліся кароткія, адрывістыя ўздыхі. Яны ўзнікалі, быццам нейкі глыбокі ўнутраны крык. Уздыхала Кацярына Пінчукова. Аркадзь варушыў засмяглымі вуснамі, бы нешта шаптаў у адказ на словы сведак.

Варанкова кусала пухлую верхнюю губу, рукі яе, сплеценыя пальцамі, нервова перакідваліся з калена на калена. Мне здалося тады, што яна пакутавала і ад сораму, і ад усведамлення сваёй віны.

I мы, суддзі, і прысутныя добра разумелі атмасферу суда. Адным з галоўных маральных урокаў гэтай справы была рэакцыя людзей на злачынства, надзвычайны эфект грамадскай галоснасці. Не толькі гнеў і жаданне кары былі ў гэтай атмасферы. I не толькі спачуванне пацярпеўшаму. Паглыблялася разуменне і сутнасці і мэты жыцця чалавека. Выпрацоўвалася нецярпімасць да праяўленняў жорсткасці, да права кулака, да грубай дзікай сілы. Людзі асуджалі гэта ўсё — такое чужое і высокаму гуманізму асобы, і квітнеючаму вясенняму саду, і ціхаму звону каласістай нівы, і гарачай чырвані расплаўленага металу, і прыгожаму звонкаму голасу жанчыны. А яшчэ яны глыбока і трывожна думалі пра чалавека, які сядзеў за невялікай загародкай, прыгорбіўшы крутыя шырокія плечы.

…Калі абвяшчаўся прыгавор, Пінчукоў стаяў з такім выглядам, быццам яму ўсё на свеце абрыдла і цяпер яго нічога не цікавіць, не трывожыць. Быццам і ў бяздумнай разгульнай вольніцы той, і ў сваім скрытым ад людскога вока перажыванні, што здабыў сабе долю арыштанта, ён выдыхся ўвесь дазвання.

Нё ўзрушыў яго і Лідзін крык. Ліда ступіла да суда, захлёбваючыся словамі, залямантавала:

— За што?.. Можна ж было ўмоўна!.. Чаму ў тур-у? Чаму так бессардэчна?..

Пінчукоў павярнуўся да яе, доўга глядзеў моўчкі. Чамусьці расшпіліў кашулю.

— Эх, даміно, даміно, да чаго ж ты мяне давяло,— сказаў, уздыхнуўшы. У ціхім голасе было столькі журбы, жалю і адчаю, што ён аж задрыжаў. Твар нядобра перасмыкнуўся: напэўна, Пінчукоў хацеў сказаць штосьці бадзёрае, ды само сабой вырвалася тое, аб чым пакутліва думалася. Варанкова ўстрапянулася, адкінула валасы і зірнула востра, але, няўцешная і прыгнечаная, адразу ж панікла.

Пасля суда Міхась Шаўцоў зайшоў да мяне ў кабінет. Закурыў, сеў. Пазіраў у акно, маўчаў. Я таксама маўчаў. Міхась павярнуўся, і мы сустрэліся позіркамі. Вочы сябра бліснулі. Аднак ён не распачынаў сваю звычайную гаворку. I я падумаў з нейкай злой радасцю: «Куды ж падзеліся твае палкія эмоцыі? Вось так: ведай, што мы падначальваемся не пачуццям, а закону, абавязку. Мы таксама не пазбаўлены эмоцый. Але яны павінны стасавацца з думкай, што нараджаецца дзяржаўнай мудрасцю закону».

— Напэўна, слабае суцяшэнне — разумець, што ты толькі напаказ выстаўляешся ў сваім непахісным раўнадушшы,— нарэшце загаварыў Міхась.— Як яго прарвала!.. I яна таксама… Напелася, навесялілася…— Ён пацёр пальцамі лоб.

— I яна таксама…— машынальна адказаў я. Нечакана мне чамусьці вельмі захацелася, каб Міхась зноў стаў іранічна распякаць мяне: «міратворац», «ліберал», «асцярожненькі дабрадзей»… Як ніколі раней, закарцела падыскуціраваць з ім. А ён сказаў:

— Паглядзі, восень, а такая цяплынь. Можна было б у рэчцы акунёў пацягаць.— Адвярнуўся, зноў утаропіўся позіркам у акно.

Над прасцягам людных гарадскіх вуліц, над велічным Дняпром і журботна задумлівымі паплавамі звінеў і ўсміхаўся светлы дзень.

Мне падумалася: «Што, адпала ахвота спрачацца, зубы акунямі загаворваеш, хітрэц?»

— От быў бы цяпер сярод людзей добрых, разам з сябрамі — дык не, гарэлка… I яшчэ ўсё напускаў на сябе ў судзе абыякавасць: было — не каюся і цяпер, маўляў, не перажываю.— Міхась нібы разважаў сам з сабою, потым запаліўся: — Ды як яго прарвала, а? Глядзі ты, не на суд жа — на яе, на Варанкову, і на сябе… Даміно давяло. Не, ты звярнуў увагу, як ён сказаў гэта?

Дзіўна і радасна было чуць, як Міхась даводзіў мне тое, у чым доўгі час я не мог пераканаць яго сваімі «лекцыямі». Я задаволена пасміхаўся ў душы, а ён ніяк не мог зразумець гэтага, змаўкаў і зноў гаварыў. Ён адганяў думкі пра суд і міжвольна вяртаўся да іх зноў. Драматызм падзей, якія раскрыліся ў час судовага следства, і ўсведамленне таго, што вось зараз, у цябе на вачах, жыццё чалавека ці надломіцца, ці выпраміцца,— усё гэта надзвычай абвастрыла і паглыбіла яго ўспрыманне таго, што ён пачуў і пабачыў. Дзень у судзе быў для яго днём душэўнага перажывання, днём, які не можа не пакінуць следу ў думках і пачуццях.

…ХТО ЎСОХСЯ ДУШОЮ

Судовае пасяджэнне пачалося ўжо, калі ў залу ўваліўся адразу цэлы гурт. Зайшлі, спачатку стоўпіліся ля дзвярэй, потым, агледзеўшыся, сталі рассаджвацца. Я пачакаў, пакуль пацішэла.

— Назавіце правільна сваё прозвішча, імя, імя па бацьку,— звярнуўся да адказчыка.

— Бабошка Гаўрыла Сазонавіч.

— У якім вы годзе нарадзіліся?

— У адна тысяча дзевяцьсот пятнаццатым.

— Чым займаецеся?

— Упаўнаважаным канторы па нарыхтоўцы металалому працую.

На дварэ шалеў сухавей. Сонца і вецер даймалі гарачынёй.

Бабошка зірнуў у акно і, нібы гутарачы з суседам, сказаў:

— Глядзі, што робіцца. Пыл хмарай ляціць, не прадыхаць.

— А ты яшчэ лес нішчыш. Каб усе так, як ты, сякерай размахвалі — што з зямлёй было б? — Высокі, падцягнуты чалавек, гаворачы гэтыя словы, устаў з лаўкі і ступіў крок да суда, але, спахапіўшыся, змоўк, сеў на сваё месца.

Бабошка нетаропка азірнуўся на яго.

— Ляснік, мой стрыечны брат, калісь у клёка разам гулялі.— Іранічная ўхмылка рассунула куточкі губ.— Ён, грамадзяне суддзі, і ў маленстве быў…

— Хто ў вас пытае пра вашага брата?

— Даруйце, грамадзянін суддзя, буду расказваць, пра што пацікавіцеся. А ляснік гэты — гарачка. Вось так і з тым актам было. Не разабраўся і шах-мах — папера ўсё сцерпіць… Дык што там — пытайце.

— Сведка Цімчанка з’явіўся? — выклікаў я.

Зноў устаў той высокі.

— Я і ёсць Цімчанка.

Я папярэдзіў яго аб адказнасці за хлуслівыя паказанні, прапанаваў выйсці на час у пакой для сведак. Як ён выйшаў, зачытаў іскавую заяву.

— Ці прызнаяце вы, адказчык, іск? — спытаў у Бабошкі.

— Лесніку хочацца пні спісаць. Прычапіўся, як смала. Іск яго не прызнаю. Сосны на пілараме — мае, але я купіў іх у сувязістаў. Лінію мянялі, дык прасеку трэба было расшырыць. А ім што трапляецца на шляху, тое і з пня.— Бабошка на хвіліну замоўк, а потым дадаў: — Што тут няяснага? Усё можна адразу скончыць. Давайце адпілуем цурбаны ад камлёў, паедзем у лес, дзе парушэнне зроблена, і прымераем іх да пнёў.

— На лесаматэрыял, які набыты вамі, павінен быць лесапарубачны білет. У вас ёсць ён? — спытаў засядацель.

— Якія ў сувязістаў білеты? Я разумею вас, грамадзяне суддзі, дзяржаўныя інтарэсы вышэй за ўсё. Дзяржава не павінна несці страты. Але ж якая гэта будзе справядлівасць, калі спагнаць не з таго, хто вінаваты?

— Купілі, кажаце? Назавіце прозвішчы сувязістаў, дапытаем іх, праверым.

— Прозвішчаў не ведаю, не цікавіўся. А чаму не хочаце ў лес, як я кажу? Машыну знайду.— Ён павярнуўся да залы.— Каралюк, дзе ты?

— Тут, Сазонавіч,— падхапіўся ссутулены, чорны, як грак, мужчына.

— Машына наша дома?

— А як жа.

— Грамадзянін суддзя, мы вас у кабіну пасадзім. Каб пыл не глытаць… Добра?

Такое працэсуальнае дзеянне, як агляд на месцы, законам прадугледжана. Я параіўся з засядацелямі, і мы пагадзіліся, што варта задаволіць Бабошкава хадайніцтва.

Праз паўгадзіны да суда падкаціў грузавік. Бабошка адчыніў дзверцы, ветліва запрасіў мяне ў кабіну.

Заехалі на пілараму.

— Хай сам ідзе адпілоўвае,— кіўнуў Бабошка на Цімчанку,— бо скажа потым: не з тых камлёў адхапіў. Ведаю я яго…

Заклапочанасць легла ценем на твар лесніка. Ён пераклаў з рукі ў руку скамечаны мяшок, які ўзяў у кузаве, пашыбаваў пад павець, дзе ляжалі апісаныя сосны.

Неўзабаве грузавік пыліў паўз густую жытнёвую ніву да лесу. На полі сухавей шалеў яшчэ больш. Запалавелае жыта клалася як не да самай зямлі.

У лесе было хораша. Разгалістыя дубы, стромкія выносістыя сосны, узбуджана шапочучы, размахвалі гаманлівым голлем. Паветра поўнілася духмянымі пахамі.

— Хораша як! — Бабошка ўздыхнуў, паглядзеў наўкола, перавёў позірк на мяне.— А вы, грамадзянін суддзя… У вас выгляд стомлены.— Ён паківаў галавой.— Разумею, не з дрэвамі, як во ён, браценік мой,— з людзьмі маеце справу.

У гэтым спачуванні гучаў намер улагодзіць мяне, падлашчыцца. Зразумеўшы, што сказаў неўпалад, Бабошка сумеўся, пачаў папраўляць сарочку.

Я ўсміхнуўся: што ён ведае пра маю стомленасць, пра мае клопаты? Нечакана мне падумалася, што я ніколі яшчэ так пільна не разглядаў людскія твары, як Бабошкаў. Злавіўшы сябе на гэтай неспадзеўцы, адчуў няёмкасць, адвярнуўся. Захацелася пазбыцца і Бабошкі, і суда, без тлумных думак, без клопату крочыць між соснаў, на поўныя грудзі ўдыхаць водар жывіцы і слухаць вясёлы птушыны гармідар.

— Будзем, грамадзянін суддзя, прымяраць? — парушыў мае думкі Цімчанка.

— Так-так, калі ласка.

Ляснік выцягнуў з мяшка цурбан, прымераў. Ні да першага, ні да другога пнёў цурбан не падыходзіў. Другі выцягнуў — таксама не падышоў. Пні былі шырэйшыя.

— Ну, бачыце? Што я казаў? — Бабошка радаваўся.— Не трэба і сувязістаў тых шукаць, усё ясна.

Цімчанка нахмурыўся. Нічога не адказаўшы, высыпаў з мяшка яшчэ два цурбаны. Прымераў іх да вяршынь, якія ляжалі побач з пнямі.

— А гэтыя, бачыце, падышлі,— адказаў стрымана.— Тут хітрыкі-мітрыкі. Не ведаю я Бабошкі?.. Думаю, чаго гэта ён так настойвае, каб цурбаны адпілавалі іменна ад камлёў? Вось я і рашыў ад вяршынь таксама адпілаваць,— растлумачыў ляснік.— Дык падыходзяць ці не? Глядзі, браценік!

— Здорава! — усклікнуў Бабошка.— Як у той казцы…

Не зважаючы, што можа запэцкаць смалою штаны, ён сеў на шырокі пень, закурыў.

— Дык як жа гэта так? — прагаварыў змарнела, ціха.

— Вось і мне хочацца даведацца: як жа так? — запытаў я.

Бабошка доўга маўчаў.

— Хай ён растлумачыць…— сказаў нарэшце глухім голасам, прыжмурана глянуўшы на Харытона Каралюка, які моўчкі стаяў воддаль, прытуліўшыся да сасны.

— Давайце спярша нешта высветлім, потым тлумачыць будзем.— Каралюк віхлястай паходкай падышоў да лесніка.— Адкажы, таварыш Цімчанка, чаму камлёвыя цурбаны не падышлі?

— Таму, што нехта пні ўкараціў. Толькі вось не дадумаўся мудрэц той таксама вяршынкі падправіць,— з’едліва, падрабляючыся пад яго тон, сказаў Цімчанка.

— Здагадкі, якія даказаць трэба. А вось я зараз выкрыю цябе. Адкуль нам вядома, што гэтыя пятакі ты адпілаваў ад вяршынь тых апісаных бярвенняў? Можа, ад іншых — што побач з тымі ляжаць? Правільна, Гаўрыла Сазонавіч,— адкуль нам вядома?

— Каля апісаных іншых бярвенняў няма. Будзем ехаць назад — заедзем, пабачыш. I заадно, як ты кажаш, пятакі гэтыя там падмераем. Там яны таксама падыдуць.

Назад ехалі ранейшай дарогай. Грузавік прагрукатаў па мастку. Вузкая рачулка, што пятляла па лажку, непадалёку зноў завярнулася і падступіла бліжэй да дарогі, метраў сто цякла ўздоўж. Там, дзе ў лукавіне зелянела асакой балацянка, пахаджваў бусел — шукаў жаб. Ён спыніўся, застыў, яго ахапіў неспакой. Прысеў, наважыўся ўзляцець. I, калі мы ад’ехалі, заспакоены, сігануў далей.

А да мяне падкраліся ўспаміны. Такая вось рачулка была прытулкам маіх дзіцячых гульняў і мар. Навязаўшы на поплаве цяля, я разам з хлапчукамі-равеснікамі аддаваўся сваім забавам. Воддаль, не звяртаючы на нас увагі, у маладых асоках гаспадарылі буслы. Мы іх не чапалі: паважная птушка — не тое што нейкія там вераб’і. Намардаваўшыся ў жмуркі ці ў кала-забівалу, мы ўсаджваліся на траву, паўгінаўшы свае стрыжаныя галовы, слухалі аб прыгодах дзеда Талаша. Чыталі па чарзе.

Успамін гэты выклікаў нечаканыя развагі. Мне падумалася: можа, і ён, Бабошка, некалі ля такой вось рачулкі загадваў сваё жыццё, у сваіх мроях бачыў шырокі свет, а цяпер успамінаў пра гэта? Я павярнуўся, праз задняе акно кабіны паглядзеў у кузаў. Бабошка, прымасціўшыся на нейкім яшчыку, сядзеў сагнуўшыся, пазіраў у дол. Відаць было, што яго душа нудзілася. Што ён думаў, што адчуваў?

I самому мне стала трывожна. А чаму? Іншы раз цяжка даўмецца, калі табе больш трывожна: калі ты сам не можаш разабрацца ў сваіх пачуццях ці калі бачыш, што не можа ў іх разабрацца нехта іншы, каго табе абавязкова трэба зразумець.

Пасля абеду судовае пасяджэнне прадоўжылася.

— Калі, Бабошка, прызнаяце іск, раскажыце, як было,— прапанаваў я.

Ён доўга стаяў, у задуменні апусціўшы галаву, потым павярнуўся да залы.

— Каралюк, дзе ты, мо сам раскажаш? — Глухаваты голас яго хрыпеў.

— Што мне расказваць? — Каралюк устаў, трасянуўшы галавою, адкінуў з ілба кудлы.— Падумай, Сазонавіч, што ты гаворыш?

— Калі не хочаш, я раскажу. Пра ўсё.

I расказаў.

…Бабошка ў свой час вырашыў ужо вывесіць на дзвярах канторы Галоўчармет аб’яву, што патрэбен загадчык склада, калі ў пакой зайшоў Харытон Каралюк.

— Чуў, шукаеце кладаўшчыка? Лепшага, чым я, не знойдзеце,— весела пажартаваў ён.