Dzieje grzechu

pniów — dziś popr. forma D.lm: pni.

zdrowymi, prześlicznymi kroki — daw. składnia; dziś popr. forma N.lm: (…) krokami.

na gniado — na kolor ciemnobrązowy; wyrażenie utworzone od nazwy maści konia o sierści brązowej, lecz z czarną grzywą, ogonem i dolnymi częściami kończyn.

obiedwie — dziś: obydwie.

pierzchnęły — dziś popr.: pierzchły.

Choix des monuments primitifs de l'Eglise (fr.) — wybór pamiątek (pomników) początków Kościoła.

De la conduite prescrite aux viérges (fr.) — o przepisowym prowadzeniu się dziewic.

ma foi (fr.) — doprawdy, dalibóg, słowo daję.

mię — daw. forma zaimka, co do zasady występująca w pozycji nieakcentowanej w zdaniu; w pozycji akcentowanej zastępowana formą mnie, analogicznie do form cię/ciebie.

prostracja — wycieńczenie psychiczne.

mówił (…) słowy (daw.) — dziś popr. forma N.lm: słowami.

Panthèon littéraire (fr.) — panteon literacki, tj. zbiór najważniejszych dzieł (tu: ulubionych).

szeptają — dziś popr. forma: szepczą.

zwojami, skręty, kłęby pędzącą — dziś popr. forma N.lm: (…) skrętami, kłębami (…).

ongi — dawniej, niegdyś.

wart (neol.) — wartki nurt.

Skała Tarpejska — nazwa zbocza w płd. części rzymskiego Kapitolu, skąd w starożytności strącano w przepaść przestępców winnych krzywoprzysięstwa, złożenia fałszywego świadectwa, cudzołóstwa i zdrady stanu, a także niewolników, którzy dopuścili się kradzieży; nazwa od imienia zdrajczyni Tarpei, która zakochawszy się w wodzu Sabinów, wydała Kapitol w ręce najeźdźców, zwiedziona obietnicą małżeństwa.

pincetem — dziś popr. r.m.: pincetą.

cubiculum (łac.) — pokój sypialny.

sapristi (fr.) — dobre nieba, do licha itp. (emocjonalny wykrzyknik).

nie mam fenia — nie mam ani feniga; nie mam grosza.

a friend in need is a friend indeed (ang.) — przyjaciel w potrzebie jest prawdziwym przyjacielem; prawdziwych przyjaciół poznaje się w biedzie.

co nie jest rzecz łatwa — dziś popr.: co nie jest rzeczą łatwą.

niepowściągniony — dziś: niepowściągnięty.

merum nomen sine re (łac.) — słowo jedynie bez odpowiednika w rzeczywistości (dosł. czyste słowo bez rzeczy); czcze słowo bez pokrycia.

markiz de Sade właśc. Donatien Alphonse François de Sade (1740–1814) — francuski arystokrata, filozof i pisarz, a także polityk doby rewolucji; jego nazwisko jest właściwie jednoznacznie kojarzone z nurtem libertynizmu oraz eksplorowaniem tych sfer seksualności, gdzie fantazje erotyczne stykają się z przemocą i występkiem; od jego nazwiska utworzono termin sadyzm.

pan de Harcanville — pseudonim Pierre'a François Hughesa.

Histoires secrètes des dames romaines (fr.) — sekretne historie dam rzymskich.

parlons d'autre chose (fr.) — mówmy o czym innym.

listy ispołnitielnyje (z ros.) — dosł. wykonawcze; tu: rodzaj listów wierzytelnych uprawniających do ściągnięcia należności z dłużnika; tytuły wykonawcze.

excusez le mot (fr.) — proszę wybaczyć, że użyję słowa; przepraszam za słowo.

suit of clothes (ang.) — garnitur.

silk-hat — cylinder.

dresscoat (ang.) — frak.

cadaver (łac.) — trup.

Un bon curé vaut mieux que dix gendarmes (fr.) — dobry ksiądz (proboszcz) wart jest więcej niż dziesięciu żandarmów.

spowiedzie — dziś popr. M.lm: spowiedzi.

Renan, Joseph Ernest (1823–1892) — francuski historyk, filozof, pisarz; profesor języków starożytnych w College de France, orientalista, filolog, znawca cywilizacji środkowowschodnich, Biblii i wczesnego chrześcijaństwa; zasłynął jako autor prac: Historia początków chrześcijaństwa (wyd. fr. 1863–1883; szczególnie znany jest tom I pt. Żywot Jezusa), Historia ludu Izraela (1887–1893) oraz Co to jest naród? (1882).

Rien n'accuse d'avantage une extrême faiblesse d'esprit, que de ne pas connaître, quel est le malheur d'un homme sans Dieu (fr.) — Ostateczny to dowód słabości umysłu nie wiedzieć, jak nieszczęśliwy jest człowiek bez Boga (Pascal, Myśli, tłum. Tadeusz Boy-Żeleński).

przenikniono — dziś popr. forma: przeniknięto.

Te Deum laudamus (łac.) — Ciebie Boga wychwalamy.

κέρδος ἔγωγε λέγω (gr.) — (sądzę, że) dla mnie jest zyskiem; por. Platon, Apologia Sokratesa, 40e.

οὐδὲν πλείων ὁ πᾶς χρόνος φαίνεται οὕτω δὴ εἶναι ἢ μία νύξ (gr.) — (bo) całkowita suma czasu jest zatem niczym jedna noc; por. Platon, Apologia Sokratesa, 40e.

μία νύξ (gr.) — (jedna) noc.

Matlakowski, Władysław (1850–1895) — znany chirurg, ordynator w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, redaktor „Gazety Lekarskiej”, autor ok. 120 prac z zakresu medycyny; jeden z pierwszych badaczy sztuki ludowej Podhala (gromadził tamtejszy folklor muzyczny i słowny, utrwalał i analizował typy zdobnictwa itp.), a także tłumacz z angielskiego (m.in. Hamleta Shakespeare'a; wyd. tłumaczenia 1894); zmarł na gruźlicę w wieku 45 lat.

Judenstocki — znane również pod fr. nazwą lorgnon, okulary na długim trzonku umocowanym z boku, podnoszone do oczu w razie potrzeby.

bosymi stopy — dziś popr. forma: bosymi stopami.

wrotyma — dziś popr. forma N.lm: wrotami.

z ledwie ciosanych balas — dziś popr.: (…) balasów.

niedotkniony — dziś popr. forma: niedotknięty.

młodocianymi igły — dziś popr. forma N.lm: igłami.

cichymi kroki (daw.) — dziś popr. N.lm: cichymi krokami.

sapientem solum felicem esse (łac.) — tylko mądry jest szczęśliwy; tylko mądry potrafi być szczęśliwy.

Nitouche — dosł. fr.: niedotykalska; nawiązanie do komediowej operetki Louis-Auguste-Florimonda Ronger zw. Hervé (1825–1892) Mam'zelle Nitouche.

wualka — dziś: woalka.

hora perit, mors aderit — godzina przeminie, śmierć się przybliży.

ci-devant (fr.) — była, dawna, niegdysiejsza.

Gdy raz tę różę zerwę (…) Póki jest na pniu — fragment Otella (akt IV, sc. 2) Shakespeare'a w tł. Paszkowskiego.

Bon vieux marin, franc capitain de haut bord, vous dormiez la nuit, vous — et, le jour, vous vous battiez! Vous n'étiez pas un Paria intelligent comme l'est devenu votre pauvre enfant (fr.) — Dobry stary marynarzu, szczery kapitanie z wysokiego brzegu, pan spał w nocy, a za dnia pan walczył! Nie jest pan inteligentnym pariasem, jakim stał się pańskie biedne dziecko; por. Alfred de Vigny, Chatterton, akt III, sc.1.

uczot (z ros.) — rachunek, obliczenie.

tabetyk (z fr.) — osoba cierpiąca na uwiąd rdzenia kręgowego, charakterystyczny objaw późnego stadium jednej z chorób wenerycznych.

pytam ci się — dziś popr.: pytam cię się; pytam się ciebie.

syberynowy — wykonany z syberyny, tj. grubej, gęsto tkanej i bardzo ciepłej tkaniny wełnianej, popularnie używanej w XIX i na początku XX w. do wyrobu jesiennych i zimowych okryć wierzchnich.

Powązki — popularna nazwa najstarszego istniejącego cmentarza w Warszawie; ogólnie: nazwa terenu na styku dzielnic: Żoliborza i Woli, na którym znajdują się cmentarze: katolicki, żydowski i ewangelicki.

tragarzów — dziś popr.: tragarzy.

dorożkarzów — dziś popr. forma D.lm: dorożkarzy.

z wywalonymi jęzory — dziś popr. forma N.lm: (…) jęzorami.

szeptają — dziś popr. forma: szepczą a. szepcą.

Ἐμοὶ δὲ αἱ [σαὶ] μεγάλαι εὐτυχίαι οὐκ ἀρέσκουσι ἐπισταμένῳ, ὡς [τὸ Θεῖόν] ἐστι φθονερο (gr.) — nie cieszy mnie wielkie szczęście (wielkie sukcesy), wiem bowiem, że zagraża mi zazdrosne bóstwo; por. Herodot, Dzieje, t. III, 39 (40); historia o pierścieniu Polikratesa tyrana wyspy Samos, z listu Amasisa do Polikratesa.

Θεῖόν (gr.) — Theon (Thejon); bóstwo.

ω Ζευ, τι μου δρασαι (gr.) — o Zeusie, cóż mi uczyniłeś.

ταδ ηδυ διαφανη (gr.) — te oto jasności.

cłapanie — dziś: człapanie.

glasa — błyszcząca tkanina.

konduktorowie — dziś popr. forma: konduktorzy.

obadwaj — dziś popr.: obydwaj.

zarazem poznał — przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: zaraz poznałem.

durch (z niem.) — na wylot, na wskroś, na przestrzał.

Omne tulit punctum, qui miscuit utile dulci — pełną korzyść wyciągnął ten, kto połączył przyjemne z pożytecznym; por. Horacy, Ars poetica, w. 343.

το αλογον (gr.) — alogon; termin filoz. określający to co „nie-rozumowe”, „poza-logiczne”; instynkty.

το λογικον (gr.) — logikon; termin filoz. określający to co racjonalne, logiczne.

cupiditates (łac.) — żądze.

alogon — tu: niedorzeczność; instynkty jako to co nie-logiczne.

równia (daw., geogr.) — tu: równina.

podźwignienie — dziś popr.: podźwignięcie.

darmoś się silił — przykład konstrukcji z ruchomą końcówką czasownika; inaczej: darmo się siliłeś.

bonnetka a. bonetka — rodzaj damskiego nakrycia głowy; czapeczka zasłaniająca boki głowy, uszy i policzki dzięki wiązaniu pod szyją oraz daszkowi wzdłuż całej przedniej krawędzi kapturka, tworzącemu mniejszą lub większą „budkę”.

miasto (daw.) — tu: zamiast.

mirabile dictu (łac.) — aż dziw powiedzieć; rzecz zadziwiająca.

fermoir (fr.) — zamykany przybornik na biurko, sekretarzyk (dosł. zamek, zapięcie).

szpagat — gruby sznurek.

obiedwie — dziś popr.: obydwie.

pożenie (daw., starop.) — pogoni.

majufesowy — tj. szabatowy; mejufes: szabatowa pieśń.

obadwa — dziś popr.: obydwa.

rosso antico (wł.) — czerwień antyczna.

optymaci (z łac. optimus: najlepszy) — w staroż. Rzymie konserwatywne ugrupowanie polit. zawiązane w 2. poł. II w. p.n.e., skupiające nobiles (rzym. szlachtę, gł. potomków bogatych rodów senatorskich) i występujące w obronie ich interesów przeciw dążącemu do demokratyzacji ustroju państwa stronnictwu popularów; optymaci byli przeciwni awansowi społecznemu i politycznemu homines novi (dosł. „ludzi nowych”), nienależących do nobiles.

pepeesy (…) endusie — członkowie PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej) i ND (Narodowej Demokracji).

udawadniał — dziś popr.: udowadniał.

z „szlachtą polską…” — niedokończony, domyślny cytat z Psalmów przyszłości Zygmunta Krasińskiego: „Jeden tylko, jeden cud / Z szlachtą polską polski lud”.

if you please (ang.) — jeśli państwo sobie życzą; jeśli wolicie.

Seul le silence est grand et tout autre est faiblesse (fr.) — tylko milczenie jest wielkie, a wszystko inne to słabość.

Jak kwiat człowiek powstaje i skruszon bywa. Przemija jako cień (…) — por. Księga Hioba 14,2, szczególnie w tłum. Jakuba Wujka.

shocking (ang.) — szokujący, rażący, niestosowny.

liwerant — dostawca, pośrednik.

Elsinoe — imię bohaterki dramatu Zygmunta Krasińskiego Irydion, kochanka cesarza Heliogabala.

Abelard — filozof średniowieczny, znany ze swego romansu z Heloizą.

bon (fr.) — dobrze.

maxima, cum charitate et minima sanguinis profusione (łac.) — z jak największym miłosierdziem i jak najmniejszym rozlewem krwi.

ćmieć — dziś popr. forma: ćmić; tj. ledwo dostrzegalnie świecić.

Przysięgał przez Żywiącego na wieki (…) że czasu już nie będzie — cytat z Apokalipsy św. Jana, wg Biblii w tłumaczeniu Jakuba Wujka.

fashionable and stylish (ang.) — modnie i elegancko.

enjeu (fr.) — stawka.

faites votre jeu, messieurs (fr.) — proszę obstawiać, panowie.

manque (fr.) — w grze: wycofanie stawki.

passe (fr.) — w grze: podwojenie stawki.

cheval (fr.) — dosł. koń; w grze: obstawienie dwóch sąsiednich numerów jednym żetonem.

rouge-et-noir (fr.) — czerwone i czarne.

inverse (fr.) — odwrotność, przeciwieństwo.

whiskers (ang.) — bokobrody.

couleur (fr.) — kolor.

szybkimi ruchy (daw.) — dziś popr. forma N.lm: (…) ruchami.

fiasco (wł.) — butelka.

Glamis hath murdered sleep, and therefore Cawdor shall sleep no more! — Macbeth shall sleep no more (ang.) — Glamis sen zabił, dlatego też Kawdor / Nie zaśnie; Makbet nigdy nie zaśnie (Shakespeare, Makbet, akt II, sc. 3, tłum. Józef Paszkowski).

ideów — dziś popr. forma: idei.

arkuszów — dziś popr. forma: arkuszy.

Agni — bogini ognia i światła słonecznego.

komtuś — pol. zdrobnienie z fr. comte: hrabia.

groźnymi parowy (daw.) — dziś popr. forma N.lm: (…) parowami.

Flood-tide below me (…) face to face (ang.) — Fala odpływu pode mną! Patrzę wam w twarz; / Chmury zachodu! Słońce tam, o pół godziny nad horyzontem! / Ciebie też widzę twarzą w twarz.

Others will enter (…) large and small (ang.) — Inni przestąpią bramki wiodące na prom i przepłyną z brzegu na brzeg; / Inni będą patrzeć na fale odpływu; / Inni będą widzieć wyspy wielkie i małe.

Fifty years hence (…) ebb-tide (ang.) — Pięćdziesiąt lat stąd inni zobaczą je, jak przecinają słońce o pół godziny nad horyzontem; / O sto lat stąd, a może wiele setek lat stąd, inni je zobaczą; / Będą się cieszyć zachodem słońca, wlewaniem się fali przypływu i rzucaniem w tył do morza fali odpływu.

It avails not (…) I was refresh'd (ang.) — Bez znaczenia czas i miejsce, odległość nie ma znaczenia. / Tak jak ty czujesz się, gdy patrzysz na rzekę i niebo, tak i ja się czułem; / Tak jak ty jesteś jednym z tłumu żyjących, i ja byłem jednym z tłumu; / Tak jak ciebie odświeżyła radość rzeki i blask, / Tak i ja byłem odświeżony.

Szela, Jakub (1787–1866) — przywódca ludowy w czasie rabacji galicyjskiej 1846 r.

Okrzeja, Stefan Aleksander (1886–1905) — robotnik, rewolucjonista, członek PPS i Organizacji Bojowej PPS, skazany na śmierć i stracony na stokach Cytadeli Warszawskiej 21 lipca 1905 r. za zamach bombowy na komisariat (cyrkuł) policji w Warszawie.

vulgus est caecum (łac.) — lud jest ciemny; nieświadomy jest lud.

Worcell, Stanisław Gabriel (1799–1857) — działacz polit. i publicysta, krzewiciel idei socjalizmu utopijnego (autor rozprawy ideologicznej O własności), członek masonerii, a w młodości pod pseudonimem Gryzomir Tukan działacz Towarzystwa Szubrawców w Wilnie (1817–22); brał udział w powstaniu listopadowym na Wołyniu, został odznaczony Orderem Virtuti Militari; po upadku powstania przebywał na emigracji, był członkiem Towarzystwa Demokratycznego Polskiego, następnie jednym z założycieli Gromad Ludu Polskiego, należał do Zjednoczenia Emigracji; przyjaźnił się z Giuseppe Mazzinim.

mousse (fr.) — chłopiec okrętowy.

pałata (z ros.) — sala sądowa.

srebrnoszaty (neol.) — odziany w srebrne szaty.

wchłonienia — dziś popr. forma: wchłonięcia.

Desmoulins, Camille (1760–1794) — adwokat, publicysta i polityk, w czasie rewolucji francuskiej 1789 r. stronnik Dantona i adwersarz Robespierre'a.

przenikło — dziś popr. forma: przeniknęło.

Tabliczki! Warto, abym na nich umieścił, że można się uśmiechać, a być łotrem — fraza „My tables — meet it is I set it down” z aktu I, sc. 5 Hamleta Shakespeare'a w tłum. Józefa Paszkowskiego.

Testament zdychającego — Zob. na końcu Dodatek.

habeas corpus (łac.) — dosł. żebyś miał ciało; nazwa ang. ustawy z 1679 r. zakazującej organom państwa aresztowania obywatela bez prawomocnego wyroku (nakazu) sądu.

consumption (ang.) — gruźlica.

progenitura — potomstwo.

Da liegt der Hund begraben (niem.) — tu leży pies pogrzebany.

entrez (fr.) — tu: proszę wejść.

zadawalniać (daw.) — dziś popr.: zadowalać.

To-morrow the sun (…) to-day (ang.) — Jutro słońce zaświecić może, choć jest pochmurno dziś.

Je suis seigneur et je serai seigneur (fr.) — jestem panem i będę panem.

cuchło — dziś popr. forma: cuchnęło.

concierge (fr.) — dozorca, dozorczyni.

dear me — ależ skąd; ojej (itp. wykrzykniki emocjonalne).

swirepyj (z ros.) — okrutny.

garus — maź.

Dans le véritable amour c'est l'âme, qui enveloppe le corps (fr.) — w prawdziwej miłości to dusza jest powłoką dla ciała.

coupé (fr.) — przedział.

Morte al nemico (wł.) — śmierć nieprzyjacielowi.

Vendetta Corsa (wł.) — korsykańska zemsta.

riding-coat (ang.) — płaszcz (tu: żakiet) do jazdy konnej.

Schaffner (niem.) — konduktor.

Stubenmädchen (niem.) — pokojówka.

Dans le véritable amour c'est l'âme qui enveloppe le corps (fr.) — w prawdziwej miłości to dusza jest powłoką dla ciała.

sapogi butyłkami (z ros.) — buty z cholewami.

obadwa (daw.) — dziś popr.: obydwa.

d'un malheureux émigré polonais (fr.) — nieszczęśliwego polskiego emigranta.

pauvre patrie (fr.) — biedna ojczyzna.

hélas (fr.) — niestety.

un brigand (fr.) — bandyta, zbój.

voyons (fr.) — zobaczymy.

l'Assemblée des femmes (fr.) — zgromadzenie kobiet.

S'il me prend de force, je n'éleverai pas mes pieds au plancher, je ne ferai rien que de mauvaise grace et avec froideur (fr.) — skoro weźmie mnie siłą, nie ruszę nogą ani nie zrobię nic, chyba że jak z łaski i z oziębłością.

mais quoi (fr.) — ależ skąd.

Stella Fornarina — domniemana muza Raffaela Santi; chodzi o reprodukcję obrazu La Fornarina z 1515 r.

tiens (fr.) — cóż; dobrze; a zatem itp.

avec passion, avec tendresse (fr.) — namiętnie, czule.

cou de cygne et les épaules d'albâtre (fr.) — szyję łabędzią i alabastrowe ramiona.

gibkimi strzały — dziś popr. forma N.lm: (…) strzałami.

pniów — dziś popr. forma D.lm: pni.

Sing willow (…) must be my garland — śpiewaj wierzbo, wyśpiewaj wszystko, z zielonej wierzby musi być mój wieniec (piosenka Ofelii z aktu IV sc. 7 Hamleta Shakespeare'a).

obadwa — dziś popr.: obydwa.

pośliznięcie — dziś popr. forma: poślizgnięcie.

kamelia — kurtyzana; por. powieść i sztuka Aleksandra Dumas (syna) pt. Dama kameliowa.

chargot — dziś: charkot.

scriba (z łac.) — pisarz.

horribile dictu (łac.) — strach powiedzieć.

per Bacco — na Bachusa (emocjonalny wykrzyknik).

presto (wł.) — szybko (też: określenie tempa w muzyce).

grandezza (z wł.) — duma, wyniosłość.

obiedwie — dziś popr. forma: obydwie.

obudwu — dziś popr. forma: obydwu.

gyneceum (gr.) — pomieszczenie dla kobiet; pokoje kobiece.

fermoir (fr.) — tu: sekretarzyk (zamykany); ogólnie: zapięcie, zamek.

zadawalnia (daw.) — dziś popr.: zadowala.

lock-out — stałe lub czasowe zamknięcie części lub całości zakładu; środek nacisku właścicieli środków produkcji względem pracowników.

kamfinowy ogarek — ogarek olejowy; kamfina (daw.): olejek terpentynowy zmieszany z alkoholem.

idejów — dziś popr. forma D.lm: idei.

Kursa literatur słowiańskich i artykuły z Trybuny Ludów — teksty Adama Mickiewicza.

agricultural explorers (ang.) — odkrywcy w dziedzinie kultury rolnej.

w naszych to jest ręku — przykład konstrukcji z daw. liczbą podwójną; dziś: w naszym to jest ręku a. w naszych to jest rękach.

Ty nie jesteś mi już krajem (…) ale prawem — fragment poematu Przedświt Zygmunta Krasińskiego (w. 1114–1117), nieco przekształcony: w oryginale zamiast „Państwa zgonem” jest „(…) skonem”.

Polały się łzy moje czyste (…) wiek klęski — jeden z liryków lozańskich Adama Mickiewicza.

vulgus est caecum (łac.) — tłum jest ciemny; pospólstwo jest nieświadome (też: niezgłębione).

Nous travaillons incessamment à embellir et à conserver cet être imaginaire et nous négligeons le véritable (fr.) — pracujemy nieustannie nad upiększeniem i utrwaleniem owego wyobrażonego bytu, a lekceważymy prawdziwy.

padlec (z ros.) — niegodziwiec.

cas (fr.) — przypadek.

po zakonu (z ros.) — według prawa.

szpitalów — dziś popr. forma: szpitali.

Pompeius Trimalchio, Trymalchion — bohater Satyriconu, awanturniczej powieści z czasów rzymskich, której autorstwo przypisuje się Gajuszowi Petroniuszowi (27–66); Trymalchion jest typem nowobogackiego.

ceklarz — pachołek miejski pilnujący porządku; ceklarze zajmowali się m.in. wyłapywaniem żebraków, prostytutek i włóczęgów.

copperking — król miedzi (o monopolistycznym przedsiębiorcy).

terras tractusque maris coelumque profundum (łac.) — ziemie, głębie mórz i bezkres nieba.

auctor — sprawca, autor, twórca.

obudwu (daw.) — dziś popr.: obydwu.

august (z niem. August) — błazen.

wsie (z ros.) — wszystkie.

praworny (z ros. проворный) — zdolny, zdatny, zręczny, nadający się.

Brulionowe rzuty (…) testament Jaśniacha — rzuty są trzy, znaczone tu (A), (B) i (C). Pierwsze dwa wiążą się z sobą dość ściśle, wydawca ich przyjmuje, że fragment (A) jest niewątpliwie pierwopisem, upstrzonym licznymi poprawkami i dopiskami. Drugi zaś fragment (B) jest „niejako czystopisem, znacznie krótszym i niedokończonym. Cechuje go większa prostota stylu, osiągnięta przez uproszczenie baroku opisowego”. Wydaje się wszelako, że równie uprawnione mogłoby być mniemanie wręcz odwrotne. Cytaty włączone we fragment (A), oznaczone: 1–7, pochodzą z Przedświtu Krasińskiego, z Mickiewicza Ksiąg pielgrzymstwa, z Prelekcji paryskich i ze Składu zasad 1848 r. Zachodzące drobne różnice tekstu dowodzą, że Żeromski cytował z pamięci.

Habeas Animam (łac.) — dosł. „żebyś miał duszę” a. „powinieneś mieć duszę”; nawiązanie do prawa habeas corpus zapewniającego nietykalność osobistą, niemożność uwięzienia.

Sakya Muni — nazwisko historyczne Buddy.

Dodatek (b) — dodać można, że w zapiskach Żeromskiego z czasu podróży po Włoszech 1906–1907 r. (zob. w tomie Wspomnienia, wydania zbiorowego Dzieł, Warszawa 1965) mieści się sporo notat i fragmentów zużytkowanych w tekście Dziejów grzechu, a także w zarzuconym fragmencie „Testamentu”.