Дзярлiвая птушка

I

Янук раз-пораз спыняўся й ляскаў пугай. Сярэдняга росту калматы руды сабака Тапсiк, сьцямiўшы, што павесялеў пастух, з уцехай падскокваў уверх на ляскат пугi й зьвяглiва, быццам сьмяючыся, брахаў. А хлопчык, — як i належыцца такому ўсяўладнаму сабачаму гаспадару, — то пагражаў сабаку пальцам, то, прыкiдываючыся, касавурыўся на яго, быццам за тое, што той замнога дазваляў сабе панiбрацтва. Яшчэ ямчэй размахваўся прадаўгаватым i гнуткiм вiшнёвым пугаўём, манiпуляваў iм так, каб вуж пугi, асаблiва той цяненькi, зьвiты з адборнае пянькi кончык яе, з тонкiм посьвiстам гвалтоўна рэзаў паветра. Ляскат войстрым рэхам трывожыў суседнi бор, а пастушок пiльна надслухоўваў ягонае водгульле.

Калi-б хлопчык ведаў модныя словы, то мог-бы сказаць, што той цянюсенькi кончык пугi, па-майстэрску зьвiты бацькам з пазычанай цi купленай у кагось пянькi, меў дэмаралiзуючыя для статку ўласьцiвасьцi. Вядома-ж, выяўлялiся яны адно пры ўмелым карыстаньнi пугай Януком. Бо што, — мяркаваў Янук, — варта была пуга безь ягонае спрытнае рукi? Нейкi, званы пугаўём, вiшнёвы прут з даўгой вяроўкай ды й годзе. Трэба было ўзяць яго спрактыкаванай руцэ, ёмка закiнуць i пасьля гвалтоўна тузануць — адно тады нараджаўся любы ягонаму вуху рэзкi сьвiст-ляскат. Пуга трымала кароваў у послуху. Праўда, быў i верны сябра-памочнiк Тапсiк, цану якому добра ведаў Янук. Ды ўсяроўна, пуга сама сабой. Лясьнi ёй раз-другi, i глядзi, як стрыжэ вушамi статак, ведаючы, што малы гаспадар на воку яго трымае. Таму сьвiст-ляскат i быў для Янука прыемнай i карыснай мэлёдыяй.

Было ўсяго ў статку, старых i маладых, хвастоў зь пятнаццаць. Панаядаўшыся, быццам нехаця, ацярэблiвалiся яны ў ценях вялiкiх вольхаў над канавай. Сонца падкрадалася ўжо за чуб суседняга бору. I не агледзiсься, як вечар на носе.

Янук сачыў, цi пакажацца ў падворку ля хаты шыракаплечая постаць гаспадара ягонага — асаднiка Лазоўскага, цi ня рыпне каля калодзезя журавель. Чуткае вуха ягонае скваплiва лавiла гукi перадвячорнага руху ў падворку, каб угадаць, калi можна рухацца iз статкам пад дом.

Лёганькi ветрык прынёс з-пад балота абрыўкi вясёлае полькi й галасы прыпеўкаў. Янук ведаў, што так рыпела трохрадка ў руках вясковага музыкi Тадэўкi, што сам безьперапынна сыпаў прыпеўкамi й падахвочваў iншых, адно ходырам хадзiла поле. Там дзесь грамадою польнымi межамi з Тадэўкавага хутару йшлi ў вёску ладзiць iгрышча. Як магнiт, ствараючы навокал весялосьць i падганяючы адсталых, прыцягвала трохрадка да сябе моладзь. Вялiкай грамадой увалiцца яна ў раней дамоўленую хату ды кiнецца ў скокi. Тымчасам iшлi, гарлапанiлi, склiкалi iншых, задыхаўся-рыпеў гармонiк. Перакiнуўшы цераз плячо цымбалы, клыпаў ля Тадэўкi невялiкага росту цымбалiсты Язэпаў Пецька.

Жвавей захадзiлi босыя закарэлыя Януковы ногi, i карцiла яму ўжо бегчы туды, дзе, як ведаў добра, у хвасьце старэйшых цягнулiся ўвiшныя падшыванцы-жэўжыкi, што пасьля цэлы вечар будуць шнырыць каля йгрышча, займаючыся сваiмi зусiм непразаiчнымi справамi.

Запавядалася шумнае й люднае купальскае йгрышча. Сяньня было Яна. Людзей зь кiрмашу налезе процьма, папрыходзяць iз суседнiх вёскаў i засьценкаў. Цi пусьцiць яго гаспадар? — мяркаваў Янук.

Калi прыгадаў, што сталася, вялiкi жаль ахапiў iзноў Янука ды п'яўкай смактаў у грудзi. Дзень сьвятога Яна — той самы дзень, калi быў вялiкi рэлiгiйны фэст пры царкве ў Гацях, — гэта-ж па праву было ягонае сьвята, ягоныя ймянiны. Цярплiва чакаў яго хлопчык ад пачатку вясны — значыцца, ад часу, калi пачаў ганяць на поле статак. Абяцаў яму сёлета Лазоўскi вольны дзень ды шчэ й пяцьдзясят грошаў, каб забавiўся на фэсьце — з тэй умовай, што добра пiльнавацьме статак i сёе-тое ля гаспадаркi паможа. Гэнае «сёе-тое» складалi дробныя працы й паслугi, што не належалi да ягоных штодзённых абавязкаў.

Падахвочаны абяцанкаю, хлопчык пасабляў асаднiку, як роднаму бацьку. Летась-жа на фэст пусьцiў, хоць адно пяць грошаў даў. Кагадзе прыабяцаная пяцьдзясятка здалася Януку прост-напраст невядома якiм вялiзным капiталам. Нiколi ў жыцьцi ня меў так многа ў сваёй часта дзiравай кiшэнi, хоць i даводзiлася бачыць у чужых руках. Колькi-ж гэта марозiва, шакаляду, ляманяды й цукеркаў спажываў ужо ў сваiм уяўленьнi Янук. Мроiлася часамi, што палову тавараў у Жыдоў-крамнiкаў за тыя грошы адкупiць. Вось дзе паласуецца! цешыўся пастушок. Ды й ласавацца-ж будзе не абы як, але абавязкова на воку ў сваiх сяброў — канечне, каб бачылi, зайздросьцiлi й аблiзвалiся, асаблiва-ж доктаравы Ўладзiк i Стась. Цi раз iм ужо iм пра тое хвалiўся.

Ажно чорту нямытаму нешта ў галаве перакулiлася. Насупiўшыся, швэндаўся ўчора, не дазволiў нават на купальскую ноч у сяло да бацькоў зьбегаць, ды потым iз моладзьдзю ля вогнiшчаў i вады пазабаўляцца, папарацi кветкi пашукаць. Варажыла на нядобрае. Сяньня на досьвiтку, быццам i гаворкi пра тое сьвята й абяцанкаў нiякiх не было, устрэў яго асаднiк i загадаў статак выганяць. Аб падмене й грашох — нi слуху, нi духу. Ледзь асьмелiўся хлопец адчынiць рот, як пан накiнуўся на яго з лаянкай i пагрозамi. Нават тое марнае сьнеданьне камяком у горле засела. Колькi-ж паплакаў хлопчык на полi. Жалем разьпiралi ягоныя грудзi царкоўныя званы, што клiкалi да сябе. Заплыўшымi слязьмi вачыма сачыў ён моладзь i старэйшых, што праз Гараватку й празь лес iшлi ў Гацi. Спачатку нават наважыўся быў кiнуць статак, плюнуць на асаднiка й увесь яго нялюбы род ды пабегчы дадому. Адно як прыгадаў хатнюю галечу ды й тую магчымасьць, што бацька можа вылупцаваць i назад за руку прывесьцi (было ўжо раз i гэтак), тады й думкi з галавы вытурыў.

Трэцi ўжо год пасьвiў Янук Бахмач Лазоўскага статак. Мог-бы ўжо й кiнуць, калi-б ня тая прага да навукi. Кончыўшы пачатковую вясковую школу, мог-бы, як некаторыя iншыя вясковыя падлёткi, бацьку пры гаспадарцы памагаць. Працы хапала. Дык дзе-ж там. Вучыцца яму далей карцiла.

Летась пад вясну тое было. Спытаў бацьку, цi пусьцiць яго наступнай восеньню ў пятую клясу гацкай сямiгодкi. Бацька ня супраць-бы далей сына вучыць, калi-б ня тая вечная нiшчымнiца ў хаце. Хадзiць штодзень за чатыры кiлямэтры ў школу — гэта ня жартачкi, вунь колькi абутку трэба. Дый зь ежай праблема. Дома з аднэй мiскi капусты пасёрбае, а ў школу дык скварку якую трэба. А дзе яе браць?

— Iздзi, сынок, калi цябе да навукi цягнiць, — казаў Пракоп Бахмач Януку. — Толькi помнi, што з абуткам у мяне коратка. От, калi ў лапцёх будзiш хадзiць, дык лыка хвацiць. Сам памяркуй…

Бацька казаў праўду. Той малаўраджайны клiнок зямлi з трох гактараў — ня выкармiць, не апране й не абуе, нават калi летам i ў лiпавiцкага пана крыху пазаробiш. Асаблiва цяжка было з вопраткай i абуткам — хоць ты гвалт крычы. Меў Янук аднаго, на тры гады старэйшага, брата Мiколу. Кульгавы на левую нагу быў. Не памятаў Янук, калi брат калекам стаў. Разказвалi, што, будучы яшчэ малым, гадоў цi не каля сямi маючы, пасьлiзнуўся й упаў хлапец на мокрадзi ля памыйнага цэбра. Скардзiўся на боль у левым суставе. Бязь лекарскае помачы костка пачала загнiвацца, i мусiлi паслаць Мiколу ў шпiталь. Таму, што на большае не ставала грошы, дык адно спынiлi загной. Ад таго часу запаволiўся рост Мiколавай нагi. Была яна цяпер карацейшая за правую на цэлай поўпядзi. Бацька мяркаваў калеку на шаўца вывучыць. Сам Мiкола нянадта на кнiгi налягаў, а калi-б i стараўся вучыцца, дык навошта? Не было нiкуды дарогi вясковаму, асаблiва яшчэ праваслаўнаму, чалавеку. Як мухi-лiпучкi, абсаджвалi паны ўсё й усюды сваймi ўраднiкамi. Заставалася Мiколу брацца за малаток i капыл, цi йголку з ножвiцамi, каб свой кавалак хлеба мець. Так пастанавiў Пракоп Бахмач, перш iз жонкай Аленай гэтую справу добра ператросшы.

Янука цягнула да навукi, як п'янiцу да гарэлкi, хоць, каб хто спытаў, навошта яму школа, дык мо й не адказаў-бы. Проста няўрымсьлiвая прагнасьць ведаў не давала супакою. А як ты ў лапцёх у местачковую школу пакажасься? Засьмяюць, праходу не дадуць. Як сьвет сьветам, ня чуў нiхто, каб хто ў гацкую школу ў лапцёх хадзiў.

Лазоўскi сулiў на гэты год восем пудоў жыта й новыя боты. Тут-то й была найлепшая разьвязка. Была яшчэ адна нявыгада: як быць з тымi пачаткамi й канчаткамi? Гэта-ж вясною ды ўвосень, каб пасьвiць статак, трэба школьны год абразаць. Можа, як-небудзь дасца надрабiць, — мяркаваў Янук. Зь ягонымi добрымi ацэнкамi гэта-ж быць ня можа, каб яму не паспагадалi.

Выбраўся аднойчы хлапец у гацкую школу, каб самаму разпытаць-разьведаць. Напрыканцы школьнага году тое было. Ад вясковае настаўнiцы нёс лiст да дырэктара. Добра прыгадвае цяпер Янук, зь якiм вялiкiм хваляваньнем пастукаў у дзьверы дырэктаравага бюра мураванае двухпавярховае школы, якiмi млявымi й непаслухмянымi былi ягоныя ногi, як разгубiўся, убачыўшы за сталом буйную чупрыну й рудыя вусiкi, што належалi дырэктару Марыноўскаму. Вядома-ж, Янук не ў сьляпую прыйшоў. Пра тога «дзiрэктара», — якi ён i што ён, — яшчэ раней каго мог распытаў. Адзiн спытаны Лёнька, што некалi цэлы год у местачковую школу хадзiў, трымаючы задзiрлiва-важнецкую мiну, скупымi словамi даў малому Бахмачу зразумець, што ў гацкую школу ня так латва трапiць (самога за нявуцтва прагналi), што «дзiрэктар» — чалавек нiякаваты, нават i зусiм благi; наагул даклаў шмат выдуманага, што ў Янука ледзь першы палымяны энтузiязм да навукi не замарыла. Адылi перадумаўшы, папытаўшыся яшчэ зычлiвую вясковую настаўнiцу, атрымаўшы ейны лiст да «дзiрэктара», якi, паводля ейных словаў, напэўна-ж паможа, Янук канчаткова адважыўся й наважыўся.

Даўшы «дзень добры», хлапец лыпаў вачыма, нясьмела паглядаючы на гладкага, як кормны парсюк, рудаватага пана, што выгадна сядзеў за сталом i з даўгое пiпкi цадзiў радзенькi водарны дымок з-пад роўна падстрыжаных вусiкаў.

— Цi не язык мне тады авечкi адкусiлi?! — сьмяяўся пасьля пастух, прыгадваючы той момант, — нi знаў што сказаць, як заняло…

Пан Марыноўскi ўважна агледзеў апранутага ў саматканае, з палатанымi старымi ботамi, падлетка й сказаў — нi то строга, нi то лагодна:

— Ну, што скажаш?

Янук iз натугай паклiкаў на помач непаслухмяны язык:

— Пане дырэктар, я хачу ў пятую клясу…

I тут зацяўся.

— Што, што? Ня чую.

Янук загаманiў галасьней i аддаў Марыноўскаму настаўнiчын лiст. Калi дырэктар чытаў, хлапец пасьмялеў. Павярнуў галаву направа, пасьля налева й абглядаў канцылярыю. Па куткох стаялi шафы, школьныя дапаможнiкi, на сьценах вiселi нейкiя табэлi, а на франтавой сьцяне над вакном — крыж iзь фiгурай Збавiцеля; пад нiзом — белы арол, а пад iм — сам маршалак Рыдз. Паколькi ўсё гэта для Янука было няновае, ён iзноў утаропiўся ў твар iз рудымi вусiкамi.

— Гм, — сказаў гладкi дырэктар, устаўшы з-за столу й пазiраючы ў вакно з такой мiнай i помпай, быццам разважаў над плянамi бою зь небясьпечным супрацiўнiкам, што вось-вось мае адбыцца. — Добра, вельмi добра.

Янук намагаўся разгадаць, што было «вельмi добра», — цi тое, што ён сюды зьявiўся, цi гэнае, што напiсала ў лiсьце настаўнiца. Пасьля ўсё пайшло гладка. Дырэктар накiраваў яго ў вагульную настаўнiцкую, дзе запiсалi ў пятую клясу.

Сяньня з усьмешкаю на твары прыгадваў хлапец той момант, хочучы, мусiць, у думках падкрэсьлiць, што цяпер ён не абы-што, што ўжо гэную пятую клясу за сабою меў.

Латва з навукай даў рады ды пасьля й у перадавiкi выскачыў, хоць боты за зiму цалкам дабiў. Гэта-ж ня жарты — па чатыры кiлямэтры туды й назад дзень-у-дзень у пагоду й непагадзь. За зiму падрос, пасьмялеў, спаважнеў. Як-нi-як, яму ўжо ня ўсе вясковыя аднагодкi раўнёй былi, насамперш тыя, што па чатыры клясы пачатковае скончылi ды ля дому бiбiкi зьбiвалi.

Скончыў Янук пятую клясу з добрымi ацэнкамi, дый iзноў у праблему ботаў упёрся. Яшчэ каб адно ботаў! Восем пудоў жыта гэта таксама «нi хаханькi» ў сям'i, дзе вечна даводзiлая куртатыя канцы з канцамi зьвязваць. Цi раз так кароткiмi яны былi, што нават той самы Аляксандра, якi так умела патрапiў Гардыёнаў вузёл разьвязаць, усю мудрасьць сваю на помач паклiкаўшы, рады iм ня даў-бы.

Дык не пра самыя боты ўжо йшло. Бацьку вунь якiх пераконлiвых словаў шукаць давялося, каб iзноў хлопца на лета да Лазоўскага паслаць. Януку-ж гэная местачковая навука цi не якiя йнакшыя норавы ў галаве нарадзiла. Сарамнавата-ж перад вясковымi хлапцамi, у такую навуку дарогу знайшоўшы, iзноў на лета да Лазоўскага «каровам загаркi закручваць» вяртацца. Раз Янук так зрэзаўся з бацькам, што той ажно ў каршэнь таўхялёў мусiў надаваць, каб адумаўся сын.

Усё гэта прыгадваючы, рыхтаваўся цяпер Янук кароваў дадому гнаць. Жаль з прычыны таго сьвiнства, што зрабiў пан Лазоўскi, душыў грудзi. Як на тое лiха, спасьцярог хлапец дзьве фiгуры хлапчукоў, што выйшлi зь лесу й, перасёкшы гасьцiнец, кiравалiся проста на яго. Быў гэта ня хто iншы, як доктаравы Ўладзiк са Стасем. Нацянькi празь лес з Гацяў беглi — наўмысьля, мусiць, каб перад iм пахвалiцца, як гулялi на фэсьце.

Хлопцы былi тупымi ў навуцы. Стась у вясковай чацьвёртай клясе ўжо другi год сядзеў. Як нi намагаўся бацька, ня мог няздольнага сына разам iзь Януком у гацкую школу паслаць.

I навошта-ж iх сюды якое лiха гонiць? Што цяпер скажа iм Янук, як гэта ў вочы зiрне, калi кпiць, падтруньваць зь яго пачнуць? Набягалi сьлёзы. Стрымаўшы iх у пару, завэдзганым сiнiм кужэльным рукавом выцер нос i сачыў хлапцоў, што ўжо былi зусiм блiзка.

— Ну, што ты дома робiш, Янук? — яшчэ здалёк нахаду адазваўся Стась. Затрымалiся. У Стася, як заўсёды, пад носам вiсела маленькая бурбалка. Невядома, цi мыў ён сяньня абсыпаны рабацiньнем твар. Шэрыя й няхiтрыя вочы глядзелi Януку проста ў твар. Апрануты быў у новыя крамныя чорныя нагавiцы й новую кашулю-матроску. Пасьпеў абнавiць ужо й брызэнтавыя чаравiкi. Янук прысягнуў-бы, што пад сiнiмi шкарпэткамi на нагах «пiялi пiтухi». Цэлае-ж лета, як i ўся вясковая дзятва, бегаў басанож, а каравыя ногi рэдка сябравалi з мылам цi вадою. Уладзiк быў апрануты ў зялёныя галiфэ-порткi, боты зь блiскучымi хромавымi халяўкамi, шэры пiнжак i белую кашулю iз гальштукам.

Стась быў Януковым аднагодкам, а Ўладзiк на два гады старэйшым. Жылi пасуседзку. Кароваў у чужых ня мелi патрэбы пасьвiць. Бацька — мясцовы фэльчар-самавук (казалi, што ў войску таго рамёства наламаўся) меў ладны кавалак сваёй зямлi, ды й ад людзей, што нiколi ў хаце ня зводзiлiся, добра падзарабляў. На полi хапала наймiтаў, у хаце быў дастатак. Дзецi лекаравы ня ведалi, як шмуляе-колiць цела кастраватая зрэбная бялiзна. Крамнага ўволю было. Каму-ж, калi ня iм, па фэстах валачыцца, ды зь бяднейшых пакеплiваць? Любiлi бацькавы грошы ў ход пускаць.

— Нi глядзi ты на доктаравых, — цi раз раiў Януку бацька, — яны нi твайго носа-палоса. У iх вуньдзiка высахнiць цi вымакнiць, дык i бяды вялiкай: людзi дабра панавозяць.

— Што табе! Можа, я хачу дома быць! — задзёрыста адказаў Стасю Янук, сiлком змагаючы крыўду, што напiрала ў грудзёх.

— Каб ты гэдак жыў, як праўду кажаш! — не ўступаў Стась.

Асаблiва ня мог цярпець Янук Стасевай брыдкай грымасы, што паказвала кпiны.

Уладзiк трымаўся збоку. Ён, як казалi, ужо пад дзяцюкi падбiраўся. Доказам такога падбiраньня былi хаця-б тыя самыя зiхатлiвыя хромавыя боцiкi, што нядаўна справiў бацька. Уладзiк прабаваў танцаваць, пiць гарэлку, а часам нават ласаваўся, хаця ўпотайку ад някурачага бацькi, крамнымi папяросамi. Цi раз бачылi iншыя, як каторую старэйшую дзеўку ўжо за грудзi сьмела ўшчыпнуў мусiць, гэтым даводзячы сваю сьпеласьць. Ростам вялiкi быў не па сваiх гадох. Тое, што некалi ў школе ў кожнай клясе па два гады сядзеў i што бацька часта, як казалi, салам «падмазваў», каб сын як-небудзь элемэнтарнай пiсьменнасьцi навучыўся, — зусiм не перашкаджала Ўладзiкаваму росту ў дзяцюкi. Ганарыстым стаў i задзёрыстым. На гэтых двох сынох i сухой, як нядошлы бабовы струк, жонцы Марылi, канчалася лекарава сям'я.

— Як фэст быў? — буркнуў Янук.

— Каб ты толькi вiдзiў! Ядры т-тваю палку, народу дык народу! — забубнiў у нос Стась, рад пахвалiцца. — Такога кiрмашу я ў сваiм жыцьцi ня вiдзiў!

— Дзiва вялiкае, такоя-ж жыцьцё во, сто гадоў пражыў! — кпiў пастух.

— Ну няхай сабе, алi пагулялi на ўсю йванаўскую! — гугнявiў цалкам незьбянтэжаны Стась. — Елi й пiлi што хацелi, аж пуп трашчэў. Хочаш во? Выбiрай.

Стась выцягнуў зь кiшэняў дзьве жменi цукеркаў. Былi там малыя круглыя ў паперках i падўжныя, i даўгiя махрыстыя. Прынадна ўпрыгожылi яны рознымi колерамi Стасевы нязграбныя далонi. Зазьзялi ад прагнасьцi Януковы вочы. Цукеркай мог ласавацца раз цi два на год, ня болей. Нясьмела, быццам баючыся, каб Стась не паклаў iх назад у кiшэнi, выцягнуў руку i ўзяў найменшую з чырвоным ракам на празрыстай абгортцы.

— Бяры яшчэ адзiн, — спанукаў Стась.

Янук разгубiўся. Лекараў сын паглыбляў ягоную крыўду. Сам меўся быць сяньня панам, за свае грошы раскашэлiцца й перад iншымi хвалiцца, а сталася, што гэты смаркач дэманстраваў цяпер, якi ён ласкавы й добры. Выбраў ён найдаўжэйшую махрыстую цукерку й сунуў у Янукову руку.

— Дык што, нi пусьцiў цябе? — пытаўся яшчэ раз пастуха.

— Нi пусьцiў — пшэк пракляты! — iз крыўдай прызнаўся Янук.

— I грошы нi даў?

— I грошы нi даў.

— Каб яму скула ў бок за гэта! — прыабяцаў Стась.

— Каб яму дзьве, дый у такое мейсца, што сесьцi ня мог! — паправiў Янук.

Памаўчалi. Уладзiк выцягнуў зь кiшэнi папяросу й запалiў.

— А сягоньнiка на вечарыну прыйдзiш? — пытаў Стась.

— А будзiць?

— Пэўна-ж што будзiць.

— У каго?

— Мусiць, цi ня ў Тодара Кмiтавага. Дык што?

— Можа й прыйду.

Надта-ж хацелася Януку на вечарыну. Ведаў, якiя гучныя й забаўныя бываюць купальскiя йгрышчы, ды й дома тыднi iз тры, мусiць, ня быў, хоць дахаты, нават абыходзячы вакол Гараватку, было недалёка. Але што на гэта скажа Лазоўскi?

— Ты яго ня бойся, халеры гэдакай, — як-бы вычытаўшы на йлбе пастуховы думкi, ды абцiраючы тую бурбалку пад носам, сказаў Стась. — Ноч твая, пагуляць можаш.

— Падумаю — можа й прыйду.

Стасевы словы падбадзёрылi яго.

— Глядзi-ж, пастарайся.

— А хто йграць будзiць?

— Сьцяпанаў Тадэўка, хто-ж…

— Добра, пагляджу там.

Хлопцы пайшлi. Янук глядзеў, як накiравалiся праз шырокае пасма лугу, перабралiся праз канаву, мецячы проста на Гараватку.

— Тапсiк! — клiкнуў пастух сабаку. Той паставiў вушы, пiльна гледзячы малому гаспадару ў вочы, стараючыся наперад згадаць, што ён хоча. — Ганi iх дамоў! Там! — паказаў пальцам на статак Янук.

Тапсiк паволi забег каровам з другога боку й памалу пачаў цiснуць iх на папар у кiрунку двара Лазоўскага, што стаяў у самым цэнтры хутару.

Пан Лазоўскi, русавалосы мужчына гадоў пад пяцьдзесят, прытулiўся да паркану на вялiкiм дзядзiнцы, пагладжваючы свой бэбах ды паглядаючы на сваю багатую калёнiю. Вока ягонае любавалася абшарам i ўраджаем. Збажына вунь парасла сёлета, як на лес гледзячы, канюшына тоўстым дываном заслала вялiзную нiву, гароднiна, садовiна — усё, дзякуй Матцы Боскай Чэнстахоўскай, у гэтым годзе спорыла. Лазоўскаму нiколi й у галаву не прыйшло, што ён найбольш сакавiтыя сокi, як ненажэрны паразiт, з добрых працавiтых людзей тутэйшых смактаў. То-ж яны, як наймiты, за безцан апрацоўвалi ягоную вялiзную гаспадарку.

Тое, што яго зь «Велькапольскi» прыслалi сюды, ды, абрэзаўшы малазямельным, далi яму гэты вялiкi кавалак першакляснае зямлi, гэта ўсё належалася за тое, што памагаў адваёўваць i будаваць «Жэчпаспалiтую». Гэта-ж ня дзе ў iншым якiм мейсцы, а якраз тутака, на гэтых «крэсах» кроў пралiваў, бальшавiкоў босых, голых i галодных гонячы. Цяперака ён тут праўны пан i гаспадар. Урад прызнаў ягоныя заслугi, ацанiў «пралiтую кроў» i пасадзiў ваяку мiж бедных малазямельных людзей, каб спажываў плёны iхнае працы.

Сяньня-ж i настрой Лазоўскага выдатна паправiўся, бо ў воласьцi з панам войтам удалося зусiм хлёскi гяшэфцiк наконт падаткаў абцяпаць. Адно вось цяпер, вярнуўшыся дахаты, прыгадаў ён, што ранiцою, будучы ня ў гумары, пакрыўдзiў пастуха.

Каровы ўваходзiлi ў вялiкi, абгароджаны высокiм частаколам, двор. У самым хвасьце цягнуўся Янук iз сабакам. Асаднiк гукнуў хлопчыка.

— Хочаш схадзiць дамоў? — спытаў ён пабеларуску.

— Хачу, — зiрнуў Янук гаспадару сьмела ў вочы.

Лазоўскi быў пад гальштукам, у прыгожых выглянцаваных боцiках, сiнiх галiфэ-портках, шэрым пiнжаку. Правай рукой палез ён у кiшэню порткаў i выцягнуў адтуль вялiкую жменю манэтаў. Перасыпаў iх з аднэй даланi на другую, любуючыся грашмi, быццам наўмысьля, каб пазводзiць пастушка. Аж пабольшалi Януковы вочы. Так многа грошы нiколi ня бачыў. Былi там i малыя нiклёвыя, i медзякi, былi й срэбныя залатоўкi.

Асаднiк выбраў iз жменi тры найменшыя манэты й выцягнуў калматую руку да пастушка: — Маеш тут дваццаць пяць грошаў i можаш iсьцi.

Янук узяў грошы й забыўся нават падзякаваць.

— Кароў мы самi спарадкуем, — працягваў шурпаты голас Лазоўскага. — Iдзi ў кухню, памыся, паеш i бяжы.

Януку ня трэба было паўтараць. Нахаду памыўся, хапiў нешта ўкусiць i выскачыў з хаты.

— А ўсё-ж абяцаных пяцьдзесят грошы ня даў, пшэк паршывы! — прабурчэў пад носам, клiчучы Тапсiка й кiруючыся на выган.

II

Калi-б iз птушынага лёту кiнуць вокам на ваколiцу, паказаўся-б вам такi краявiд: зь левага боку, гледзячы на захад, як зрокам абняць, зялянелi вялiзныя скарбовыя лясы. Дзесь зь нетраў iх, з паўдзённага ўсходу, выбягаў шырокi гасьцiнец — побач хутару Лазоўскага апярэзваў лес, лагчынай прабягаў уздоўж земляў маёнтку Лiпавiчы, пераскокваў чыгунку i ўжо з паўночнага боку яе сьпяшаўся ў Гацi. Раўнiнны хутар Лазоўскага адасобнены быў ад суседняе вёскi Лiтоўцы, дзе жылi Януковы бацькi, даўгiм сугром, званым Гараваткай. Сама-ж вёска ляжэла быццам у падоўжаных начоўках. Паўночным брыжам начоўкаў была двукаляiнная чыгунка, што з аднаго боку бегла ў Полацак, а з другога — у Маладэчна й на захад. За чыгункай прытулiўся ля дубровы шляхоцкi засьценак Галавачы. Па суседзтву — у зеленi бярозаў, лiпаў, клёнаў, хвояў i садовых дрэваў — прытаiлiся гаспадарскiя й жытловыя будынкi маёнтку Лiпавiчы.

Абкружаная з трох бакоў асаднiцкiмi й шляхоцкiмi землямi, з усходу ўпiралася вёска Лiтоўцы ў балоты. Калi-б якi жартаўлiвец сiлiўся схарактарызаваць мейсцазнаходжаньне Лiтоўцаў, мог-бы трапна сказаць гэтак: загналi лiтоўскiх паны, шляхта й асаднiкi ў казiны ражок. Наўкол найлепшую зямлю й лясы пазабiралi, а ззаду, як на зьдзек, кавалак нiкчэмнага балота прырэзалi.

З балота гэнага запраўды невялiкая пацеха была. Апроч дробных сасонак цi карлаватых бярозак, здатных на хвораст, анi дрэва там людзкага, анi нават ягадаў уволю. На мокрых купiнах улетку ў лапцёх касiлi сяляне рэдкую траву, а сена вывозiлi ўзiмку, як замярзала.

Найбольш характэрным i дамiнуючым мейсцам у цэлай ваколiцы была Гараватка. Як падоўжаны, мейсцамi з упадзiнамi, добра падыйшоўшы бохан хлеба, лягла яна мiж хутарам Лазоўскага й вёскай Лiтоўцы. Калi-б той бохан удаўжкi памерыць, то, пэўна, кiлямэтар з гакам перацягнуў-бы, дый ушыркi мо чвэрць яго. Сугор належаў маёнтку Лiпавiчы, але гэта, казалi, адно пазьнейшым часам. Даўно-даўненька, казалi, Гараватка была лiтоўскай.

Ды й не аб фармальную ўласнасьць iшло. Гараватка жыла ў мяйсцовых казках i лягэндах, глыбака ўрасла ў народную гiсторыю. Зiрнiце, хаця-б, на гэты дуб-гiгант, што так глыбака ўкаранiўся ў Гараватчыны грудзi з усходняга боку. Такiх, як ён, iзь сьвечкаю ўдзень у ваколiцы ня знойдзеш. Старэйшыя цьвердзяць, што яму больш за паўтысячы гадоў. Дай цi ня дай таму веры, а вядома, што ён стары й каштоўны сьведка няпамятных мяйсцовым людзям эпохаў.

Як горда й валадарна ўзвышаецца ягоная крона! Аб магутныя грудзi гэтага волата разьбiвалiся вятры й непагадзi цэлых стагодзьдзяў. Казалi, што памятае Баторага й Iвана Жахлiвага, што сачыў ён за Швэдамi й Напалеонам. Народ празваў яго Архiпам. Тут на Гараватцы ля Архiпа сустракалiся ганцы з паўстанцкiх аддзелаў сялянаў, узьнятых супраць дэспата-цара Калiноўскiм. Iмя Архiпа служыла як пароль беларускiм жаўнерам у часе апошняй i найбольш жахлiвай вайны. Некаторыя цьвердзiлi, што Архiп быў пасаджаны даўным-даўно тым князем, што на гэтым сугры быў замак пабудаваў i самую Гараватку ахрысьцiў.

Як моцна мясцовы народ шанаваў i цанiў Архiпа, сьведчыць адзiн факт, за праўдзiвасьць якога кожны вакольны чалавек, божачыся, мог-бы разьбiць свае грудзi. Гадоў дзясяткi таму iз тры назад задумалi лiпавiцкiя ўладныя вяльможы Архiпа на будаўляны матар'ял сьпiлаваць. Вестка гэтая, мусiць, праз парабкоў i iншых наймiтаў, з маёнтку Лiпавiчы маланкай па ваколiцы разьбеглася. Пачуўся цiхi й зьдзiўлены гоман, пасьля перамешаны з абурэньнем: «Як-то? Няхай толькi асьмеляцца, ну!»

I найбольшая пагроза была ў тым «ну». Гэта-ж як без Архiпа ўявiць Гараватку?! Поўнай хваляй вылiлася з народных грудзей любасьць да старога заслужанага волата. I калi прыйшлi панскiя людзi зь пiламi й сякерамi, абглядаючы, з каторага боку пачаць грызьцi месiва гiстарычнага гiганта, заварушылiся навакольныя палi, загулi сялiбы, як з-пад зямлi пачаў расьцi на Гараватцы натоўп народу. На гэткую незвычайную катавасiю зьявiўся ля Архiпа й сам лiпавiцкi пан. Найстарэйшыя зь Лiтоўцаў, ветлiва пакланiўшыся, прасiлi, каб паслаў сваiх людзей дамоў i не чапаў Архiпа. У галасох гэтых чуў лiпавiцкi пан ня толькi прозьбу, а й пагрозу, а дападлiвае вока ягонае хутка ацанiла патэнцыяльную сiлу народу, што навокал гусьцеў, рос i гудзеў. Адклiкаў лiпавiцкi пан сваiх людзей iзь сякерамi й пiламi, а сяляне навакольныя з удзячнасьцю й пашанай паглядалi на Архiпа, што хаця-нехаця стаўся мабiлiзатарам народнае салiдарнасьцi й сiлы. Гэтак пра Архiпа разпавядалi мяйсцовыя старажылы.

Ня ведалi лiтоўскiя людзi, цi дзякаваць Творцу за тое, што пасуседзтву зь iмi разьмясьцiў Гараватку. Цяжка гадаць, цi каму зь iх прыходзiла думка ставiць пытаньне Гараваткi ў такой прызьме — зьвязваючы зь ейным iснаваньнем Творцу. Вось яна, гэтая Гараватка была побач — так, як заўсёды за днём прыходзiў вечар цi ноч, або як тое, што на сьвет сьвяцiла сонца. Гараватка была рэчаiсная, пасуседзтву, i нерэчаiсная, мiтычная — тая, што, зьвязаная з рознымi казкамi й лягендамi, iснавала ўжо ў гiсторыi ваколiцы. Здавалася некаторым практычным i галодным зямлi людзям, што, каб гэных дваццаць цi больш гактараў (а хто-ж яе калi, папраўдзе кажучы, мерыў?) сугра ды было пакрытае, скажам, ураджайнай глебай, вунь колькi можна было-б дабра выгадаваць. З другога боку — цi належыла-б тады Гараватка лiтоўскiм? Хiба не.

Якая-ж была практычная карысьць з Гараватчынага суседзтва?

У ясны дзень, калi на ейны горб узыйдзеш, вунь як добра ўсё навакольле можна пабачыць: ня толькi маёнтак Лiпавiчы цi засьценак Галавачы, але добра бачныя былi гацкiх сьвятыняў ды iншыя большыя будынкi; як на далонi гэт! Як далёка выпрастаўся шлях чыгункi, выкрыўляўся вуж гасьцiнца ды вялiзарны дыван сумежнага скарбовага лесу аж да грывы ягонай на небакраi. Сьмялейшыя яшчэ ўзьбiралiся аж на вяршалiну шырока-пышнае разложыстае кароны старога Архiпа, каб сягнуць вокам яшчэ шырэй. Ня дзiва, што падчас вайны Гараватка была стратэгiчным пунктам.

Хто ведае, цi не прабавалi калi людзi з Гараваткi ўжыткоўную зямлю зрабiць. Мо сьлядамi гэных спробаў былi крушнi каменьняў, што й цяпер мейсцамi на сугры ляжэлi. А мо камянiстасьць Гараваткi была прычынай, што сквапныя на зямлю пачынальнiкi, апусьцiўшы рукi, разьвiтацца мусiлi з добрымi намерамi.

Кажуць, што некалi з Гараваткi, як з тэй перадойкi ўзiмку, была людзям нейкая малая карысьць: гэта як чыгунку будавалi побач, адсюль каменьне, жвiр i пясок цягалi, каб выраўнаць западзiны цiмала якiх мяйсьцiнаў на чыгуначным шляху. Апавядальнiкi аб страхалецьцях настойвалi, што якраз гэным часам, заглыбака сугор рыючы, чарцей ды iншую нечысьць у Гараватцы зачапiлi, дык ад таго часу зданi й iншае лiха пачатак бярэ.

Ведама, што на працягу стагодзьдзяў Гараватка дала прытулак цiмала якiм напасьнiкам на нашую бацькаўшчыну; казалi, што ляжалi тут косткi Швэдаў i Французаў, Палякаў ды Маскалёў, Немцаў ды iншых. Некаторыя цьвердзiлi, што якраз таму такiм буйным i ўстойлiвым рос Архiп, бо попеламi чужнiкоў жывiўся. Што-ж да чарцей, то, калi й былi яны, дык ладна патрывожылi iх Першай Сьветавай Вайною.

Кацiлася гэная вайна, кацiлася, дый у ваколiцы Лiтоўцаў прыкацiлася. Грымела дзесь воддаль дый да Гараваткi дагрымелася.

Прыйшлi зноў чужнiкi ды аблюбавалi Гараватку цi не за тое, што над ваколiцай панавала. Як краты, пачалi рыць-тачыць грудзi ейныя, пасьля-ж у гэныя вытачаныя норы й канавы зашывацца. Пачало вухкаць з Гараваткi па ўзьлесьсi й гасьцiнцы, што ля лесу бег, а гэныя другiя зь лесу, каб у даўгу не застацца, ды гэтым гаравацкiм у вадказ. I пражылiся, курылiся, смылелi агнём, травiлiся лiтоўскiя гаспадаркi, бацькаўшчыны i дзедаўшчыны працавiтых i нiчым тут не вiнаватых лiтоўскiх сялянаў. Лiтоўскiя-ж мужчыны й жанкi, па сваiх меншых норах хаваючыся, на тое вуханьне ў вадказ: мала тут свае было нечысьцi, дык яшчэ другiх iншых рагатых з-за паўсьвету папрыганяла.

Адзiн Архiп, як i раней, горда й непарушна стаяў на горбе i як-бы ўсёй тэй галасьлiвай вакольнай мiтусьнi абыякава сваiм старэчым чубам прыглядаўся. Што яму! Адзiн цi другi кавалак зялеза-асколка, або якая куля ў камель пападзе, кару адшчэпiць. Пападалi-ж i раней. Адно каб пачаў лiчыць, колькi гэта на працягу свайго даўгога веку ранаў перанесьцi давялося. Гэта-ж не навiна. Перажыў тых, сплывуць i гэтыя. Яны, бы той вецер, што аб ягоную карону й магутны камель разьбiваюцца: павухкаюць, за чубы патузаюцца дый пойдуць. Ён-жа быў, ёсьць i будзе: устойлiвы, трывалкi й непарушны.

Цягнулася гэная перапалка доўга й не давала жыць людзям лiтоўскiм. Калi-ж нарэшце адгрымела i адвухкала, калi адплыла чужая хваля, павылазiлi лiтоўскiя з нораў сваiх, ды пайшлi мужчыны на Гараватку парадак рабiць. Трэба-ж было тым, што за «гаймат» дужалiся й тым, што «за веру, цара i ацечаства» ходалiся, у Гараватчыных грудзёх прытулак даць. I апошняе слова зноў было за лiтоўскiмi: «Лезьце, — казалi яны, — у вадну яму! Мы вас от цяпер памiрым. Гэта-ж нявiдана-няслыхана, пазганяў вас сюды чорт на галовы нашы з-за паўсьвету!»

На парытых-паточаных, ваенным хламам засьмечаных грудзёх Гараваткi, вырас падоўжны, быццам той сьцiртаваты капец бульбы, сьвежы курган. Побач ранейшых прыблудаў, што тут вечны супачын сабе знайшлi, трухлець ляглi косьцi новых ахвяраў, што не за свае звадкi Бог ведае адкуль ходацца сюды прыйшлi. Швэды цi Французы, Маскалi, Немцы цi Палякi — усiм роўны прытулак дала беларуская зямля.

Лiтоўскiя-ж людзi ў бальшынi богабоязныя, пабожныя былi. Мала калi было, каб каторы йдучы цi едучы, пры дарозе каплiцу цi крыж вялiкi драўляны зь фiгурай Збавiцеля або й безь яе сустрэўшы, крыж на сваiм перадзе не зрабiў i «мiца i сына» не сказаў. Вось чаму цяпер ля гэтага сьвежага кургана вырас вялiзны, з тоўстай роўнай бярозы змайстраваны крыж, а на iм самародкам-мастаком выструганая фiгура Збаўцы. Цяперака цi адзiн шашаль ужо крыж той патачыў, дый сам ён пад цяжарам аднаго цi двох дзясяткаў гадоў спаважнеў i на бок пахiлiўся. Iншымi мейсцамi на сугры ў западзiнах вырасьлi сосны й хвоi, а ў нiжэйшых мяйсцох, дзе на глiне трымалася вада, нават i кустаўё.

Бадай цi ня ў кожнай вёсцы беларускай была аблюбаваная мясьцiна, што на языкох апавядальнiкаў аб розных жахах i злыбядзе пакутавала. Такой мясьцiнай, што па сваёй маляўнiчасьцi не паддалася-б многiм iншым, Бог ведае як даўно была Гараватка. Дзеткi лiтоўскiя, што толкам бабчыны цi матчыны апавяданьнi цямiць маглi, пабажылiся-б, пэўна, што ў Гараватцы водзяцца чэрцi, паказваюцца зданi, што бадай калi каму й у пекла трапiць давядзецца, дык дарога туды будзе цi не праз Гараватку весьцi. Калi, бывае, усходзiцца ў вёсцы з плачам каторае малое, так i пачуеш з матчыных вуснаў: маўчы, а то чорт гаравацкi пачуе! Мала таго: калi хто з суседнiх каторага лiтоўскага, завёўшы звадку, за жывое стараўся скубануць, дык чортам гаравацкiм называў. Дзеяла, як на быка чырвоны рызман.

Папраўдзе кажучы, каб усяму веры даць, дык, мусiць, у Гараватцы ад чарцей, чарцянят i iншай нечысьцi аж кiшэла. Узiмку пад Пiлiпаўку вадзiлi тут свае карагоды ваўчыцы, страхотным выцьцём ваколiцу поўнячы. Гараватка была маляўнiчая й таямнiчая, страшная й прынадная. Дзiва няма, што малеча нагой ступiць у Гараватцы пабойвалася, а старэйшыя ўпоцемку ад яе старанiлiся.

Хцiвыя да выдумкаў апавядальнiкi заўсёды непрыкметна на баку пакiдалi адно не апошняй важнасьцi: калi й як гэтая цiкавая мясьцiна дастала хрышчэньне. Адныя парознаму тлумачылi, iншыя згадкамi таямнiцу гэтую раскрыць намагалiся. Калi-б хто й хацеў аб тым назове з усiх бакоў памяркаваць, дык цi не дайшоў-бы ў сваёй галаве, што Гараватка нейкiм чынам параднiлася з «горам», «гараваць» i iншымi з гэтага выводнымi абазначэньнямi. А калi так, то цi трэба яшчэ гаварыць, аб чыiм горы была мова…

III

Тыднi тры ня быў удома Янук. Карцiла яму бегчы. Пакуль да бацькi забяжыцца, словам-другiм iз старымi перакiнецца, пакуль на вечарыну зайдзе, дык вунь як позна будзе. А ноч-жа цяпер кароткая, яе не надточыш. Босыя Януковы ногi, што за дзень за каровамi набегалiся, вунь якiмi нецярплiвымi цяпер сталi i ўжо якнайхутчэй манiлiся з асаднiкавага двара пад бацькаў дом панесьцi. Адылi перш вырашыць трэба было пытаньне: куды йсьцi? Цi гасьцiнцам, ды зрабiць лiшнi кусок дарогi, цi кроiць нацянькi праз Гараватку? Калi-б асьмелiўся нацянькi, можа было-б скарацiць цi не ўтрая дарогу. I трэба-ж было, каб гэтая Гараватка, як на злосьць Януку, упоперак дарогi да бацькоў лягла. Калi-б гэта быў дзень, дык нiякае загваздкi: смаргануў-бы нацянькi й квiта. Цяперака-ж пакуль перабяжыш поле Лазоўскага, там праз мокрадзь ля канавы перабярэсься, зарасьнiкi мiнеш, што з гэным вялiкiм борам лучылiся, ды на Гараватку ўзьлезеш, дык глядзi колькi часу мiне.

Янук кiнуў вокам на захад. Сонца закулiлася ўжо за зубата-кашлатую карону бору, зьнiзу ярка пазалочваючы пер'е рэдзенька расьцярушаных па небе хмарынак. Ужо шарэла. Марудзiць няма калi. Потная левая рука сьцiскала тры малыя манэты ў кiшэнi даматканых зрэбных портак. Тапсiк, зьеўшы страву й вылiзаўшы старанна чарапок, аблiзваўся й пазiраў на хлопца, трымаючыся напагатове, каб спадарожнiчаць. Пастух зiрнуў на сабаку й наважыўся. «Маючы такога добрага таварыша, — думаў ён, — дык хто там будзе чарцей баяцца, калi яны й ёсьцека».

Калi Янук, выбегшы за вароты двору, рушыў у кiрунку Гараваткi, Тапсiк, як ёмкi мяч, кульнуў раптоўна наперад, апiсаў навокал хлопца вялiкае кола ды, радасна брэшучы, скочыў яму на грудзi, намагаючыся лiзнуць у твар. Сабака, вiдаць, здагадаўся, куды сьпяшаўся ягоны гаспадар. Яму таксама карцiла зьбегаць у родную вёску, старыя куты абшнарыць, iз знаёмымi й даўно нябачанымi сябрамi пацяўкаць цi панюхацца.

Любiў Янук свайго Тапсiка. Шчанюком узяў яго ад маткi, што надта заядлая й крутая была. Тапсiку цяпер пад тры гады было. Разумны й паслужлiвы ўдаўся мала дзе такога знойдзеш. Хлопчык муштраваў яго, часу не шкадаваў, уцеха з таго вялiкая была. Цяперака за тое меў добрага памочнiка вартаваць статак. Зiмою сабака паквапiўся нават зь Януком у школу пайсьцi. Калi аднойчы надакучыў у школе вартаўнiку, а раз падчас заняткаў асьмелiўся нават клясныя дзьверы лапамi скрэбсьцi, каб да свайго гаспадара дабрацца, давялося пакiдаць ягу ўдома.

Крокаў цi не на дзесяць шырокая канава была напалову напоўненая вадой. Янук знайшоў тое мейсца, дзе з аднаго боку на другi перакiнутыя былi дзьве жардзiны, ды асьцярожна, растапырыўшы рукi, каб атрымаць раўнавагу, пераходзiў на другi бок. Тапсiк скочыў праз ваду, i, калi Янук ступiў на бераг, сабака абтрасаўся ўжо й ветлiва вiляў хвастом.

Сьцежка вяла праз густы зарасьнiк. Калi Янук упёрся ў Гараватку, ужо цямнела й на небе паказалiся першыя зоркi. Ведаў хлапец Гараватку як сваю пяцярню. Цi раз iзь сябрамi лазiў тут па старых акопах, заглядаў у часткова засыпаныя ўжо блiндажы, цешыўся, калi знаходзiў пайржавелую амунiцыю, зь якой любiў забаўляцца на пасьце ля вогнiшча. Вандроўкi тыя адбывалiся ўдзень, калi Гараватка не была небясьпечная й зусiм iнакш выглядала, чымся цяпер. У цемры яна камплетна зьмянялася, набiрала нейкай страхотнай таямнiчасьцi. Здавалася, што сваёй шырокай каронай падпiраў Архiп усеяны залатымi зоркамi купал неба. Iнакш, чым удзень, дрыжэла, наводзячы нейкую жуду, лiсьцё асiнаў, а ззамоладу створаныя ўва ўяўленьнi розныя чэрцi, што тутака, быццам, свае гулянкi начамi ладзiлi, цяпер маглi таiцца за кожным кустом цi крушняй каменьняў. Завялiкi ўжо быў Янук, каб у чарцей верыць, але-ж тут, папраўдзе кажучы, цiмала людзей у нетрах Гараваткi ляжала. Хто ведае, цi каторыя зь iх не ўстаюць начамi, каб полем бою палюбавацца.

Янук асьцярожна ступаў знаёмай сьцяжынай. Вушы ягоныя злавiлi водгульле лiтоўскай вечарыны. Хлапец падбадзёрыўся й барзьдзей усьпiнаўся ўверх. Наблiжаючыся да самага небясьпечнага мейсца — побач з тым самым курганам i крыжам — ён спынiўся таму, бо раптам стануў, як укопаны, Тапсiк. Сабака бурчэў. З правага боку былi тут ямы й акопы. У цемрадзi мала што можна было разгледзець.

— Цiха, Тапсiк, цi-i-i-i…, - зашышыкаў ён на сабаку, абшчаперыў яго аберуч ды пачаў прыслухоўвацца. Здалося, што непадалёк направа пачуў галасы. Мо здалося? Ахапiў яго страх. Як не натужваў слых, усё навакол стала таямнiча цiха, адно шпарчэй пачало бiцца пастухова сэрца. Здалёк чуваць быў гул цягнiка, дзесьцi зь вёскi даляталi водгукi йгрышча, зьвяганьне сабак, а ў недалёкiм бары адазвалася позная птушка.

Iзноў наёжыўся, пачаў бурчэць i вырывацца з рук Тапсiк. Янук не на жартачкi спалохаўся, баяўся рушыць зь мейсца, быццам у зямлю ўлiп. Калi яму здалося, што зноў злавiў вухам нейчую гаворку, сабака гвалтоўна йрвануў направа i залiўся гулкiм брэхам. Амаль у наступную хвiлiну з голасным енкам ён адскочыў назад. Янук кiнуўся да Тапсiка, i ў гэны-ж момант убачыў сьвятло ручнога лiхтарыка. Робячы малыя зыгзакi ў паветры, сьвятло наблiжалася да хлопца. Сабака цiха скавытаў i лiзаў нагу.

— Гэта ты, Янук? — загудзеў лагодны бас Лявона Шпунта. Хлапец стаяў, як адубелы, ня могучы паварушыць языком. Намагаўся нешта сказаць, ды ня мог адолець пярэпалаху.

— Што ты тут робiш? — хацеў ведаць Лявон. Янук разгледзеў дзяцюка. Апрануты быў пасьвяточнаму, у гарнiтуры й пад гальштукам.

— Дамоў iду, — адважыўся нарэшце малы Бахмач. — А ты што тут робiш? спытаў ён з чаргi. — Але-ж ты мяне напужаў, каб ты згарэў!

— Дык iдзi, калi йдзеш! — сказаў Шпунт загадным тонам.

— А што ты тут робiш? — спытаў яшчэ раз Янук.

— Тваё якое дзела! — адрэзаў той непрыязным тонам. — Можа, я iзь дзяўчынай тутака. Кажу йдзi!

Януку здалося, што воддаль каля дрэва нехта зварухнуўся. Хто-ж мог тут быць зь Лявонам у такую пару, калi сам ён мусiў-бы быць на вечарыне? I што яны тут рабiлi? Адылi Янук больш не марудзiў, бо чаго добрага, возьме гэты рослы дзяцюк, яму ў каршэнь надае. Рушыў сьцежкай, а за iм, пакульгiваючы, сабака.

— Мой ты добранькi Тапсiчак, — пяшчотна прамовiў, гладзячы сабаку, ударыў цабе гэты паскудны хлыст…

Як толькi хлапец выбраўся з Гараваткi на чыстае поле, нацянькi праз збажыну бегма кiнуўся ў кiрунку Лiтоўцаў. Мала дзе каторая хата сьвяцiлася вокнамi. Летам ашчаджалi людзi газу, завiдна намагалiся дагледзець гаспадаркi. Сяньня-ж тым больш не было патрэбы, бо шмат хто быў на йгрышчы.

Шпарка бягучы, Янук нiчога ня думаў. Ды калi-б i думаў, то невядома цi прыйшло-б яму ў галаву, што ўночы жывы чалавек у Гараватцы ёсьць больш небясьпечным, чымся якая ўяўная нечысьць. Хлапец быў паглынуты ймкненьнем, каб якнайхутчэй забегчы дадому. Па пахiлай лекаравай нiве борзда ймчаў ён унiз. Ледзь пасьпяваў за iм кульгавы Тапсiк.

Калi дабег да лекаравага двара й адчынiў скрыпучыя вароты, голасным брэхам залiўся доктараў Мурза. Тапсiк падскочыў да яго, сабакi пачалi нюхацца. Янук адчынiў другiя вароты й ужо быў ля свае хаты. На вулiчнай лаўцы ў цеменi разпазнаў сваiх бацькоў. Яны гаманiлi паўголасам.

— Гэта ты, Янучок? — спытала мацi.

— Так, мама. А што?

— Ды мы нi спадзявалiся. Ждалi ўчорака, ажно як нi было…

— Нi пусьцiў, - сказаў Янук з крыўдай у голасе.

— Iж ты яго, — буркнуў бацька. — Чаму-ж гэта?

— А чорт яго знаiць, — адказаў хлапец. — Ну, што тут у вас?

— Нiчога такога. Ты вячэраў?

— Так, на хаду. Ну дык я пайду, — памкнуўся ўжо адыходзiць Янук.

У гэты час падбег Тапсiк.

— А чаму-ж сабака кульгаiць? — заўважыў бацька.

— Ды гэты хлыст ударыў яго, нi знаю, камянём цi чым.

— Хлыст? Калi гэта?

— Ну от цяперака.

— А дзе-ж ты яго вiдзiў?

— У Гараватцы, дзе-ж…

— Ён цяперака ў Гараватцы? Ты нi манiш?

— Чаго буду манiць… кажу, што на свае вочы вiдзiў.

— Дык гэта ён, мусiць, тамака iз Косьцiкам Сабакевiчам, — сказала мацi.

— Ты яго самога толькi спаткаў цi яшчэ каго? — перапытаў бацька.

— Самога. Але мне выдалася, што чуў гаворку. Быў нехта другi, мусiць.

— Дык пэўна Косьцiк там зь iм, — сказала тонам, што не пакiдаў нiякага сумлеву, мацi.

— Чаму гэта iкраз Косьцiк? Адкуль там ён? — дамагаўся пастух.

— А ты ня чуў?

— Што чуў?

— Што сягоньнiка на фэсьця ў Гацях нехта бальшавiцкiя ахвiшкi параскiдаў…

— Так? — зьдзiвiўся Янук. — А мне-ж гэтыя, каб iх халера, доктаравы нiчога не сказалi.

— Так i ведай, што гэта Сабакевiчавых рук нi мiнула.

— Глядзi ты што. Дзiва, што Лявон так на мяне сыкнуў. Ну, ды я пабягу, бо ўжо позна.

— Янучок!

— Чаго?

— Iдзi, хоць штаны й кашулю пiрадзень, а то як ты ў латаных на людзкое вока…

— Адзе-ж яны?

— Я табе зараз дам.

Пайшлi з маткай у хату. Было там душна й цёмна. Упоцемку ўмiг зьмянiў Янук вопратку й вышмыкнуў на вулiцу.

— Янук! — гукнуў бацька.

— А што, тата?

— Ты-ж глядзi тамака нi кажы нiкому, што ў Гараватцы хлыста вiдзiў. Чаго добрага, бяда прычэпiцца, — папярэдзiў Пракоп Бахмач на дарогу сына.

— Што я дурны?! — адгукнуўся хлапец i шыбнуў у глыб вёскi.

IV

Косьцiк Бурак, пазьней празваны Сабакевiчам, быў сынам гаспадарлiвага серадняка. Бацька Паўлюк меў ладны кавалак урадлiвае зямлi, прыдзелены ў часе выхаду вёскi на хутары пры самым лiтоўскiм балоце.

— Гэта каб на добрае, — мяркаваў цi раз Паўлюк, — дык жыць-бы, пажываць ды песенкi пiяць…

Адылi немач у ягоную хату панадзiла. Кволае жончына здароўе яшчэ больш шванкавала пасьля таго, як Кастусь на сьвет зьявiўся. Хацеў, казалi, Паўлюк абавязкова, каб i другое, ды слабая Паўлючыха вынасiць не магла. Спачатку прабаваў Бурак кпiць з кабеты, пасьля дакараць, а наапошку й зусiм узлаваўся.

Калi-б пацягнулi вы за язык (хоць цi патрэбна гэта было) найбольшую вясковую пахатуху, дзябёлую Кмiтаву Аўдолю, яна зусiм-бы йнакш i пасвойму ўсе прычыны Паўлючышынай немачы, як на стол, для яснасьцi перад вамi магла-б выкласьцi.

— А ягодка-ж мая, а любая — барабанiла цi раз Аўдоля на вуха каторай кабеце, што слухаць хацела, — гэта-ж загнаў-зацягаў Бурак саўсiм сваю Матрону. Глядзiш i нi аглядзiсься, як у магiлу загонiць. Нi жартачкi-ж гэта: дзе нi глянеш, дык усюды яна ў тры пагiбелi скорчыўшыся — яна й на полi, i пры печы, i за прасьнiцай, i зь сярпом, яна й за кроснамi, i пры малатарнi, i з траплом, i пры мялiцы. Яно-ж сабе й другiя бабы лынды ня б'юць i цяжка працуюць, алi-ж ёй, дык ужо пiразь сiлы прыходзiцца. Можа й ня грэх быў-бы Паўлюку, каб аж чатурох кароў, сьвiней поўны хлеў нi гадаваў, кабаноў вялiкiх, як горы, нi выкармлiваў. А ты-ж iм навары, намiшай, ды нацiгай у карыты — дух зь цябе вон! А хто-ж гэта, ягодка родненькая, за ўсiм даглiдаiць? Га? Сам нябось нi пiрапрацуецца, рыла вунь якое адпасьвiў! А Божа-ж мой, якi гэта прагавiты й нiнасытны чалавек. Цi раз казала я ўжо, што для яго скацiна жонкi даражэй. Гэта-ж нявiдана-няслыхана. Такi жадны-прагавiты й такi скупiньдзя, што, каб ён на калiва наняў, а ўсю працу на жончын карак толька. Сам, дык, нябось, улегцы. Дзiва, што Матрона занiмагаiць часта. Зялезнае здароўе, ягодка, трэба мець, каб iз усiм, як iна, справiцца. Бедная ў горы вочы выплакала, як шчэпка высахла, у тры пагiбелi скорчылася, сухоты нажыла. А цi-ж гэта ёйныя гады так зараньня ў магiлу лезьцi, га?

Па засвоенай практыцы, перасольваць i размалёўваць Аўдоля любiла, але ў гаворцы пра Буракоў вялiкая доля праўды была. Хiтры й прагавiты быў Паўлюк. Хоць ростам здаравенны гаргарына быў, але ня з тых, што ў працы панатужацца. Сам зь сям'i беднай i шматдзетнай, ад бацькi пару лысых неўрадлiвых гактараў зямлi пры дзяльбе атрымаў. Адно й мецiў, як на людзкую гаспадарку ўзьбiцца. Прыцюцькаўся быў да Матроны, што ў суседняй вёсцы ў бацькi адзiночкай расла. Паўлюк на пасагу вока трымаў. Казалi, што прыляпiўся да дзяўчыны, як тая смала, дый шмат iншых заляцанцаў, што на Матронiна дабро, як мухi на лiпкае ляцелi, ад яе адбiў. Калi-ж Матрона за яго выйшла, купу багацьця ў сямейную супалку прынёсшы, не на жартачкi ўзяўся гаспадарыць Паўлюк. Нельга сказаць, каб лiшняй увагай цi любасьцяй да жонкi грашыў. У ягоных вачох жонка на тое была, каб дзяцей на сьвет вадзiла, гаспадаркi глядзела ды наагул у працы пасабляла.

Калi Паўлюк Бурак ужо цьвёрда на ногi стаў ды не апошняй маркi багатыром зрабiўся, калi можна было ўжо вальней i лякчэй у працы хадзiць, ён барзьдзей яшчэ разганяўся. Зайздрасьць да багацейшых, а поруч i прагавiтасьць расьлi без супынку. Горшаў i Буракоў характар. Раней мала каму ў дарозе спуску даваў, а цяпер i пагатоў. Жончын пасаг да рук прыбраўшы, i самую кабету пачаў, часта iз папругай у руках, да сваiх нораваў прывучаць.

Ад цямна да цямна летам пры працы Паўлючыха кешкалася, а зiмой i зусiм сьвету божага ня бачыла. Нават на жнiво шкадаваў скупiньдзя Бурак паднаняць. Калi Матрона зусiм занемагаць пачала, тады лекаваць прабаваў, ды сказалi лекары, што заавансаваным сухотам рады ўжо не дадуць. На дзявятым Косьцiкавым годзе скончылася матка.

Мiнуў няцэлы год, i Бурак, лiшне не марудзячы, ажно ў трэцяй дзесь вёсцы прыгожую й здаровую, ды — як хвалiўся — выносьлiвую нагледзеў. Хоць i ня першай маладосьцi, адылi зусiм нi ў гадох яшчэ была. Спадзяваўся Паўлюк, што трывалкая й дужая да працы будзе кабета. Ужо цешыўся, што ня горшы гяшэфт, чымся першы раз, iз Матронай пры жанiцьбе зрабiў.

Ды апёкся гэтым разам стары Бурак. Ня з тых, што iх лёкка ашукаеш, Косьцiкава мачыха выводзiлася. Зусiм ня менш кемлiвай за Паўлюка яна ўдалася, дык i няшмат часу заняло, пакуль у мужавых хiтрасьцях i штучках троп знайшла. Вочы працёршы, разгледзелася, ды зусiм iнакш да Паўлюка, чымся пакойная Матрона, паставiлася. Працавала адно ўмеру, а калi й на язык дзела пайшло, дык за словам у кiшэнь ня лазiла. Новая жонка кругом Паўлюку ў даўгу не заставалася. I пачалося ў прылюднай i добра дагледжанай багатырскай Паўлюковай хаце зусiм адменнае й цiкавае жыцьцё: калатня й звада найчысьцейшае вады.

З малых гадоў Косьцiк уволю матчынай ласкi й добрага догляду ня меў. Калi-ж прыйшла мачыха ды хлапец спанатрыў, што робiцца, амаль зусiм самапасам пайшоў. I з росту ён не да малышоў належаў, i ў навуцы спрытны быў, але ўжо ў пачатковых клясах сябе вялiкiм гультаём i абiбокай выявiў. Ззамоладу iншых панадзiў зводзiць, цi ня бацькавы элемантарныя хiтрасьцi пераняўшы.

Вясковая настаўнiца рана Косьцiкаву нягнуткую натуру ацанiла й пасвойму яе напраўляць узялася. Спасьцерагла, што хлапец ня зломак. Цi ня больш за iншых вучняў давялося Косьцiку ў клясным кутку на каленях адпакутваць ды й карных гэтак званых лапаў зарабляць. Колькi нi карала яго настаўнiца, Косьцiк анiяк у лепшы бок ня хiлiўся. Наадварот: яшчэ цьвярдзеў у благiх норавах. Глядзiш здаецца, паправiўся, сядзiць вунь за адкладной лаўкай з анёльскай мiнай, няйнакш як сьвяты. Не пасьпееш вока ў iншы бок адвесьцi, як ён ужо некаму цi то таўхяля пад бок заедзе, цi якую iншую штуку прыдумае.

Як рэдзька агорклi былi Косьцiку настаўнiчыны муштры. Аднойчы наважыўся ён плюнуць на чатырохклясную. Колькi дзён запар, зранку бацькаў дом пакiнуўшы, па аднаму яму вядомых сьцежках лундаў i ў школу носа не паказваў. Дайшло тое да бацькавых вушэй. Добра ўляцела тады Косьцiку з двох бакоў: ад бацькi за чмуту, а ад настаўнiцы ў сваю чаргу, калi бацька ледзь не за руку ў школу сына прыцягнуў.

Пастанавiў Косьцiк настаўнiцы за такую вялiкую крыўду адпомсьцiць. Думаў, думаў i выдумаў. Даўно даспадобы яму настаўнiчын ручны гадзiньнiк прыйшоўся. Падчас лекцыi заўсёды на стале перад сабой трымала, каб за стрэлкай у меры патрэбы сачыць. Пускаючы на перапынак дзяцей, надзявала гадзiньнiк на руку й сама на сьвежае паветра выходзiла, калi пагода дазваляла. Аднойчы неяк, маючы галаву навучальнымi турботамi да берагоў перапоўненую, забылася гадзiньнiк на руку начапiць i ўжо, калi хлопцы на дварэ ў пiкара мурцавалi, а дзяўчаткi ў лапту забаўлялiся, спахвацiлася, што гадзiньнiка на стале няма. Яна й туды, яна й сюды, i пад стол, i ў «тарэбку», ды трывожныя пошукi дарэмнымi былi. Дарагi залаты гадзiньнiк быццам у ваду кануў.

Цяпер ужо не на жартачкi настаўнiца турбавалася й рэшту таго дня, навучаньне ў бок адклаўшы, усiх пачарзе ператрасала. Гадзiньнiка не было. Адумаўшыся, панi настаўнiца бальшыню вучняў дамоў паслала, а найгоршых i ў ейных вачох падазроных трымала й муштравала яшчэ больш гадзiны. Як ня дзiва, а здавалася ёй у той час пошукаў гадзiньнiка, што амаль усе пагалоўна вучнi ейныя, а ў iх лiку насампершы Паўлюкоў Косьцiк, проста цi не сьвятыя былi. Ты iх хоць да раны прыкладзi. Ты перад iмi найбольшыя скарбы тут на воку пакладзi, адыдзiся й у гэны бок не глядзi, дык i то не зачэпяць.

Добра ведаючы сваiх вучняў, шляхам элiмiнацыi да двух найбольш западозраных — Кучынскага й Бурака — свае допыты-пошукi настаўнiца звузiла. Наступнага дня ў школу iхных бацькоў i местачковага палiцыянта паклiкала. Косьцiкавага сябру Кучынскага ў прысутнасьцi бацькоўскай i «жандовай» улады апрацавала першага. Зь ягоных вуснаў выйшла, што залаты гадзiньнiк Косьцiкавых рук ня мiнуў. Ужо Паўлюкова выпрактыкаваная раней на сынавай скуры папружка ды й «жандовы» палiцыянтаў твар канчаткова памаглi Косьцiку прыгадаць, дзе схаваў настаўнiчын гадзiньнiк.

Мала з таго было пацехi. У мiжчасе Косьцiк няўмелую экскурсiю ў залатое гадзiньнiкава нутро зрабiў. Вядома-ж, што гэтак падарожнiчаючы, гадзiньнiк на часткi мусiў разабраць i кожнай зь iх палюбавацца. Калi ўзяўся складаць, дык часьцей гэных аднекуль набралася больш, чым было патрэбна. Наапошку, як i трэба было прадугледзець, у залатым чарапку застаўся зусiм непрыдатны механiзм, бо Косьцiк тыя лiшнiя часткi павыкiдаў.

Круцi не круцi, Паўлюку загадалi поўную вартасьць настаўнiчынага залатога ручнога гадзiньнiка самымi запраўднымi «жандовымi» грашмi пакрыць. Гэтым, хiба, тлумачылася, што тымi часамi старога Бурака гнуткая ёмкая папружка нiяк не жадала разьвiтвацца з Косьцiкавымi наймякчэйшымi й найбольш кволымi часткамi цела. Найгорш за ўсё, што вясковыя кабеты, а найперш Аўдоля й iншыя пахатухi-сакатухi, гадзiньнiкаву гiсторыю на языкi паднялi ды на розныя лады яе iз смакам пераказвалi й размалёўвалi. Дзякуючы тым увiшным i нязмораным кабечым языком, Косьцiк цяпер найбольш папулярным у Лiтоўцах стаўся.

Калi, маючы чатырнаццаць гадоў, Косьцiк нейкiм фокусам чатырохгодку скончыў, ня ведаў Паўлюк, куды далей накiраваць сына. Па завугольлямi гадзiньнiкавы злодзей пачаў сноўдацца й нiколi дома не стыкацца. Якiх сродкаў нi ўжываў бацька, усяроўна да працы ня мог сына наламаць. Зьбярэ, бывала, Косьцiк гурт падлеткаў, па вулiцах iзь iмi псотнiчае-гэйсае, сады чужыя латоша, агароднiну полiць — цi ў каго вялiкая морква або бручка парасла глядзiць. I скардзiлiся людзi, кажучы: «Але-ж i бамбiза, зладзюга паганы! Няўжоў-ж на яго паганякi нiхто ня знойдзе!» А iншыя проста: «Вырас Паўлюкоў Кастусь пад неба, а злодзей i дурань як трэба.»

Хто мог тады мяркаваць, што ў недурной Косьцiкавай галаве ўжо ў той час былi парасткi, якiя мелi некалi прынесьцi плён, што аднавяскоўцам бакамi вылезе.

Надакучыла Паўлюкову гiцлю з «жабянятамi» яблыкi й грушы латашыць, агароднiну чужую лiчыць. Пастанавiў на сабачае перакiнуцца дзела. Меў аднагадовага сабаку-ваўчара, ад якога ледзь ня лопаў на прывязi ланцуг. Пару месяцаў, калi ня болей, сабаку школiў, розным штукам муштраваў. Так яго выпрактыкаваў, што той наперад гаспадаровы думкi згадваў. Гэткую добрую Косьцiкаву навучальную ўстанову пасьпяхова скончыўшы, iльга было цяпер у людзi цi ў iншыя сабакi паказацца. Адно стаяла на дарозе: ня меў вучань iмя адпаведнага.

Чуў раз Косьцiк як настаўнiца, у каторай гадзiньнiк быў украўшы, мужа свайго Ромка клiкала. Ахватней даў-бы настаўнiчына ймя, але яно адно для сучкi пасавала.

— Ро-о-мак! На цю-на! — гукнуў хлапец, а сабака пачаў стрыгчы вушамi. Гэткiм чынам адбылося хрышчэньне.

Прыйдзе Косьцiк цяперака пад самае вакно настаўнiчынай кватэры, ды ўладзiць так, каб мужа ейнага паблiзу не было. Сьвiсьне ёмка на свайго кемлiвага гадунца, ды гукне: Ро-о-мэк, офяра едэн, хоць ту! На цю-на!

Паўторыць так раз цi два. Адкуль нi вазьмiся настаўнiца, тыц! — праз вакно выгляне, а калi сьцямiць, у чым справа, то ажно ёй кроў у галаву хлыне.

— Ро-о-мэк! Ты, пся крэв, хаме едэн! — паправiць падрастаючы басяк ды аж яму на сэрцы палякчэе.

Ад таго часу для лiтоўскiх людзей, а перадусiм сабакаў, новае ўтрапеньне пачалося. Чуеш — нехта сьвi-i-iсь! Гэта Косьцiк iз Ромкам iдуць. Памаленьку, ледзь ногi валочаць, забаўляючыся, нiкуды-ж iм ня рупiць. От iдуць, абы на мейсцы не стаяць, навокал разглядаюцца. Спынiлiся ля гарбатай Захаруковай хаты, што напрыканцы вёскi ля дарогi ад балота. У Захарука вялiкi сабака ў дварэ. Косьцiк да справы падыходзiць мэтадычна, майстэрства ведаючы, сабакаў зводзiць умела. Калi ўжо добра зрэжуцца, ды да крывi кусацца пачнуць, хаваецца тады хлапец дзесь за паркан цi вугал, каб усё бачыць да на людзкiм воку не тарчэць.

Старая Захаручыха з памялом цi качаргой надвор выскоквае, лямантуе: «А каб цябе пранцы, а каб ты занаглiўся! Вон адсюль, паршывец!» Сабакi кусаюцца, Захаручыха лае й намагаецца разбаранiць, Косьцiк нейдзе праз шчылiну пазiрае й заходзiцца з рогату. Ужо наапошку, калi вiдокам налюбуецца, вылазiць з укрыцьця й таропка падбягае, робячы выгляд, што быццам ён тут нейдзе збоку справай заняты быў, а цяпер вось бедных цюцькаў памiрыць сьпяшыцца. Ну й актор-жа! спачатку не маглi людзi здагадацца. Ды нядоўга заняло iм, пакуль Косьцiкавы хiтрыкi раскусiлi. Часамi-ж, бывала, Косьцiк такi гурт сабакаў зьвядзе, такую грызьню пачнуць, так пакусаюцца, што тыднямi раны гояць.

Спачатна на такiя Косьцiкавы авантуры праз пальцы лiтоўскiя жыхары глядзелi, ды неўзабаве спасьцераглi, што ад Косьцiка й Ромкi нiякаму сабаку нi сучцы ў вёсцы мейсца ня будзе.

— Ну i ўшыўся-ж басячуга ў сабачую скуру! Каб ты галавой налажыў! — лаялi.

Насамперш хлапца Сабакевiчам ахрысьцiлi, а пасля, як найгоршага сабаку, кiямi ад хатаў гнаць пачалi. Кляў яго Пракоп Бахмач:

— А бадай ты ногi дзе паламаў, нячысьцiк апантаны! Каб табе розум твой дарэшты высах, злыдзень паршывы! Каб цябе зiмля нi насiла, дзе ты такi выгадаваўся!

Стары Бахмач Сабакевiча раз добра-ткi зiмой прывучыў. Калi ён на Тапсiка Ромку натравiў, Пракоп яго так кiём аддубасiў, што той дзясятаму заказаў i даўжэйшы час на боль у крыжавiне й iншых мяйсцох скардзiўся. Доўга й зацята Бахмачу за гэта кулаком пагражаў, аддаць ды й надбавiць яшчэ абяцаў.

Скардзiлiся людзi старому Бураку: навошта так сына распусьцiў? Прыбяры яго да рук, а ня то мы самi прывучым!

Адказваў Паўлюк: «Што я зь iм, басячугам, зраблю, людцы добрыя? Рабiць ня хочыць, мяне ня слухаiць, сварыцца-агрызаiцца…»

Раiлi людзi: аддай дзе за краўца цi шаўца, каб наламаўся, кавалак хлеба каб у руках меў.

Паслухаў Паўлюк людзей. Не да смаку тое Косьцiку прыйшлося, калi ў другую вёску за краўца вучыцца мусiў iсьцi. Гультаюга-абiбока быў зь яго першаклясны, але-ж iголка — то не сякера цi плуг — у руках трымаць лякчэй.

Тры цi чатыры гады кравецкаму рамёству вучыўся Сабакевiч. Павесялелi за гэны час лiтоўскiя людзi, лякчэй пачало вадзiцца сабакам, калi Ромка ў старога Бурака на прывязi скуголiў.

Аб тым, што за гэны час кравецкага шкаленьня Сабакевiч зусiм новую й пабочную навуку здабываў, нi ведаць, нi сьнiць лiтоўскiя не маглi. Заразiўся Косьцiк камунiзмам. Нарэшце, — наважыў Косьцiк, — тутака ўсе адказы былi. I на будучыню ўсё добра варажыла. Вунь зь Менску (тады ўжо на Мiнск Маскалямi перайменаванага) цэлы час гарлапанiлi, што яны аб заходня-беларускiх сялянах i рабочых турбуюцца ды ў гэнай турбацыi прост-напраст бяссоньнiцай морацца, што калi насьпее такi час, дык тут не агледзiсься, як яны гэтым бедным заходнiм Беларусам руку дапамогi пададуць. Рука тая даўно, быццам, выцягнутая чакае, адно, вiдаць, час яшчэ не насьпеў.

I пачала iнтэнсыўна й напорыста працаваць Сабакевiчава галава, тая самая, якую нядаўна яшчэ «дурной як трэба» называлi. «Чакайце-ж, — думаў Косьцiк, прыдзе дзень, дык усiх вас як сабак выдрасiрую».

Найбольш Сабакевiчу ў камунiзьме ўсе гатовыя адказы да смаку прыйшлiся. Чым больш думаў аб iх трапнасьцi й правiдловасьцi, тым больш iмi захапляўся. Вазьмi хаця гэты, што ў тым «тэрцыянале» быў: «мы наш, мы новы мiр пастроiм, хто быў нiчэм, той станiць фсем». — От дык хвостка. Проста цымус! — усклiкнуў Косьцiк, першы раз яго пачуўшы. Ад захапленьня чаго не прысеў. Гэта-ж трэба вунь якiя галовы, каб так выдумаць! Чалавек цi адзiн злысеў-бы й рады ня даў, а тутака так проста й ясна, як у сук уляпiў: «хто нiчэм, той фсем». У тым лiку, пэўна-ж, i ён, Буракоў Косьцiк, што да гэтага часу самым апошнiм шэранькiм «нiчэм» па завугольлях лындаў, дык адразу цi не на самы шчыт узьлезе. Пры такой саладжавай думцы ажно шырэў i распрамяняўся задаволенай зьедлiвай усьмешкай таўсташчокi Косьцiкаў твар. «От каб так было, — думаў, гэта-ж нi аднаму дзе ракi зiмуюць паказаў-бы». Думаючы пра гэтае апошняе «паказаў-бы», зьзялi ў Сабакевiчавых вачох больш зласьлiвыя агенчыкi, чымся тады, як свайго Ромку на чужых сабакаў нацкоўваў.

Калi-ж стравiў ужо адну такую, як яму здалося, вялiкую мудрасьць, калi пасьля гэтага наважыў шмат чаго й цiмала каму будучынi паказаць, насьпела чарга й на iншае пытаньне: «А што-ж рабiць, каб тыя, што ёсьць нiчэм, найскарэй сталiся фсем?» Тут чырвоны агэнт, гэны самы, што Сабакевiча вучыў, напагатове з адказам: «работаць, таварышч. Iдзею в масы, от как!» Той чырвоны нозьбiт цэлае бярэмя iншага наплёў, дый ня ўсё яно ў Косьцiкаву маланаўчоную галаву адразу памясьцiлася. Адно спанатрыў, што перш павiнен сам «рускай грамаце» падвучыцца, каб пасьля тую «iдэю ў масы» нясьцi й шырыць, каб якнайхутчэй «новы мiр пастроiць i стаць фсем».

Косьцiк так заядла за працу ўхапiўся, што «рускую грамату», быццам той галодны заяц мёрзлую капусту, церабiў. Свае лiтоўскiя людзi нашто ўжо Косьцiкаву натуру ведалi, а цяпер, каб гэта ўбачылi, дык нiколi не далi-б веры, што гэты пiльны вучань быў той самы злодзей i злыдзень Сабакевiч, што некалi ў пачатковай школе дзiркi на каленях папрастойваў.

Калi Косьцiк пасьля навукi з рамёствам у руках у родную вёску вярнуўся, мала хто яго пазнаў. Падрос, паразумнеў, нават папрыгажэў. Ужо хто як хто, але нават тая самая пахатуха Аўдоля галавой зьдзiўлена кiвала: «А ягодка-ж мая, а мiленькая, глянь, як зьмянiўся хлапец. Як свае навучыць нi сумелi, дык чужыя радачку далi. Як пагараваў, дык i агледзiўся, нябось. Можа й будуць з яго яшчэ людзi, ягодка ты мая любая».

Нiхто ў Лiтоўцах аб заразьлiвай Сабакевiчавай хваробе ўявы мець ня мог, аж пакуль каля людзей не пачаў церцiся. Сяляне-ж лiтоўскiя наагул чыстыя й здаровыя былi, на сваiх трывалых устойлiвых карэньнях гадаваныя, чужымi моднымi хваробамi нiколi дагэтуль не занемагалi. Хто-ж мог тады ў чым Сабакевiча падазраваць?

Сам Косьцiк напачатку надта-ткi нясьмела й асьцярожна пачаў. Калi-ж спасьцярог, што хвароба даўжэйшы час да нiкога прышчапiцца не хацела, iзноў тыц да таго агэнта: «так i так, маўляў. Памажы, бо нiчога нi выходзiць». Той насамперш Косьцiку добрую языковую лупцоўку даў, а пасьля раiў: «ты, брат, что? Беларучкай iдзею в масы думаеш? Так ня йдзёт! Ты iм, мол, проста й адкрыта, да ешчэ й лiцературу, вот как!» Пасьля такога настаўленьня ўзяўся Косьцiк iншым тэмпам, з агнём i энтузiязмам завiхацца.

Людзi лiтоўскiя цi раз раней пра камунiзм чулi, а часамi й ад перабежчыкаў (мяжа-ж не за гарамi была) «з таго боку» весткi лавiлi. Цiкава-ж было, як там «у самым раi» жывецца. Ды неважнецкае ўцекачы пра «чырвоны рай» апавядалi. Значыцца, i ў гэтай галiне многiя лiтоўскiя падкаванымi былi. Жахнулiся, спасьцярогшы, што рабiў Сабакевiч. Iзноў вясковую рэакцыю на ягоную працу цi не найлепш падсумавала Аўдоля:

— А ягодка-ж мая, а мiленькая, а цi-ж нi казала я, што зь яго людзей ня будзiць? I чаго толькi гэткаму добрыя людцы дзiвяцца? Цi-ж то ня ён першым зладзюгам у вёсцы быў? Цi ня ўсiх сабак пазводзiў ды палову, як ня болi пакалечыў? Гэта-ж калi ў цюрму за бальшавiцкую работу трапiць, дык туды яму й дарога! Благое ня сеiш i нi даглiдаiш, яно само расьцець.

Калi ўжо лiтоўскiя добра ў Косьцiкавай хваробе ўверылiся, некаторыя здалёк ад яго, як ад пошасьцi, пачалi трымацца. Iншыя-ж нi так нi сяк ды ўсё-ткi-ж на бок старанiлiся, каб лоб у лоб не сутыкнуцца, але каб i вiду аб тым, што ўхiляюцца ад яго, Косьцiку ня даць. Хто-ж яго ведае, што заўтра будзе. Адзiн Шпунтоў Лявон i Макатунiшчына Параска Косьцiкаву немач перанялi, ды тым часам людзi таго не спасьцераглi.

Сам-жа Сабакевiч проста збаранеў быў i ня мог угадаць, чаму людзi, здаецца-ж i недурныя, а такой вялiкай i сьветлай, як сонца, праўды бачыць ня могуць: тут-жа й аб «новым мiры», i аб «зямлi для фсех», i аб «раўнаправii» было; адным словам, што табе толькi ў галаву набегла, каб жыцьцё паправiць, дык яно там рыхтык i ёсьць. Чаму-ж тады такой вялiкай мудрасьцi ня бачылi й напярэймы камунiзму не сьпяшалiся?

Тут Косьцiк Сабакевiч — нашто ўжо тупiца быў — свой собскi «клясавы» адказ знайшоў ды ўсiх людзей у Лiтоўцах прыблiзна так на гэныя бальшавiцкiя клясы падзялiў:

Першая група: багатыя. Сюды належалi лекар Зянкевiч, «амэрыканец» Сявенька й iншыя, што яўнымi ворагамi ягоных iдэяў былi.

Другая група: сераднякi, якiх у Лiтоўцах некалькi было. Усе яны прыдуркi, бо ня хочуць разумець, што камунiзм iм лепшую долю нясе.

Трэцяя група: бедныя, якiх была ў вёсцы бальшыня, або тыя, што разумеюць яго й памагаюць — значыцца, найперш Шпунтоў Лявон i Параска Макатунiшка.

Сябе-ж, вядома, Сабакевiч лiчыў найразумнейшым у вёсцы.

Гэтак падзялiўшы людзей i запрогшы на помач тых, што да ягонай iдэi хiнулiся й памагалi, узяўся цяпер Сабакевiч мэтадам «проста й адкрыта iдзею в масы», дакладна гэтак, як i раiў той агэнт. Так заўзята пхаў Косьцiк гэную «iдзею в масы», што не спасьцярог, як «жондова владза» ягоны троп абнюхала ды й на хвост наступiла. Тут Косьцiк быў, i тут раптам яго не стала: глядзiш, i ўжо «да козы» ўпяклi. Калi-ж год у той «козе» адсядзеў, iзноў на сьвет вольны пусьцiлi.

Аддыхнуў Сабакевiч чыстым сьвежым лiтоўскiм паветрам, носам на бакi пачмыхаў, перадумаў iзноў, як i што, ды й давай за ранейшае, хоць куды ўжо асьцярожней. Ды як не высцерагаўся, ледзь не на дыбачках «iдзею в масы» валочачы, усяроўна каму да таго справа была, дык падпiльнавалi, ды й не агледзеўся Косьцiк, як iзноў забрыталi й «до пакi» пацягнулi. Гэтым разам наважылi, мусiць, што трэба Сабакевiчу памагчы з галавы дурноту выпатрашыць. Калi ўжо чаго лепшага зь яго ня будзе, дык, можа, хоць парабок якi панскi. Вось чаму спачатку «двадзесьця пеньць» уляпiлi, а пасьля аж на два гады ў той «пацы» замкнулi.

Пасьля зьняволеньня Сабакевiч на волю ў Лiтоўцы не вярнуўся. Яго тут як абскубанага, усе ягоныя хады й выхады ведалi, на бок ад яго старанiлiся. Паехаў Косьцiк па людзях шыць ды пашываць. Шыў-бы можа сабе на карысьць i людзям на пацеху, калi-б рукi пры сабе трымаў. Дык-жа не. Iзноў ранейшае пачаў. А пiльнае вока ўлады ня спала, за Косьцiкам сачыла. Ужо палiцыя на тропе была, ды Косьцiк гэтым разам, як старая выпрабаваная лiса, пранюхаў ды выперадзiў, наважыўшы скрывацца. Пошукi даволi забаўнымi зрабiлiся, але шпiкi промаху далi. Калi ў дзень Яна ў Гацях нехта чырвоныя афiшкi параскiдаў, адразу спанатрылi, што Косьцiкавых рук гэта работа.

V

Лявон Шпунт быў Сабакевiчавым аднагодкам. Разам зь iм пачатковую школу наведваў, разам садовiну латашылi, гароднiну палолi-падлiчалi, адно разам настаўнiчынага гадзiньнiка ня сьцiбнулi. Раней за Косьцiка скончыў Шпунт пачатковую школу й, пакуль той вылез iзь першай, гэты ўжо ў гацкай сямiгодцы дзьве клясы надрабiў. Бацька наадрэз адмовiўся Лявона ў гiмназiю паслаць. Зямлi меў уволю, дык навошта сына вучыць? Трымаўся яшчэ дзедаўскiх гэтак званых мудрасьцяў, што ў школе адно на панкоў-дармаедаў вучаць. Манiўся Лявона да плуга наламаць, адылi той наконт гэтага зусiм iнакш думаў: яго й блiзка на вяроўцы да плуга не зацягнеш.

Ня толькi здальнейшым, але скрытнейшым i памяркоўнейшым быў Шпунт за Сабакевiча: нiчога не рабiў на хапу-лапу, а стараўся з развагай. Нейкi час ля дому бiбiкi зьбiваў. Прыгожа абшалёваная й дагледжаная хата ды гасадарскiя будынкi Шпунтовага бацькi стаялi на вялiкiм хутары на схiле ля Гараваткi. Адгэтуль уся вёска, быццам на далонi, вiдаць была. Сядзiць, бывала, Лявон дома, бяз працы ацялюгваецца, лiсу ў клетцы кормiць, на гармонiку на ганку пiлiкае, цi iншай нябылiцай час марна травiць. Што бацька нi загадае аднекваецца. Клянi ты яго цi не, хоць асiнавы кол яму на галаве чашы, нiчога не памагае.

— Сышоў-бы ты з маiх вачэй, гультая кусок! Дзе ты такi зломак на маю галаву ўзяўся! — бурчыць стары Шпунт, бачачы сына за бязьдзелiцай. Адно Шпунцiха сяк-так сынавы iнтарэсы талеравала. У яе-ж ён — адзiная пацеха.

I сам Лявон надумаўся з вачэй сыйсьцi бацьку, калi не назаўсёды, дык хоць часамi. Меў ён добры новы ровар. У гэны час ровары ў «панстве» польскiм надта-ж дарагiя былi. Як-нi-як, з-за межаў часткi прывозiлi, а ўдома складалi. I вось паехаў аднойчы Шпунт на тым ровары ў воласьць, каб працу напытаць.

Першы раз не пашэньцiла, дый столькi тэй бяды. Яму-ж не сьпяшалася. Усё абнюхваў распытваўся, думаў. Аднойчы неяк мяйсцовы солтыс «дзiравы шляхцюк» Паўлоўскi нехаця нацякнуў, што «драгомiшча» да направы валасных дарогаў трэба было-б. Солтыс, вядома, ня выдумаў гэта, а ледзь ня з самага верха чуў. Лявон аберуч за такую нагоду ўхапiўся. Навошта ўжо тады была ягоная шасьцiклясная асьвета, каб, прыкладна, якой канавы ля дарогi адмерыць ня здоляў, цi «шарварку» дагледзець, каб выкапалi, ня мог? Адбылася такая транзакцыя мiж «панам солтысам» i Шпунтам: Лявон задубiў шляхцюку пляшку «чыстай звыклай», зь якой тут-жа й пацягнулi за посьпехi будучага «драгомiшча», а солтыс пагаварыў iз валаснымi дарожнымi ўладамi, i ў вёсцы Лiтоўцы новы «ужэнднiк» пан Лявон Шпунт нарадзiўся.

Прайшоў месяц i гляньце, людцы мае: «драгомiшч» Шпунт так руку на новай працы набiў, што здавалася «драгомiшчаўскiя» мудрагельствы ён яшчэ з матчынай калысцы iз соскай усвойтваў. Асаблiва-ж выгляд: выглянцаваныя iз кароткiмi хромавымi халяўкамi боцiкi, за халявiнай мерка, зялёныя галiфэ порткi, чорны або шэры пiнжак, расхрыстаная ў палоскi кашуля («драгомiшч» у гальштуку не выглядаў-бы падзелавому), кепка-шапка набакiр. Бальшыня такiх, як Шпунт, начальнiкаў гiмназiскiя шапкi з абгрызенымi цэшкамi насiла. Лявон-жа й блiзка гiмназii ня быў, дык вось i мусiў у шэрай кепцы начальнiчаць.

А прыгледзелiся-б вы як Лявон на працы паводзiцца — пацеха цэлая. Iдзе з такой важнецкай мiнай, дубчыкам хвоскiм па халявiне для фасону сьцёбае, працу разьмяркоўвае. Здаецца, што палкi й брыгады войска да бою ставiць. I голас Лявонаў, як трэба дзе падагнаць было, надта-ж стымулюючым быў. Добра папацелi людзi пад Шпунтовым наглядам, што й гаварыць.

Спачатку аднавяскоўцы, даведаўшыся, што Лявон такiм важным начальнiкам стаўся, надвое варажылi: а мо й лепш, што свой, мо й пасобiць калi, лiшняга адработку прыпiсаўшы. Бывала цi адзiн селянiн, гэтага новасьпечанага начальнiка сустрэўшы, шапку зьняць i дабрыдзень сказаць памкнуўся. Усё да часу. Шпунт хутка сябе добрым панскiм служакам выявiў. Людзi абмiнаць яго на дарозе пачалi.

— Нi па бацьку ён пайшоў, - казалi лiтоўскiя. — Мусiць, не на той капыл роблены. Удаўся во хлыст апантаны, людцаў бедных ганяiць.

Меў Лявон i якасьцi, зусiм у Сабакевiча непрысутныя: адфраньцiцца ды на людзкое вока паказацца любiў. Дяўчатаў-жа любiў амаль усiх без разбору, толькi адных больш а другiх менш. З гэтай прычыны даўно прылiплi да яго дзьве мянушкi: франт i бабнiк, а пасьля ўжо й хлыст. Апошняя замацавалася ў пазьнейшы час.

Адно схiлiцца на захад сонца, глядзiш — Шпунт-Хлыст, адчыканiўшыся, у вёску дарожкай на ровары з бацькавага хутара прэ, ажно пыл ззаду курыць; блёнд-чупрына, набок зачэсаная, зь ветрам забаўляецца. Калi мiнае хату або дзе дзяўчыну ўгледзiць, да якой яму цяпер ня рупiць, наўмысьля прыкiдваецца, быццам ня бачыць яе, яшчэ больш на роварныя ступнi нацiсьне: гляньце, не да вас мне цяпер. Справы ў мяне вунь якой важнасьцi й размаху. Чалавек я наагул, казаў той, бывалы, не абы каму роўня ды й вунь якiмi вялiкiмi справамi варочаю.

Зiрнуць вясковыя жанкi, як Шпунтоў даўгi цень па вулiцы й сьценах гаспадарскiх будынкаў выкрыўляецца, дый кажуць: «Глянь, во як папёр падла! Цi не абнюхаў ужо што ў другiм месьце…»

А Шпунту-Хлысту якая да таго справа, што вясковыя жанкi языкамi меляць? На тое-ж даў iм Бог языкi даўжынi адпаведнай. У яго свае, аднаму яму толькi шпунтоўскiя справы вядомыя. Цяпун кабетам на языкi! Лявон — чалавек хаджалы, абабiты, дый кругом, казаў той, удалы; ён — зусiм непаседлiвая птушка, iнтарэсаў у яго безьлiч. Iнтарэсы гэныя яго кожны вечар у людзi гоняць, ажно бедны ровар ад уцехi з таго гону пiшчыць.

Меў адну слабасьць Лявон. Каторы ўжо год на трохрадцы пiлiкаў, граць вучыўся ды як сьлед налажыцца ня мог. Усе ведалi, што не музыка, а партач зь яго. Але Лявон думаў накш. Глядзiш, бывала, на вечарыну сваю новую, дарагую трохрадку прывалачэ, дзесь збоку воддаль ад музыкi прымосьцiцца. Калi-ж Тадэўка ад сваiх трасухаў зьняможыцца, перадыхнуць захоча, падойдзе хто з маладых — скажа Шпунту: «Заграў-бы ты, Лявон, што небудзь, танцаваць-жа рупiць.»

Любасьць пагледзець, зь якiм майстэрствам Шпунт адмаўляцца пачне.

— Гармонiк? Яно-ж сабе так, захапiў во, нiхай будзiць. Але-ж граць? Дзе-ж мне… Я-ж, праўду прызнацца, — i тут такую хвальшывую ўсьмешку зробiць, што, гледзячы, аж вам з нутра верне, — i граю нiякавата. Куды мне там, нiхай ужо другiя…

Тут яго гуртам возьмуцца хвалiць-намаўляць, нарэшце вывалакуць i на покуцi пад Хрыстом, Багародзiцай i Апрасiняй Полацкай прымосьцяць. Iз маласкрываным задавальненьнем абгледзiць «драгомiшч» свой гармонiк, пяшчотна пагладзiць яго, быццам гэта каштоўнасьць невядома якая, голасна скрыпне раз i другi, наўгад прабегшыся пальцамi па клявiшах (бачыў-жа нейдзе, што так вялiкiя майстры робяць) дый «Блакiтны Дунай» выдушваць пачне. Ажно просiцца-енчыць гармонiк, каб збавiцца ад таго Лявонава гвалту. Iдзе мiзэрна, зь перабоямi. Адылi ня так цiкава, што ён грае, але як грае, як выцiскае з трохрадкi гукi. Гармонiк сквiрчыць, як парася, людзям ад той гры аж млосна робiцца. Ды хто-ж там пасьмее дарожнаму майстру ў вочы праўду сказаць. Скрывiць ён галаву сваю так, што даўгiя валасы аж на гармонiкавы складчыны ападаюць, то правым то левым вухам сваё пiлiканьне наслухоўвае, ды прыкiдваецца, што ён такi вялiкi майстра, якому няйнакш сам Сымон Музыка мусiў-бы пазайздросьцiць. Гэтак надзьмуваецца iндык, крыльлямi крывулi навокал самiцы па зямлi выпiсваючы, калi яму ў iндычай галаве каханьне замроiцца. Цярплiвыя лiтоўскiя людзi, асаблiва-ж маладыя, даўно да такiх Шпунтовых фартэляў звыклi. Грае вунь нешта надта-ж моднае, — думалi некаторыя, — бо аж iм прасьцяком клёку ў тым цяжка дайсьцi.

Калi-б падобраму спытаўся хто Шпунта, чаму камунiзм упадабаў, чаму Сабакевiчу прапаганду памагаў шырыць, мо й адказаць ня здоляў-бы. Было, мусiць, у характары ягоным нешта такое, што таўхала на апрычонасьць ад iншых людзей. Было гэта, пэўна-ж, ня тое, што звычайна спанукае здольных i маральна здаровых да поступу, да помачы блiжнiм у бядзе; рачэй, якраз наадварот — цi не вынiк ягонае духовае паражнечы, хворага жаданьня вылезьцi з натоўпу, павысiцца над iншымi, хоць мо тымчасам i не было гэта яшчэ цалкам усьведамленае й мэтанакiраванае ймкненьне.

Як-нi-як, Лявон лiчыў сябе наўчоным, Каб — баранi вас Бог — адважылiся вы яго недавукам назваць, пакрыўдзiўся-б да сьмерцi. Асаблiва-ж пасьля атрыманьня гэнае скупа-платнае працы «драгомiшча» выявiлася й узбуйнела ў яго ненаеднае жаданьне некiм кiраваць, камандаваць, хаця-б дзеля таго толькi, каб пафарсiць перад дзяўчатамi, што ён вось, маўляў, ня просты мужык, а ўжо нейкi, хоць задырданы, але-ж начальнiк — значыцца, i ня кожнаму роўня.

Лявон i чырвоную прапаганду пашыраў ня так, як кажуць, з-пад сякеры, як рабiў гэта Косьцiк. Сабакевiч быў занадта парывiсты, зухаваты, без патрэбы гарачыўся, лез напралом. Шпунт быў зраўнаважаны, памяркоўны, хiтрэйшы. Ужо калi й наважыў каму падкiнуць якую пiсульку, дык рабiў гэта асьцярожна, на бакi аглядаючыся, каб за рукi ня цапнулi. Да таго часу як па масьле йшло. Мала хто Шпунта ў камунiстычных каншахтах падазраваў, хоць тое, што Косьцiку ў руку прыяў, нiкому не было таямнiцай.

Надта-ж не да смаку прыйшлося Шпунту, што малы Бахмач гэнага Янавага вечара яго ў Гараватцы бачыў. Пра Косьцiка пастух ня ведаў — Шпунт быў упэўнены. Але-ж людзi чулi пра афiшкi на Янавым фэсьце, здагадвалiся, што ў ваколiцы павiнен быць Сабакевiч, на тропе якога казённыя вiжы мiтусiлiся. Цi-ж цяжка было здагадацца, што Лявон тады ўпоцемку ў Гараватцы мог рабiць? Людзi-ж недурныя, два й два латва зкладуць.

— Каб на цябе чорт, жабянё! Якое лiха цябе iкраз у гэту пару сюды прынясло! — лаяў Лявон, вяртаючыся да Косьцiка, што сядзеў упоцемку, плячыма абапёршыся аб дрэва.

— Хто там быў? — спытаў Сабакевiч.

— Бахмачоў сапляк.

— Нядобра. Раскажа. Дадумаюцца й пра мяне.

— Ну дык i што? — разьвёў рукамi Лявон. — Хто мог угадаць, што сюды вечарам чорт яго прынясець?

— Думаiш, ён скора раструбiць?

— Чорт яго бацьку знаiць. Мусiць, трэба прыказаць, каб…

— Абаждзi… Знаiш што? Мусiць, буду зьбiрацца я ў дарогу, а ты валяй у дзярэўню ды намахай Бахмачову пальцам, каб ня пiкнуў…

— А ты-ж куды?

— Пайду, наверна, ў Павалiчы да Хвёдара. Ён мне ўгалок знайдзiць, каб дзе далей ад людзкога вока. Калi што будзiць новага, дык iзьвясьцi, — сказаў, устаючы, Косьцiк.

У гэны вечар гаварылi-ператрасалi ўсё, што адбылося ўдзень i раней яшчэ, раiлiся аб людзях, над якiмi працаваць трэба было-б, цi якiх ужо апрацоўваюць, аб плянах на блiзкую будучыню. Цяпер яшчэ крыху пастаялi, папалiлi, аганькi далонямi засланяючы, ды разыйшлiся. Лявон пад Лiтоўцы, а Сабакевiч пад суседнi бор падаўся.

VI

У Кмiтавай хаце народу было, як дзьверы зачынiць. Рыпела яна Тадэўкавай полькай-трасухай, скакала-тупала дзясяткамi ботаў i чаравiкоў, зьвiнела й рагатала, выкрыквала галасамi старых i маладых. Шырака навосьцеж расхрыстаныя былi вокны. Малыя падшыванцы, на прызбу ўзьлезжы, на падваконьнi вешалiся, галовы ў сярэдзiну торкалi, каб танцораў разгледзець. Iншыя iх за ногi цягнулi, штурхалiся, адзiн за адным iз крыкам i рогатам ганялiся. Кмiтаў панадворак дзiцячымi босымi нагамi дуднеў. Група дзетак малела, бо маткi iх дамоў заганялi. Мужчыны то ўпоцемку ў сенцах палiлi, то на лавах пад сьценамi сядзелi, ды на малечу, што занадта голасна сябе паказвала, злосна час-часам сыкалi.

Па вулiцы й панадворку там-сям парамi хадзiлi дзяцюкi зь дзеўкамi. Чуваць быў звонкi дзявочы сьмех. Цi адзiн зь дзяцюкоў — зашмат, вiдаць, з пляшкi пацягнуўшы — няроўнымi нагамi баранаваў. Падлеткi найбольш у шырокiх сенцах таўклiся, а каторыя сьмялейшыя, дык i ў хаце. Гэтак пры самай сьцяне зь левага боку за дзьвярмi, наперамешку з жанчынамi, тулiлася група падлеткаў-дзяўчатак. Стары дзяцюк Антось, што на вечарыны з барадой-дзеркачом прыходзiць панадзiў, каб каторай маладзiцы да болю твар нацерцi, якраз вунь падыйшоў да дзяўчатак i зубы пачаў замаўляць. Доўга не пастаяць iм цяпер. Зараз у рух пойдзе Антосева барада-дзяркач, вялiкi вэрхал ля парога падымецца, i дзяўчаткi, як мышы ад ката, ад Антося кiнуцца.

З правага, боку ля прыпечку й палаткаў, важна наперад свой бэбах выпяцiўшы, Кмiтава Аўдоля iз чародкай жанок расьселася. Квокча-гамонiць яна ў гэнай групе дый такую паважную позу трымае, як быццам тая каралева мiж свае дворнае сьвiты. Вочы ў гэнай чарнявай жанчыны ходзяць вельмi борзда, а язык анi ззаду не застанецца.

Неяк сварыўся раз на кабету Кмiта: «Гэта-ж каб язык твой ды ў малатарню падпрог цi што, от-бы-ж i намалацiў. Ато, як тое трапло, напуста дый бяз толку нiякага…»

Шмат Аўдолiным вачом цяпер занятку было: трэба-ж бачыць, як хто апрануўся, павярнуўся, ступiў, хто з кiм танцаваў, каторая дзяўчына на якога дзяцюка паглядала й цэлую безьлiч iншых, здавалася зусiм някчэмных, дробязяў. Аўдолi яны першай вагi былi, так як нармальным людзям паветра цi рыбе вада. Не на тыдзень, а цi на месяц аб тым, што сяньня пабачыць, гаворкi мусiць хапiць. Няма-ж як папусьцiцца, каб, скажам, якая другая кабета больш, чым яна, прыцемiла. То-ж не ў чыёй iншай, а ў Аўдолiнай хаце йгрышча было.

Тымчасам Аўдолi дрэнна бачна было, а Антосю забаўную дзеўку трудна вышукаць, бо падвешаная высака пад самай столяй закуродымленая лямпа вялiкi пакой у паўзмроку трымала. Душачыся ад тытунёвага дыму й духменi, ледзь хлiпала-лiпела ў закуродымленым шкле лямпы пярынка маленькага полымя з пляскатага кната. Даставалася-ж беднай Кмiтавай, хоць i нестарой яшчэ, падлозе. Як каторы дзяцюк у вадным куце прытупваць пачне, дык колам раз, а мо й два абойдзе, пакуль скончыць.

Музыка Тадэўка, iз цымбалiстым Язэпавым Пецькам зь левага боку, маладой i прыгожай жонкай — з правага, граньнем тым цi не ў газарт сябе ўвёў. Трохрадка хадзiла ў руках ягоных лёкка й гладка, быццам сама арганiчнай часткай Тадэўкi была. А ён прыпяваў:

Тадэўкава жонка Надзя дапамагала музыку:

Тадэўка зноў на зьмену:

А Надзя яшчэ адну:

Надзя была ня меншай весялухай, чымся сам Тадэўка. Некалi гармонiк гэтую пару на жыцьцёвым шляху злучыў. А моладзь круцiлася ў вiхры полькi, быццам ад спраўнасьцi й вытрываласьцi ў скоках залежала слава цэлай вёскi. Было цiмала з суседнiх вёскаў, дык мо каторыя лiтоўскiя не хацелi перад iмi падгадзiць. А Тадэўка — спацелы, iз раськiнутымi на бок даўгiмi валосамi — быццам заўзяўся, каб з ног звалiць самых найтрывальшых танцораў. Побач заўзята памагаў яму цымбалiсты Пецька. Кiйкi ягоныя, як апантаныя чэрцiкi, скокалi, перабiраючы па струнах.

Янук, прабегшыся па панадворку, перакiнуўся колькiмi словамi iз сваймi цёзкамi й сябрамi, пераступiў высокi парог сенцаў i ўжо ў хату ўвайсьцi мецiў, як нейчая рука, быццам клешчамi, сьцiснула правае плячо. Над самым Януковым вухам загудзеў бас:

— Ты казаў каму, што мяне ў Гараватцы вiдзiў?

Гэта быў пан «драгомiшч». Ад яго тхнула смуродам манаполькi.

— Ну кажы, кажы! — спанукаў ён, адцягнуўшы Янука ў цёмны кут, каб нiхто ня бачыў, ды балюча цiснуў правую руку.

— Пусьцi!

— Кажы!

— Не, нi казаў нiк…

— Ну глядзi-ж, бо як скажаш i я дазнаюся, дык дзiсятаму закажаш!

У Лявонавым голасе гучала сур'ёзная пагроза, што нагнала хлопцу страху. Вызвалiўшы руку, ён вомiг адскочыў ад Лявона й убег у хату.

У паўцемры намагаўся разгледзецца, дзе што робiцца. Пацiснуў у качарэжнiк, каб нiкому не замiнаць пад нагамi дый найбольш бачыць. Перш за ўсё ўтаропiўся ў вабразы на покуцi. Здалося яму, што ад накуранага дыму й пылу аж насупiлiся брывы нейкага сiвабародага сьвятога й ледзь ня млела, трымаючы Богуша Лазара Крыж, Прадславiна рука.

Неўзабаве спынiўся гармонiк, i дзеўкi ды дзяцюкi цiснулiся пад дзьверы, каб выйсьцi на двор прахаладацца, калi зь сенцаў пачуўся голасны загад папольску:

— Стой! Нiхто ня выходзiць!

Янук пабачыў у сянёх два электрычныя лiхтарыкi. Адзiн запынiўся пры знадворным парозе, другi асьвяцiў сенцы. Янук кiнуў вокам у той кут, дзе нядаўна затрымаў яго Лявон. Там нiкога не было.

Адзiн палiцыянт застаўся ля знадворных дзьвярэй, а другi ўвайшоў у хату. Гэтага малажавага, што ўвайшоў, Янук ведаў з Гацяў: зваўся Вадзiмскi. На плячох меў стрэльбу. У хаце, як быццам на каманду, ўсё прыцiхла. Людзi пастаранiлiся, i Вадзiмскi стануў пасярод вялiкага пакою, левай рукой пагладзiў кароткiя чарнявыя вусiкi й голасна сказаў:

— Сяньня ў Гацях на фэсьце былi раскiданыя бальшавiцкiя афiшкi. Вы, пэўна, ведаеце, чыiх рук гэта работа.

Тут Вадзiмскi цi не наўмысьля затрымаўся, прыглядаўся моладзi й старэйшым, што сядзелi на лавах, або падпiралi сьцены ля парогу цi ля вялiкай печы. У гэтым часе, асьмелiўшыся, мусiць, цiшынёй навокал, вылез спад лавы вялiкi шэры Кмiтаў кот i наўскасяк праз пакой, ля палiцыянтавых, чыста выглянцаваных, але ўжо запыленых ботаў пабег да парогу. Наконт такога катовага падарожжа цi адны пачалi гадаць: як яно гэта варожыць, добра цi дрэнна? Некаторыя захiхiкалi. Малеча яшчэ больш заўзята чаплялася знадворку на падваконьнi, сунула ў хату галовы, каб пачуць i пабачыць, што робiцца.

— Я хачу, каб хто ведае, дзе ёсьць Косьцiк Бурак, сказалi мне! — загадна прамовiў Вадзiмскi.

Сьмешным нават выглядаў такi зварот. Цi-ж гэты панок думаў, што калi-б людзi й ведалi пра Сабакевiча, дык яму публiчна сказалi-б? I тады Янук блiзу на самым покуце пабачыў Шпунтовага Лявона. Прысуседзiўся ён да Хвядосавай Манькi, дзяўчыны прыгожай i кемлiвай, ды ўжо нешта шаптаў ёй на вуха, быццам тая палiцыянтава гаворка не яго датычылася. «Добры зь яго чмут» — прабегла ў пастуховай галаве. Лявон, быццам выклiканы, зiрнуў на Янука.

— Я маю час, — спакойна сказаў Вадзiмскi. — Пачакаю. Можа, хто з вас i прыпомнiць.

Некаторыя пачалi мiжсобку шышыкаць, i бачна было, што такое захаваньне прадстаўнiка ўлады дражнiла шмат каго. У левым куце ад дзьвярэй, дзе стаяла надта-ж войстрая на язык Пiлiпава Аксеня, чуваць была паўгалосная спрэчка.

— А от i скажу, — гаварыла Аксеня суседцы Вульляне. — Як яму ня сорам!

Палiцыянт выняў з кiшэнi срэбную папяросьнiцу, выцягнуў адтуль адну «Аванты», паволi прыпалiў кругленькай пазалочанай, наводля знараду, запальнiчкай, зацягнуўся духмяным дымам i паглядаў навокал.

— Ну дык што? Нiхто ня ведае?

— Паночак, я ведаю, — пiснула Пiлiпава Аксеня.

Усе разявiлi ад зьдзiўленьня раты й так прыцiхлi, што, здавалася, можна было пачуць гудзеньне пралятаючага камара.

— Гавары, старая! — сказаў з усьмешкай задавальненьня Вадзiмскi.

— Ён у мяне, паночак, пад спаднiцай схаваўся. Калi хочаш, дык зараз пакажу!

Аксенiн тон быў сур'ёзны й задзiрысты. Палiцыянт зьбялеў, а публiка ўся стрымала дых. Трывала так сэкундаў пяць, ня болей. Пасьля нехта грымнуў залiвiстым рогатам, а за iм усе гуртам. Зарагаталi так, што, здавалася, Кмiтава хата ад сiлы сьмеху развалiцца. А ў гэным рогаце ледзь чуваць быў палiцыянтаў крык:

— Ты, стара псякрэў! Мiльчэць, хамы! Вы фшысцы комунiсьцi, вас як псуў постшэляць, кацапы!

Палiцыянт Вадзiмскi, як варам аблiты, выбег на двор i там iз сваiм таварышам далi волю языком у лаянцы, найбольш зьдзекваючыся зь лiтары «р». Не марудзячы, селi на ровары ды, праводжаныя ля вясковых двароў сабачым брэхам i басаногiмi дзецьмi, якiх цiкавiлi зiхатлiвыя гузiкi, «ажэлкi» й вялiкiя лiхтарыкi на грудзёх, пакiнулi Лiтоўцы.

Пiлiпаву Аксеню нахвалiць удосталь не маглi. Не за тое, што, быццам, яна за Косьцiка заступiлася, ледзь ня гераiняй стала. Мала хто Косьцiку й ягонай пазавугольнай працы прыяў. Задаволеныя лiтоўскiя сяляне былi тым, што, калi няма Сабакевiча, дык хоць сабакi мелi супакой. Аксеню ледзь на руках не падкiнулi за ейныя хлёскiя, салёныя, у час сказаныя словы, якiмi так зручна й умела за адным махам палiцыянтаву наiўнасьць i дурноту ўсiм як на далонi паказала.

Пасьля даўгаватага й вясёлага перапынку яшчэ ямчэй кiнулася ў скокi моладзь. Прыйшла ў чатыры пары «Лявонiха», i тут паказалi сваё ўмельства найбольш спрактыкаваныя.

Шмат чаго бачыў за гэны дзень Янук. Паўсталi пытаньнi, якiх сам ня мог здужаць-абмяркаваць. Чуў раней, што за Сабакевiчавым Косьцiкам ганялася палiцыя, што быў дзесь у вязьнiцы (мусiць яна страшная й там моцна мучаюць людзей), ведаў, што не любiлi яго лiтоўскiя, што кляў бацька. Шмат ужо наслухаўся Янук. Косьцiка памятаў слаба, бо гэны ладную жменю гадоў паза вёскаю бадзяўся. Цяпер-жа Янук на свае вочы бачыў, як палiцыя шнырыла, шукаючы гэтага «камунiсты». Калi сама палiцыя за iм ганялася (а чамусьцi ён думаў, што палiцыя вечна занятая й на гэткае часу ня мае), значыцца, Косьцiк мусiў быць важным чалавекам. А чаму-ж ён такi? Што гэта «камунiсты»? Чаму Шпунтоў Лявон насядаў на яго, каб нiкому анi-гу-гу аб тым, што бачыў яго ў Гараватцы? Што там былi за афiшкi на фэсьце? Чаму гаварылi аб iх зь нейкiм нясмакам, быццам гэта было нешта гаркое, паводля зерня перцу, што якнайбаржджэй стараесься з роту выплюнуць?

Не забаўляўся Янук доўга на йгрышчы. Пасьля ад'езду палiцыi, паслухаўшы, што людзi гавораць, пабег хутка дамоў, каб распавесьцi бацьком. Ягоны кульгавы брат Мiкола, дзесь чарку гарэлкi зь некiм кульнуўшы, пабуянiць за дзесяць чарак хацеў. Януковага спануканьня, каб iшоў дамоў, як-бы й ня чуў.

Бацькi клалiся спаць, але Янукова апавяданьне аб тым, што сталася на йгрышчы, выслухалi зь цiкавасьцяй. Калi-ж Янук прабаваў ад бацькi даведацца пра Косьцiка й камунiзм, той збываў яго абы чым, мала зразумелым. Пра камунiзм адно сказаў, што ёсьць такi нейдзе ў Расеi, а якi ён — добры цi што, — хто яго ведае. Адны хваляць, другiя ганяць, усяк языкамi трэпяць. Па бацькавым няўмелым тлумачэньнi Янук тропу не дайшоў, адно спанатрыў, што гэны нейкi «камунiзм» усе зьвязваюць iз Сабакевiчам, зь «цюрмамi» й iншымi малавядомымi Януку рэчамi. Адылi адно цiкавае даведаўся Янук, а гэта тое, што «па радзiву» ў доктара мужчыны слухаюць Менск, i што там «многа аб тым камунiзьме брэшуць».

Пастанавiў хлапец пры нагодзе паслухаць «радзiва». Хiба ўдасца ажно ўвосень, як удома будзе. Iз гэткiмi думкамi заснуў.

VII

Янук сядзеў на ўзьмежжы скарбовага лесу, плячмi абапёршыся аб таўстую бярозу, i стругаў. Ня вымяркаваў нават, што з таго струганьня будзе: цi то дзяржальна да ляскi наводля нейкае галавы, цi што iншае. Ня важна. Рукам трэба занятак. Тапсiк трымаў на воку кароваў, што пасьвiлiся мiж кустаўя на лузе. Крыху, здавалася, змалела гарачыня. Сонца хiлiлася на захад, i хлапец ведаў, што за гадзiну дзесь пачнецца перадвячорная сымфонiя: пасьмялеюць птушкi на полi й у лесе, загудзiць бяроставая дуда лiпавiцкага пастыра Хвядоса, што быў стары й усiмi навакольнымi пастухамi паважаны ня толькi за ўмелае граньне, а й за тое, што аж двох падпаскаў меў; у бары пачнуць свае трэлi салаўi й розная птушыная дробязь, вялiкую чуб-карону Архiпа абсядуць галкi цi груганы, каб разгледзецца, што адбываецца навокал. Гэта ўсё, — ведаў Янук, — станецца пасьля, як пахаладнее. Тымчасам птушкi яшчэ трымаюцца ў ценю, а пастыр Хвядос сядзiць дзесь пад дрэвам i пляце кош цi што iншае.

Любiў Янук чытаць кнiжкi, асаблiва-ж прыгоды падарожнiкаў, што па цэлым шырокiм сьвеце валачылiся, новыя невядомыя землi адкрывалi, дзiкiх людзей знаходзiлi. Дый тут пан Лазоўскi ўпоперак дарогi стануў: кагадзе зусiм выразна забаранiў чытаць на варце. Найгорш, што кнiжкi зьвялiся. Раней у вясковай настаўнiцы пазычаў, а калi перачытаў усе iзь сьцiплай школьнай бiблiятэкi — не было адкуль узяць.

Карцiла папрасiць Лазоўскага служанку Адэлю, каб яна патаёмна з прыватнай бiблiятэкi пана асаднiка пазычыла. Неаднойчы бачыў кнiжкi ў вялiкай шафе iз шклянымi дзьвярмi, што ў найбольшым i найпрыгажэйшым пакоi стаяла. Самому лезьцi туды было рызыкоўна, але-ж Адэля магла-б пасобiць, ёй усе куткi дасяжныя былi. Яшчэ адно прыгадаў хлапец: у доктара быў беларускi каляндар. Сам Стась некалi зь вялiкай урачыстасьцю Януку малюнкi ў iм паказваў. Ужо тады нахаду прабаваў Янук чытаць з гэнага календара. Некаторыя лiтары зьверху мелi птушкi дый былi без хвастоў — ня так, як польскiя. Янук мяркаваў, што чытаць можна налажыцца нават i вобмацкам, здагадваючыся, калi няма каму паказаць.

Найгорш, што Стась нават таго каляндара — даволi таўстой кнiгi — не паказаў яму як сьлед; адно, перагледзеўшы малюнкi, паклаў у доктараву шуфляду, дзе сам Зянькевiч трымаў яго, каб весьцi ўлiк часу й рабiць аднаму яму зразумелыя зацемкi. Прасiў тады Янук Стася, каб перагледзеў пры нагодзе бацькавы сховiшчы, а мо знойдзе якiя старыя кнiгi. Той паабяцаў. Цяпер Янук прыгадаў гэта, складанчыкам стругаючы кавалак бярозавага кiя.

Тапсiк, што ляжаў побач, зiрнуў у бок бору, узьняўся на лапы й пачаў бурчэць. Калi Янук павярнуў галаву ў той бок, куды пазiраў сабака, твар ягоны распрамянiўся шырокай ласкавай усьмешкай. Сьцiшыў сабаку. На ўзьлесьсi, мецячы проста на яго, iшла ягоная школьная сяброўка Дуня Макатунiшка.

Дзяўчына нагадвала ружу, што вось-вось мае распукнуцца прыгожым цьветам. Якраз дасягнула таго росту, калi дзяцюкi й мужчыны, зiрнуўшы на яе раз, доўга праводзяць вачамi ды з чулай неспадзеўкай у голасе кажуць:

— Глянь во на яе, як пахарашэла! Учора яшчэ лучынка была, а сягоньня якая пекная. А што-ж зь яе будзiць заўтра?!

Дуня была Януковай аднагодкай. Сьветлавалосая, сiнявокая, круглатварая, ледзь кiрпаценькая, сярэдняга росту, апранутая была сяньня ў танную паркалёвую сукенку, босая. Даўгiя валасы — мусiць, таму, каб не рассыпалiся на бакi перавязаныя былi блакiтнаю стужкаю. На правым плячы Макатунiшка тарабанiла пузаты, туга напханы зрэбны мех. Янук ведаў, што было ў iм нейкае зельле.

Ад раньняе вясны, як толькi канчалася школа, завiхалася Дуня каля лекавага зельля. Мацi ейная прадавала назьбiранае ў мястэчку купцом, што ў сваю чаргу збывалi зёлкi фiрмам, якiя рабiлi зь iх лекi. Пачынаючы ад браткаў, празь лiпавы цьвет, васiлькi, чабор, валяр'янку i аж да панчошак, як руплiвая пчолка ўвiхалася Дуня цалюсенькае лета. Пад восень перакiдалася на грыбы й ягады. Гэтак ужо вось цi ня трэцi год. Спачатку хадзiла з маткай, пасьля — найчасьцей iзь сяброўкай Юшкевiчавай Клавай. Тую часта лянота брала, дык Дуня вандравала па палёх i лясох сама. Старалася абмiнаць вясковыя землi, бо чаго добрага, возьме каторы дзядзька — сабакам нацкуе. На скарбовым i панскiм раздольле было, хоць там лясьнiка трэба было высьцерагацца. На ягады-ж, каб зьбiраць, талён трэба было купляць. Адылi Дуня ня толькi ведала бочныя сьцежкi й дарожкi, пазнала, дзе, што й калi расьце, але, быццам тая пранырлiвая лiса, здалёк абмiнала небясьпеку.

Iншыя жанкi й дзяўчаты да суседнiх паноў на полiва, жнiво цi iншыя польныя работы хадзiлi. Макатунiшка ўпадабала зёлкi. Тут над табой нiхто з паганякай не стаяў. Добра руку набiўшы, завiхнуўшыся, можна было больш, чым у пана, цэлы дзень крукам стоячы, зарабiць. Заробкi йшлi на вопратку й хлеб. Зiмой-жа ў школу трэба было хадзiць, а ў хаце бяда з кожнага кута выглядала.

Ня меў Янук лепшае сяброўкi за гэту ўвiшную, працавiтую й прыгожую дзяўчыну. Сяброўства было, як звычайна мiж падлеткамi — дзiцячае, шчырае, безь нiякiх заднiх думкаў. Сам сабе ня верыў Янук, калi прыгадваў, як да гэтага дайшло.

На краю Лiтоўцаў, пры балоце, на вузкiм лапiкле малаўрадлiвае зямлi стаяла невялiкая хата. Здалёк выглядала недакончанай. Так фактычна й было. Гадоў пяць таму перанесьлi Макатунiшкi яе зь вёскi. Нанятыя цi ўпрошаныя людзi паклалi зруб, накрылi страху, услалi столь, уставiлi вокны ды й так без гаспадарскага заканчэньня пакiнулi. Iз страхi тарчэлi, быццам замарожаныя скасьцянелыя пальцы, непаадразаныя кроквы, вецер мейсцамi ўжо здолеў пазакасваць i павыскубваць салому. Хата ня мела нават сенцаў. Знадворныя дзьверы адчынялiся адразу ў пакой, што быў i кухняй, i спальняй, i ўсiм чысьценька. Воддаль ад хаты, за дзьвюма паветкамi, як тая квактуха на яйках, прысела меншая будынiна, што служыла разам пуняй i хлевам. Часта чуваць было адтуль скуголеньне сьвiньнi, рыканьне каровы й кудахтаньне курэй.

Нiколi ня быў Янук у гэнай хаце, хоць жыла там сяброўка Дуня з маткай, iзь дзьвюма сёстрамi й iхнымi дзяцьмi. Гэта была сям'я без мужчыны. Стары Макатун — апавядалi тыя, што ведалi, — даўно-даўненька зьбег сабакам сена касiць. Пакуль на той сенакос выбраўся, мала зь яго клёку для сям'i было: усяго, мусiць, што трое дачок прыдбаў. Удосыць нагаравалася Макатунiха, пакуль першыя дзьве падрасьлi. Спадзявалася на лепшае.

Падрастуць, думае, дык падзарабiць якi грош дапамогуць: «Разам якi аруд жыта насыпем, сьвiран склецiўшы, лёну напрадзём-натчом, кусок скаромiны лацьвей завядзецца».

Набегла зусiм што iншае: глядзiць мацi на найстарэйшую й вачам веры не дае — гэтак неяк ненармальна круглець пачала. Тут-як-тут, бач, i новы крыклiвы маленькi чалавечак на сьвет. Гэткага мацi не спадзявалася, бо быў гэта ня той прыбытак, аб якiм гавораць, што ад яго галава не балiць. Тут галава забалела-закружылася. Ды гэта адно пачатак быў. Малодшая, цi то на сястру заглядзеўшыся, цi што, навыперадкi давай: ажно двое адразу. Адкуль? Iзь кiм набегалi? — ламала мацi галаву.

Вясковыя жанкi, што на ўсiм пiльнае вока трымалi, найчасьцей Шпунтова Лявона ў павялiчэньнi Макатунiшынай сям'i вiнавацiлi. Дачкi-ж, як вады ў рот панабiраўшы, каб словам заiкнулiся…

Каб вось ня дзеткi гэтыя, можа-б, i зажылi палюдзку, у чужых пазарабiўшы й сваё куртатае лапiкла зямлi дагледзеўшы. А так… Колькi нi таўчыся, усiх дзiркаў не залатаеш. Ратоў да яды, плячэй да апрананьня, ног да абуваньня хоць аднiмай, а на заробкi адхiнуцца некаму. Хоць ты гвалт крычы!

Мо й саромелася найменшая Макатунiшка Янука ў хату свае маткi калi завесьцi. Можа, ён, з гэтай спрэчнай i незвычайнай сямейкай пазнаўшыся, будзе аб ёй благiя думкi мець. Шмат разумела дзяўчына, усё тое непахвальнае, што аб iх людзi гаворылi, слухаючы. Не лахва была зацёпканую глiняную падлогу, поўзаючых па ёй мурзатых галапупых дзетак Януку паказваць. Або гэныя шырокiя, на ўсю даўжыню сьцяны, палаткi ля пячы, дзе ўсе супольна, як снапы на памосьце, спалi… Навошта каму чужому непаклiканаму носа туды тыцкаць?

Звычайна пасьля Калядаў пачыналiся вандроўкi Макатунiшынай сям'i па людзях, што летам наймiтаў патрабавалi. У гэтага пазычалi мех бульбы, у гэнага — жыта, крупаў цi яшчэ чаго. Варыва ставала свайго, але найгорш iз скаромнiнай было. Так i перабiвалiся з прогаладзi ў посьнiцу.

У добрых людзей адна, а ў Макатунiхi, бывае, ажно тры гаспадынi аднэй чапялой, качаргой, памялом цi вiламi ля печы арудуюць. I калi скупога ў катлах цi мiсках не падзеляць, дрыжыць-трысецца тады ад сваркаў квола збудаваная Макатуновых хата: «Ты ўзяла маё, табе перапала замнога, ты не зарабiла, а сваiх дзяцей маiм кормiш», i гэтак бясконца. За зiмовыя-ж пазыкi адраблялi Макатунiшкi па людзях цэлае наступнае лета й восень. Замiж таго, каб перш зарабiць, а пасьля спажываць, тут наадварот: паўгады цi больш наперад за пазычанае жылi. У вёсцы й ваколiцы Макатуновых нядоля прыказачнай сталася. Здарыцца, што пытае адзiн дзядзька другога: «Ну, як жывеш?» — «Добра, адказвае запытаны, — як Макатуны, нi раўнуючы…»

Адразу ясна. Ледзь ногi валачэ, а аб зьвязваньнi тых прыказачных «куртатых канцоў» i язык мазолiць шкада.

Мо й не была-б сям'я Макатуноў аб'ектам такiх кпiнаў, калi-б ня гэны прырост.

— Гэта-ж нада во, — казала цi раз адна кабета, — каб вас пранцы, сколька папанаводзiць. Самi здыхлы за бульбiнай прападаюць, а тут яшчэ чаго. Саўсiм Бог розум адабраў, суседачка…

Кабеты ня толькi што ня скупiлiся на каляровыя эпiтэты, але аж празь меру перабольшвалi. Як у вадзiн голас, падмацоўваючы ведамай прыказкай аб сучцы й сабаку, Макатунiшыных дачок ганiлi. Такую-ж давалi волю языкам, што, паслухаўшы, падумаў-бы добры чалавек, што ўсе жанкi лiтоўскiя — прос-напраст сьвятыя: дзеткi ў iх цi ня шляхам духа сьвятога нарадзiлiся.

Аб найстарэйшай Макатунiшцы Парасцы, што з выгляду нiякаватая была, казалi, што быццам «ня ўсе дома» ў галаве ейнай. Дык, калi й аб сынку ейным прыгадвалi, то на тое «ня ўсе дома» ськiдку давалi. Калi-ж Параска, як пасьля выявiлася, узялася Сабакевiчаву трухлядзь-прапаганду разносiць, гэткi ейны занятак iзноў-жа на тое самае конта запiсалi.

Куды больш зьвягалi на сярэднюю й нiштаватую з выгляду Алену, што аж двое — хлопчыка й дзяўчынку мела. Жанкi пастанавiлi, што абодва ў Шпунтовага Лявона «цюцелька ў цюцельку ўдалiся й крошачкi пабралi». Парознаму тлумачылi Аленiну лёккадумнасьць, цi што iншае, дый, вядома, да ладу дайсьцi не маглi. Часта й бацьку вiнавацiлi. Яблык, маўляў, далёка ад дрэва не адкоцiцца.

Мяркавалi, што й наймалодшая Дуня ўтаптанай сьцежкай сваiх сёстраў пойдзе. Пастанавiлi, што якраз так, а ня йнакш будзе, дый кропку над тым паставiлi. Папрабавалi-б вы, чаго добрага, свае сумлевы адносна гэтых кабечых меркаваньняў выказаць, вас-бы найбольш руплiвыя жанкi, што з найдаўжэйшымi языкамi, у белы дзень гэт! аж за лiтоўскае балота прагналi-б. Цi льга тады дзiвiцца, што такую агульнапрынятую думку пра Дуню й Януку ў галаву ўвялi.

Надта-ж мiзэрнай з выгляду, сухой як лучына, была Дуня Макатунiшка, калi яшчэ ў пачатковую школу хадзiла. Вучнi-ж — дзецi як дзецi; ад бацькоў удома шмат дрэннага пра Макатуноў наслухалiся, — думалi, што Дуня за iх горшая. Дзяўчынку часта й без прычынаў квялiлi. Так напракудзяць, насоляць ёй, бывала, што адыйдзе на бок, вочкi кулачкамi трэ, каб сьлёзы ўтаймаваць. А заступiцца за яе не было каму. Дзяўчаткi ад сябе гоняць, гуляць зь ёй ня хочуць. Жаль i крыўда непамерная грудзi й горла душаць. Удома-ж ня лепш: вечныя звадкi, галiта. I ня гледзячы на ўсё, што даводзiлася цярпець дома й у школе, Дуня была аднэй зь перадавых вучанiцаў. Як нехта сказаў, «затуканая й загуканая», яна расла наперакор перашкодам, маўклiвая й спакойная.

Можа, i расла-б так дый пасьля й яна ахвярай каторага «сабакi» сталася-б, калi-б на паратунак той дзядзька, матчын брат, не прыйшоў. Сьвет дарогi ён ад Лiтоўцаў жыў. Невялiкi зь яго быў багацей, але канцы з канцамi неяк зьвязваў. Меў добрую працавiтую жонку й двое дзетак: старэйшага за Дуню хлопчыка й дзяўчынку — ёй аднагодку.

— Схадзiла-б ты, дачушка, да Андрэя, — сказала аднойчы Дунiна мацi дачцэ, калi ёй адзiнаццаць стукнула. — Нi раз-жа прасiлi i ён, i Тацьцяна, каб ты прышла ды лета пабыла ў iх. Iзь iхнай Верачкай забаўляцца будзеш, весялей так удзьвюх.

Два разы ня трэба спанукаць было. Назаўтра ранiцою — вясной гэта было выйшла Дуня ў дарогу й перад полуднем ужо ў сваякоў была. Прынялi з радасьцю. Прабыла ў iх цэлае лета. Дзядзька Андрэй i цётка Тацьцяна былi людзьмi практычнымi й кемлiвымi, навуцы цану ведалi. Цi раз iз Дуняй аб сям'i Макатуновых гаварылi. Iз балючым сэрцам глядзелi на галечу й рады былi-б чым дапамагчы.

Дзядзьку Андрэю й цётцы Тацьцяне хапiла з гэтай затуканай дзяўчынай колькi слоў замянiць, за язык яе пацягнуць, каб пераканацца, што розумам i жыцьцёвай сьпеласьцю даўно перагнала яна свой век. Таму хоць шмат чаго высьветлiлi ёй проста як дзiцяцi, адылi раiлi ёй як узрослай. Загадвалi не пакiдаць навукi, ды трымацца, каб сьлядамi сёстраў, як падрасьце, не пайшла. Дуня ўважна слухала тыя гутаркi й пасвойму iх запамiнала.

Там-жа ўлетку навучылася зьбiраць зельле, а пад восень грыбы й ягады. Цётка Тацьцяна гэтым карысным рамяством ужо колькi гадоў з посьпехам займалася. Шмат чаму навучылi дзяўчынку сваякi. Верачка-ж была добрай сяброўкай. Iзь ёй Дуня абабегала шмат суседнiх лясоў i палёў, памагаючы цётцы ў зьбiраньнi зёлак i ягадаў.

Не агледзелася Макатунiшка, як у гэтай любай сямейцы лета маланкай праляцела. Той сьветлы час пасьля шмат разоў у жыцьцi яна прыгадвала. Калi-б папрасiлi тады, магчыма, засталася-б у iх жыць назаўсёды. Ды трэба было пад дом, там чакала школа.

Зусiм накш глядзела яна цяпер на сваiх сёстраў, iхных дзетак, добрую й любячую яе, але хваравiтую й горам прыгнечаную матку. Iнакш i да школьных сяброў паставiлася: пасьмялела, ды кожнай абы якой жабе не дазваляла сабе на галаву пракудзiць. Новымi вачыма прыглядаючыся цяпер жыцьцю дома, бачачы, у якiм нядоглядзе й бядзе расьлi малыя дзеткi, чуючы ў сямейных сварках шматлiкiя таямнiцы саграшыўшых сёстраў, Дуня раньняй парой прайшла асноўную жыцьцёвую школу.

Парады раднi прыйшлi да спадобы й Дунiнай мацi. Зь цiкавасьцю слухала й перапытвала яна дачку. Калi-ж дзяўчына, не заiкнуўшыся, сказала, што вучыцца ёй раiлi, мацi рукамi замахала й слухаць больш не хацела. Мала таго: накрычала на дзяўчыну, ды загадала, каб ня дурыла ёй з навукай галавы.

— Як-жа-ж гэта ты будзеш так дзень у дзень такi сьвет дарогi, часта па мокрадзi й непагадзi, аж у Гацi шлёпаць. дура ты бярозавая? — сварылася Макатунiха. — Гэта табе жартачкi цi што? Падумаць толька добра, што яны табе параiлi, разумнiкi гэнкiя! Лацьвей iм, чужога гора нi знаючы! А яны цябе абуюць, надзенуць можа, га?

Дуня ня ведала, што адказаць. Пры гэным матчыным вытыканьнi цяжкай жыцьцёвай беспрасьвецiцы ейныя спадзяваньнi на навуку, як прыгожыя мыльныя бурбалкi, — покалiся. Прыгадалiся цяпер словы дзядзькi Андрэя аб тым, што, падвучыўшыся, можна сьмялей на шырокi сьвет зiрнуць, у людзi паказацца, з галечы й смуроду вылезьцi. Няўжо-ж усё яно так i застанецца ў марах?

I тут, як дабраславенства зь неба, на дапамогу прыйшла цётчына навука аб зельлi, грыбах i ягадах. Дуня ўхапiлася за гэта так сквапна, як галодны за акраец хлеба. Калi-ж скончыла чатырохгодку, вясной употайку ад iншых вясковых дзяцей зьбегала ў Гацi, дзе прынялi яе ў пятую клясу. Пасьля пачала ўвiхацца, як працавiтая мурашка, ля зёлак, грыбоў i ягадаў.

Кiвалi галовамi й надзiвiцца не маглi вясковыя людзi з гэтага маладога й мiзэрнага падлетка, што зусiм непадобнай да iншых у сям'i расла. Дуня-ж даўгаязыкiм кабетам не давярала, а таму й аб сваiм аблюбаваным занятку мала з кiм гаварыла. Пабойвалася, мусiць, каб iншыя наперад не забеглi ды зёлак ня вызьбiралi. Дарэмна. Нават калi сяброўку сваю Клаву да гэтага карыснага занятку намовiла, калi ўсе пра гэна даведалiся, нiхто навыперадкi ня кiнуўся. Праца гэтая нялёккая была, хоць зельля навокал для ўсiх магло быць удосталь.

Зарабiла дзяўчына за лета на абутак i вопратку, ды й мацi яшчэ колькi залатоўкаў дала. Паправiлася, папрыгажэла з выгляду, падрасла, стала больш зараднай, набралася сьмеласьцi й пэўнасьцi ў сваiх сiлах. Зь нецярплiвасьцю чакала таго часу, калi пачуе ў Гацях першы школьны званок.

VIII

Ганарыўся Янук, што трапiў у пятую клясу. Што там нi кажы, а дзеткi зь Лiтоўцаў за межы чатырохгодкi рэдка калi ступалi. Хлопцы за плуг i касу, дзяўчаты-ж за серп i прасьнiцу бралiся. Далейшае як на даланi вiдаць было.

— Мой дзед араў, бацька араў i ты араць будзеш, — казаў падрастаючаму сыну цi адзiн непiсьменны, цяжкай працай i горам змораны селянiн. Гэтыя словы былi не накiраваньнем у жыцьцё, а прыгаворам. Хто-ж гэта з маладых асьмелiцца такому ўжо выпрабаванаму, традыцыйнаму сiвабародаму цьверджаньню, што пры прадзедах, дзядох i бацькох права грамадзянства здабыло, запярэчыць, або — ня дай Божа — яшчэ й наўсуперак пайсьцi?

Адылi вось такi, як iльга сказаць, апошнi з апошнiх пастушок Янук наважыў не паводле гэнага ўцёртага ўзору ў будучыню сабе дарогу пракладаць. Калi-б ужо й давялося араць, дык што-ж, няхай сабе. Але чаго-ж сьпяшацца? Араць-жа таксама можна йнакш, чымся iншыя аралi дагэтуль, — значыцца, больш iз розумам, не рабiць агрэхаў, каб спарнеў плён на нiве.

Мо, ня так выразна й акрэсьлена й не ў такой пэрспэктыве разважаў пра сваю цяпершчыну й будучыню Янук. Рачэй, адчуваў тое падсьведама, бо вучыцца бег прост-напрост напралом, маючы ненасытную прагнасьць пазнаньня навакольнага й далейшага сьвету.

Вага першага кроку ягонага ў гацкай сямiгодцы падрасла яшчэ, калi ўявiў сабе, што гэта ён цяпер адзiн з цэлай вёскi, адважны й прадпрыемлiвы, што наважыўся далей, чымся iншыя, па няходжанай сьцежцы ступiць. Нават дзецi лiтоўскiх багатыроў, не гаворачы аб доктаравых, аб якiх казаў стары Бахмач, што «не твайго носа-палоса», i тыя вунь не асьмелiлiся.

Iз добрым настроем i вынiкаючай з гэтага бадзёрасьцю, хоць не бяз пэўнай трывогi перад новай местачковай школай i незнаёмымi настаўнiкамi, сьпяшыў Янук у першы дзень новага школьнага году ў гацкую сямiгодку. Лазоўскi зьлiтаваўся, адпусьцiў пастушка раней, каб мог пачаць навуку разам зь iншымi дзеткамi.

Iшоў нацянькi праз скарбовы лес. Было тут цяпер суха й вельмi прыгожа. Цiмала чаго цiкавага можна было ўбачыць па дарозе ў багацьцi лясное прыроды. Праўда, вясной цi зiмой тут было мокра, лiтоўскiя ў Гацi гасьцiнцам або чыгункай хадзiлi.

Ужо падыходзячы пад мястэчка, воддаль на польнай сьцяжыне асачыў ён малую дзявочую фiгурку. Ня мог здалёк распазнаць, хто гэта быў. Якое-ж было Янукова зьдзiўленьне, калi, прыйшоўшы ў школу, на калiдоры сустрэў не каго iншага, а Дуню Макатунiшку.

— Ты што тутака робiш?! — сур'ёзна й быццам ласку робячы, што наагул сваёй увагай яе ўдастоiў, гаркнуў на дзяўчыну. Нават вопратка на ёй — новенькiя чаравiкi, шкарпэты, андарак, блюзка, хусьцiнка — зьдзiвiла пастуха.

— Тое, што й ты! — адсекла Дуня. Голас, няйнакш, выклiкаў яго на паядынак. Здалося Януку, што кпiлi зь яго блакiтныя, як васiлькi, вочы, быццам гаворачы: «Ты думаў, што ты адзiн такi ўвiшны гэрой? А от i я за цябе ня горшая!»

— Ты… ты…, - пачаў Янук iз такiм зьдзiўленьнем, што раптам мову адняло. У малой Бахмачовай галаве паўстаў пэўны хаос. Зачырванеўся. Мусiць, калi-б у лiпенi саджалка на аселiцы ягонага бацькi пакрылася ў пагодны дзень лёдам, то ня быў-бы гэтак зьдзiўлены, як цяпер, пабачыўшы ў гацкай сямiгодцы Макатунiшку. Зьбянтэжаны, ён павярнуўся й адыйшоўся, ды паглядаў на бакi, цi хто ня бачыў, што ён дзяўчыну ведае.

Усё было ў гэны дзень новае й неспадзяванае. Самых настаўнiкаў вучыць пятую клясу прыходзiла аж тры. Для Янука навiна гэта была не абы якая, было над чым падумаць. Але ў галаве ягонай адбывалася зусiм нешта iншае. Вунь у другiм радку на задняй лаўцы сядзела Макатунiшка. Янук часта касурыўся ў гэны бок.

Здавалася-б, што Янук i Дуня ў гэтым асяродзьдзi зь вялiкай перавагай сынкоў i дачушак розных паноў i падпанкаў мусiлi быць натуральнымi сябрамi. Хлапец ня здольны быў гэта адразу ўсьведамiць. Наадварот, ён думаў аб тым, што рабiць, каб гэта дзяўчына анi заўтра, анi пасьля сюды нагой ня ступiла. «Што-ж гэта скажа Стась, Уладзiк, Алёша, цi iншыя вясковыя хлопцы, як толькi дачуюцца, што яна ў гэту школу разам са мной ходзiць? — турбаваўся Янук. Яны-ж так сьмiяцца будуць, што праходу па вулiцы ня будзiць».

I ўжо ўяўляў, як гоняцца за iм хлопцы, асаблiва-ж тыя, што ягонай навуцы зайздросьцяць, выдумляюць мянушкi й небылiцы, бесьперапынна, як назойлiвыя сабакi, зьвягаюць. Якi сорам будзе, як разьнясуць-разьдзьмуюць: хоць ты на вочы людзям не паказвайся.

Янук зiрнуў iзноў у дзяўчынiн бок i чырванеўся ад злосьцi. Дуня сядзела спакойна, слухала настаўнiка, як быццам гэта ўсё так i быць мае, што яна ў пятую клясу побач яго, Янука, належыць. «Глянь ты на яе! Iж ты якая брыдота! Iншыя дзяўчаткi — дык паўбiраныя як лялькi, а яна такая нейкая простая й нiкудышняя каля iх», — думаў малы Бахмач. У гэны момант забыўся, што нiжнiя зрэбныя штаны яму скуру ледзь не да крывi кастрыцай па дарозе ў школу нацерлi, што ў старой сiняй кужэльнай кашулi папрацiраныя на локцях рукавы як сiта прасьвечвалiся, што адно новымi ботамi мог-бы пахвалiцца, калi-б, панюхаўшы сьмярдзючы дзёгаць, панскiя дзеткi сваiмi далiкатнымi насамi не круцiлi й ад яго нi адварочвалiся. Мацi, як на тую злосьць, зусiм новыя й неабношаныя штаны споднiя дала, каб яны прапалi. Так смылiць нацёртая скура, проста ступiць баiсься. Але тая першая думка — «як-бы што зрабiць, каб нага ейная тут болi нi ступiла» — усёроўна верх трымала.

Дуня трымалася ад Янука воддаль. Як забытая ўсiмi сiрата, стаяла яна падчас перапынку на калiдоры пры сьцяне, сочачы iншых дзяўчатак-шчабятушак, што шпацыравалi парамi цi тройкамi. Яны гаманiлi гулкiмi галасамi, залiвалiся буйным сьмехам. Калiдор быў паўнюсенькi, бо на дварэ ймжыў дожджык. Дзяўчына чулася ў гэтым новым асяродзьдзi зусiм дзiка. Мяркавала, што ў лiку вучняў павiнна быць якая вясковая дзяўчына, з каторай можна будзе пасябраваць, а таму пiльна ўглядалася ў твары й на вопратку. А Янук усё касурыўся на яе зь недалёкага кута.

Доўга цягнуўся першы дзень школьных заняткаў. Калi iх канец абвесьцiў апошнi званок, згубiў Янук Дуню з вачэй, ды аж засопшыся нагнаў яе ў полi за мястэчкам. Iшла борзда, ледзь заўважна пазiраючы назад церазь левае плячо, быццам чакаючы зь Януковага боку нейкае неспадзеўкi.

— Стой ты! — гукнуў хлапец, нагнаўшы. Дзяўчына звольнiла ходу й глядзела Януку проста ў вочы. Погляд гэны быў такi просты й сьмелы ды зусiм бязь нейкiх нязычлiвых адценьняў, што хлапец разгубiўся, адвёў унiз зрок.

— Што хочаш? — спытала.

— Я… хачу, каб ты са мной у школу нi хадзiла, — прамармытаў, апаноўваючы сваю разгубленасьць, пастух.

— Я з табой нi хаджу, — сказала Дуня ды зноў прысьпешыла кроку.

Янук, як аблiты варам, застаўся ззаду. «Ах, каб цябе халера, жаба ты! Яшчэ во носа задзiраiць. Я-ж табе!» — наважыўся ён.

— Пажджы! — гукнуў зноў на дзяўчыну. Дуня гэтым разам прыкiнулася, што яго ня чула. Iшла вальней, паглядаючы на яго бокам, трымаючыся напагатове, каб у выпадку небясьпекi, як тая курапатка, пырхнуць да раптоўнага ўзьлёту. Хлапец ня ведаў, што далей рабiць. Гэта каб Макатунiшка яго адразу спалохалася, пачала ўцякаць цi што, от тады-б ён кiнуўся за ёй наўздагон, злавiў-бы дый мо адразу так накамшыў-бы туды, дзе балiць, настрашыў-бы, што адхацелася-б ёй школы. Яна-ж наадварот: проста й сьмела яму ў твар адказ кiнула. Такога не спадзяваўся. За сваю разгубленасьць i няздарнасьць, за тое, што вось «гэтая жаба» да страты ягонай раўнавагi спрычынiлася, яшчэ больш злаваў i кiпеў Янук.

— Я хачу, каб ты саўсiм у гацкую школу нi хадзiла! Чуеш ты? — моцным i пагрозьлiвым голасам загаманiў Бахмач.

Дзяўчына зiрнула ад яго спадылба.

— Адчапiся! — сказала.

Хлапец зьбянтэжыўся канчаткова. Што тут рабiць? Набiць яе? Але-ж як гэта, калi не ўцякае? Вялiкую крыўду пачуў да яе за тое, што не захавалася так, як ён хацеў. Звольнiў кроку й застаўся ў роздуме. Дзяўчына-ж пасьпяшыла, быццам высьцерагаючыся, каб не пачаў абкiдаць яе каменьнямi.

Ад гэнага першага дня Дуня пазьбягала Янука. Мецiла заўсёды, каб выйсьцi раней iз школы й апярэдзiць яго. Вясковыя-ж падшыванцы, дражнячы Янука, быццам у вадну дудку трубiлi. Нават Макатуном яго клiкалi. Найперш хлапец гэна зьвяганьне мiма вушэй стараўся пушчаць. Ды iншым разам, бывала, так дапякуць-дасоляць, што ажно рукi сьвярбяць, каб катораму ў мурло заехаць.

— I што гэта за школа, што Макатунiшка туды ходзiць? Га-га-га! — кпiлi зь яго. Выглядала, што яны, якiя невукамi наважылi быць, сталiся цяпер разумнейшымi за яго адно таму, бо не наведвалi школы, куды хадзiла Дуня. Замiж таго, каб паспачуваць дзяўчыне, каб за зьвяганьне прылавiць i аддубасiць каторага, Янук яшчэ больш кiпеў злосьцю на Дуню: гэта яна вiною ўсiх кпiнаў была. Наважыў раз i назаўсёды адабраць у яе ахвоту да навукi.

Гэтым разам пасьля заняткаў выбег першы, борзда мiнуў местачковыя хаты й, убегшы ў лясны гушчар прытаiўся ля самай сьцежкi. Сядзеў упрысядкi й праз галiнкi кустоў сачыў, як Дуня, нiчога дрэннага не варожачы, спакойна йшла дахаты. Крыху раптоўней пачало бiць Янукова сэрца ў меру ейнага наблiжэньня.

Калi мiнала Янукова сховiшча, ён раптоўна выскачыў з-за куста. Дуня перапалохалася, манiлася падацца ўбок, але Янук хапiў яе за рукаў.

— Я-ж цябе правучу, крутушка ты! — сыкнуў. — Я табе казаў са мной у школу нi хадзiць!

Дзяўчына пачала тузацца. Сшыткi й кнiжкi ейныя вытрасьлiся з кужэльнай сiняй торбы на мокрае лiсьцё.

— Пусьцi мяне, ты… злы…

Адылi Янук уплёўся яшчэ мацней, падставiў нагу, пакацiў i пачаў таўчы яе кулакамi. Макатунiшка, спасьцярогшы, што левая Янукова рука трымала за каўнер ейнае палiто, моцна ўкусiла яе зубамi. Хлапец iз крыкам ад болю выпусьцiў каўнер, але адно на мiг. Яшчэ больш разьюшаны, пачаў бiць дзяўчыну па грудзёх i па твары. У яе паказалася кроў з носу, але хлапец не ўтаймоўваўся. Меў намер бiць, пакуль пачне прасiць лiтасьцi.

У гэнай гарачцы не пачуў Янук ззаду крокаў. Нейкая моцная рука падняла яго, як кволае шчанё, ды паставiла на ногi.

— Ты што гэта вырабляеш? Ах нягоднiк! За што яе б'еш? — злосна загудзеў бас дзядзькi Захарука, i перад самым Януковым носам гнеўна задрыжэлi даўгiя рудыя вусы. Дзядзька наскочыў, вiдаць, на iх неспадзеўкi.

Янук стаяў спалоханы й зьбянтэжаны, ды крыху пабойваўся, што яму цяпер ад дзядзькi ў каршэнь дастанецца. Балела ўкушаная рука. Макатунiшка ўскочыла зь зямлi, абтрасала лiсьцё, зьбiрала ў торбу сшыткi й кнiжкi. Твар ейны быў акрываўлены, у вачох стаялi сьлёзы. Захарук, быццам клешчамi, трымаў хлапца за правую руку.

— Дзядзька, пусьцi, — прасiўся Янук.

— Скажы, чаму дзяўчыну бiў, тады пушчу! — загадаў Захарук.

Янук маўчаў i тузаўся.

— Завошта ён цябе бiў, Дуня? — спытаў рудавусы дзядзька дзяўчыну.

— Нi пушчаiць у школу. Кажыць, каб зь iм нi хадзiла, — дрыжачым галаском скардзiлася пакрыўджаная Макатунiшка.

— Так? — зьдзiўлена зiрнуў проста Януку ў вочы здаравенны дзядзька. — Ты гэта што? Яна цябе пытацца маiць? Чаму-ж гэта?

— Калi яна…. - зацяўся Янук.

— Ну, ну! Што яна? — спанукаў дзядзька.

— Яна — Макатунiшка, от што. Мне ўсе хлопцы наругаюцца, праходу нi даюць.

— От як! Дык гэта ты думаiш, што ты за яе лепшы, га? Скажы, чым-жа ты за яе лепшы!

Янука як быццам хто доўбняю па галаве ў той момант смалянуў. Нiколi ня бачыў сваiх суадносiнаў з Макатунiшкай у сьвятле такога параўнаньня. Iншыя раней за яго ацанiлi, пастанавiлi, вынесьлi маральны вырок. Янук прыняў той вырок, як добрую манэту. Нiхто-ж раней не пярэчыў, што Макатунiшкi — гэта нешта самае найгоршае й найнiжэйшае. I ён малпаваў iншых.

— Дзядзiчка, пусьцi! Балiць, — прасiўся.

— А будзiш болi бiць?

— Ня буду.

— Ну глядзi-ж, а то дух зь цябе вон, як другi раз злаўлю! — памахаў Захарук пагрозьлiва жоўтым, пазакурваным тытунёвым дымам, пальцам. — Ты ня думай, што ты за яе лепшы. Усе чыста людзi перад Богам роўныя. Толькi адны ёсьцека багацейшыя, а другiя бяднейшыя, адны маюць болi, а другiя менi бяды, от як. А на другiх хлопцаў, каторыя цябе дражняць, плюнь. Яны самi ў школу лянуюцца хадзiць i табе й Дунi зайздросьцяць, от як. Ну, дык ты дзяўчыну ня крыўдзi, а памагай ей. Будзiш цi не?

— Ня буду бiць.

— Дык глядзi.

Часта пасьля вяртаўся Янук да пастаўленага Захаруком пытаньня: «чым-жа ты за яе лепшы?» Падрастаючы ў асяродзьдзi, дзе быў войстры сацыяльны падзел, Янук пераймаў-малпаваў думкi iншых, разважаў прынятымi нормамi й катэгорыямi. Адно было лепшае, а другое горшае, гэта было чорнае, а тое — белае. Макатунiшка была горшая за iншых таму, бо выводзiлася зь бяднейшых, найбольш сацыяльна пакрыўджаных у вёсцы.

Захарукова пытаньне спрычынiлася да завайстрэньня Януковай назiральнасьцi. Пiльней пачаў цяпер прыглядацца Макатунiшцы, дый ужо ня з тэй пазыцыi, што раней, калi дзяўчына загадзя прыдзелена была да групы найгоршых.

Перадумаўшы, Янук ужо гатовы нават быў згадзiцца, што Макатунiшка не абавязкова горшая за яго таму, што яна зь бяднейшых, што прынамсi гэта яшчэ канчаткова не ўстаноўлена; у сваёй ацэне даваў пэўную скiдку на дзяўчынiн характар. Дуня-ж далей трымалася ад яго здалёк. Школу наведвала рэгулярна. Янук заўважыў, што выяўляла немалыя здольнасьцi, матар'ял заўсёды мела добра апанаваны. Адно недахоп сьцiпласьцi замiнаў Януку прызнацца, што з навукай ня горш, чым ён, спраўлялася. Калi-б хлапец прыгадаў яшчэ, у якiх умовах Дуня жыла й што дома амаль ня мела магчымасьцi рыхтаваць школьных працаў, запраўды мо зьдзiвiўся-б, як яна раду дае. Але так далёка думаць цi ацэньваць Бахмач яшчэ ня ўмеў.

Адзiн выпадак зьблiжыў яго назаўсёды з Макатунiшкай.

Гацкую школу наведвалi найбольш местачковыя дзецi польскiх ураднiкаў, чыгуначнiкаў, асаднiкаў ды iншых. Гэта была тая катэгорыя людзей, якiх Янукоў бацька залiчыў да «не твайго носа-палоса». Iхныя кругленькiя пунсовенькiя тварыкi ня звыклi моршчыцца ад нявыгады, а кiшкi ў чэравах — бурчэць ад голаду. Добры мелi абутак, а на вопратцы рэдка калi дзе латку ўбачыш. Куды там да iх пастуху Януку раўняцца было! Зiмой у iх i канькi, i лыжы, летам i мячы, i рыбалоўнае знарадзьдзе, а часу для гульняў i адпачынку хоць адбаўляй. Яны заўсёды ўлёгцы час праводзiлi. Дзе гэта калi Янук бачыў каторага зь iх пры якой працы.

Прыгадвалася Януку адно цi другое яйка, што мацi зь вялiкай руплiвасьцю адкладала ад тых трох цi чатырох нясушак, каб-жа хаця якi дзясятак назьбiраць; прыгадвалася дбайна й скваплiва зьбiраная ў вялiкiм стаўбуне сьмятана, зь якой пасьля ў маслабойцы-самаробцы масла бiлi, а перагонам i сыраваткай свае дзеткi сытыя мусiлi быць; тварог iшоў на сыр, якi мацi выцiскала ў кружэльнай чыстай торбачцы й пасьля падсушвала. Усё гэта, старанна ашчаджанае, ад сваiх дзетак адабранае, пасьля ў мястэчка мацi на рынак нясе, каб паном прадаць. За тыя-ж скупыя грошы трэба й солi, i газы, i запалкаў, i цукру — усё найнеабходнейшае ў гаспадарцы, без чаго не абыйдзесься. Самi-ж неяк ногi валачылi: то на сыраватцы, полiўцы, то на перагоне, а то часта й у прыгаладзь.

Дык вось гэта й былi тыя самыя дзеткi панкоў, што на цяжка сабраных маткай ласунках гадавалiся й круглелi. Як-жа не ласавацца й не абжырацца iм, калi ў iхных бацькоў усе грошы былi! Яны не даглядалi й не гадавалi, адно спажывалi. Януковы-ж ад цямна да цямна на неўрадлiвай сваёй цi ўрадлiвай панскай нiве кешкалiся, а калi гэта дзеткi Бахмачовы якiя ласункi бачылi? Хiба адно на Каляды цi Вялiкдзень, дый то скупа. Дзiва няма, што Янукова чэрава на лiхой поснай страве бурчэла-жалiлася.

Разважаньнi гэткiя радзiлi ў Янука нялюбасьць да сыценькiх польскiх дзетак. Адылi як на дзiва, хоць часта галодны, Янук на навуку моцна налягаў i хутка адным зь першых вучняў у клясе стаўся. Местачковыя-ж вучнi пачалi глядзець на гэтага худога, сьцiпла апранутага юнака iзь зьдзiўленьнем i зайздрасьцю.

Янук увыдатняўся й iншым. Хаця ў школе забаранiлi гаварыць пабеларуску, асаблiва падчас лекцыяў, ён нiколi не цураўся роднага слова. Як толькi што трэба было да якога беларускага хлопца цi дзяўчыны сказаць, дык як наўмысьля ад нiкога ня крыўся. Мо таму, што адным зь перадавых у клясе быў, настаўнiкi гэта мiма вушэй пушчалi. Не палюбiлi-ж яго некаторыя, «хамам» i «кацапам» пачалi клiкаць ды шукалi нагоды, каб «падцерцi хаму носа». Янук не адказваў на iхныя выклiкi й зачэпкi.

Было двух, што настырлiва Януку на пяткi налазiлi, безь зьняважлiвае зачэпкi рэдка калi мiналi. Сьцiснуўшы зубы, доўга цярпеў хлапец. Ажно аднойчы пастанавiў, што перабiраюць мерку, што далей, то праходу нiдзе не даюць. Калi якой рады ня ўзяць, дык i на галаву ўзьлезуць.

Пры першай нагодзе пасьля такой пастановы насалiў ён тым дакучлiвым, колькi ўлезла. На вынiкi доўга ня трэба было чакаць. Панкi ведалi, што й свiньня, бывае, дзеля свае патрэбы ад карыта адыходзiцца, дык у школе Янука не чапалi. Аднаго дня пасьля школы аж на краю мястэчка Бахмача прыпiльнавалi. Янук ня першы раз удужкi браўся, i пакуль яго ўтаймавалi, дасталося й самiм. Але-ж двух аднаму цяжка асiлiць. Ну й спаганялi-ж ахвоту. Калi зьнядужэлы хлапец ня мог баранiцца, яшчэ паваленага чаравiкамi даканчвалi.

— Ах, вы, што гэта робiце?! — крыкнула, падбегшы, Макатунiшка. Забылася ўраз аб крыўдзе, якую Янук ёй некалi зрабiў, сьпяшалася на помач.

— Заўтра дырэктару скажу, пабачыце вы, бандыты! — крыкнула яна, уплёўшыся за палячкоў i адцягваючы iх ад Янука.

Адзiн сыкнуў на дзяўчыну, але другi спынiў яго. Янук ляжаў на траве ля дарогi й стагнаў. Пазьбягалiся, каб пабачыць, што сталася, абступiлi Янука й Дуню суседнiя дзеткi й старэйшыя. Палячкi змылiся. Як тая клапатлiвая кураводка затупала ля хлапца Макатунiшка, мяркуючы, як-бы яму памагчы. Кiнулася ў суседнi двор, намачыла ля калодзезя ў цэбрыку хустку й пачала абмываць акрываўлены твар. Стогнучы, хлапец уставаў.

— Але-ж i зьбiлi, чэрцi! — кляла дзяўчына. Яна нясьмела глядзела Януку ў вочы, быццам баялася, каб не прагнаў. Янук абмацваў твар, бакi. Смылела скура, набухалi пухлiны, паказвалiся сiнцы. Ён iз сарамяжлiвай удзячнасьцю зiрнуў на Дуню й рад быў-бы ейную руку пацалаваць. Нiколi яшчэ ня чуўся перад ёй такiм маленькiм. Ня мог наважыцца зiрнуць у васiлькова-сiнiя заклапочаныя вочы, прыгадваючы, як некалi яе скрыўдзiў.

З таго дня пасябравалi. Разам хадзiлi ў школу, дзялiлiся вучнёўскiмi клопатамi й iнтарэсамi, уражаньнямi й спасьцярогамi аб iншых вучнях, настаўнiках, кнiжках, што чыталi цi жадалi-б прачытаць. Чым больш пазнаваў Янук Дуню, тым больш яе шанаваў.

Было гэта аднойчы перад Калядамi. Дуня, выклiканая да дошкi з арытмэтыкi, часта запiналася, голас ейны дрыжэў. Янук быў больш зьдзiўлены, чым разчараваны. Бачыў, як некаторыя дачушкi панкоў хiхiкалi, задаволена моргаючы адна другой вачыма. Януку шкада стала Дунi. Калi-б мог, пасьпяшыў-бы ёй на дапамогу. Дзяўчынка, атрымаўшая дрэнную ацэнку, пунсовая ад сораму, вярталася на сваё задняе мейсца.

Дамоў iшла сумная. Як нi прабаваў разьвясялiць яе Янук, нiчога не памагала.

— Скажы мне, чаму ты сягоньнiка лекцыi нi знала. Ты-ж кажды раз…

— Учорака нi далi мне навучыцца, от чаму, — злосна адказала дзяўчына.

— Хто гэта?

— Знаiш хто…

Дрыжэла ейная нiжняя вусьнiна. Заносiлася на плач. Старалася не глядзець Януку ў вочы.

— Не, нi знаю, — сказаў Янук.

— Бахуры, от хто! — сказала й злосна зiрнулi на сябру. Васiльковыя вочы загарэлiся благiм агнём.

— Дык, а чаму ты ад iх нi схаваесься?

— Куды-ж? Да сьвiньнi ў катух пайду, цi што? У нас цесна, разлажыцца недзiка.

Доўга йшлi моўчкi. Янук цяпер пачынаў разумець, як цяжка Дунi даецца навука. Iншая даўно рукой махнула-б, плюнула-б на яе. Але не яна. От-жа-ж i вытрывалая. Хоць iз плачам, але цягне, не паддаецца. Ды, прызнацца, Янук i ня бачыў яе яшчэ нiколi ў плачы.

— Слухай, Дуня, — пачаў ён. — А можа-б разам са мной магла ты лекцыi адрабляць, га? Калi хочаш, я папытаю тату.

Дзяўчына доўга й уважна паглядзела на яго, нiчога не адказаўшы. Здалося Януку, што тварык ейны праясьнiўся, як у хмарны дзень нясьмела вызiрне з-за кружалю хмар i хлыне сьвятлом, каб вомiг зноў схавацца, сонейка.

— Ну, дык што ты на гэта? — насядаў Янук.

— Нi знаю, Янучок. Пагавару з мамай, што яна скажа. А ты папытайся свайго таты, калi захачу прыйсьцi, то цi пусьцiць.

— Ну добра, — буркнуў Янук.

Быў крыху разчараваны, што не згадзiлася адразу. Падсьведама, вiдаць, жадаў, каб дзяўчына была ў яго ў нечым, хоць самым маленькiм, залежная. Ужо нават хлопцы вясковыя спынiлi дражнiць яго Макатунiшкай, калi ад некаторага часу iх маўчаньнем збываў. Адылi сам адно кагадзе пазнаў, як моцна быў да гэтай беднай Макатунiшкi прывязаны, якую неацэненую меў у ёй сяброўку. I найгорш упiкала яго гэтая ганарлiвая, як яму здавалася, незалежнасьць ейная. Але чаму сяньня назвала яго «Янучок»? Гэта-ж сталася ўпяршыню. Адно мацi гэтак яго клiкала. Здрабнелае ймя мела таму для яго асаблiвую цяплыню й ласку. Ня можа быць, каб з Дунiных вуснаў выскачыла яно прыпадкова. Мусiць, была яму ўдзячная за прапанаваную паслугу ды йнакш ня ўмела выказаць.

Назаўтра Дуня сказала, што мацi дазволiла ёй заходзiцца да Бахмачоў рыхтаваць лекцыi. Януковы-ж бацькi ня толькi ня мелi нiчога супраць таго, наадварот — былi задаволеныя. Навылёт ведалi, у якiх умовах жывуць Макатуны, i рады былi памагчы.

Ад таго часу, з прычыны такога зблiжэньня мiж Януком i Дуняй, сяброўства iхнае яшчэ больш утрывалiлася. Большую частку дня праводзiлi супольна. Па дарозе ў школу й назад шмат было часу для гаворак. Дзялiлiся мiжсобку, бяз утойваньняў, усiмi пытаньнямi, што iх супольна цiкавiлi. Янук ня бязь зьдзiўленьня спасьцярог, што Дуня шмат аб чым гаварыла з мудрасьцю й дасьведчаньнем старэйшых людзей. Хлапца iнтрыгавалi прычыны гэтых дасьведчаньняў, аж пакуль аднойчы не знайшоў iх кораня.

— Кiм ты, Янучок, думаеш быць як вырасьцеш? — спытала Дуня.

Iшлi дамоў чыгункай. Шарэла. Дзесь воддаль сьцiхаў грукат цягнiка, што нядаўна абмiнуў iх i паймчаўся ўва ўсходнiм кiрунку. Януку так ласкатаў сэрца гэны «Янучок» у Дунiных вуснах, што пару разоў мецiў ужо адудзячыцца тым самым — назваць яе Дунячкай, але не асьмелiўся. Так i цяпер, адчуўшы цяплыню з боку сяброўкi, марудзiў з адказам.

— Нi знаю. Можа, вучыцелем… Але цi ўдасца гэта. У пшэкаў сваiх вунь хоць ты памялом вымятай.

Памаўчалi. Скарынкi зьледзянелага сьнегу па ўзбочынах чыгункi хрупалi пад нагамi. Разглядалi апрануты ў шэрань, казачны ў сваёй зiмовай дрымоце, лес i першыя бледныя зоркi на небе.

— А ты, Дуня? — спытаў Янук.

— Нi знаю, — адказала раптоўна й коратка.

— Ну табе што: выйдзiш за багатага замуж i панаваць будзiш, — пажартаваў Янук.

— Ты папаў, як пальцам у неба. Iкраз багатыя такiх шукаюць!

У ейным голасе быў выразны сарказм.

— Ну дык што тады? Можа, служанкай у тоўстапузага якога пана збадзяiсься? Хiба-ж ня будзiш так рабiць, як твае сёстры…

— Янук, баранi цябе Бог! Як можаш ты аба мне так падумаць!

У словах ейных чуўся такi пярэпалах, зьмешаны з горачай, а ў вачох зазьзяла такая зласьлiвая маланка, што Янук жахнуўся. Нярад быў, што на такую гутарку павярнуў. Цiкавiла яго, што Дуня думала пра сваiх сёстраў. Нiколi-ж дагэтуль не пытаў яе пра гэта. I ўжо iншым разам, калi дзяўчына была, як здалося хлапцу, у гаворцы шчырая, наважыў спытацца.

— Ня гневайся, Дуня, што цябе гэта пытаюся. Што ты думаеш аб сваiх сёстрах?

Пагодны твар Макатунiшкi вомiг захмарыўся.

— Чаму пытаiсься?

— Бо хачу знаць.

Добрых дзьве цi болей хвiлiны йшлi моўчкi. Пасьля стрыманым голасам яна пачала распавядаць.

— Сёстры мае, сам знаiш, што пра iх людзi гавораць. Нiма чым хвалiцца. Дзяцей настаралiся, цяперака самi нi рады Мне сэрца балiць, як я на iх i на гэтых бедных байструкоў гляджу. А цi ты думаiш, што гэта толькi яны вiнаваты? Га? А гэныя-ж валацугi-бабнiкi, што за iмi бегалi, пакуль нi пазводзiлi, то што, можа нi вiнаваты? Яны яшчэ болi вiнаваты. Чаму гэта ўсе ў нашых дзiўчат каменьнямi цаляюць, а чаму гэных сабак нiхто пальцам нi ткне, га? Скажы ты мне, Янучок, гэта.

Нiколi ня мог Янук уявiць, што Дунiн ружовенькi тварык мог так крывiцца пры такой сiле злосьцi й пагарды да «гэных сабак». Здавалася, што, каб магла, спапялiла-б iх.

— Янук, я табе праўду скажу: мне чатырнаццаты гадок iдзець i я толька падлётак. Але цi знаiш ты столька, сколька я пра жыцьцё знаю? Яны-ж i сваруцца, i Бог знаiць што расказваюць. Вушэй-жа нi пазатыкаю, дык i чую хоцькi-няхоцькi. Ты ў гэтым усiм яшчэ зялёненькi надта, а я вунь якiя дзiвы чула. Ты, мусiць, думаiш, што ёсьцiка нейкая любоў цi што. А я як наслухаюся й прыгледжуся, як мае родныя гаруюць, дык мне, Янучок, здаецца, што нiма нiякага шчасьця на сьвеце й нiчога пекнага. Ёсьцiка толька нешта бруднае, от мусiць так, як сучка iз сабакам, ды пасьля лiшнiя, нiкому нiпатрэбныя шчаняты на сьвет…

Апошнiя словы Дуня вымавiла з агiдай. Янук не асьмелiўся павярнуць у ейны бок галавы, баючыся стаць аб'ектам дакору ў ейных прывабна-разумных васiльковых вачох. Ён-жа хоць i ня зьведаў яшчэ таямнiцаў каханьня, ды наконт iх наагул мала ведаў, ужо ў гэтым, нянавiсьцю насычаным дзяўчынiным голасе, чуў дакор i пад сваiм адрасам. Як-нi-як зь яго таксама-ж некалi вырасьце мужчына — значыцца, можа ў будучынi належаць да «гэтых сабак».

«Дык от сколька яна знаiць», — думаў ён пра дзяўчыну, што побач роўнымi крокамi мерыла дарогу. Тварык ейны быў пунсовы ад шчыплiвага марозу, а вочы, што ганьбавалi ўвесь мужчынскi род, якi спрычынiў шмат крыўдаў ейнай сям'i, у сваёй суровасьцi выдалiся Януку яшчэ больш прывабнымi. Крадком, пазiраў на дзяўчыну, i ў галаве мiгам нарадзiлася думка, што варта было-б узяць гэтую прыгожую Дунечку й пацалаваць, папрасiць, каб не кiпела гневам, каб стала цiхай i спакойнай, дабразычлiвай ягонай сяброўкай, як заўсёды. Ня ўсе-ж i мужчыны такiя, як ёй здаецца. Вось узяць-бы хоць яго самаго: як вырасьце, дык ужо што як што, ну нiколi ня пойдзе такой дарогай, каб прыдзялiлi яго да «гэных сабак», каб прыносiць нявiнным дзяўчаткам крыўду, спрычыняцца, каб няпрошаныя й нiкiм нялюбыя дзеткi на сьвет радзiлiся. О не! Ён нiколi ня будзе гэткiм! Але-ж як гэта ўсё Дунi пераказаць?

У гэны момант малы Бахмач адчуў, што дасьведчаньнем дзяўчына была за яго на колькi гадоў старэйшая. Ты паглядзi, аб чым яна гаварыла й зь якой эмацыянальнай сiлай ганьбавала нейчыя ўчынкi! Значыцца, усё гэта было ў ейным асяродзьдзi дзесьцi ў коранi, мусiла перажыць, перацярпець, перадумаць, адно бачачы, як родныя гаруюць. А што-ж ведаў ён, Янук? Процi яе, дык ён горкае дзiця. Куды яму да Дунi!

Макатунiшка абмiнала гаворкi аб каханьнi iншых людзей. Калi-ж даводзiлася, прыкладна ў сувязi з тым, хто ў школе на каго заглядаецца, цi да каго «падстрэлiваiць», то гаварыла неахвоча, збывала тэму паўсловамi.

Так i павялося, што тэму каханьня Янук i Дуня абмiналi, як змовiўшыся. Янук адчуваў, што патрэбна гэта для добрага сяброўства з Макатунiшкай. Вось i цяпер, седзячы пад бярозай, стругаючы, ён зь вялiкай радасьцю сустрэў дзяўчыну. З выгляду мела яна ўжо поўнае права называцца дзеўкай. Ладна ўвыдатнялiся ў яе прывабныя рысы росквiту раньняга дзявоцтва. Сказаў-бы хто, што яна была ўжо набухнутая й поўная абрысамi свайго хараства пупушка ружы, што вось-вось мела зацьвiцець. I ў гэты дзень на захад сонца, калi вакол пасьмялелi пасьля дзённае гарачынi птушкi, калi ўсё ажывала iз сваёй млявасьцi й пачынала буйнець сокамi сакавiтага летняга росквiту, дзяўчына гэтая здавалася яшчэ больш прынаднай, чым калi ў iншы час.

— Глядзi, Янучок, асаднiкавых каровак, а ня дудкi стругай, — усьмiхнулася дзяўчына, адкiнуўшы завязаны мех i мосьцячыся, каб прысесьцi побач пастуха.

— Каровак гэтых цяперака й дзiця дагледзiць. Вiдзiш вунь, як панажыралiся.

— Добры зь цябе, мусiць, пастух.

— Лацьвей пасьцiць, як ёсьцека на чым. От папасi ты ў нас удома, калi тэй карове хоць ты скапычаную голую зямлю грызi. То табе нi хаханькi. А што гэта ты ў мяшку тарабанiш?

— Адгадай.

Янук падцягнуў да сябе зрэбны парудзелы мех i браўся разьвязаць. Дуня лагодна стукнула яго па руках.

— Нi разьвязывай. А нос нашто?

Янук нахiлiўся над мехам, колькi разоў чмыхнуў носам, цягнучы водар духмянага зельля. Дуня схапiла яго за галаву й пачала таўчы носам у мех.

— Ну, адгадывай скарэй! — падахвочвала, хiхiкаючы.

— Нi адгадаю, лепi скажы.

— А от нi скажу.

— Ну, дык любiць цябе за гэта ня буду.

— I ня трэба, лепшага сабе знайду.

— Толькi-ж паспрабуй! — засьмяяўся Янук.

Настаў нязручны момант. Абодва аблiлiся чырваньню й глядзелi ў бакi, каб не сустрэцца вачамi. Шмат часу пазьней, прыгадваючы гэты момант, Янук пэўны быў, што, яшчэ аб тым ня ведаючы, яны тады ўжо былi закаханыя.

— Дык што? Многа назьбiрала ўжо? — спытаў Янук, каб спынiць нязручнае маўчаньне.

— Нямнога. Алi-ж усё лета наперадзе.

Гамонка не вязалася. Не пра тое хацеў Янук выпытаць дзяўчыну.

— Слухай, Дуня. Цi праўда гэта, што вашая Параска камунiстычныя афiшкi разносiць?

— Якiя?

— Бальшавiцкiя.

— А хто гэта табе казаў?

— Так многа хто гаворыць. Праўда гэта цi не?

— Я яе нi пыталася. Можа, дзе й носiць. Я-ж за ёй нi хаджу й нi падглядаю.

— А яна што робiць цяпер?

— Во цяперака во?

— Ага.

— У лiпавiцкага пана, мусiць, у вагародзе полiць цi што. Чаму пытаiсься?

— Знаiш, каго я ў Гараватцы на Яна вечарам вiдзiў?

— Каго-ж? Чарцей, можа…

— Чарцей, ды такiх, што й ты iх знаiш. Адзiн Шпунтоў Лявон, а другi цi ня быў Косьцiк Сабакевiч. Чуў як Лявон зь некiм гаварыў. А ў гэны-ж дзень каля гацкай царквы бальшавiцкiя афiшкi параськiдалi, дык палiцыя й шпiкi Косьцiка шукалi. Двух-жа на вiчарыня ў Кмiтавых было. Дык Лявон, мусiць, iз Косьцiкам адну руку дзяржыць, а празь яго й твая сястра дастаець. Як ты думаiш?

— Параска каб калi заiкнулася што. Сам знаiш, якая яна дзiўная бываiць…

Янук ведаў, што Дуня разумела пад тым словам «дзiўная», i далей не пытаўся.

— Што-ж тады Лявон табе казаў? — спытала Дуня.

— А што ён маiць казаць? Нi рад быў, што на мяне наткнуўся. Казаў мне, што нiкому анi слова пра тое, што ў Гараватцы вiдзiў, а то…

— А то што?

— А то, кажыць, нi жывацей. Так i сказаў: нi жывацей. I яшчэ адно, але нi знаю, цi табе прызнавацца…

— Чаму-ж не, кажы! — загарэлася Дуня.

— Раскажыш каму?

— Яй-Богу, не! Дадушы!

Янук зiрнуў у Дунiны вочы й пабачыў там шчырасьць.

— Гэты самы Лявон Шпунт мяне ў Кмiтавых сенцах, скора пiрад тым, як палiцыя прышла, злавiў. Я толька ўбег, а мяне нехта хап! упацёмку, дык я аж спужаўся. А ён мяне тады ў цёмны куток адцягнуў i пытаўся, цi я каму нi расказваў, што яго ў Гараватцы вiдзiў.

— Мусiць, баiцца, каб нi зналi…

— Няўжо-ж што…

— От-жа чорт лазовы. Гэта-ж цяперака добра было-б, каб яго ў цюрму ўпякаць, — сказала Дуня.

— Чаму?

— Ён маiх сясьцёр зьнявечыў. Дык нiхай-бы гнiў там, нiхай-бы вошы заелi падлу!

Дунiн голас шыпеў злосьцю.

— Ты знаiш, што гэта ён?

— А хто-ж? Я-ж нi глухая — чую, як яны гаворуць.

— От яно як.

— Што ты скажаш, Янучок, каб гэта пайсьцi ды палiцыi сказаць? Нiхай-бы ўзялi.

— Божа цябе баранi! Лепi нi чапай заразу. Яшчэ дазнаiцца, дык посьля нi дасьць жыць.

— Чорт яго бяры. От пайду ды й заяўлю.

— Калi ты гэта сур'ёзна, дык я табе нi пазволю.

— Як гэта так?

— Ты-ж мне бажылася, што нiкому слоўца нi пiкнiш, што я табе раскажу.

— Праўда. От лiха, чуць душой нi скрывiла.

IX

Гэны нядзельны дзень пачаўся для Пракопа Бахмача вельмi рана. Учора яшчэ мiж iм i Аленай Бахмачыхай адбылася такая гутарка:

— Схадзiлi-б, можа, заўтра ў малiны? — пачала жонка.

— Куды гэта?

— У казну, куды-ж яшчэ…

Пракоп прамаўчаў. Ён i жонка былi ў саракавых гадох, у самай сiле й росквiце.

— Калi тут, цi заўчорака гэта, вiдзiла вуньдзiка, як Брунiськi дзьве, каждая па вялiкiм кошыку малiн тарабанiлi. А такiя сочныя, вялiкiя, духмяныя. Людзi павызьбiраюць, пакуль мы сабяромся.

Пракоп ведаў, што хаця-нехаця, заўтра ў сьвяты нядзельны дзень трэба будзе йсьцi ў лес па малiны. Трэба якога-ж варэньня, каб хоць на лекi.

— Можна было-б, — адказаў, марудзячы. — А як-жа гэта з талонамi будзiць?

— Абойдзiцца неяк. Дзе-ж грошы…

Мова была пра талёны, што трэба было выкупляць ад мяйсцовага солтыса, што тут выступаў як агэнт лясьнiцтва, або ў самай лясьнiчай «панствовай» канторы ў Гацях. Без талёну нельга было ў скарбовым лесе зьбiраць грыбоў, арэхаў, розных ягадаў. Адзiн талён каштаваў 50 грошаў — паўдня жаночае працы ў лiпавiцкага пана цi ў суседнiм фальварку.

Мяйсцовай лясной дзялянкай загадваў бальшынi вакольных людзей нялюбы руды, каржакаваты колiшнi легiянер Зьдзiсек Бжончэк. Ён, якi лiс, вечна стрыг вушамi й чмыхаў-нюхаў носам. Быў зь яго выдатны службiсты. Калi пойдзеш у лес, не трапляйся яму лепш на вока. Меў двох памочнiкаў, што рабiлi аб'езды. Тыя былi куды лагаднейшыя.

Агульна ў Заходняй Беларусi былi чатыры апiрышчы польскага акупацыйнага апарату: палiцыянт, каталiцкi польскi ксёндз, солтыс i настаўнiк. Для лiтоўскiх i суседнiх быў яшчэ й пяты слуп у васобе пана Бжончыка. На яго баку была ўлада. Ён нават чынiў гвалт над сялянамi, што без дазволу старалiся сарваць якую ягадзiну, арэх цi грыб. А ўжо нiколi не папускаў злодзеям, што якое дрэва высячы паквапiлiся.

Каму-ж гэта не рупiла ў лес! Цяжка нават уявiць Беларуса бязь лесу. У яго самога карэньнi, можна сказаць, ад веку вякоў лясныя. У лесе такое багацьце ўсякага дабра, такое вялiкае й неабдымнае хараство! Але тут вось на дарозе вырас пан Бжончэк, i анi кроку! Ён тут гаспадар!

Аб гэтым усiм думаў Пракоп Бахмач у нядзелю ранiцы. Устаў з пасьцелi цiханька, усьпялiў на сябе зрэбныя порткi, падношаную сiнюю кужэльную сьвiтку й, перш за ўсё, упоцемку стануўшы перад абразамi на покуцi, змовiў раньнюю малiтву.

Бахмачыха чула, што ўстаў муж, але знаку аб сабе, што прачнулася, не падала. «Нiхай-жа думаiць, што сплю», — падумала. Рыпнулi ў сенцах дзьверы, i Пракоп ступiў на сухi панадворак. Даўно не было дажджу, прыгадаў Пракоп. Нахiнуў пры калодзезi вядро, сьцюдзёнай вадой апаласнуў твар, выцер ручнiком, што вiсеў на плоце.

Ужо золак. Пабляднелi зусiм зоркi на чыстым небе. Неўзабаве будзе вiднець. Трэба, не марудзячы, вывесьцi й напасьвiць па канавах ля дарогi Чарнулю. Там, як сонца на пядзю вышынi з-за балота вызiрне, дык можна будзе падаiць, а тады й у «казну» па малiны пайсьцi. На сваiм-жа папары каб табе дзе травiнка гэтак усё высахла. Ды й колькi там гэнага папару — як добрай кабеце сесьцi. Гэта во, каб не вадзiў пасьвiць па канавах ля дарог, ля могiльнiку цi дзе трапiцца сьвежае лапiкла травы, то й напарстку не надаiлi-б. А жыць-жа трэба, працаваць трэба. На круглагодняй посьнiцы ногi выцягнеш.

Ледзь дакрануўся Пракоп клямкi варот у хляву, як ад сярэдзiны дайшло да вушэй нiзкае й задаволенае мыканьне. Чарнуля ведала, куды павядзе яе гаспадар — не першыня-ж гэта. Кабылы не было ў хляву, яна начавала за гумном у загарадзi.

Пракоп асьцярожна ступiў босымi нагамi ў хлеў. Саломы на посьцiлку ў гаспадарцы даўно каб табе калiва засталося. Пад нагамi стаяў рэдкi гной. Пракоп закiнуў Чарнулi павадок на рогi, вывёў да карыта й напаiў. На вулiцы затрымаўся ля плоту, нарваў крапiвы й выцер карове запэцканыя гноем бакi й чэрава. Рушыў праз аселiцы ў кiрунку могiльнiка, а там павярнуў на бальшак, што з усходняга боку Лiтоўцаў бег праз чыгунку ў кiрунку Галавачоў, а на поўднi хаваўся ў скарбовым лесе й там лучыўся iз гасьцiнцам. Па ўзбочынах бальшаку мейсцамi было шмат травы. Не марудзячы, Чарнуля пачала скубсьцi, а Пракоп пачаў прыслухоўвацца раньнiм гукам i прыглядаўся, як нараджаецца новы дзень.

Вiднелася. Ужо спынiлi гарлапанiць вясковыя пеўнi, а на зьмену iм прыходзiлi птушкi. Далёка над дубам Архiпам кружыла зграя варонаў. Пакаркаўшы, паляцелi на дзьве вялiкiя сосны, што расьлi на могiльнiку. З Гацяў далятала цяненькае галёканьне й лязгат буфэраў. Пракоп ведаў, што такiя гукi робiць малы паравоз, што безьперапынна соўваецца па чыгунках, зьбiраючы цi раськiдаючы вагоны. З Гацяў выходзiлi тры чыгункi — на захад, усход i поўнач. Станцыя была немалая.

На полi зазьвiнеў першы жаўранак. Дзесь голасна сакатала курыца, рыпелi асьверы, чуваць быў раньнi гоман пастухоў, што гукалi, выганяючы на поле статак. Спачатку надта-ж асьцярожна, потым сьмялей загудзела дуда лiпавiцкага пастыра Хвядоса. Гудкае мэлядыйнае рэха пракацiлася па скарбовым лесе, расплылося ў лiтоўскiх начоўках.

З-за балота павольна выкачвалася чырвоная куля й захварбавала найдальшыя на заходнiм небасхiле кружэльныя пухнатыя хмарынкi. Пракоп, азiраючыся навокал, пабачыў, што дзень нараджаўся цудоўна. Адзiн за адным прыкурвалi вясковыя комiны й паставiлi дымы слупамi ўверх. На Захаруковай лiпе клякаталi буслы. Адзiн зьляцеў, шыбануў колам над балотам i прызямлiўся.

Пракопавы думкi павярнулiся ў iншы бок. Аб тым, што ў сям'i ягонай мае зьявiцца новы маленькi чалавечак, турбаваўся ўжо ня першы раз. Яно даўно навiной спынiла быць. Ужо й суседзi, а найперш за ўсiх тыя найбольш дапытлiвыя пахатухi-сакатухi, ад якiх вачэй нiчога не схаваеш, даўно падсьцераглi й гадалi, цi будзе хлопчык, цi дзяўчынка. I м што? Языкамi памеляць ды спыняць. От яму, Пракопу, дык мароч галаву. Тутака чатырох апрануць ды накармiць рады не дасi, а пяцёх дык i пагатоў. Хто-б гэта турбаваўся, каб было дзе палюдзку падзарабiць, або — яшчэ лепш — каб быў кавалак зямлi сваёй, варты таго назову. Пракоп — ня зломак, i не гультай: рукi ў яго, як казалi людзi, залатыя.

Не ў багацьцi, выгадзе, цi пяшчотах вырас. Быў сынам дробнага арандатара. Меў старэйшага брата Хвёдара. Перад вайной яшчэ наважыўся Пракоп пашукаць лепшае долi на чужыне ў Пецярбургу. Не павялося й там. Адукацыю меў невялiкую. Пасьля доўгiх стараньняў i прыгодаў, бяз сродкаў да жыцьця, уцёрся неяк у кантору пiсарам. У самым хвасьце паставiлi. Ды мала з таго суцехi было, заробку ледзь на пражыцьцё хапала.

Не азiрнуўся, як пачалася катавасiя, якую пасьля назвалi Першай сусьветнай вайной. Пракоп усё лiпеў ля свайго канторскага столу, ды трывожыўся, што й яго ваенная хваля паглыне й выкiне на нейкi невядомы чужы бераг. На ягоных вачох адбылася лютаўская рэвалюцыя. Пракопу рупiла ўжо дадому да бацькоў, ды ўсё яшчэ занадта моцна кiпеў мястовы кацёл. Цi ня варта пачакаць, пакуль разьясьнiцца? Адылi нiчога не ясьнела. Наадварот: адкуль нi вазьмiся павылазiлi на верх бальшавiкi. Пачалася такая бойня й неразьбярыха, што Бахмач, падмазаўшы пяткi, наважыў раз i назаўсёды разьвiтацца з чужым местам.

Трагiчная неспадзеўка чакала яго ў роднай вёсцы: бацькi памерлi ад голаду й хваробаў, а Хвёдара забралi ў войска, i сьлед па iм прастыў. Дзяцюк застаўся цяпер сам-адзiн, як палец. Нейкi час лындаў-швэндаўся па ваколiцы, пасьля ўцёрся парабкам да лiпавiцкага пана. «Тут абы вайну пiратрываць, каб якi чорт качаргой нi падчапiў ды на бойню нi пацягнуў, - мяркаваў ён, — а тамака вiдаць будзiць».

Калi-ж нарэшце ацiхла вайна, агледзеўся панскi парабак Пракоп Бахмач, што за ўсякую цану трэба было-б на якi кусок зямлi ўзьбiцца. Надта-ж рупiла яму на сваiм гаспадарыць. Бацька цэлае жыцьцё на чужых нiвах вунь як папацеў, а як з гэтага сьвету сышоў, дык нi кала, нi двара па сабе не пакiнуў.

Мара аб сваёй зямлi перарасла ў прагу й марыла па начох бяссоньнем. Як-жа яе прыдбаць? За што? Найлепшы спосаб — узяць iз пасагам дзеўку. Вайна прарэдзiла шэрагi вясковых дзяцюкоў, шмат у каго не ставала рук да працы. Дзяўчатаў, якiм замужжа карцiла, было цiмала. Меў Пракоп неблагiя шанцы: з выгляду нiштаваты быў, а калi за якую працу возьмецца, дык яна ў руках аж гарэла. Любасьць глядзець было. Галаву на плячох не для аздобы насiў.

Разгледзеўся Пракоп, узважыў магчымасьцi, памяркаваў ды ўзяў на вока Алену. Даволi-ткi ў iх гладка пайшло, палюбiлiся адразу. Алена мела старэйшую, ужо замужнюю, сястру Кацярыну й бацьку. Кожнай дачцэ ў пасаг бацька кавалак зямлi даваў.

Пайшоў Пракоп у прымы. Прыказка кажа, што прымачы хлеб — сабачы, але Бахмач iзь цясьцём, што ў гадох ужо быў, i з жонкай добра ладзiў. Ды цесьць скора памёр, а Пракоп, разам iз шваграм ягоную спадчыну падзялiўшы, узяўся за гаспадарку. У лiпавiцкага пана на адработак старгаваў дрэва ды пачаў будавацца.

Па суседзтву зь лекаравай сялiбай лёг зруб Пракопавай хаты. Сьцены ўкладалi талакой, а рэшту Пракоп майстраваў сам. Вельмi-ж папацеў ён тады, папанатужыўся. Побач iз будаваньнем трэба было яшчэ за гаспадаркай глядзець ды лiпавiцкаму пану за будаўляны матар'ял адрабляць. Жончына пасажная зямля, апрача гароду, саду ды аселiцы, была пяшчаная, неўрадлiвая. Ды прыказка-ж кажа: доранаму коню ў зубы не глядзяць. Быў Пракоп i гэтым Аленiным пасагам рад. Неўзабаве пачалi гаманiць, што вёска мае на хутары быць парэзаная. У Бахмача нарадзiлiася надзея: калi пачнуць зямлю перамерваць, дык, можа, i яму лепшы кавалак зямлi адрэжуць.

Калi-ж вузкiя палоскi на хутарныя дзялкi пачалi кроiць, дык сталася тое, чаго нi Пракоп, нi iншая вясковая бядота не маглi прадугледзiць: подкупамi каморнiка, што на ўсякiя ласкi быў прагавiты, багацейшыя найлепшую зямлю дасталi. Пракопу адрэзалi пяшчаны клiнок на гэты бок могiльнiку пад чыгунку. Добра, што хаця пераносiцца не загадалi, ды пры хаце гарод, сад i аселiцу пакiнулi.

Лiтоўская зямля наагул малаўрадлiвая была. За выключэньнем дна тых начоўкаў, глеба ў бальшынi была то падглiнiстая, то пяшчаная. Што нi пасее на сваiм клiне Пракоп, дык добра, калi апрача насеньня, якiя прыгаршчы зярна зьбярэ. Жыта цi пшанiца — цяненькае, як павуцiньне, i рэдкае ўзыйдзе, у каласку паўтузiна зярняткаў налiчыш. I разжывiся тут як хочаш. Чалавек, завецца, на сваё ўзьбiўся. Гэта во, каб гною чортаву гiбель навалiў, дык, мо, што й вырасла-б. А дзе-ж яго браць?

Так i завязалася зачараванае кола. Калiсь, будучы ў пана парабкам, — дык вядома, што Пракоп на гаспадара рабiў. Цяпер-жа зь яго самога быў нейкi гаспадар задрыпаны, ды ўсёроўна, як i раней, на пана працаваць мусiў: то яму за дрэва, то за зярно пазычанае, то за тое, то за гэнае. Iншым разам так запазычыцца Пракоп, што аж сорамна нагой у панскi двор ступiць. А тутака ўсё коратка, усё йрвецца: як нi вяжы — ўсяго не пазьвязваеш. Дый шчэ й прыбытак у хаце мае быць. Людзi з прыбытку ўцеху маюць. Бахмач-жа ня ведаў, як быць: цi наракаць, цi Богу дзякаваць.

Увiшныя пчолы й чмялi цi мала насмакталiся ўжо нэктару з краскаў на нiвах, а Чарнулiнаму хвасту мухi й аваднi прыспорылi шмат працы, калi Пракоп, яшчэ раз зiрнуўшы на сваю хату й спасьцярогшы, што перастаў курыць комiн, наважыўся дадому йсьцi. Зь вёскi на дарогу выходзiлi людзi. Сьпяшалiся ў Дубовiчы на набажэнства ў царкве. Каталiкi гэтта ня йшлi, бо найблiжэйшы касьцёл быў у Гацях. Ужо званы дубровiцкае царквы клiкалi вернiкаў у сьвятыню.

Бахмачыха Алена скончыла прыбiраць хату, паставiла ў прысак кацёл з варанай бульбай, каб была цёплая для Пракопа, ды аладкi за засланку. Колькi ўжо разоў выглядала праз вакно. Была яна працавiтая й руплiвая. Нiколi не пакладала рук. На ўсiх старалася напрасьцi, наткаць, абшыць, абмыць, дагледзець гаспадарку; яна i з пранiкам, i зь сярпом, за мялiцай i з траплом, яна за прасьнiцай i за кроснамi. Вечная й няўстанная Пракопава спадарожнiца, устойлiвая й трывалкая ў працы, добрая й ласкавая з характару.

Матчына сэрца ныла за дзяцей. Старэйшаму Мiколу не пашэньцiла. Кульгавы, ён ня мог, як iншыя, пайсьцi за плугам цi з касою. Часта дакучала нага. Каб вылекаваць, гаспадаркi iхнай цэлай на пакрыцьцё коштаў хiрургii не хапiла-б.

Колькi разоў раiлiся, што рабiць. Хлапцу ўжо сямнаццаты пайшоў. Калi-б не аплата, на якую Бахмачы не маглi здабыцца, Мiкола даўно пазнаваў-бы нескладаныя хiтрасьцi шавецкага рамёства. Ато дзе-ж гэта: Янук у Лазоўскага цэлае божае лета за статкам ногi абiвае, ну й вазьмi ды аддай iм заробленае, каб Мiколу на шаўца вучыць. Намагаўся Пракоп у вясковага шаўца Пiлiпа цану зьбiць. Той пакуль трымаўся свайго, але Бахмач ведаў, што нiдзе ён ня дзенецца, палагаднее. Тымчасам-жа Мiкола памагаў, што мог, ля гаспадаркi.

Больш супакойная Алена была за Янука. Пацiху некалi пусьцiла сьлязу, як аддавалi яго за пастуха да чужога чалавека. Янук, дзякаваць Богу, вытрымаў, падрос, уздужаў. Алена апошнiм часам пагадзiлася ўжо нават iз тым, што мае яшчэ ў сям'i прыбытак быць. Адылi чакала таго дня з хваляваньнем i неспакоем. Не было нiякiх выглядаў на лепшае. Як гэта рады дадуць?

Не пасьпеў Пракоп увайсьцi ў панадворак, як Алена выбегла ўжо з даёнкай i ўслончыкам.

— Iдзi, там бульбу ды аладкi за засланкай бяры, а малако кiслае ў вялiкiм шчарбатым стаўбуне на палiцы стаiць.

Пракоп прывязаў карову ля карыта з вадой. Алена ўселася на ўслончыку, мокрай шматай старанна выцерла вымя, i першыя нiткi малака спачатку паволi, а пасьля барзьдзей пачалi цурчэць па дне бляшанае, пацямнелае ўжо ад гадоў, цынкаванае даёнкi.

— Вы ўжо елi? — спытаў Пракоп.

— Няўжо-ж цябе ждалi…

— Мiкола кабылу дагледзiў?

— Га? Мусiць-ткi. Ён-жа сваю работу знаiць.

Бахмач абапёрся аб паркан i доўга глядзеў у вагарод, дзе расло варыва, па бакох абсаджанае сланечнiкамi.

— От дожджу трэба на гвалт, — сказаў ён i зрокам кiнуў уверх, быццам чакаючы адтуль нейкага неадкладнага адказу. Ён ужо забыўся, калi галiўся й стрыгся. Паволi чухаў правай рукой патылiцу.

— Гэта-ж агуркi во такiя марныя, каб саўсiм нi павысыхалi. Трэба было Мiколу сказаць, каб палiў, можа ваду з гнаёўкай разьмяшаўшы…

— Сам чаму-ж ня рупiцца?

— От гаворыш як-бы не знаiш усiроўна. Ён дзе зь дзяцюкамi каб на чарку, дык ласы…

Пракоп ня пiў i не палiў. Гэтыя дзьве слабасьцi прышчапiлiся, сам не спасьцярог калi, да сына. Ня мог яму гэтага дараваць, але колькi нi ўпiкаў, нiчога не памагала.

Увайшоўшы ў хату, зьдзеў i павесiў на крук шапку, выдабыў зь печы бульбу й аладкi, паставiў iх на стол. Iз збана на палiцы налiў у глiняную мiску кiслага малака. Сеўшы за стол, перахрысьцiўся й пачаў паволi есьцi. Вялiкi шэры кот цёрся ля босых ног.

Ужо канчаў Пракоп сьнеданьне, калi расчынiлiся дзьверы й паволi, быццам як складзены, у хату ўвайшоў Мiкола. Гэта быў высокi худы дзяцюк. Зьдзеў шапку, павесiў побач бацькавай на сьцяне. Блёнд валосы нядбала рассыпалiся па галаве. Сiнiя вочы супакойна паглядалi на бацьку. Нiчога не сказаўшы, сеў на ўслоне.

Хата мела глiнабiтную падлогу. Ня стала ў Пракопа сродкаў, каб здабыцца на дошкi. Сьцены навокал столу былi паабклейваныя газэтамi, а далей — голыя. На покуцi вiселi тры абразы. На сьцяне, што ад вулiцы, у зашклёных рамках тоўпiлiся сямейныя здымкi. Ля сьцяны стаяў доўгi ўслон, на якiм цяпер сядзеў Мiкола. Побач перагародкi, што ад печы аж да сьцяны аддзяляла два ложкi ў спальнi, стаялi два малыя ўслончыкi. У качарэжнiку ў кутку ля печы прытаiлiся вiлы, качарга, чапяла, памяло й мятла. Ля печы на вялiкай нiзкай i шырокай бярозавай калодзе стаяла драўлянае вядро з вадой, а побач — медзяная, зробленая iз знараднай гiльзы, конаўка. Ля калоды стаяў цэбрык, куды зьлiвалiся памыi. Мухi поўзалi па мокрадзi, лянiва гудзелi на вокнах i на столi. Ля дзьвярэй, што ў сенцы, на сьцяне была шырокая палiца, адкуль Пракоп узяў тое кiслае малако. Палiца была завешаная гафтаванай у васiлькi кужэльнай фiранкай. Вопратка вiсела побач на сьцяне й у вялiкай драўлянай шафе ў куце. Два вялiкiя вокны, застаўленыя вазонамi на падваконьнях, выходзiлi на вулiцу: адно, за сталом — на двор, а другое, крыху меншае, было ў спальнi. Будуючы хату, Пракоп наўмысьля парабiў вялiкя вокны. Калiсьцi ў месьце пазнаў простую праўду, што сьвятло патрэбнае чалавеку ня толькi надворы, а й у хаце. Хата была падмеценая й чыста прыбраная. Алена падбала пра гэта.

— Ну што кабыла? — спытаў Пракоп сына.

— Ды што?

— Паiў?

— Напаiў i даў травы, што ўчора выкасiў.

Пракоп, памаўчаўшы, пасьля сказаў:

— Я з маткай пайду ў казну малiны зьбiраць, а ты наглядай тут за пчаламi; дзень пекны, каб не раiлiся. Пасьля палудня, як сонца пачнець спускацца на захад, павядзi карову напасьцiць.

— Куды?

— Вядзi туды да бальшака. Там травы яшчэ многа.

— А што з пчаламi, калi-б рой?

— Ня думаю, каб яны… Учора вечарам слухаў, ды вясельля нi было. Калi-б што якое, дык знаiш, што рабiць — махнеш венiкам, каб аселi, ды гукнеш каторага доктаравых, каб памог сабраць. Парупся, каб усё чысьцiнька напагатовя стаяла.

Пракоп меў тры вульлi пчолаў i, мусiць, столькi-ж вульлёў стаяла пустых. Паставiўшы стаяк на высокай лiпе за пуняй, пазалетась злавiў рой. Летась у той-жа самы стаяк злавiў другi, дый адна свая сям'я роiлася сёлета, дык ужо тры меў. Любiў Пракоп пчолаў. Шмат чытаў пра iх, практычна пазнаў норавы й жыцьцё. Тое вясельле, аб якiм прыгадваў Мiколу, заўсёды адбывалася ўвечар перад роем. Тады матка цягнула цяненькiм галаском. Было й многа iншых галасоў розных адценьняў, якiх Пракоп жартаўлiва дзялiў на сватоў i дружак. Учора пасьля зьмярканьня ён такога вясельля не падслухаў, дык i супакойны быў, што рою сёньня ня будзе.

Калi Алена перацэдзiла малако, спарадкавала судзьдзё, пабралi плеценыя Пракопам пузатыя кошыкi й накiравалiся на загуменьне. Адтуль мяжой мiж доктаравым i Шпунтовым хутарам мецiлi на Гараватку. Iшлi паволi, разглядалiся.

Няголены, нястрыжаны, у сiняй кужэльнай сьвiтцы й зрэбных портках, босы Пракоп крочыў наперадзе. Быў ён высокi, моцнага складу мужчына. Ростам ледзь не раўнялася зь iм Алена. Першыя маршчыны барознамi пайшлi араць ейны яшчэ прыгожы, падоўжаны, зь вялiкаватым носам, твар. Накрытыя завязанай пад бараду паркалёвай хусьцiнкай, дзьве даўгiя касы блёнд валосаў ляглi кругам на галаве. Андарак з даматканага, добра ўжо працёртага паўсуконьнiку, хаваўся пад выпускной сiняй кужэльнай кофтай. Iшла жанчына паволi, за Пракопам цi побач яго, як-бы ўсё мяркуючы, каб крыва не ступiць, цi дарэмна не панатужыцца. За месяцы тры, як прыблiзна вылiчыла, папоўнiцца мае iхная сям'я яшчэ адным чалавекам.

Узьбiраючыся на горб Гараваткi, Пракоп збавiў кроку, каб пасабiць Алене. Прыйшлi да вялiкага крыжа — таго самага, што стаяў над падоўжанай магiлкай вояў зь вялiкае вайны. Як-бы змовiўшыся, затрымалiся, перахрысьцiлiся, ды бяз слова пачалi разглядаць Лiтоўцы й ваколiцу.

Даўно ўжо сьцiх раньнi вясковы гоман. Цяпер вёска драмала. Хто пайшоў у сьвятынi, хто да суседзяў, а хто на поле цi ў лес. Нават жаўранкi рэдка дзе зьвiнелi.

— Калi от так падзяржыць яшчэ бяз дожджу, ды сёлета ў нас скупей будзiць як калi. Насеньня зь нiвы не сабяром, — сказаў Пракоп, трымаючы на воку свой клiн зямлi, што вунь гэт за могiльнiкам падыходзiў аж пад самую чыгунку. Ён iз зайздрасьцю глядзеў на шырокi доктараў хутар, дзе жыта, як iншым разам казаў, «трубой вярнула, аж услалася». Вядома, доктар меў чым угнаiць. Тое-ж самае й у другога вясковага багатыра, «амэрыканца» Сявенькi, хутар якога быў побач бальшака — туды пад Галавачы з гэтага боку чыгункi. Зямля была там цi найлепшая ў вёсцы. Сявенька не дарма выдаткоўваўся на каморнiка. Аплацiлася.

— Каму, казаў той, дык i Бог i чорт сулiць. Людзям нiшчасьця, а яму масьлiнiца, — скончыў Пракоп пра лекара. Алена стаяла моўчкi.

Зянкевiч, якога называлi доктарам, меў цi ня больш шчасьця як розуму. Падчас вайны скончыў фэльчарскi курс, працаваў нейкi час пры шпiталi, быў на фроньце. Пасьлей распазнаў лекавыя вартасьцi зёлак, якiмi асаблiва ўмела карыстаўся мiж мясцовых сялянаў. Быў ён насамперш добрым знаўцам людзей. Ведаў, якое слова i ў якi момант да каго ўжыць. Бывала, прыедзе якая цётка зь цяжкой хваробай. Ён так трапна й умела распытае што трэба, зручна гутарку павядзе, пацешыць, параiць, што гэта больш паможа, чым якiя модныя лекi. З усiмi быў на «ты», просты й адкрыты, зь нiкога лiшняга ня браў. Калi хто ня меў чым за паслугу адгадзiцца, дык i так было добра. Затое людзей прыходзiла й прыяжджала да яго маса. Усю лекарскую аптэку трымаў у шафе. Недарма Пракоп цi iншыя зайздросьцiлi Зянкевiчу. У хаце быў дастатак, на полi лепш, чым у iншых, радзiла, дый здавалася людзям, што не працаваў так цяжка, як яны.

Калi спусьцiлiся на другi бок Гараваткi й ужо падыходзiлi пад зарасьнiк, што ляжэў ля канавы, сказала Алена:

— Нешта-ж нi вiдаць Лазоўскага кароў. Як-жа там Янучок?

Пракоп разгледзеўся навокал i сказаў:

— Вуньдзiка вiдаць пры лесе ў кустох. Пазашывалiся, пэўне, ў цень.

Падыйшлi да кароваў, што ацярэблiвалiся ля кустоў, лянiва перакiдвалi жованку, хвастамi малоцячы дакучлiвых мухаў i аваднёў. Бахмач гукнуў Янука. Нiхто не адгукнуўся, i Пракоп гукнуў яшчэ раз. Найперш пачулася браханьне Тапсiка, што выбег зь лесу й кулем кiнуўся да Бахмачоў. Ззаду бег Янук. Сабака кiдаўся то да Пракопа, то да Алены, намагаючыся з радасьцi лiзнуць аж у твар.

— Ты-ж гэта дзе бадзяiсься, кароў самiх пакiнуўшы? — лагодна спытаў сына бацька.

— А што-ж iм? Нажорлiся, куды-ж iм, — засопшыся зь бегу, тлумачыў Янук.

— А ты што ў лесе робiш?

— Дык гэта-ж Тапсiк там нейкую нару апароў ды давай лапамi капаць. А я памагаць яму. Ажно нiчога й нi нашлi, пад самы бярозавы корань павяла.

— Барсук, можа, — сказала Алена.

— А вы куды гэта?

— Па малiны йдзем.

— Цi ёсьцiка яны там? Можа, другiя вызьбiралi…

— Ты вiдзiў каго?

— Тры Брунiськi яшчо зраньня пёрлi, а так яшчо некаторых вiдзiў, дык нi пазнаў здалёку.

— Гэтым Брунiськам дык уходу нiма, — прабурчэў Пракоп. — Усё павызьбiраюць. Ну а як-жа ў цябе, што новага?

— Ды нiчагусiнькi. Усё як было, гэдак i ёсьцiка.

У лесе пацягнула вiльготным жыцьцядайным халадком. Дубы, бярозы, хвоi й iншыя дрэвы, змагаючыся ўверсе за доступ да сонца, згусьцiлiся-пераплялiся сваймi чубамi-каронамi. Так густой была страха дрэў, што рэдка дзе сонца ўнiз трапляла. Што дзе расло ўнiзе, выглядала вялае, бледнае. Калi-ж у тэй страсе была якая прагалiна, дык тутака ўнiзе на сонячнай палянцы гусьцелi малыя, пышныя расьцiны й кусты. Гэтта зусiм iншы сьвет, чым на полi. Там чалавек быў млявы, а тут жвавы, жывы. Незьлiчонае птушынае царства голасна славiла вясну й невычарпальныя сiлы вечна зьменнай прыроды. Хацелася прысесьцi, абаперцiся аб камель каторага дуба цi бярозы ды поўнiцца гэтымi жыцьцядайнымi песьнямi, сокамi… Хацелася назiраць крылатых жыхароў лясных гушчаў, што завiхалiся з працай i песьнямi, дзiвiцца-любавацца ляснымi багацьцямi.

Пракоп i Алена йшлi моўчкi, кажны пры сваiх думках. Босыя ногi дзе шалясьцелi падсохлымi леташнiмi лiсьцямi, дзе трашчэлi сухiмi галiнкамi, а дзе тапталi вогкую парудзелую йглiцу. Пасвойму марыў Пракоп. Ён глядзеў на высачэзныя дрэвы-прыгажуны, дый наўгад на вока мерыў, колькi з каторага можна было-б дроваў напiлаваць, якое было-б добрым бервяном на хату, цi шулом у пунi, з каторых танейшых iльга было-б змайстраваць хлёскiя палазы на санi, загнуць дугу цi што iншае. Гэх, каб гэта так дазволiлi яму зь пiлой i сякерай ды адным памочнiкам якi тыдзень цi другi ў лясной гушчы пагаспадарыць! У памяцi сьвежым жыло недалёкае мiнулае, калi за дрэва на будову сваёй малой хаты так цяжка мусiў папацець, папацягацца для панскага дабра.

«Гэта-ж чаго духоў зь цябе ня выцiснуў, скуралуп! — кляў у думках Пракоп. — Ён на той лес нi трудзiўся, нi пацеў, рука ягоная нiколi з мазылём нi браталася; ён, гэны лес яму дарма прышоўся. А тут, калi якое палена адступiў, дык — духi зь цябе вон! — дзень i ноч яму рабi, нi адступiцца!»

Глянь, гэта ня лес, гэта любасьць. Вунь бярозкi-прыгажунькi, як тыя дружкi-маладзiцы на вясельле прыбралiся-выстраiлiся. Дубы-волаты, як тыя мажныя паны мiж дробных мужыкоў, сярод iншых дрэваў раскашэлiлiся. Хвоi гонкiя побач з гладкiмi круглымi бярозамi ўверх пнуцца, за сонца спрачаюцца. А гэта-ж лес увесь i зямля, якую цяпер тапталi босыя, каравыя, парэпаныя ад золi й працы ногi Бахмачоў, усё гэта належала да «панства польскага». «Каб яно галавой налажыла, панства гэткае!» — думаў Пракоп. А вартаўнiком маёмасьцi «панства» быў ня хто iншы, як той каржкаваты, рудзенькi Бжончэк.

Лясьнiка знаў Пракоп здалёк, чуў аб iм масу нядобрага.

— Лепi нi спатыкаць такое лiха, а як трапiцца на дарозе, дык абмiнуць, казалi пра яго людзi.

Здалёк Бжончэк выдаваўся малым, непагрозьлiвым, нечым нязначным, на што ня варта было браць увагi. Аб iм Пракоп мала калi думаў, хоць хадзiлi слухi, што крыўдзiў злоўленых у лесе. Цяперака-ж гэты самы малы палячок вырас да непазнавальных памераў. Ён тут во мог прытаiцца за каторым дрэвам i нi агледзiсься, як на цябе скочыць, як каршун. Казалi, што меў нюх сабакi, хуткасьць зайца, спрыт лiсы. Цi, можа, гэта са страху перабольшвалi?

Пракоп затрывожыўся. Як-нi-як, прыйшоў ён сюды зьбiраць майно «панства польскага», не купiўшы ў «пана солтыса» талёнаў. Аб Пракопавай сумленнасьцi ведалi ўсе: ён каб калi каму дзе вока запарошыў.

Быццам таму, каб пабольшыць Пракопаву трывогу, адазвалася Алена:

— Надта-ж нядобрае я сягоньнiка ўвосьнi вiдзiла.

— А што? — спытаў муж.

— Нiбыта паехалi мы да Данiлы й тамака на лодцы выехалi на возера рыбу лавiць. Ловiм мы гэту рыбу й толька от мелi сетку цягнуць, а мяне, адкуль нi вазьмiся, як падхапiў вецiр ды ў ваду. Пачала я тапiцца, ды ажно прачнулася. Аж спацела ўвосьнi была, так страшна… Рыба — гэта нi на добрае, кажуць…

— Ат, ня веру я сном. Забабоны, казаў той, дый толька, — махнуў рукой Пракоп, каб суняць ня толькi жонку, а й сябе.

— Каб-жа даў Бог, усё добра было. Хто гэта ведаiць…

Iзноў iшлi моўчкi, слухаючы гоман лесу. Выйшлi на пералесак. Дрэвы парадзелi, замянiлiся кустамi. Пракоп ведаў, што тут перад узбалоцьцем, будзе многа малiньнiку. Там дзесь далей плыве ручэй, што пасьля ўпадае ў Бярэзiну. Мейсцамi там сенажацi на паплавох. Для мясцовых-жа людзей — крынiца ягадаў: чарнiцаў, брусьнiцаў, журавiнаў. Туды налева зноў займалася высокая сьцяна стройнага, гонкага лесу, якi цягнуўся пэўна цi не да Перасечана й далей аж за бальшавiцкую мяжу.

Малiньнiк знайшлi хутка. Дзе-нiдзе вiдаць былi жаночыя хусткi й чуваць гоман галасоў. Адно пачалi Бахмачы зьбiраць, калi падыйшлi iз поўнымi кошыкамi Брунiськi.

— Чулi, дзядзечка? — сказала найстарэйшая Мальвiна.

— А што? — падняла галаву Алена.

— Кажуць, лясьнiк пiльнуiць i калi каго бiз талону зловiць, дык ягады адбiраiць.

— А Божа-ж мой! — вохнула Алена.

— А ты вiдзiла яго? — спытаў Пракоп.

— Я дык ня вiдзiла, але-ж людзi, можа, ня брэшуць, — адказала без запыну рослая, загарэлая чарнавалосая дзеўка. Дзьве меншыя сястры ейныя, кропля ў кроплю падобныя да Мальвiны, тулiлiся да старэйшай, як пiскляты да кураводкi. У iх i кошыкi меншыя былi, хоць усе на адзiн лад, зь бяленькага гладзенькага лыка плеценыя. Работа была старанная — кошыкi, як цацы. Гэта майстэрства рук старога бацькi, што зрэдчас адно прыкладаўся да працы ў полi, бо меў на гэта здаровага дзяцюка сына, што даваў усяму рады.

— Ды Бог зь iм, нiхай пiльнуiць, — адказаў Пракоп, каб скончыць гаворку й ля малiны завiхацца. Брунiськi зьнiклi скора, як-бы iх тут зусiм не было. Пракопа й Алену цяпер паглынула прагавiтасьць, каб як найболей назьбiраць.

Шмат дзе малiньнiк сьвяцiўся белымi чаранкамi, але й ягадаў было ўволю. Былi яны пахучыя, смачныя. Збоку чулiся галасы, калi iншыя якiя зьбiральнiкi ў суседзтве былi. Сонца пякло шыi, паволi паўнелi малiнамi кошыкi, птушыная сымфонiя прыемна казытала слых, а духмяны водар ягадаў i краскаў ледзь не п'янiў чалавека. Гэтак незаўважна й у пiльнай працы сплываў час. Ужо, як сказаў-бы Пракоп, кiшкi марша на ўсю йванаўскую гралi, кошыкi былi амаль поўныя, сонца добра пахiлiлася на захад, калi дамоў iсьцi наважылi.

Адно перайшлi пералесак i пачалi паглыбляцца ў дуброву, кiруючыся на сьцежку, як перад iмi, быццам з-пад зямлi, вырас камлюкаваты руды чалавек. На правым плячы трымаў наперавес стрэльбу. Рудыя, непрыязныя вочы борзьдзенька бегалi па Бахмачох i найдаўжэй затрымалiся на кошыках. Бачыў Пракоп гэтага чалавека раней, ды ўсё зводдаль. Цяпер-жа стаяў перад iмi на крокаў пяць, не далей, правая рука — ля замка стрэльбы, левая — у кiшэнi напушчаных на боты портак. Апрануты быў у выцьвiлы вайсковы муньдзiр, на галаве шапка-канфедэратка.

Ззаду за лясьнiком стаяў, шырака адкрыўшы чорны рот iз здаравеннымi iкламi й выпнуўшы язык, вялiкi сабака-ваўчар. Пракоп, прыгледзеўшыся гэтаму камлюкаватаму пану, адразу спанатрыў, што сустрэча гэткая нiчога добрага яму нi варажыла. Алена iнстынктоўна левай рукой сьцiснула вышэй локця Пракопаву правую руку. У гэтым цiску выказалася й перадалася мужу ўся Аленiна трывога. Дзьве пары сялянскiх вачэй улiплi, напружана чакаючы далейшага, у палячка. А той спакойна, як i належылася гаспадару багатага лесу, прамовiў сiпаватым голасам:

— Талоны маеце?

У голасе было пытаньне й пагроза.

— Не, паночку, нi маем. Нi было ў нас грошы купiць iх, — пасьпяшыла з адказам Алена.

— Адкуль вы? — спытаў Бжончэк ужо болей сурова.

— Зь Лiтоўцаў, - адказаў Бахмач.

— Як прозьвiшча?

— Бахмач Пракоп…

Пракоп не на жартачкi затрывожыўся. Зiрнуў на бакi, быццам спадзяваўся ад некага дапамогi. Навокал не было жывой душы.

— Вы ня ведалi, што без талонаў нельга з панствовага лесу зьбiраць ягадаў?

Голас Бжончка павысiўся, пагражаў. Быццам адгадваючы думкi свайго пана, сабака пайшоў наперад, паказелiў рудыя вочы на Бахмачоў.

— Ведалi, але…, - пачаў Пракоп.

— Няма «але». Адстаўляйце кошыкi з малiнамi i йдзiце адкуль прыйшлi, а штраф заплацiце пасьля!

Не было сумлеву. Гэта быў загад.

— Паночку, даруйце, мы-ж…, - пачала плаксiвым голасам Алена.

— Маўчаць! Нiякае там «паночку»! Кажу — давайце малiны! — крыкнуў Бжончэк. Сабака пачаў бурчэць, гатовы скочыць на злоўленых.

Кошыкi з малiнамi вiселi спакойна на руках.

— Зараз, жлобе едэн! Колькi разоў казаць маю! А то застрэлю!

Лясьнiк узяў напагатоў стрэльбу, ляснуў замком i мерыўся на Бахмача. У гэты час Бахмачыха, вiдаць бяз роздуму, з маланкавай хуткасьцю крутанулася наперад, каб засланiць мужа. Правай рукой, каб адхiнуць яе набок, хапiла за рулю стрэльбы. Грымнуў стрэл. Алена ўхапiлася за правы бок вышэй пахвiны й цяжка застагнала. Кошык зь ягадамi, што вiсеў на руцэ, паляцеў вобземлю. Пракоп, кiнуўшы свае малiны, абняў жонку. Алена дрыгала й вяла ў Пракопавых руках.

Усё гэта адбылося так хутка й неспадзявана, што Пракоп, — быццам яму хто добрую аплявуху заехаў — як у ймгле быў, ня ведаў, што рабiць. Алена, цяжка дыхаючы, асела на зямлю.

— Алена, мiленькая, даражэнькая!.. — вырваўся балючы голас з Пракопавых грудзей. Прысеў побач, узяў яе правай рукой пад галаву, левай мацаў рану. Аленiна кужэльная кофта была абсмаленая й закрываўленая з правага боку на якую пядзю вышэй пахвiны. Пракоп iз жахам адцягнуў лiпкую ў крывi руку.

— Пракопка, галуб…, галубок мой, — стагнала Алена. — Божачкi, канцы мне, мусiць… ох…

Голас ейны слабеў. У шырака разчыненых вачах адлюстраваўся вялiкi боль i жах.

— Пракопка, глядзi дзетак… ох, Божа… нi спус….

Галава ейная раптоўна ахiнулася назад, i абамлела цела. Пракопаў твар атупеў у зьдзiўленьнi й сполаху. Ня верылася, нiчога ня верылася, што бачыў на свае вочы, што трымаў у руках. Не, гэта не магло быць! Што гэта: сон цi ява? Цяжкое, непарушнае, зь бiцьцём у сэрцы, маўчаньне трывала ня больш сякундаў пятнаццацi.

— Але-э-э-э-на! Але-э-э-э-на! — раўнуў немым голасам Пракоп, скалатнуўшы бязладнае цела. Крык гэты, перанасычаны роспачай, падхапiла й паслала далей дуброва.

— Забi-i-iў! — раўнуў колькi моцы Бахмач. — Людцы добрыя, забiў!

Не памятаючы, што рабiць, паклаў нябожчыцу на траву й, стоячы перад ёй на каленях, падняў галаву. Левай рукой, як звык гэта рабiць у заклапочаньнi, правёў па сваiм твары й вымазаў яго лiпкай крывёю. Вочы блукалi па дуброве, шукаючы лясьнiка. Каржакаваты панок i сабака як пад зямлю канулi.

— Забiў, людцы мае, Алену маю забiў! — лямантаваў голасна Бахмач.

Людзям, што пасьпяшылi на гул стрэлу, крыкi й лямант Бахмача, паказаўся страшны вобраз: на траве, зачырвоненай крывёй i малiнамi, зь перакуленымi побач кошыкамi, ляжала на сьпiне, выцягнуўшыся, мёртвая жанчына. Шырока адчыненыя ейныя вочы, поўныя тупога жаху, застылi поглядам уверх. Ля яе кленчыў, наўзрыд галосячы й захлiпваючыся, утрапёны Бахмач. Плачу не было супыну. Аброслы шчацiнай твар быў вымазаны крывёю. У чырванi сьлёзы рабiлi малыя ручайкi-барозны. А чалавек сядзеў нерухома, зрокам улiпшы ў мёртвы твар жонкi, i ўздрыгваў ад плачу.

Людзi падыходзiлi, паволi абступалi iх. Былi гэта пераважна жанкi й дзеткi. Нема ўпiвалiся вачамi ў гэты вобраз, быццам баючыся турбаваць цiшыню. Дзесь зусiм блiзка загрукатаў у камель дрэва дзяцел. Дыхнуў вецер, i аднастайна, ленна скрыпнула надламанае дрэва.

Пасьля першага ўструсу прыйшла гамонка.

— Гэта хто? Цi нi лясьнiк забiў?

— Застрэлiў, сукiн сын…

— Гэта-ж Алена. Цяжарная. Божачкi мае!

Некаторыя хрысьцiлiся.

— Двух чалавек, лiчы, са сьвету зьвёў…

— Чаму-ж гэта?

— Мусiць, ягады адбiраў, талонаў ня мелi…

— Дык цi-ж то за ягады страляць?

— От погань, ну й нiма-ж на яго кары боскай! За ягады цяжарную бабу забiў!

— А дзе-ж ён дзеўся?

— Уцёк, мусiць, сабака. Пабаяўся, каб самаго ня прыхлопалi.

— Сабака!

— Панскi цiвун!

Гамонка была цiхая, стрыманая. У кароткiх словах было выказана шмат. Стаялi навокал, прыглядаючыся людзкой трагедыi, ня ведаючы, што далей пачаць. Тыя, што ня зь Лiтоўцаў былi, распытвалiся: а што, а як, а хто?

Чалавек наблiзiўся да Бахмача, паклаў яму руку на плячо.

— Нi чапай яго, нiхай паплачыць, гора вылiiць. Адыйдзiся.

Чалавек адыйшоўся. Доўга цягнулася напружанае маўчаньне. Падыходзiлi новыя людзi, цiснулiся наперад, каб зблiзу кiнуць вокам на Бахмача й забiтую Алену. Жанкi, што ведалi Бахмачоў, далi волю сьлёзам.

Прайшло гэтак мо хвiлiн дзесяць цi болей, а Пракоп усё сядзеў, утаропiўшыся ў мёртвы, ужо бляднеючы жаночы твар, цэлы калацiўся ўздрыгамi. Сьлёзы калацiлiся па замазаным крывёю твары.

Нарэшце падняў галаву, схамянуўся. Глядзеў вакол сябе, быццам стараючыся прыгадаць, дзе ён ёсьць i чаму народ абкружыў яго шчыльнай сьцяной. У натоўпе пачаў некага шукаць вачамi.

— Давайце-ж памагчы чалавеку, — сказаў нехта. — Ня будзiць-жа ён тут у лесе…

— Арсенька, — гукнуў нiзкiм, ледзь чутным голасам Пракоп Пiлiпавага хлапца.

— Што, дзядзя? — адгукнуўся й падаўся наперад басаногi, гадоў дзесяцi, хлапчук.

— Будзь добры, дзетка, падбяжы… тутака нiпадалёк мой Янучок Лазоўскага кароў пасьцiць. Скажы яму, каб папрасiў Лазоўскага сюды каня з каляскай прыслаць.

— Ужо бягу!

Як-бы яго вецер падхапiў, рад услужыць у нядолi, хлапец кiнуўся выконваць Пракопаву прозьбу.

У густой сьцяне людзей iзноў аджыла, спачатку цiхая, пасля галасьнейшая, гамонка. Жаночая рука паволi, пяшчотна, закрыла Аленiны павекi. Нехта перасьцярагаў, каб не тапталi парассыпаных ягадаў. Перасьцярога была позная.

Уверсе ў лёккiм ветрыку гаманiлi кароны дубоў. Цi такое й цi раз яны бачылi. Нямыя сьведкi мiнуўшчыны — калi-б Бог iх голасам узнагародзiў — цiмала чаго цiкавага й жахлiвага расказалi-б аб зьдзеках над гэтым бедным працоўным паняволеным народам.

Унiзе гаманiлi людзi. Абрабаваныя зь зямельных багацьцяў, з плёнаў працы сваiх мазольных рук, заўсёды панiжаныя й уцiсканыя, перад сабой аглядалi жывы й сьвежы вобраз панаваньня «панства польскага». Ён, гэты вобраз, якi на розныя лады й кажны пасвойму камэнтаваў, застанецца ў памяцi кожнага праз цэлае гаротнае жыцьцё.

X

Янук iз Тапсiкам пiльна вартаваў, каб каторая карова не скубанула аўса, да мяжы якога падпусьцiў статак. Раз цi два кiнуў вокам у бок загуменьня, дзе паказаўся Лазоўскi зь нейкiм другiм панам — пэўна, таксама асаднiкам. Гэны, гладкi з выгляду, пан прыехаў у Лазоўскага двор яшчэ пасьля полудня, калi вярнулiся асаднiкi з касьцёла. Доўга абедалi. Цяперака, пэўна, Лазоўскага жонка, ейная дачка-гiмназiстка, ды тая другая панi iз сваёй дачкой недзе сядзяць i гамоняць у цяньку ў садзе, а мужчыны выйшлi на поле, каб палюбавацца збожжам. Янук мяркаваў, што Лазоўскi пакажа таму чалавеку сваё жыта, лён, грэчку й iншае. Якую гадзiну цi дзьве будуць валачыцца па полi, Лазоўскi будзе выхваляцца, колькi й куды даў гною, што, калi й дзе сеiў, што там расло летась, ды цi ўрадзiла. Той другi пан прыкiне слова; гэтак, ходзячы й гамонячы, сплывацьме час. Чуў Янук цi адзiн ужо раз i прыглядаўся, як вось так у нядзелю каторы гаспадар зь кiм другiм ходзiць па полi, аглядае сваё дабро, хвалiцца, ганiць цi наракае.

Сочачы кароваў i Лазоўскага, Янук не спасьцярог, як Пiлiпаў Арсень выбег зь лесу. Той ужо быў блiзка, колькi сiлы ў нагах прастуючы на пастуха. Тапсiк спасьцярог хлапца раней, узьняўся на пярэднiя лапы ды мяркаваў, мусiць, цi скочыць на яго з брэхам цi пачакаць-паглядзець, што ягоны гаспадар Янук зробiць.

— Янук, мяне твой бацька прыслаў! — пачаў, спынiўшыся Арсень. Ён так засопся, што ледзь пасьпяваў лавiць паветра.

— Мой бацька? Што такое? Чаго ты так засопся?

— Дай мне духу злавiць, зараз скажу.

— Ну?

— Лясьнiк тваю мамку забiў, застрэлiў тамака ў лесе…

Януку здалося, што не дачуў. Папрасiў паўтарыць. Разглядаў твар прыбеглага хлопца, цi дзе ня знойдзе на iм ценю жартаўлiвае ўсьмешкi. Твар Арсеняў быў такi сур'ёзны, вочы сьвяцiлiся такой вялiкаю шчырасьцю, што пастух не на жартачкi затурбаваўся.

— Ты што… гэта… нi манiш?

Янукоў язык зрабiўся непаслухмянай цяжкой калодай.

— Яй-Богу, дадушы праўдачку кажу, каб з гэтага места нi сышоў! — бiўся той песьцяй у грудзi.

— Як застрэлiў? Чаму? — скалатнуў Янук Арсеня за руку, а нешта пачало душыць яго за горла. Ён бачыў лясьнiка Бжончка — i ў лесе, i ў хаце Лазоўскага — не адзiн раз. Ад людзей чуў аб iм шмат благога й зьнялюбiў яго здалёк. Ужо амаль даў веры Арсеню, што гэны «падла», як называлi яго навакольныя сяляне, мог застрэлiць ягоную, Янукову матку. Але ўся Янукова йстота пратэставала процi такое ашаламляючае весткi, адмаўлялася прыняць яе.

— За ягады, — тлумачыў Арсень. — Кажуць, што вашы талонаў ня мелi. Ягады хацеў адабраць. Я табе кажу, што чуў, а забiтую тваю матку — дык на свае вочы вiдзiў.

У Янука закружылася пад нагамi зямля. Вомiг зьмянiлася выглядам навакольле. Насамперш, для роўнага й рытмiчнага дыханьня забракла паветра. Памутнелi ў вачох i загойдалiся лес, хутар Лазоўскага, Гараватка. Тое, што душыла за горла, крыху папусьцiла, i па твары пачалi плысьцi гарачыя, буйныя сьлёзы.

— Забiў ма-а-м-му, гы-гы-х!

Арсень стаяў, зрокам верцячы зямлю, i ня ведаў, што рабiць. Правай рукой скуб нагавiцу портак. Нейдзе здалёк, як-бы з другога канца зямлi, пачуў Янук нейкi голас.

— Твой гаспадар крычыць, каровы ў ваўсе, — прыгадаў Арсень. — Я пабягу, адганю.

Янук стаяў, як скамянелы. Усьведамленьне таго, што сталася, адабрала ўсякую волю. Дрыжэў. Дзесь з глыбiнi сьведамасьцi неадчэпны сумлеў падказваў, што ўсё гэта, што прынёс Арсень, магло быць няпраўдай, дурной памылкай.

— От ужо адагнаў, - сказаў вярнуўшыся Арсень. — Бацька твой прыслаў мяне, каб ты папрасiў у Лазоўскага каляскi з канём, каб матку забраць…

— Га?

— Кажу-ж табе, нi марудзь! Бацька прасiў у Лазоўскага каляскi з канём, ды скоранька!

— Добра, ужо йду. Ты пабудзiш з каровамi?

— Пабуду.

— Дык я бягу.

Янук рушыў у той бок, дзе Лазоўскi стаяў iз гладкiм панам. Тапсiк пару разоў брахнуў з уцехi. Адно калi Янук крыкнуў на яго гнеўным голасам, стулiў хвост ды пабег за хлопцам ззаду.

— Ты што гэта кароў нi глядзiш, балване едэн? — сыкнуў Лазоўскi на пастуха, калi той падыйшоў. — Авёс увесь паядуць, пся…

Убачыўшы заплаканы твар, асаднiк не даказаў.

— А гэта што? Чаго сьлiнiш?

Янук стаяў, кулаком выцiраў сьлёзы й ня мог здабыцца на слова.

— Ну, ну кажы! — спанукаў Лазоўскi.

— Маму ў лесе лясьнiк забiў…

— Што? Што?

— Лясьнiк забiў у лесе маму, гы-гы-ых…

— Хто? Пан Бжончэк? Не, гэта немагчыма! Што ты гаворыш, хлопча? Хто табе сказаў?

— Пiлiпаў Арсень прыбег. Вунь за каровамi глядзiць…

— Як? Чаму?

Янук не адказаў. Сьлёзы залiвалi ягоны замурзаны твар.

— Ну, дык што-ж я? — пачаў нецярплiвiцца асаднiк.

— Тата прасiў, воз каб вы далi, маму дамоў адвезьцi.

Лазоўскi маўчаў. Зь недаверам паглядзеў на тонкае пасма вусiкаў сiвавалосага гладкога пана, што стаяў побач, як-быццам ад яго спадзяючыся нейкага высьвятленьня.

— Лiха цябе ведае — можа, праўду кажаш. Паглядзiм… Ты гэтага, — падумаў хвiлiнку Лазоўскi, — бяжы ганi ў двор кароў, а я йду за возам.

Пакуль Янук прыгнаў кароў, на дварэ ў Лазоўскага ўжо стаяў запрэжаны аднаконны даўгi гнаявы воз. Асаднiк перш хацеў запрэгчы брычку, але пастанавiў, што для такое мэты яна не прыдатная: ня будзе як нябожчыцу пакласьцi. Лазоўскага парабак Яўхiм прынёс пэўныя рэзьгiнi сьвежага пахучага сена й разаслаў яго на калясцы, наперадзе паклаў туга напханы мурагом кашэль.

— Бабу нявiнную забiў, нялюдак, каб зь цябе трыбухi! — кляў Яўхiм, наладжваючы воз i крытычным вокам аглядаючы, цi ўсё так, як мае быць.

— Добра, што во конь зараз за садам пад рукой быў, дык скора справiўся. Гэта-ж нi жартачкi, такоя нiшчасьця…

Жанкi абступiлi Арсеня й Янука.

— Дык як гэта было? Скажы, хлопча! Матка Боская Чэнстоховская, гэты-ж пан Бжончэк — такi мiлы чалавек, здаецца, а кабету забiў, - бубнела таўстая, аплылая тлушчам, Лазоўскага жонка Дамiцэля. — Раскажы, хлопча, як то сталася.

— Ня вiдзiў я, — казаў Арсень. — Толькi пачулi мы стрэл i тады крык, i як падбеглi, дык Бахмачыха ўжо была нiжывая. У правы бок стрэлiў.

— А што-ж пан Бжончэк? Што ён казаў?

— Уцёк, нi сьледу ягонага там…

— Ну едзь, — загадаў Лазоўскi Яўхiму.

Парабак сеў на кашэль i ўзяў у рукi лейцы. Янук мiгам ускочыў на воз i сеў за парабкам ззаду. Арсень не садзiўся.

— А ты куды, Арсень? Чаму нi садзiсься? — спытаў Янук.

— Я, мусiць, у вёску пабягу, раскажу.

Ён борзда накiраваўся да брамы. Тапсiк мецiў, каб скочыць на воз.

— Ты бяжы! — загадаў яму Янук.

Добра адпасены гняды конь, паслухмяны лейцам гаспадара, трушком пабег з двара. Заляскаталi-зарыпелi патрабуючыя дзёгцю колы возу. Хурманка накiравалася ў бок скарбовага лесу. З боку Лiпавiчаў вецярок прынёс сумна-працяглыя гукi Хвядосавай дуды. У Януковым сэрцы нарастаў жаль. Празь сьлёзы ён нiчога ня бачыў.

XI

З гэтага боку Лiтоўцаў пад бальшак вулiца йшла дугой. На самым чубку дугi, бочнай сьцяной да вулiцы, стаяла Пятухова клець. Ля клецi была доўгая лава. Гэтае мейсца было як-бы ўмоўленым зборным пунктам вяскоўцаў. Калi была непагадзь у якое сьвята цi ў будзённы вечар, дык сядзелi па хатах, калi-ж пагода — тут абавязкова можна было таго цi iншага спаткаць.

Гэты пункт, калi так яго можна назваць, быў найбольш стратэгiчным у вёсцы. Адсюль добра можна было бачыць вёску напралёт у два бакi, назiраць што рабiлася й на бальшаку. Тут больш мо чым дзе пераказвалiся вясковыя навiны, спатыкалiся маладыя й старыя. Насупраць клецi — з другога боку вулiцы — была высокая, роўная зь верхам страхi клецi, гушкалка. Пабудавалi яе пазалетась. Гушкалiся найбольш дзяцюкi й дзеўкi, бо для малечы была яна не па сiлах. Каторы сьмелы дзяцюк, устоячкi разгушкаўшыся, сягаў часам вышэй вярха перакладзiны. З асаблiвай цiкавасьцю сачылi яго тады ўсе прысутныя.

У гэну нядзелю, калi здарылася трагедыя ў скарбовым лесе, ля Пятуховай клецi было асаблiва людна. Моладзь манiлася рабiць вечарыну. Нехта пайшоў ужо да Кмiтавага Тодара прасiць хаты. Тым часам прыходзiлi яшчэ дзяцюкi зь дзеўкамi, гаманiлi, жартавалi. Гулкiм сьмехам зьвiнелi дзявочыя галаскi. Усе былi апранутыя ў найлепшае.

Сваiм франтаўством i адвагай перад вялiкiм гуртам моладзi захацеў пафарсiць Шпунтоў Лявон. Аж здаравенныя слупы гушкалкi заўважна хiсталiся пад ягоным калыханьнем. Расшыбнуўся колькi ставала сiлы, ды ўсё яшчэ падпiхаў, каб тарчма стануць над перакладзiнай. Ягоная даўгая, ветрам раскiданая, блёнд чупрына апаўзала на вочы. Тады ён нэрвова торгаў у бакi галавой, каб адкiнуць валасы набок, ды з задавальненьнем кiдаў вокам на тых, што прыглядалiся, быццам хацеў сказаць iм: «гляньце, якi зь мяне гэрой, вам не раўня!»

У гэты час — адкуль нi вазьмiся — зьявiўся Захарукоў сын Пятро. Яго лiчылi ў вёсцы вялiкiм палахлiўцам i прыдуркам. Для таго, каб Пятра залiчыць да разумова зьвiхнутых, не было падставы. Гэта праўда, што ў сваiм выглядзе й норавах, Пятро быў простым, неахайным i наiўным. Але-ж не адзiн ён быў гэткi. Як той Дастаеўскага князь Мышкiн, Пятро быў няхiтры, шчыры й надта добры ў вадносiнах да людзей. Ягоная даверлiвасьць да любога чалавека была поўная. Кожны мог яго абхiтрыць, абдурыць, абсьмяяць. Пятро не засвойтаў у сваiм характары галоўных рысаў спаўжыцьця зь людзьмi, дзе хiтрасьць, няшчырасьць, чмута й ашуканства, прынамся ў практыцы, заўсёды былi карыснымi бакамi, а шчырасьць, няхiтрасьць, прастадушная дабрыня й даверлiвасьць — недаравальнымi заганамi.

Пятро быў цяпер у палатанай будзённай саматканай вопратцы, босы, з бруднымi нагамi, нястрыжаны. Яму было гадоў звыш за сямнаццаць. Высокi ростам i нябрыдкi выглядам — мог-бы даўно канкураваць зь iншымi дзяцюкамi за ласкi вясковых прыгажунь.

Гэтым разам захацеў падражнiць яго вядомы вясковы дзяркач Антось. Падыйшоўшы, ён сыкнуў на дзяцюка, ды якраз так, каб усе чулi.

— Табе чаго? — агрызнуўся Пятро.

— А ты куды гэта? — наёжыўся Антось. — Уцiкай, бо дам!

Антось зрабiў крок наперад, а Пятро падаўся назад.

— Ну а толька-ж папробуй! Як чмыхну ў рыла, дык зараз пiракоцiсься! голасна пагражаў Пятро, ды аглядаўся, каб у выпадку непералiвак, шмыгнуць зручна назад.

— Дай яму, дай, Пятро! — рагаталi сабраныя.

Быццам два пеўнi ля якога сьметнiка, Антось i Пятро мецiлiся адзiн на другога, пагражалi сабе й другiм людзям на пацеху. Антось падмiргваў дзяцюком, каб гэта яны ведалi, што ён так сабе наўмысьля, адно зводзiць хлапца.

Ды прыелiся ўжо ўсiм такiя Антосевы штучкi. Некаторыя мяркавалi, як-бы паддаць iм iмпэту, каб i папраўдзе пачалi «чмыхаць у рылы». Ведалi, што нiкому ня ўдасца зьвесьцi Пятра да бойкi, бо ён, калi запраўды на бойку заносiлася, як каторы зь дзяцюкоў насядаў на яго, тукаючы-гукаючы, адыходзiў дзе ў кут, каб ня быць на вачох у людзей. За гэта, мусiць, i палахлiўцам яго лiчылi.

Непаседлiвай моладзi рупiла, каб барзьдзей пайсьцi й пусьцiцца ў скокi, некаторыя адыходзiлi ўжо ў кiрунку Кмiтавай хаты, каб даведацца, як будзе зь вечарынай. Казалi, што й музыка Тадэўка iз сваiм цымбалiстым неўзабаве мае зьявiцца.

У гэты час з-за Тахвiлiнага саду, што быў воддаль вулiцы ў той бок пад Гараватку, паказаўся Пiлiпаў Арсень. Ён бег мяжой ля высокага тыну. Вiдаць было, што змарыўся, бо часамi звальняў, iшоў борздым крокам, тады зноў бег. Ад гэнага бегу неспакойна дрыгаў на ягонай галаве чорны чуб. Задыхаўшыся, стануў ён пасярод вулiцы, зачарпнуў поўныя грудзi паветра ды так, каб усе людзi чулi, голасна крыкнуў:

— Бахмачыху лясьнiк у лесе застрэлiў!

Гоман сьцiх, як хто адрэзаў. Усе павярнулiся й упiлiся вачамi ў хлапца.

— Што ты гаворыш? Калi? Чаму? — пасыпалiся пытаньнi.

Арсеня абступiлi шчыльнай сьцяной i намагалiся пацягнуць за язык. Пятае празь дзясятае распавёў, што бачыў на свае вочы й чуў на свае вушы ў лесе, ды, крутануўшыся, подбегам рушыў у кiрунку свайго дому, што быў у тым канцы вёскi пад Лiпавiчы, непадалёк Бахмачовага.

Моладзь цяпер ажывiлася. Пачалi на ўсе лады абмяркоўваць i перажоўваць пачутае. Пасьля першага ўструсу наступiла маўчаньне. Усе, як умовiўшыся, рушылi да Бахмачовай хаты.

Вестка аб забойстве ў лесе маланкай абляцела Лiтоўцы ды пашыбавала ў суседнiя вёскi. Ля Бахмачовай хаты рос натоўп. Чакалi, выглядаючы на дарогу, што за аселiцамi.

З гасьцiнца, што паўз скарбовы лес i лiпавiцкiя землi бег на Гацi, павярнула на лiтоўскую прасёлкавую дарогу хурманка, а за ёю група людзей. Яўхiм, трымаючы ў ваднэй руцэ лейцы, iшоў побач возу й стрымлiваў руплiвага каня. Адно рыпеньне восяў, драбiнак i ляскатаньне колаў суправаджалi гэтую панурую маўклiвую працэсiю.

Ззаду за возам, панурыўшы галаву, iшоў Пракоп, побач яго — заплаканы Янук i Тапсiк, за iмi — людзi з кошыкамi. Бахмач, звычайна абярэжлiвы й разважны, цяпер ня бачыў цi не зважаў, дзе крыва ступiў у каляiну, цi босай нагой у якi камень на няроўнай дарозе стукнуў. Ён усёй iстотай патануў нейдзе ў мутных глыбiнях, як праз сон адно бачыў, што дзеялася навокал, ды йшоў, мусiць, толькi таму, што яго вось скранулi зь мейсца ды йшлi ўсе навокал. Каб раптам хто яго затрымаў, дык не адразу здагадаўся-б чаму, а стаяў-бы да таго часу, пакуль iзноў нехта цi нешта спрычынiлася-б да руху наперад, дый тады без усьведамленьня, навошта гэта патрэбна, пачаў-бы перастаўляць свае ацяжэлыя ногi. У ягоным уяўленьнi ўсё яшчэ стаяў каржакаваты руды чалавек iзь зьвярыным поглядам i трыманай напагатоў стрэльбай. Зноў i зноў паўтаралася тая страшная сцэна, што так брутальна й нечакана адабрала ў яго найдаражэйшую й зусiм у жыцьцi незаменную падпору. I пры кожным такiм балючым паўтарэньнi ўмiрала маленькая частка Пракопа.

«Што-ж рабiць цяпер? Як быць?» Думкi, як груганьнё, мiтусiлiся ў галаве, як неспакойныя васеньнiя хмары то сьпяшылi насустрач, то адплывалi ў нябыт.

«А каб Алена ня выбегла наперад, нi заступiлася за мяне, можа гэты баньдзюга й ня стрэлiў-бы… А можа, гэта ў яго так нехаця сталася, бо яна-ж за стрэльбу тарганула… Можа, ён толька пастрашыць хацеў… Бiзгалоўя яго знаiць…»

Пры гэтай думцы й сумлевах аб невядомым яшчэ больш ныла-балела ў грудзёх.

«Усягды яна такая была, наперад iрвалася, зубы сашчамiўшы, хоць самой не па сiлах прыходзiлася, бо хацела, каб другiм лякчэй было… От i галавой налажыла. I нi дарма-ж мусiць-ткi той сон сасьнiўся. Божачкi мае, гэта як усiроўна якое лiха адчувала. Зьгiнулi-б няхай яны прапалi тыя малiны, каб гэта чалавек… Ды позна, хоць ты вый-крычы, грудзi расьпiрай, дык яе нi ўваскросiш…»

«А як-жа пахаваць? Навет доскi на дамавiну нiма… Людзей папрасiць, каб памаглi…»

Ля могiльнiка павярнулi на хутарную Якубаву дарожку, пераехалi малы мосьцiк, што на канаве ў аселiцах i празь Якубаў двор выехалi на вулiцу.

Народ ля Бахмачовай хаты стаяў цiха, як анямеўшы. Ужо як зусiм наблiзiлiся, людзi расступiлiся, каб даць дарогу пад'ехаць пад ганак. Кмiтава Аўдоля шаптала на вуха Пiлiпавай Аксенi:

— А ягадка-ж мая, а мiленькая, глянь ты на Пракопа.

Завэдзганы крывёй Пракопаў твар быў аб'ектам агульнае ўвагi. Хто Бахмача яшчэ ўчора бачыў, дык сяньня ледзь пазнаць мог. Мутныя вочы глядзелi й, здаецца, ня бачылi. Запушчаная барада й валосы адно акцэнтавалi тое, што Пракоп нейдзе разьмiнуўся з нармалёвым жыцьцёвым нуртом.

Калi Яўхiм стрымаў каня ля самага ганку й мяркаваў, што тут рабiць далей, каб у хату нябожчыцу ўнесьцi, да воза скочыла Аленiна сястра Кацярына. Ухапiўшыся за мёртвую бязладную руку й прыкладаючыся да грудзей замардаванае сястры, пачала галасiць i прыгаварваць:

Натоўп стаяў бязрадны. Цi адна жанчына цiха пусьцiла сьлязу. Да галосячай Кацярыны падыйшоў яе муж Алесь, русы высокi мужчына. Паклаўшы руку на плячо, прабаваў адцягнуць ад возу.

— Каця, нi плач, твой лямант нiчога не паможыць…

Мiкола, пачуўшы пра забойства маткi, яшчэ раней прывёў дамоў Чарнулю, цяпер стаяў крокаў пяць ад возу. Iншым разам саромiўся-б плакаць на вачох у людзей, цяперака-ж нестрыманыя сьлёзы, як гарох, кацiлiся па твары.

— Швагрок, будзь добры, памажы ўнесьцi… Яхiмка, ты таксама… — прасiў Пракоп.

На покуцi пад абразамi ў хаце саставiлi дзьве лавы, паклалi сяньнiк i падушку i ўнясьлi нябожчыцу. Росламу, плячыстаму, дабразычлiваму да людзей парабку Лазоўскага Яўхiму ня рупiла ехаць назад. Ён прывязаў ля плоту каня, падкiнуў яму сена, узяўся палiць i гутарыць зь мяйсцовымi.

Кацярына бралася арганiзаваць жанок, каб памыць i апрануць нябожчыцу-сястру. Пракоп раiўся з Алесем, дзе ўзяць дошкаў на дамавiну, каго папрасiць, каб зрабiў яе, хто-б мог выкапаць дол на могiльнiку й iншае. Перад хатай не суцiхаў гоман. Людзi не разыходзiлiся, а яшчэ больш iх прыбывала. Дзялiлiся ўсiмi дробязямi аб трагэдыi ў лесе, прыгадвалi ўсё добрае аб Алене й лiхое аб лясьнiку.

— Калi-б ты, швагрок, — гаварыў Пракоп Алесю, — i твая Кацярына дагледзiлi-б тут усё, дык мне трэба было скочыць да папа, каб заўтра прыйшоў…

— Добра, я тутака буду глядзець, бяжы, — згадзiўся Алесь.

— Ды й Чарнулю трэба было-б падаiць, — прыгадаў Бахмач. Ён убачыў Мiколу, што стаяў ля парогу, мяркуючы, мусiць, дзе цяпер яго мейсца. — Ты падоiш, Мiкола?

Пакуль той здолеў адказаць, выперадзiла яго Кацярынiна дачка Надзя:

— Я, дзядзечка, падаю.

— Добра, дачушка, ты зробiш, — сказала ёй мацi.

Раўнамерны гоман на двары раптам сьцiх. Тыя, што стаялi перад знадворнымi дзьвярмi ў сенцах, выглядалi навонкi.

— Палiцыя прыехала, — пачулася знадворку й перадавалася з адных вуснаў у другiя аж у хату. У галасох чулася трывожная цiкаўнасьць.

— А гэта-ж якi чорт iх прынёс…

Не пасьпеў Алесь даказаць сваё, як у хату, са стрэльбамi на плячох, увайшло двух: адзiн чарнавусы маладжавы Вадзiмскi й другi, пажылы, Мэндлiк.

— Пахвалёны Езус Хрыстос, — сказаў грубым басам Мэндлiк.

Нiхто яму не адказаў. Людзi насьцярожылiся, пiльна сочачы прадстаўнiкоў улады. Пракоп стаяў побач швагры пасярод хаты. Твар ягоны ўсё яшчэ быў ў крывi. Палiцыянты, убачыўшы гэта, зьбянтэжылiся. Глухое маўчаньне нiчога добрага ня весьцiла.

— Пане Бахмач, мы маем да вас пару пытаньняў. Пан Бжончэк замэльдаваў нам у пастарунак палiцыi панствовай, што вы напалi на яго ў лесе й што ён, у вабароне… — пачаў гэтак Мэндлiк гаварыць да Пракопа.

У Бахмача дрыжыкi прабеглi па целе, моцна да болю сьцiснулiся песьцi.

— Вон! — выбухнуў ён голасна, коратка й адрывiста. — Каб вашага сабачага сьледу тут ня было! Жонку забiлi й яшчэ цяпер тутака мне на вочы асьмелiлiся паказацца! Вон!

Здавалася, што прытаiўся ўвесь сьвет, чакаючы далейшага. У гэну хвiлiну Пракоп запраўды быў страшны. Выглядала, што гатовы быў з голымi рукамi кiнуцца на гэтых азброеных нозьбiтаў «владзы панства польскага», душыць iх кляшчамi рук, аж пакуль сьсiнеюць у перадсьмяротных уздрыгах мяккiя панскiя шыi.

Алесь схапiў Пракопа за руку. Бахмач увесь калацiўся.

— Паночкi, цi-ж вы ня вiдзiце, што тут у нас? Уважце хаця нябожчыцу, калi вы ў Бога верыце, — плаксiвым голасам прасiла Кацярына.

— Вон з маёй хаты кажу! — ня сунiмаўся Пракоп.

— Чакай, пане, чакай, — адкрыў рот Вадзiмскi.

— Страляйце й мяне, вы душагубы!

Iз такiмi словамi Пракоп вызвалiўся ад Алесявай рукi й зрабiў крокi два наперад. Вiдаць, што дзеяў, пабуджаны высокiм эмацыянальным напружаньнем, гатовы кiнуцца на Палякоў. Вочы яго, здавалася, набеглi чырваньню. Апроч гэтых двох у чорнай вопратцы, ён нiкога цяпер навокал ня бачыў. Янук сачыў бацьку iзь цiмалай трывогай i — сам аб гэтым ня ведаючы — захапленьнем. Гэта быў зусiм новы чалавек. Цэлы век перад iншымi гнуў сьпiну, цяперака яе выпрастаў, iшоў вялiкi й жахлiвы ў сваёй злосьцi, наважаны за глоткi схапiць нозьбiтаў зьненавiджанага чужога ладу.

Казалi пасьля людзi, што, калi-б у той час з боку палiцыi была якая, хоць найменшая, правакацыя, нiхто Пракопа не ўтрымаў-бы Палiцыянты гэта спасьцераглi й вомiг зразумелi. Яны бяз слова перазiрнулiся, мусiць, узялi пад увагу варожасьць сабранага народу й цiшком пацiснулi за дзьверы. Адно Мэндлiк, азiрнуўшыся, кiнуў цераз плячо:

— За пару дзён, пане Бахмач, прыйдзi на пастарунак. Трэба сьледзтва правесьцi…

Бахмач тросься сярод хаты.

— Каб ты па пекле ракам хадзiў, як я да цябе пайду! — кiпеў ён.

XII

У гэны нядзельны вечар настаяцель дубовiцкае парахвii, да якой належала вёска Лiтоўцы, сьвятар Абухаў прыймаў у сваiм доме гасьцей. Ягоны сусед сьвятар Пцiчкiн прыехаў iз сваёй сьвятаршай рана папаўднi, гадзiнаў пару пасьля набажэнства ў сьвятынi. Часта заглядаў да Абухава Пцiчкiн, а гэты да яго. I ў гэты дзень, як заўсёды, рады былi сустрэцца.

Пасядзелi, пагаманiлi, дзелячыся сьвятарскiмi й сямейнымi навiнамi, пад вечар пайшлi ў царкву, дзе супольна адбарабанiлi вячэрню. Ужо пры выхадзе iзь сьвятынi пачуў сьвятар Абухаў найсьвяжэйшую навiну, прынесеную невядома кiм зь Лiтоўцаў у Дубовiчы, — аб тым, што сяньня ў скарбовым лесе лясьнiк Бжончэк забiў лiтоўскую жанчыну.

Цi раз хвалiўся Абухаў, што ён «заботiлся о своей пастве». Таму й цяпер тую парахвiянку, што перадала яму вестку, умела пацягнуў за язык, каб усю драбязу выпытаць. Дзялiўся пасьля гэтай навiной iз сваёй сьвятаршай i з гасьцямi, а сам адно мяркаваў, што рабiць, калi на хаўтуры яго паклiчуць.

Не ўсьмiхалася сьвятару Абухаву падарожжа для гэтай сваеасаблiвай «заботы о пастве» ў Лiтоўцы. Сваеасаблiвай яно, згодна сьвятаровай лёгiкi, мела быць таму, што тут у два бакi глядзець даводзiлася. Трымаўся той жыцьцёва апраўданае бiблiйнае праўды, што трэба аддаць «цэзарава цэзару, а божае Богу». Тутака-ж, здавалася Абухаву, божыя й цэзаравы iнтарэсы былi ў калiзii. I як тады знайсьцi бясьпечную сярэдзiнку, а калi нельга, то як быць?

Папершае, гэты мужык з кабетай хадзiлi ў лес зьбiраць ягады ў нядзелю. Значыцца, ня толькi сьвятар Абухаў, але самы звычайны сьмяротнiк ведаў, што так рабiць мог адно сьвядомы грэшнiк. Каму як каму, а такiм людзям сьвятар Абухаў нiколi не даваў спуску.

Падругое, тут быў замешаны «цэзар» — значыцца, польская ўлада. Як-нi-як, гэны лясьнiк быў дзяржаўным ураднiкам, сачыў за дзяржаўным майном, выконваў свае абавязкi. Жанчыны, напэўна, дарма не застрэлiў. Мусiць тутака — разважаў далей Абухаў — цi ня сам Бог рукой гэтага лясьнiка пакараў грэшнiка.

Прыйшоўшы да такiх першапачатных, усiм як сонца ясных i незапярэчаных «iсьцiнаў», Абухаў працягваў разважаць далей. Можа, Палякi й нiчога не сказалi-б, калi-б ён, з духоўнага абавязку, паехаў хаваць застрэленую жанчыну. З другога боку — хто iх ведае? Напэўна, касурылiся-б на яго. А таго, каб каму з польскiх ураднiкаў, хаця найменшаму, наступiць на балючы мазоль, сьвятар Абухаў якраз найбольш высьцерагаўся. Ды гэта было прост-напраст жыцьцёва неабходным.

Абухаў ведаў, што парахвiяне яго, як чужнiка, ня любяць. Калi мае сяньня гэтую вялiзарную парахвiю, да якой аж шэсьць вёсак належыць, — такi надта смачны кавалачак на зайздрасьць усiм вакольным сьвятаром — дык гэта, вядома-ж, ня дзякуючы мяйсцовым сялянам. Тутака трэба польскiм уладам у ня меншай меры, чымся царкоўным, дзякаваць за гэта. Дзiва, што гэтым уладам у руку прыяў. Адно апошнi дурак на яго мейсцы йнакш рабiў-бы.

Вазьмiце хаця-б гэны загад мiнiстра асьветы й духовай апекi аб увядзеньнi польскае мовы ў праваслаўных цэрквах i пры навучаньнi рэлiгii ў школах. Iншымi сьвятарамi загад быў зь незадавальненьнем прыняты. Крывiлiся, ацялюгiвалiся, направа й налева аглядалiся, адвалакалi, варожачы, як рабiць, ажно прыйшоў другi, бязь нiякiх недаказаннасьцяў, напамiнак. Але не Абухаў. Ён наперад выскачыў, адразу з «усердзiем» узяўся. I розум меў, як неўзабаве выявiлася. Яго на вока ўзялi, добрым словам прыгадалi, у прыклад iншым паставiлi. Вось што далёказорнасьць i ўслужлiвасьць значыць. Выйдзi ты каму насустрач, дык выбягуць напярэймы й табе. Аб тым, што розныя славянiзмы ў польскiм перафразаваньнi гучэлi брыдка й шурпата для вуха, Абухаў найменш турбаваўся. Бог зразумее, у чым справа.

Аж у пяцi вясковых школах вучыў Абухаў «закон божы». Лiшня гаварыць, што за гэтае навучаньне ў кiшэню ягоную падарожнiчалi не такiя ўжо дробныя манэты. А вазьмi зямлю ягоную: пяцьдзясят гактараў на мяйсцовыя ўмовы, дзе зямлi была вялiкая галадоўка, гэта табе нi хаханькi. Ды якой зямлi! У каго як каго, а на ягоных нiвах азiмiна цi ярына, як мяйсцовыя казалi, «трубой вярнула», бульба як павар'яцеўшы расла, лён — як на глум усiм зайздросьнiкам, сенажаць столькi сена давала, што хоць ты iм завалiся, не гаворачы ўжо аб садзе, за арэнду якога ад Жыда штогод найменш тысячу злотаў браў. Трымаў шмат кароў, сьвiнньяў, авечак, коней зь пяцёра адпасеных i як зьвяроў дужых. Трох парабкаў i тры служанкi меў; на жнiво, сенакос, выбiраньне бульбы й iншае наймiтаў браў. Жылося сьвятару Абухаву добра, што й гаварыць. I не мяйсцовым людзям гэта заўдзячваў. Каб iхная воля была, чаго добрага, падзялiлi-б-расьцягалi ягоную гаспадарку не агледзеўся-б калi.

Не грашыў Абухаў любасьцяй да беларускае зямлi. Адылi гэта зусiм не перашкаджала яму любiць i спажываць плёны ейныя. Як кажа тая француская прыказка — апэтыт расьце падчас яды. Рос, ды шчэ й як рос, апэтыт Абухава. Чым больш сыцеў, багацеў, тым больш буйнела прагавiтасьць ягоная.

Як благi сон прыгадваў Абухаў часы мiнулыя, калi пасьля вайны, як дэзэртыр з расейскага войска, хаваўся й лындаў па гэтай чужой краiне. Сам ня зь бедных паходзiў, да працы ня хiнуўся й ззамоладу, а тут жыцьцё паставiла яго проста ў бязвыхадны тупiк. I невядома, як доўга трывала-б тое, калi-б напярэймы Абухаву не прыйшла сама «матушка веры iсьцiннай рускай» — праваслаўная царква. Дакладней гаворачы — не царква Абухаву на выручку пасьпяшыла, а людзi, што ёю ў Польшчы й акупаванай Палякамi Заходняй Беларусi кiравалi. Старалiся яны як найбольш свайго брата ў сьвятарскiя расы апрануць. Дый сам Абухаў, што заўсёды гультая корчыць любiў i беларучкай праз усё жыцьцё хацеў прайсьцi, борзда спанатрыў, дзе лёккi хлеб расьце. Аб тым, што ягоная асабiстая й хрысьцiянская маральнасьць шмат дзе шванкавала й замiнала стацца «пастырам авец праваслаўных», нянадта Абухаў турбаваўся. Дый «уладыкi», што пасьля кароткай падрыхтовы яго на сьвятара пасьвяцiлi, нянадта пра тое дбалi. I м галоўнае абы свой чалавек. А там упражэцца неяк, рады дасьць.

Спачатку вольна й асьцярожна ступаў, а пасьля некаторае практыкi ўжо зусiм сьмела й адважна на сьвятарскiя ногi Абухаў стануў, у сьвятарскi пух пачаў абрастаць. Лiшнiм казаць, што не належаў да тых, якiя духоўны шлях ахвярным паклiканьнем лiчуць. Для яго гэта была проста прафэсыя, што спорыла багацьце, многа выгадаў i магчымасьцяў бяз значнага абмежаваньня асабiстых i сямейных вольнасьцяў.

Царкоўныя рытуалы й iншыя мудрасьцi засвоiў добра й часам «наiзусьць». Гэта дазваляла яму зь вялiкай лёккасьцю й амаль аўтаматычна, зусiм без ангажаваньня свайго духовага «я», барабанiць дзе што патрэбна было. Вядома, вымагалася й нямала акторства, адылi й тут Абухаў ня зломак быў. Калi ты заўсёды на вачох у людзей, ды шчэ такiх назiральных i дапытлiвых, як мясцовыя сяляне, ня маеш права промаху даць. Сваiм выглядам i ўсёй вонкавай iстотай паказаць мусiш, што ўся твая душа ў малiтве Божай. Асаблiва-ж на хаўтурах цi панiхiдзе ты, як найбольш любы раб Божы, усяго сябе пасьвяцiць мусiш прозьбе ласкаў Ягоных. Спачатку нялатвая была гэта для Абухава справа. Ды наламаўся-налаўчыўся так, што й запраўды, гледзячы на яго, маўлялi часта людзi:

— Ты вiдзiш, як гэты поп шчыра молiцца. Ужо гэткага дык пэўна Бог паслухаiць.

Тым самым людзям, не разгадаўшым зручна асвойтанага Абухавым рамёства, даводзiлася нямiла разчароўвацца пры iншых нагодах. Было гэта найчасьцей на пасьлякалядных ссыпках, калi разам iз парабком на шырокiх разваднях па сваёй парахвii езьдзiў i «всякое даянiя благо» зьбiраў. Тады людзi бачылi перад сабой прагавiтага чалавека.

Зайдзе, бывала, у каторую хату, як накручаная катрынка малiтву адляпеча, пару разоў крапiлам па кутох махне й выглядае ўжо, каб яго шчодра за гэткую «благадзецель» абдарылi. Беларусы, як усiм вядом, з натуры людзi добрыя й сумленныя дый шчодрыя — даюць ад душы, хто колькi можа. Адылi моршчыўся адпасены сыценькi твар Абухава, калi бачыў, што ў мех сыпалi гарнец, а ня цэлую сяўню жыта, калi нехта, з прычыны свае беднасьцi, дзесяць грошаў, а ня цэлую залатоўку дасьць.

Узiмку сялянскiя меншыя дзеткi звычайна дома сядзелi. Як тут на двор босы цi голы ступiш? Па хатах сядзелi апранутыя ў вадных зрэбных кашулях, басанож. Наглядалi зiму адно праз размаляваныя штукаром-марозам малыя вокны, марачы аб ботах i цёплай вопратцы, каб на саначкi цi на лёд пабегчы. Для такiх дзетак кажны чалавек адтуль знадворку, што ў хату заглядаў, вялiкай навiной быў. Уявеце сабе, як прыглядалiся яны такому дзiўнаму чалавеку, што ў даўгой расе, зь вялiкай чорнай барадой, зьзяючым крыжам, махаў нейкай малой мяцёлкай i пырскаў вадой навокал, ды нейкай незразумелай мовай да «Божанькi», што на покуцi, гудзеў.

Ледзь памятаў Янук, як першы раз убачыў Абухава. Сядзеў ён у хаце, рабiў на замарожаных шыбах кругленькiя «вочкi» й цiкава-прагавiта на двор выглядаў. Калi Абухаў увайшоў у хату, за сабой шмат холада ўпусьцiўшы, малы Янучок не на жарты зьдзiвiўся й насьцярожыўся ды назiраў, што далей будзе. Апрача таго, што сьвятар рабiў, найбольш цiкавым аб'ектам Януковай увагi была даўгая й шырокая чорная барада. Нiдзе й нiколi ня бачыў ён такой барады, такiх даўгiх пэйсаў.

Калi ўжо ўсё скончылася — значыцца, калi гэты дзiўны барадаты дзядзька накруцiў нешта перад сабой залатым i прыгожым крыжам, усё паўтараючы «мiца й сына», падыйшоў ён тады да Янука, што воддаль ад столу трымаўся. Парнуўшы вялiкiм указальным пальцам у чэрава так, што аж да сьлёз забалела, iз брыдкай грымасай на сытым чырвоным твары сказаў:

— Ну что, мужык, нажрался бульбы, а?

Не разумеў Янучок, чаго гэты дзiўны дзядзька так брыдка зарагатаў, што аж ходырам задрыгала барада. Агiдным i нялюбым выдаўся хлапчуку гэны твар i тыя дрыжачыя пэйсы ў барадзе, што нагадвала густую мяцёлку. Так балюча ў чэрава парнуў, што аж у вочках пякучыя сьлёзы накацiлiся.

Ды цi толькi Янука так вiтаў «слуга божы» Абухаў. Гэтак зьвяртаўся да дзетак амаль у кожнай хаце. I ўжо нашто цярплiвыя былi сяляне й непашанай да духоўнiка не грашылi, адылi некаторыя, пачуўшы такi «жарт» раз цi два, ня вытрымалi. Проста ў сьвятарскiя вочы гледзячы, сказалi, што ад каго як каго, але ад духоўнiка брыдка такое чуць. Абухаў — пык-мык! — усё пастараўся «замяць для яснасьцi», на жарт зьвесьцi. Неяк наагул ня мог ён старэйшым проста ў вочы глядзець, а ў гэны момант i пагатоў.

Усё гэта пасьля Абухаў на свой лад перакруцiў. Мясцовыя «цёмныя мужыкi» не дарасьлi, каб ягоны субтэльны й дасьцiпны жарт зразумець. Сьвятар, вiдаць, забыўся, што малыя дзеткi наагул, а на такiх кручкаватых жартах i пагатоў не разумелiся. Ён i не падазраваў, што гэнае грубое «мужык нажрался бульбы», тарнаванае iм iз смакам на вачох старэйшых людзей, зусiм коратка, вымоўна й калярова характарызавала ня толькi яго, як беднага на разумовую вынаходлiвасьць чалавека, але й шмат чаго iншага.

Абухаў меў добры нюх. Борзда разгадваў людзей, iхную вартасьць, удзельную вагу ў грамадзтве й пры ўладзе. Ужо калi яму што рупiла, то ведаў, да каго пасьпяшыць iз прозьбай, пранюхаўшы заднiя хады; да каго паставiцца з ласкай, каму льга, а каму не выпадае пад бок таўхануць, каго абыйсьцi й не чапаць. Адным словам, Абухаў рана пазнаў у гэтых мяйсцох i пры гэтай уладзе карысныя для яго простыя сьцежкi й крывулi, найважнейшыя слупы-апоры пры iх. Дзiва, што ў даволi кароткiм часе разжыўся й разбагацеў Абухаў так, як некалi й сьнiць пра гэта не даводзiлася.

Ды яму ўсё было мала, усё расла яшчэ прагавiтасьць. Вакольныя бедныя людзi паглядалi на «папоўшчыну», кiвалi галовамi й пыталiся самi сябе: цi-ж запраўды аднаму чалавеку, хаця-б iзь вялiкай сям'ёй, так многа самай лепшай зямлi й усяго iншага трэба, калi пасуседзтву такая галеча й нiшчымнасьць сьвецiцца?

Многiя так i называлi сьвятара скуралупам, несумленным абдзiральнiкам, ненажэрам ды iншымi зьмяншальнымi мянушкамi. Iншыя-ж, пабожнейшыя казалi, што iм судзiць «бацюшку» нельга, бо яму, мусiць, Бог усё тое багацьце дае; а калi гэтак, дык ужо каму як каму, а ня iм-жа божыя шляхi й учынкi разгадваць.

Першыя, вядома, праўду казалi. Перад тым, пакуль каму цану за вянец, хрысьцiны, паховiны цi што iншае засьпяваць, Абухаў намагаўся разьведаць пра матар'яльны стан чалавека, а тады ўжо сваё вымагаў. Браў, такiм чынам, не за паслугу, а паводля прынцыпу — колькi ўдасца зьдзерцi. Безумоўна, у яго быў свой мiнiмум, што мусiў узяць незалежна ад таго, цi чалавек меў чым плацiць, цi ў яго дзеткi ў хаце ўпрогаладзь сядзелi.

Калi йшло пра вянцы, дык поўбяды тут было. Людзi маладыя, жэняцца, весяляцца, новае жыцьцё пачынаюць будаваць. Калi й лiшняе ад iх возьмеш, дык яны-ж маладыя, заробяць, нiдзе ня дзенуцца. Найбольш балюча давалiся ўзнакi людзям сьвятаровыя ўзяткi за хрышчэньнi й паховiны. Нараджэньне й сьмерць два асноўныя й непазьбежныя працэсы йснаваньня. Людзi родзяцца i ўмiраюць, наперад не разьведаўшы, цi будзе чым за сьвятарову паслугу заплацiць.

Гэткая жыцьцёвая сьвятарская этыка Абухава выцякала зь ягоных маральна-духовых нормаў. Чалавек лiчыў, што яму, як адданаму «слугу божаму», больш чым каму iншаму розных матар'яльных дабротаў належылася, што ён за свае паслугi й так бярэ надта сьцiпла, што калi ў «мужыка» будзе замнога, дык i так прап'е цi пусьцiць куды ня трэба. Наапошку-ж, ужо хто як хто, а ён — «духоўны пастыр», спажыве рознае дабро якраз шмат разумней за iншых i якраз так, як трэба Богу.

Надта-ж вымоўным быў выпадак, калi Абухаў аддаў сваю старэйшую дачку замуж. Ужо на другую нядзелю пасьля вясельля, калi скончыў Сьвятую Лiтургiю ў царкве, iз крыжам у руках хвалiўся сваiм парахвiянам, што дачцэ ў пасаг дзесяць тысячаў злотых даў. Калi-б сьвятару давялося спажыць адно палову таго, што яму ў гэны час, чуючы пра пасаг, сулiлi ў сваiх думках парахвiяне, пэўна, на вякi вечныя зь пеклам не разьвiтаўся-б.

XIII

Вялiкая лямпа гарэла над шырозным столам, застаўленым рознай емiнай. На самым пачэсным мейсцы стаяла больш чым напалову выпiтая лiтровая пляшка гарэлкi, папулярна званая манаполькай. Праз адчыненыя дзьверы з кухнi чуваць было шыпеньне самавару.

Сядзелi за сталом даўно. Было iх чацьвёра: Абухаў i Пцiчкiн iз сваймi сьвятаршамi. Абухава была таўсьцейшая за госьцю, азызлая ў твары, павольная ў рухах, голасная ў гамонцы. Пцiчкiна была старэйшая за яе, больш гаваркая, часьцей сьмяялася. Лысы, як калена, дробны ў твары, з малой сiвой бародкай, Пцiчкiн часта папраўляў i стрымлiваў у гаворцы жонку.

Дзесьцi з-за сьцяны з другога боку калiдору далятала графонная мэлёдыя й гучныя вясёлыя галасы. Там сьвятаранка забаўляла сваiх наведвальнiкаў.

— Маша! — гукнула Абухава ў кухнi служанку.

— Што, матушка? — пачуўся адтуль нiзкi жаночы голас.

— Ты доўга будзеш там з эцiм самаварам важдацца?

— Сiчас гатоў, матушка!

У гэны час нехта пастукаў у пярэднiя дзьверы.

— Маша, не слышыш? Хто-та ў дзьверы стучыць. Iдзi-ка пасматры, — зноў усхадзiлася Абухава.

Праз пару хвiлiн у дзьвярох сталовага пакою зьявiлася худаватая, старэйшая векам, служанка.

— То да вас, бацюшка, чалавек.

— Скажы яму, штоб абаждаў у этай комнаце, знаеш дзе, — загадаў лянiвым голасам Абухаў, зусiм не таропячыся зь мейсца. — Верна, эты с Лiтоўцаў.

— На пахарон? — спытаў, каб упэўнiцца, Пцiчкiн.

— Так чаму-ж ты ня йдзеш пагаварыць зь нiм? — спанукала Абухава.

— Пусьць мiнут с дзесяток падаждзёт. Ты iм наўстрэчу тарапiсь, так анi падумают, што табой уладзеюць, — адказаў, пазяхаючы, сьвятар.

Ужо колькi хвiлiн сядзеў Пракоп у пакоiку. Здавалася яму, што жыцьцё цяперака спынiлася, усё нутро ягонае ахутала нейкая цямнота. Па тым мосьце, на якiм стаяла ўсё тое, што дагэтуль прыдбаў у жыцьцi, раптам трэснуў пярун. Вада падхапiла й панесла ашчэпкi мосту, а сам ён апынуўся па шыю ў разбушаваных хвалях. Тымчасам нясьведама, адно iнстынктоўна рухаў рукамi й нагамi, каб утрымацца на паверхнi, зусiм не патануць. Хвалi мiналi Пракопа, а ён зусiм не намагаўся, каб выкарыстаць тую плынь. Гэны пярун, што разбурыў Пракопаў мост, быў Бжончыкаў стрэл у лесе. Нешта тады абарвалася ў глыбi Пракопавай iстоты. Згубiўся жыцьцёвы балянс. Хвалi намагалiся праглынуць яго.

Ужо раз даў належны iм адпор. Гэта-ж прыйшлi былi ў ягоную хату й хацелi ад яго Бог ведае чаго. Перш замардавалi жонку, а тады, мусiць, цi не прабавалi тлумачыць яму й iншым сялянам, што гэта ён, Пракоп, напаў на Бжончка й што гэны бедны лясьнiк, калi баранiўся, дык забiў Бахмачыху.

Пракоп гэных людзей не спалохаўся й даў iм адбой. У вачох мiгацеў пазалочаны арол — сымбаль чужога ладу. Да таго-ж было ўзбушавала ў грудзёх, што нозьбiтаў нялюбае птушкi вытурыў за дзьверы.

А пасьля… Што-ж пасьля? Усё яно йшло-паўзло, як быццам увосьнi, у густой iмгле. Ледзь-ледзь распазнаваў Пракоп зарысы навакольнае мiтусьнi, што называлася йснаваньнем, ды так брыў некуды наўгад. У гэных зарысах найбольшае й цантральнае мейсца займала мёртвая постаць найбольш любай i дарагой сяброўкi.

I цяпер ён вось тут, у сьвятаровым пакоi. Ведаў, чаго прыйшоў. Сядзеў як зьдзервянелы, чакаў. Там дзесьцi за сьцяной чуваць былi звонкiя галасы й рогат моладзi. Хрыпеў-задыхаўся нейкi голас у сiпатай грамафоннай трубе. Што да iх Пракопу? Яны для яго як-бы не за сьцяной, па суседзтву, а на другiм канцы сьвету былi. Якая-ж цяпер вялiзная продань мiж тым, што адбывалася ў ягоным сэрцы й тым, што навокал. Зь iншага пакою даляталi мужчынскiя й жаночыя галасы, бразгат судздзя. Там ядуць цi што — Пракоп не прабаваў угадваць.

Пракоп быў зусiм абыякавы да таго, што адбывалася навокал. Нават, каб хто прыйшоў, узяў за руку ды сказаў: лезь вунь, Пракоп, праз гэнае вакно, — бяз одуму палез-бы.

Вочы яго ўжо каторы раз затрымлiвалiся на нечым сьветлым, што ляжала на падлозе ля парогу. Цi ня белае гэта што? А мо, яно толькi некалi было белае? Цяперака такое затаптанае, завэдзганае, што цяжка гадаць пра колер. Рызман, мусiць, нейкi. Пракоп пацiкавiўся й пачаў разглядаць пры млявым сьвятле малой лямпы. На гэтай вялiкай шмаце, што служыла дзяружкай пад ногi, пачаў адрозьнiваць нейкiя павышываныя каляровыя ўзоры. Былi яны якраз такiя, якiмi вясковыя жанчыны цi дзеўкi аздабляюць ручнiкi, настольнiкi, кашулi. — «Гэта-ж, мусiць, i будзiць вялiкi ручнiк», — мяркаваў Пракоп.

I тады прыгадаў: людзi цi адзiн раз гаварылi, што Абухаў ручнiкамi й посьцiлкамi падлогi ў хаце засьцiлае. А Божа-ж мой! Можа, каторая парахвiянка прынесла ў царкву, каб на якi абраз павесiў. I ягоная-ж нябожчыца Алена цi раз ручнiкi ўзорамi вышывала ды ў царкву дарыла. Ды цi толькi адны ручнiкi. А гэта вось пад нагамi адзiн мо якраз i быў Аленiн. Божа-ж ты мой! Пракоп аж жахнуўся, разважаючы такую магчымасьць, што вось перад iм ля сьвятаровага парогу, завэдзганы гразёй, вышываны можа рукамi нябожчыцы ручнiк.

Цi-ж не памятае ён, зь якой руплiвасьцю, стараннасьцю й адданасьцю папацела яна, вышываючы, як прыгожа й памастацку пад ейнымi спрактыкаванымi пальцамi расьлi, расьлi й зацьвiталi тыя палатняныя нiтачныя васiлькi? Гэта-ж нi для каго iншага, а для самога Бога рабiла яна. Думала, мусiць, што праца ейная аздабляць будзе вобраз Стваральнiка цi iншага сьвятога дзе на якiм абразе. А тутака, на табе! А колькi-ж такiх ручнiкоў, цi iншага, вытканага працавiтымi мазольнымi рукамi сялянкаў было ў iншых сьвятаровых пакоях пад нагамi? Дык вось як ён шануе працу пабожных парафiянак!

Цяжкiмi крокамi на калiдоры зарыпела падлога, i ў дзьвярох вырасла мажная, аздобленая чорнай барадой, постаць Абухава.

— Ты ка мне? — спытаў сьвятар.

— Га? — ускочыў Пракоп з крэсла iз прашмуляным цыраватым сядзеньнем.

— Я спрашываю: ты ка мне? Што з табой?

Абухаў выглядаў, быццам устаў ад доўгага «чаепiцiя». Нос i твар былi чырвоныя, вочы памутнелыя ад гарэлкi. Цi раз бачыў Пракоп гэтыя вочы ў царкве пры алтары. Тады яны былi йнакшыя — куды прыемнейшыя; можа, таму, што да Бога ў высi падносiлiся. Цяперака-ж як-бы шукалi й не знаходзiлi апоры, быццам ня ведалi, на чым iм затрымацца й цi затрымацца наагул. Бегалi-коўзалi па Бахмачу й нейдзе воддаль ззаду за iм.

— Я да вас, бацюшка, iз просьбай, — пачаў Пракоп.

— Ну што? Гавары, гавары! — наглiў сьвятар, гледзячы на гэтага басанога, у зацяганай вопратцы, селянiна.

— У мяне нiшчасьце, бацюшка… Жонка мая, яе сягоньня лясьнiк…

Далей не хапiла паветра. Каторы ўжо раз той чорны вобраз нядаўнай трагэдыi кружыў уваччу, аддаляўся. Сьвятар маўчаў.

— … лясьнiк у леся яе забiў…

— Гм… Упакой Госпадзi душу яе, — зусiм механiчна адлепятаў Абухаў. — А чаму-ж ты ў лес у празьнiк пашоў? Нi знаеш, што ў царкву далжон быў?

— У буднi дзень нiма калi, бацюшка, работа…

— Заўтра харонiш?

— А калi-ж… Адкладаць нiма як.

— Два пуды жыта.

Пракопавы думкi ў той час былi так расьцярушаныя, што ён зусiм забыўся, што сьвятар можа вялiкую цану засьпяваць. Думаў, што праслухаўся.

— Як, бацюшка, кажаце? — спытаўся.

— Два пуды жыта дасi, то пахараню.

Памылкi не магло быць. За паховiны сьвятар пытаў два пуды жыта. Пракоп цяпер прыгадаў, што ў ягонай хаце даўно свой хлеб зьвёўся, ужо колькi на пазычаным, а то й зусiм ня бясхлебiцы перабiвалiся. У ягоным сьвiране й мышам не было чаго есьцi, мусiць цi не ў суседзкiя перабралiся. А гэты вось сыценькi брухаты чалавек стаяў перад iм i наспакайней у сьвеце засьпяваў такую вялiкую цану, што Пракопу той апошнi дух ад неспадзеўкi заняло.

— Бацюшка, дзе-ж я гэта iх вазьму? Сам вуньдзiка бяз хлеба ўжо сколька часу… Вы-ж Богу служыце, дык, можа, беднаму пасобiце…

— Два пуды жыта, кажу. Нi дасi, то й гаварыць ня буду.

— I нi ўрадзiла-ж ў мяне сёлета, нi дай ты, Божа, майму нiпрыяцiлю. А дзе-ж яшчэ тоя жнiва. Ну, алi можа як сажну, дык заплачу… Што ўжо з вамi зробiш…

У Пракопа млелi ногi, ён ледзь стаяў. Пякло ў сярэдзiне. Ад таго нiшчымнага сьнеданьня нiчога ў роце ня меў. Яму патрэбная была цяпер матар'яльная й маральная падтрымка.

— Ня буду я ажыдаць, пака сажнеш. Заўтра, как пахараню, тады й заплоцiш. Ну то как?

— Нi магу, бацюшка, памiлуйце! Цi-ж вы беднаму ня можаце паспагадаць, папусьцiць трохi хоць?

— Нi прыеду. Iдзi нанiмай каго дзiшавей, а мяне не ажыдай!

З гэткiмi словамi сьвятар выйшаў з пакою. Вярнуўшыся ў ядальню, ён рассасулiўся на шырокiм выгадным крэсьле й зьвярнуўся да Пцiчкiна:

— Ну то што? Можа яшчэ па румачке?

— Ну эта как вы… Чалавек зачэм прыхадзiл?

— На пахароны прасiл. А плацiць ня хочэт. Гаворыць, што нету ў яго. Я атказался, — спакойна тлумачыў Абухаў, налiваючы манапольку.

У пакоi было нязручнае маўчаньне. Жанчыны й Пцiчкiн шматзначна пераглянулiся.

— То за ваша здароўе! — падняў Абухаў чарку.

Пракоп быў ашаломлены да рэшты. Чуўся так, як чалавек, што сьцякае кроўю. Выцягнуў руку з прозьбай, каб яму дапамаглi, перавязалi раны, агледзелi, а тыя, замiж помачы, укалолi ў найбольш кволае й балючае мейсца. Адылi не фiзычную рану зрабiў зрабiў Пракопу Абухаў. Рана была шмат цяжэйшая й глыбейшая.

Не памятаў, колькi яшчэ, як аслупянелы, стаяў у пакоi, калi выйшаў. Ногi пацяжэлi, быццам iх хто волавам налiў. «Два пуды жыта. Нi дасi, то й гаварыць ня буду» — надакучлiва зьвiнелi сьвятаровы словы. Пракоп быў чалавекам глыбока веруючым. У яго галаве не магло зьмясьцiцца, што сьвятар ня толькi задумаў гандлявацца зь iм у час такога цяжкога сямейнага няшчасьця, але зусiм адмовiўся на паховiны прыехаць.

Зьнясiлены фiзычна, дабiты маральна, Бахмач ня толькi што ня мог разважаць лягiчна, але нават думаць пасьлядоўна. I выглядала, што хвалi тэй рабушаванай ракi, у якой апынуўся сяньня пасьля абеду, цяпер канчаткова яго праглынуць. I ад Бога няма помачы й ласкi. За што-ж Бог так яго карае? Цi-ж нябожчыца можа быць пахаваная безь сьвятара, бяз слова Божага?

Не памятаў, як доўга йшоў. Цемра была, як пальцам у вока. Здавалася, што з дарогi зьбiўся. Пастаяў крыху, паслухаў, у якiм баку чыгунка. З Гацяў далятала галёканьне цягнiка. Бахмач наважыўся адпачыць, сеў на нейкi камень, далонямi падпёр твар. У галаве хаос думак бушаваў, быццам тое чорнае груганьнё ў мiнулую вайну над трупамi ў Гараватцы. I хаос гэты, пры росьце эмацыянальнага паднечаньня, яшчэ большаў.

Сяньня ранiцай яшчэ жыў у сонечным сьвеце. Калi пасьвiў Чарнулю пры дарозе, ён вокам сына гэтае зямелькi, якому любае кожнае дыханьне й колер ейны, назiраў нараджэньне новага дня, бачыў, як прырода славiла Бога.

Пракопаў сьвет быў малы й цесны. I з кожнага кута яго шчэрыла зубы вялiкая галiта й цяжкая нядоля. Але ён, за тым кароткiм выняткам часу, калi працаваў у Пецярбургу, ня ведаў iншага сьвету. Тутака нарадзiўся, вырас. Колькi папрацаваў, папацеў, пагараваў, каб заваяваць сабе права грамадзянства ў гэтым сьвеце, зьвiць сваё, няхай сабе сьцiплае, гняздо, ня быць апошнiм мiж апошнiх. Карэньнi ягоныя, як гэнага шматстагодняга дуба на сугры Гараваткi, сягалi глыбака ў гэтую зямлю. Цяперака-ж, здавалася, гэтыя карэньнi падсякалi. Пракоп пахiснуўся, трацiў раўнавагу. Дзе-ж шукаць апоры?

Дзе падзелася тая залатая нядзельная ранiца? Адыйшла яна, беспаваротная, адплыла ў вечнасьць, у нябыт. А зь ёю, здавалася, сплыло да рэшты Бахмачова жыцьцё. Мусiць, ранiца тая была Бог ведае як даўно; так шмат чаго здарылася ад гэнага часу. Не хацелася даць веры, што яна, сьветлая й шмат абяцаючая, была яшчэ тутака колькi гадзiн таму назад. Пракоп за гэты дзень пастарэў гадамi. Цяпер бачыў перад сабою цемрай ахутанаю, нязглыбленую бездань. З аднаго боку злосна-агiдны руды каржакаваты лясьнiк, а з другога — чарнабароды поп, штурхалi яго ў тую продань. Падаў i ляцеў, дарэмна махаючы рукамi й нагамi, каб за што зачапiцца, утрымацца. I цi будзе ўжо адкуль якi ратунак?

— Давай, галгане едэн, ягады, ато застрэлю! — крычэў каржакаваты чалавек iз стрэльбаю ў руках. Побач грозна вурчэў i скалiў iклы вялiкi ваўчар-сабака.

— Нi дасi два пуды жыта, то нi пахаваю! — зьдзеквалiся ў цеменi дрыжачыя пэйсы ў чорнай барадзе.

— Божа, ратуй! Згаварылiся! Жывога ў магiлу загоняць! — стагнаў Бахмач. Ён падняў галаву ўверх, аж да зыркiх у начной цеменi зораў, паволi перахрысьцiўся. Устаў з камяня, як прывiд у дзёгцi ночы паклыпаў у той бок, дзе яго чакалi. Тамака жывыя, дабразычлiвыя людзi, сябры ягоныя. Там ён патрэбны. Дык трэба йсьцi…

XIV

Пракопаў Янук да гэнай нядзелi нiколi лоб-у-лоб не сутыкнуўся iзь сьмерцяй. Нельга сказаць, каб сьмерць была для яго навiной. У ягоным уяўленьнi сьмерцi былi дваякiя: адны — гэта тых, што адпраўлялi на вясковы могiльнiк лiтоўскiх людзей, а другiя, гэта тыя, аб якiх гаварылi настаўнiкi гiсторыi ў школах. Першыя, вядома, былi побач. Маладому хлапцу здавалася, што яны былi нялюбымi, бо, калi каго хавалi, дык надта-ж многа галасiлi. Адылi хоць на iх наракалi, запярэчвалi iм права да зьяўленьня ў вёску, сьмерцi гэтыя прыходзiлi няпрошаныя. Мусiць, мелi яны ў Лiтоўцах такое самае права, як, прыкладна, жыта, што каласiла нiвы, салаўi, што сьпявалi па гаёх i дубровах ды ўсё чыста iншае, што бытавала навокал.

Тыя сьмерцi, аб якiх гаварылi настаўнiкi ў школах, належалi, мусiць, да зусiм iншае катэгорыi. Iх называлi слаўнымi, гэройскiмi, ды яшчэ й ахвярнымi. Як дзяцюк у касавiцу траву, касiлi яны адважных людзей на палёх баёў. Людзi гэныя былi найчасьцей у росквiце маладосьцi, фiзычных сiлаў i ваеннага спрыту. Днi iхнай гiбелi памiналi пасьля доўгiмi гадамi, некаторым ставiлi помнiкi, прысьвячалi адмысловы час, каб аддаць належную пашану. Значыцца, iхныя сьмерцi не былi дарэмнымi: яны былi патрэбнымi, каб вольна жылi тыя людзi, што прыходзiлi пасьля.

Сьмерць свае маткi юнак ня мог прыдзялiць анi да першае, анi другое групы. Гэта ня толькi таму, што была яна бязьлiтасная й брутальная, што матка сканала з рукi чужога й бессардэчнага забойцы, але перадусiм таму, што яна ў поўнай i жахлiва-гвалтоўнай сваёй велiчы першы раз станула перад пастухом Януком, забрала найбольш любую яму йстоту. Хлапец разгубiўся, спалохаўся. Сьлёзам не было супыну. Цэлы надвячорак i вечар, як п'яны, сноўдаўся ля бацькавай хаты, нiдзе не знаходзячы сабе мейсца й патолi.

Зь мiнулага вырастаў i прамянiўся перад iм дарагi матчын твар; ласкаў-суцяшаў яго, тулiлi да сябе матчыны грудзi. Голас вымаўляў словы спагады, падтрымкi. Ведаў Янук, што голас гэны ня здольны быў да рэзкага слова нават тады, калi капрызамi сваймi гнявiў матку. Матка была для яго ўсiм на сьвеце: апорай у злыбядзе, сябрам у дарозе, крынiцай сьвятла й ласкi, пацехай i радасьцю.

Цi праўда гэта, што яна адыйшла? А мо, гэта толькi благi сон? Не, ня сон гэта. Вунь на покуцi ў хаце пад абразамi — пажаўцелая й страшная — гэта была яна. Гэта не кашмар. Жаль душыў i расьпiраў юнаковы грудзi. Наапошку не было ўжо чым плакаць: перасохлi сьлёзы. Быццам жарства, нешта сухое дзёрла ў горле.

Як нiколi, людна было ў той вечар ля Бахмачовай хаты. Людзi прыходзiлi, цiха заглядалi праз адчыненыя дзьверы ў хату, упоцемках поўнiлi сенцы, як пчолы пасьля працавiтага дня ў вульлi гудзелi на вулiцы. Выглядала, як быццам сабралася тут усенароднае веча.

Цяжка прыдушыла народ польская акупацыйная ўлада. Адылi гвалт гэны, асаблiва апошнiмi часамi, рэдка выяўляўся ў такой зыркай хворме, як сталася гэта сяньня ў скарбовым лесе. Нават тыя, што так цi йнакш шлi ўладзе насустрач, спатуралi ёй, або ў найлепшым выпадку былi пасыўнымi, цяперака пабачылi ейны запраўдны твар у поўнай нагласьцi й брыдоце. Усе былi паднечаныя, некаторыя-ж — да лютасьцi злосныя. Полымя нянавiсьцi разьдзьмухваў той просты факт, што безабаронная ахвяра была цяжарнай. Значыцца, замардаваў лясьнiк не аднаго, а двох чалавек.

Нават найбольш рэлiгiйныя не асьмелiлiся-б упiкнуць Пракопа за тое, што грашыў, калi пайшоў зьбiраць ягады ў нядзелю. Гэта-ж нядзелю й лiчылi ягадным днём. Буднямi на сваiх нiвах цi ў пана працавалi. Разважаючы аб тым, што здарылася, на розныя лады, кожны меў нагоду прыгадаць i вылiць сваё собскае гора, запраўдныя цi ўяўныя крыўды з рукi гэтае чужое ўлады.

Непаседлiвы Янук, сноўдаючыся мiж людзей, спасьцярог за парогам у сенцах Дуню Макатунiшку.

— Янучок, — сказала яна ледзь чутным голасам i запялася. Выцягнула руку, каб яго спынiць цi што, але рука гэная на паўдарозе зноў наважыла апусьцiцца. У цьмяным сьвятле Янук спасьцярог васiльковыя Дунiны вочы. У iх была спагада, няпэўнасьць i яшчэ нешта…

Разгубiўшыся, Янук на момант затрымаўся. Раптам, невядома чаму, стала яму вельмi сорамна. Вось ён такi ўжо вялiкi й заплаканы быў. Як-жа гэта! Нават цяпер, у час цяжкой трагэдыi, не жадаў паказаць перад гэтай дзяўчынай свае слабасьцi. Як заўсёды раней побач яе, хацеў быць устойлiвым i самаапанаваным, а ня плаксай. Ня мог сьмела й проста зiрнуць у бок гэных васiлькоў. Нашто ўжо зжыўся з Дуняй i разумеў яе, колькi гэта розных справаў разважалi-ператрасалi дый шчэ падзiцячаму часта абмяркоўвалi, усяроўна цяпер нiякавата было адкрыць перад ёй сваё сэрца й вылiць адтуль поўнае гора. Прадчуваў, што ня вытрымае, як малое дзiця расплачыцца. Таго найбольш баяўся. Мог-бы так зрабiць адно на грудзёх маткi. Як-бы яго хто раптоўна пекануў у кволае мейсца, борзда рушыў ад Дунi на двор, дый пасьля высьцерагаўся, каб зь ёю не сустрэцца.

На покуцi ў хаце, прыбраная ў чорнае, жоўтая ў сьвятле сьвечкаў, ляжала нябожчыца Бахмачыха. У нагах стаяў малы ростам, стары й лысы аднавясковец Апанас, у руках трымаў пасалтыр i чытаў. Манатонны голас ягоны дрыжэў i сквiрчэў, як тое полымя ў самаробных сьвечках. Вось-вось, здавалася, захрасьне ён нейдзе ў старым, абцягнутым паморшчанай скурай горле й больш не аджыве. Горла-ж прачышчалася, голас мацнеў, ды манатоннай ноткай, як той кволы матыль, вылятаў дзесь зь ягонай глыбiнi, пырхаў над траскучымi й копцячымi полымем сьвечкамi, мiтусiўся па змрочнай хаце й ужо амаль бясьсiльна то асядаў на сьценах, то праз расчыненыя дзьверы намагаўся дастацца навонкi. А знадворку быццам панiбрацiў яму аднастайны гоман людзей.

У хаце было душна. На лавах сядзелi пераважна жанчыны. Некаторыя хлiпалi ў насы. Рэдка калi нахiналася каторая да свае суседкi, штосьцi на вуха шаптала. Пры самай нябожчыцы, панурыўшы галаву, сядзела Кацярына. Яна калi-нiкалi ўсхлiпвала, хусьцiнкай выцiрала вочы й нос. Побач сядзела дачка Надзя. Была гэта рослая, цёмнавалосая й прыгожая сямнаццацiгадовая дзяўчына. Каму як каму, а ёй — крумянай i поўнай жыцьця, ня мейсца было тут, дзе на ўсiх цяжкi адпячатак палажыла сьмерць.

Знадворку ад сьвiрана даляталi глухiя гукi малатка, сякеры й пiлы. Там на козлах, пры сьвятле лiхтара, зьбiвалi дамавiну. Кацярынiн Алесь майстраваў зь Якубавым Васiлём. Ад лiхтара, што стаяў на падпярэчнiку клецi, мужчынскiя ценi, як доўгiя зданi, вандравалi або спынялiся на панадворку. Дамавiна была ўжо амаль гатовая. Прымяралi й зьбiвалi века.

Праз вокны цьмянае сьвятло з хаты прастакутнiкамi змагалася зь цемрай на вулiцы. Яно коўзала на плячох i тварах натоўпу. Людзi падзялiлiся на групы, абмяркоўваючы сяньняшняе здарэньне. Кажная група мела найбольш гаваркога й аўтарытэтнага дзядзьку, погляды якога бралi верх над думкамi iншых. Жарылiся й патухалi ў цеменi вугалькi папяросаў. Дзесь з аселiцаў чуваць было кракатаньне жабаў, зводдаль наблiжаўся гул цягнiка. Нiхто не рупiўся пад дом.

У ваднэй групе найбольш ажыўлена й пераканальна гудзеў бас солтыса Паўлоўскага. Быў гэта рухавы, поўны жыцьця, у трыццатых гадох, мужчына. Як-нi-як, ён тут быў слупом улады. Лiчыў сябе шляхцiцам. Калi хто ў гутарцы зь iншым не хацеў называць яго па iменi — а так бывала часта — дык проста казаў: гэты наш дзiравы шляхцiц. Паўлоўскi мо й паходзiў з тэй зьбяднелай шляхты, што глыбака ў беларускую зямлю ўкаранiлася. Хто там мог тропу дайсьцi. Адылi ўсе ведалi, што якраз такая шляхта была тут найбольш стойкiм i заядлым абаронцам польскае ўлады. Яна вырасла з народам, некалi была яго складовай часткай. Пасьля спалянiзавалася, духова адыйшла да чужнiкоў, але ўсяроўна лiчыла сябе выказьнiкам народнае волi.

Характэрна, што амаль нiхто з гэтай шляхты не карыстаўся дома польскай мовай; бальшыня ня ведала яе ў зуб. Ставiлi знак роўнасьцi памiж пальшчынай i каталiцтвам так, як гэтага вымагала ўлада. Няздольныя, такiм чынам, выявiць польскасьць у мове цi чым iншым, намагалiся быць лепшымi каталiкамi, чым сам папа рымскi, i лепшымi Палякамi, чымся паны й асаднiкi, якiх панавозiла-панасаджвала на гэтую зямлю панская ўлада. У запраўднасьцi-ж былi няўдалымi iмiтатарамi.

Другая, лiкам пераважаючая, праваслаўная часьць Беларусаў была для гэтых iмiтатараў-Палякаў «рускiмi». I сьвяткi, гэткiм чынам, не называлi каталiцкiмi цi праваслаўнымi, але «рускiмi» й «польскiмi». Такое разьмежаваньне Беларусаў, якому спатурала нацыянальная маласьведамасьць, прыяла ў руку польскiм ураднiкам, калi пры пярэпiсу насельнiцтва шляхам хвальшаваньня трэба было давесьцi, што тут бальшыня «палякаў», а крыху «рускiх», маса «тутэйшых», а Беларусаў дык адно на развод цi звод асталося.

Сяньня Паўлоўскi трапiў у тупiк. Адчуваў, амаль ведаў, што поўная праўда была на баку гэтых людзей. З боку Бжончка не магло быць апраўданьня за забойства Бахмачыхi. Палiцыя гаварыла йнакш. Як Пракоп прагнаў iх з хаты, забеглiся да Паўлоўскага. Пераказалi солтысу лясьнiкову вэрсiю. Адно па выглядзе iхным здагадаўся Паўлоўскi, што незадаволеныя былi цэлай гэтай справай. Хацелi-б, вiдаць, як той Пiлат, абмыць рукi, калi-б з абавязку не былi паклiканымi. Нацякнулi солтысу, каб сачыў, што тут будзе рабiцца, i «ў выпадку чаго, ты ведаеш дзе нас знайсьцi». Казалi таксама, каб пасьля паховiнаў прыгадаў Пракопу зьявiцца на пастарунак для высьвятленьня справы.

Ужо хто як хто, а Паўлоўскi ведаў Пракопа зь першай рукi, як роднага брата. Бахмач, бывала, каб каму калi вока запарошыў, а ня тое, што на нейкага ўзброенага галаруч кiнуўся. Вось чаму солтыс быў пэўны, што тутака хiба была на лясьнiковым баку. Калi-ж людзi абурылiся нялюдзкiм Бжончыкавым учынкам, дык мелi добрыя падставы на гэта. Ды Паўлоўскага тое зусiм ня грэла. Наадварот хто-ж, калi ня ён, мусiў у сабакi вачэй пазычаць, крывiць душой, падтрымлiваць хвальшывую ўрадаваю вэрсыю? Як-жа йнакш?

Ты-ж адно паспрабуй, публiчна прызнай гэтым людзям слушнасьць, дык толькi глядзi, што будзе! Ведаў солтыс вяскоўцаў, як сваю пецярню. Не сябры яны яму. Цi адзiн укусiў-бы яго, каб зубам волю. Ого! Тут, брат, пальца катораму ў рот нi ткай, бо цэлага ня выймеш! Ты закiнь за каторага слова, прызнай слушнасьць, дык спачатку панiбратамi стануць, а пасьля — чаго добрага — нараўне цябе iз сабой паставяць. А якi-ж ён iм роўня? Ён-жа начальнiк iхны. Таму мусiць воддаль трымацца й вэрсыю Бжончка падтрымлiваць. Паўлоўскi-ж ня з тых, што ўчора нарадзiўся, ён ведаў чыю руку грэць.

Мужчыны слухалi солтысавай гутаркi неахвоча й, мусiць, толькi для прылiку не пярэчылi. Калi адгукалiся, дык няшчыра й асьцярожна. Нядоля навучыла iх цанiць-узважваць кожнае слова, каб лiшняга ня ляпнуць. Халадзечу з боку аднавяскоўцаў Паўлоўскi адчуў вельмi выразна. Калi пераказваў, што яму казала палiцыя, заступаўся за Бжонка, або ганiў Бахмача, некаторыя маўклiва кiвалi галавой, у найлепшым-жа выпадку адно патаквалi. Солтыс спасьцярог, што дзе-б ён нi павярнуўся, зацiхалi галасы, людзi насьцярожвалiся, адыходзiлi на бакi. Не хацелi адчыняць перад iм сваiх сэрцаў, ня лiчылi яго сем'янiнам.

Солтыс падыйшоў да Лявона Шпунта. Прабаваў пацягнуць дзяцюка за язык. Той збываў яго паўсловам, а нават маўчаньнем. Хто-як-хто, а Лявон-жа заўдзячваў Паўлоўскаму сваю працу «драгомiшча». I гэты гаварыць, адкрыцца не хацеў. Наапошку Паўлоўскi адчуў сябе зусiм чужым у гэтай грамадзе.

Каб гэта хто з гэтых мужыкоў ды кiнуў яму, як Паляку, абвiнавачаньне ў вочы, узяў яго за чуб! От схапiўся-б тады iзь iм уджкi. Што-б там нi было, але душэўную злыбяду прагнаў-бы. Дык-жа не. Проста, мусiць, залiчылi яго, пана солтыса, у лiк вiнаватых дый кропку над тым паставiлi. Нават толкам паслухаць яго ня хочуць. Проста абмiнаюць. Гэта ўжо празь меру! — «Я-ж вам за гэта пакажу, пазнаiця вы!» — у думках пагражаў Паўлоўскi.

Пракоп, як той прывiд, шмыгнуў ля плоту, некаторымi нават незаўважаны, дый пайшоў на двор да Алеся.

— Наказаў? — спытаў швагра, адклаўшы малаток.

— Наказаў, толька…

— Толька што?

— Нi прыедзiць.

— Нi прыедзiць? Як-та так?

— Два пуды жыта захацеў.

— Аж два пуды?

— Так…

Ценi ад лiхтара замерлi на панадворку.

— Каб яму сваё бокам вылiзла, як ягонай прагавiтай кiшцэ мала! — плюнуў злосна Алесь. Пракоп стаяў моўчкi, трымаючы на дамавiне вочы.

— Сказаў-бы-ж ты, што аддасi, як сажнеш ды змалоцiш.

— Казаў.

— А ён?

— Хоча, каб адразу. Прасiўся я, казаў, што нi магу, дык ён каб табе на макулiнку пасобiў. Гаварыць, кажа, ня буду.

— Ну, гэта-ж ня поп, каб яго зiмля нi насiла!

Алесява правая рука да болю цiснула тапарышча. Страшна ў млявым асьвятленьнi лiхтара выглядаў гэты здаровы чарнявы мужчына. У галаве ўжо мяркаваў, цi мог-бы дзе пазычыць, каб швагру выручыць. У самога зубы на палiцы, добра што бульба ды капуста шчэ не зьвялiся. А ў каго-ж пазычыш? Тыя, што далi-б, дык ня маюць, а тыя, што маюць, дык не пасобяць. Злосьць на сьвятара адсунула ў бок усе iншыя думкi. Каб дубовiцкая чорная барада пад рукой была, дык, здаецца, бяз одуму рашчапiў-бы войстрай сякерай галаву.

— Дык як-жа гэта будзiць? — прашыпеў Алесь.

Замiж адказу Пракоп сеў на шырокую калоду, што раней прыцягнулi з дрывотнi, далонямi падпёр твар.

— Можа, якога другога папа папрасiць? — сказаў Васiль.

— Пазнавата. Дзе ты гэта каго… Заўтра-ж пахаваць трэба. Лiха яго матары, — цьвёрда наважыўся й глянуў на Пракопа Алесь, — Нi прыедзiць, дык i нi нада. Бiзь яго абойдзiцца!

— Бiз папа? — падняў галаву Бахмач.

— Бiз папа. Памолiмся й вечную памяць сьпяём самi. Панас зацягнiць, а мы падхопiм. Ня можа быць, каб Бог нас нi паслухаў.

Пракоп адказаў не адразу. Ён мяркаваў, цi гэта грэх будзе цi не, калi жонку безь сьвятара пахаваць.

— А можа, ты праўду кажыш?

— Пэўня-ж, праўду. Нiхай яму грэх будзiць, а нi нам. От як…

На двор выйшла Кацярына. Вестка, прынесеная Пракопам, маланкай перадалася прысутным ля Бахмачовай хаты. Як лес, ускалыханы ветрам перад навальнiцай, гэтак ажывiлiся цяпер лiтоўскiя сяляне. У хаце стары Панас кiнуў чытаць псалтыр, колькi разоў перахрысьцiўся на абразы й сеў на лаву, а пасьля выйшаў на двор зачарпнуць сьвежага паветра. У галаве ягонай памясьцiцца не магло, каб сьвятар зрабiць паховiны нябожчыцы адмовiўся.

Тлеючая ў сялянскiх сэрцах нянавiсьць да Палякоў скiравалася цяпер у iншы бок. Поўную волю свайму языку даў солтыс Паўлоўскi. Усе, як-бы забыўшыся, што было колькi хвiлiн таму назад, патаквалi яму, памагалi словамi, лаянкай. Шматлiкiя пайшлi ў панадворак, абступiлi Пракопа й мужчын ля дамавiны ды распытвалiся пра дробязi. Вылез цяпер на паверхню Лявон Шпунт. «Драгомiшч» i солтыс раптам знайшлi супольную мову, кожны iз сваёй мэтай. Шпунту, як на замову, зьявiлася добрая нагода ня толькi ўдарыць па сваiх архiворагах сьвятарох, але й распалiць народны гнеў, накiраваць яго, можа, нават у пажаданае рэчышча. Паўлоўскаму-ж таксама цяпер была магчымасьць рэабiлiтаваць свой гонар, накiраваць увагу людзей у iншы бок ад Палякоў, нацкаваць на Абухава.

— Пайдзем, наб'ём папа! — кiнуў Лявон Шпунт.

— Пайдзем! Давайце ўсе, дадзём гаду!

— Папа наб'ём!

Мiкола, што прыслухоўваўся, кульгiкаючы, пабег у панадворак.

— Тата, людзi папа iдуць бiць! — кiнуў, бегма.

— Якога папа? Што яны, падурэлi? — схамянуўся Бахмач.

— Абухава, каго-ж…

Пракоп ускочыў i разам зь iншымi пасьпяшыў на вулiцу. Запраўды, натоўп рушыў зь мейсца. Бахмач голасна зьвярнуўся да ўсiх:

— Гэта куды вы?

— Iдзём папа адлупцуем, так яго маць!

— Два пуды жыта яму бокам вылiзуць!

— Стойце, людзi добрыя! — прасiў Пракоп. — Чаго вы ўсхадзiлiся? Няможна-ж так. Калi гэта вы за мяне, дык астаўце, Бог зь iм…

— Чорт iзь iм, а ня Бог! А мы яго правучым! Iдзём, дзяцюкi, дадзём чорнай барадзе!

Алесь бачыў, што цяжка людзей стрымаць, дык пасьпяшыў на помач швагру:

— Людзi добрыя, на прамiлы Бог, цi то вы падзiчэлi? Што вы з таго папа выб'еце? Цi вы яго зьвяжыце й прывядзiцё? Гэта-ж нашто разбой па начы? Астаўце, нам такая помач ня трэба!

Тыя, што йшлi, завагалiся, спынiлiся. Пачалi мiж сабой спрэчку. Лявонава падбухторваньне страцiла першы ймпэт. Асядаў злосны ўздым. Вiдаць было, што пагавораць, палаюць уволю Абухава, дый толькi таго.

Ужо было за поўнач, калi разыходзiлiся па хатах.

XV

На вялiкiм лiтоўскiм могiльнiку, мiж бярозаў, асiнаў, бэзу й меншага кустаўя, горда й велiчна, быццам манарх i каралева ў зграмаджэньнi сваiх вернападданых, узвышалiся дзьве вялiкiя сосны. Большая зь iх — у камлi тоўстая, як пяцём мужчынам ледзь абняць — нахiлiлася сваiм чубам да меншай, простай i ў шапцы зусiм сымэтрычнай, якраз так, як гэта робяць вясковыя цёткi, калi адна другой на вуха вялiкi сакрэт манiцца пераказаць. Тысячамi вялiкiх каранёў i мiльёнамi маленькiх карэнчыкаў, заглушаючы суседнiя дрэвы, прагна смакталi гэныя дрэвы пажыву з могiлак, так добра ўзбуйнеўшых на попелах мiнулых лiтоўскiх пакаленьняў. Ды ня толькi лiтоўскiх хавалi тут на вечны супачын: былi тут i дзялкi малых падсуседзяў з ваколiцы.

Гаварылi цi раз, гледзячы на гэныя сосны-прыгажунi, людзi:

— Глянь, якiя пекныя! Дзiва што! Столька народу там ляжыць. Як iм гэттака нi расьцi…

Здаралася й так, што казаў адзiн другому жартам:

— Цi ты калi думаў, што гэта, можа, нашы дзяды цi бабулi шышкамi парабiлiся?

— Як гэта?

— Ну от, скажам, гэна вялiкая сасна на могiльнiку карэньнямi залезла ў дамавiны, на попеле нашых людзей жывець, дык шышкi павырасталi. Як ты думаеш?

— А ты знаiш, што iкраз так быць можыць…

I тады рагочуць жартаўнiкi.

Многа людзей ляжала на лiтоўскiм могiльнiку. Самому Богу ведаць колькi зь iх нармальнага, сьпелага веку дажыло, а колькi перадчасна чужнiкамi-прыблудамi ў непасiльным ярме замораных — на той сьвет адыйшло.

Найбольш векам заавансаваныя вясковыя старажылы не маглi прыгадаць маладосьць гэтых соснаў. Давалi iм сотнi гадоў. Узбуйнелi дзьве прыгажунi на попелах сваiх, i пераклiкалiся-пераглядалiся яны празь лiтоўскую далiну-начоўкi зь гiгантам Архiпам у Гараватцы, што вырас на попелах прыблудаў. Амаль заўсёднымi лучнiкамi мiж гэтымi дрэвамi былi самыя гордыя й высакалётныя птушкi, — тыя, што рэдка зьнiжалiся да лёту вераб'я цi iншае крылатае дробязi. Сядуць яны на шырокую разложыстую карону магутнага Архiпа, агледзяць наваколiцу, прыслухаюцца да гамонкi лiсьцяў, гадаюць, што сьнiцца сьведку даўно мiнулых стагодзьдзяў. Калi Архiпавы думкi спазнаюць, шыбуюць iз рэдкiмi ўзмахамi крыльляў на могiльнiк, аздобяць гольле вялiкiх соснаў, каб iхнай таямнiчай гамонкi паслухаць, ад Архiпа навiны перадаць.

Калi ўзыйдзеш на чыгуначны адхон ды зiрнеш на тыя сосны, дык здаецца табе, што яны, як дзьве гарэзьлiвыя цёткi, стулiўшы ў сакрэце галовы, пакеплiваюць са старога дуба на сугры Гараваткi. Людзi, часамi ў гурт сабраўшыся, падносяць iм новую пажыву то зь Лiтоўцаў, то ад падсуседзяў. А Архiпу ўжо цi ня два дзясяткi гадоў мiнула, як нiчога не прыбыло.

Хто-ж спазнае-разгадае, аб чым шумяць-гамоняць дзьве вялiкiя сосны на лiтоўскiм могiльнiку? Мо прыгадваюць iмглу часоў мiнулых, сьняць пра лепшую народную будучыню? А мо й запраўды ўсе тыя людзi, каторыя адыйшлi, увасобiлiся цяпер у гэтыя дзьве пышныя, у вярхох калматыя прыгажунi, каб хаця пасьля сьмерцi напiцца сонца й мокрадзi, нацешыцца вобразам любай роднай зямелькi, бо за час гаротнага жыцьця ня было калi? А мо адно, каб нема вартаваць, тужыць па страчаным i нязьдзейсьненым, ды прыглядацца, што на патоптанай i зганьбаванай радзiме вырабляе «цывiлiзаваны» дзiкун-прыблуда?

I ня бачылi сосны з могiльнiку за свой век анiразу таго, што аглядалi перад полуднем у гэны панядзелак. З усiх хатаў у лiтоўскай далiне, а найбольш з тэй, што блiзка з краю вёскi сюды пад гацкi гасьцiнец стаяла, пачаў плысьцi народ. Як вясной сьцякае ў далiны сьнегавая вада, гэтак цяпер людзi, групамi й паадзiночку, рухалiся на могiльнiк. Сабраны ля Бахмачовай хаты гурт паволi сунуўся вулiцай, павярнуў на хутарную дарогу Якубава Васiля й паволi наблiжаўся да могiльнiку. Перад аднаконнай каляскай чалавек iшоў iзь вялiкiм драўляным крыжам, а на возе стаяла даўгая сасновая дамавiна.

Яшчэ зраньня ў верхнiм куце могiльнiку чатыры пары працавiтых рук на зьмену рыдлёўкамi выкапалi глыбокi дол. Сонца, прабiўшыся праз густое гольле дрэваў, пасьпела ўжо высушыць i зрабiць сыпкiмi дзьве горбы жоўтага пяску на яе ўзбочынах. Сонечныя праменьнi намагалiся нават ускосна зазiрнуць у дол. Птушкi, што гойдалiся на галiнах i займалiся сваймi шчабятлiвымi справамi ў шапках дрэваў, пабачыўшы цяперака, як расьце ўдоле надзiва малагаманлiвая людзкая грамада, шмыгнулi ў суседнiя лясы, або на стрэхi й клёны ў вёску. Пабудзённаму апранутая, босая, зь непакрытымi галовамi, хрысьцячыся на крыжы, асьцярожна ступаючы мiж густых, дзе-нi-дзе пазарастаўшых i зраўнаных зь зямлёю насыпаў могiлак, людзкая рака гусьцела й шчыльнай сьцяной тоўпiлiся ля сьвежае ямы.

Падцягнулася да варотаў могiлак ужо тая асноўная працэсiя. Затрымалi каня. Дамавiна лёкка й павольна гушкалася на мужчынскiх плячох, зблiжалася да новае ямы. Чалавек iз крыжам паволi ступаў наперадзе. Сьцяна людзей адчынiлася, каб даць мейсца, дамавiна гладкiм дном зраўнала гарбок пяску побач ямы, каб апошнi раз затрымацца на сонечнай паверхнi зямлi. Ёй да канца падарожжа засталося ня больш за тры метры адлегласьцi.

Зьнялi века труны, паклалi побач. Сонечныя праменьнi песьцяць цяплом чорнае адзеньне, пажаўцелыя рукi й твар нябожчыцы. Над тварам нахiляюцца родныя — дзеткi й старыя — блiзкiя й далейшыя, са стомленых грудзей вырываецца, перш прыдушаны, пасьля неўтаймаваны голасны плач i прамаўленьне. А супыненая рака народу, то пераступаючы з нагi на нагу, то выцягваючы шыi, каб лепш бачыць, найбольш вымоўная сваёй маўклiнёй. Апошнi раз малаток скончыў забiваць века дамавiны. На зручна падкладзеных вяроўках паволi апусьцiлася яна ўнiз, i на века паляцелi першыя жменi сыпкага жоўтага пяску.

Калi малы, лысы, старасьцю паморшчаны чалавек урачыстым i ўзьнёслым тонам голасна зацягнуў: «Упакой, Госпадзi, на векi вечныя душу рабы тваей Алены», тады iз сотняў грудзей паплыло роўнай мэлёдыяй i ўзбуйнела:

I не было мiж гэтага натоўпу анi прадстаўнiка цывiльнае ўлады, каб на вечны супачын правесьцi ахвяру свайго грэшнага бяспраўя, анi царкоўнае, што кагадзе прамяняць манiлася свае духоўныя абавязкi на два пуды жыта. I людзi гэтыя, голавалосыя, басаногiя, у палатканых саматканых сукенках i сьвiтках, у сваёй сьцiплай прастаце былi ў гэны час, як рэдка калi, блiзка Бога. Няшчасным у няшчасьцi спагадлiвыя, адклалi яны на сяньня прылады працы, пасьпяшылi сюды, каб выявiць усяму сьвету, што яны — адна душа, адзiн маральна й духова здаровы арганiзм, аб якi вось ужо стагодзьдзямi плешчуцца й разьбiваюцца, каб разкласьцi й зьнявечыць, чужыя варожыя хвалi.

Доўга жыць будзе тое сонечнае панядзелкавае раньне ў памяцi Лiтоўцаў. Можа, у сваёй глуха-нямой дрымоце прыгадаюць калi аб гэтым дзьве пышныя сосны-каралевы, мо, жмурачыся з Гараватчынай адлегласьцi, памяне калi гэнае людзкое мора сiвастагоднi асiлак Архiп. А старэйшыя лiтоўскiя жыхары, пазiраючы на тыя сосны на могiльнiку, будуць казаць сваiм дзеткам:

— Вiдзiця вунь гэныя вялiкiя сосны на могiльнiку?

— Ага. Ну дык што?

— Дзiва, што яны такiя пекныя вырасьлi. У iхных-жа драўляных жылах i наша бярэменная гаротнiца Алена недзiка ўвасобiлася.

— Якая гэта Алена?

— Ды тая, што яе чужы азьвярэлы лясьнiк за ягады маладую й цяжарную зараньня на другi сьветы адправiў… Памiлуй яе, Госпадзi…