Журба мая светлая

«Я зараз гэтак расстроена, я проста не магу. Хто так мог выдумаць! Я нават не знаю, што табе пісаць.

Так, я была з Іванам Пятровічам адзін вечар. Але ты ды і ніхто іншы нічога не знае, што я яму гаварыла. Калі б знаў і той, хто табе гэта напісаў, вы абодва нічога не гаварылі б.

Як ты толькі мог так мне напісаць? А потым яшчэ хочаш, каб я прыехала ў Менск...»

Калі я дачытаў пісьмо, у мяне пахаладзела сэрца. Што я натварыў? Чаму я, не праверыўшы нічога, не падумаўшы, усхадзіўся, як дурань, і настрачыў Бог ведае чаго?

Напісаў ёй доўгае, пакаянна-пяшчотнае пісьмо.

* * *

Нічога не пішу і не тое чытаю. Неяк на ўсё кідаюся і нічога не паспяваю зрабіць. На душы - прыкра.

Што ж мне рабіць? Не, ныццём тут нічога не паможаш. Трэба брацца за сябе сур'ёзна. Хопіць бяздумна транжырыць свой вольны час! З заўтрашняга дня ўстанаўліваю сабе жорсткі рэжым дня - займацца толькі карысным, толькі неабходным!

* * *

Як усё-такі мяне Ваня падвёў. Учора ён зноў прыслаў пісьмо і піша ўжо зусім іншае:

«Разумееш, еду я недзе а чацвёртай гадзіне раніцы, а яны стаяць каля дома і за рукі трымаюцца. Ну, дык, відаць, не проста так яна стаяла з Іванам Пятровічам да гэтай пары. Я не хачу сцвярджаць, што яна кахае яго і цалуецца з ім, але мяркую, што гэта так...»

Вось табе і на! Ужо «мяркую...». А тады, не задумваючыся, напісаў: «бачыў на ўласныя вочы...»

Што ж, гэта для мяне горкая навука.

* * *

Непадалёку ад нашага інтэрната - неблагое возера, і многія са студэнтаў прызвычаіліся на пляжы рыхтавацца да заняткаў і загараць.

Прыйшлі сюды і мы з Кандратам. На беразе ўжо было поўна людзей. Толькі на тым, другім беразе адзінока чырванела палатка і некалькі дзяўчат, хлопцаў загарала побач на траве.

- Вось бы і нам з Надзяй гэтак!.. - летуценна сказаў я, кіўнуўшы галавой на палатку. - І больш нічога не трэба, каб толькі кожную раніцу ўставаць разам з сонцам, бегчы да возера па роснай траве і радавацца жыццю.

- Рамантыка, - хмыкнуў Кандрат. - Нічога, з гадамі гэта выветрыцца.

Спрачацца не хацелася - усё роўна Бугаёва не пераканаеш.

Знайшлі вольнае месца, моўчкі распрануліся, унурыліся ў кніжкі.

Непадалёку завуркатаў матор. Я ўзняў галаву. У цяньку прыбярэжных кустоў спыніўся блакітны бліскучы «Масквіч». Адчыніліся дзверцы, і з-за руля шустра выскачыў высокі хударлявы мужчына, кінуўся да другіх дзверак, памог вылезці тоўстай, раскормленай кабеціне. Пакуль яна размінала замлелыя ў машыне ногі, жмурылася, прывыкаючы да сонца, мужчына хуценька дастаў з багажніка раскладанку, паставіў яе ў цяньку, заслаў пакрывалам. Кабеціна з грэблівай мінай ляніва павалюхала да кустоў, скінула халат і распласталася на раскладанцы.

Некалькі хвілін мужчына патаптаўся каля жонкі, як бы не ведаючы, чым яшчэ ўслужыць, а потым распрануўся таксама і сеў на траву побач. Сядзеў неяк нясмела, напружана, гатовы, здаецца, усхапіцца па першаму слову жонкі. І было яму, мусіць, вельмі сумна і адзінока.

Кандрат глядзеў на ўсё гэта засяроджана, паціху сапучы. Нарэшце выдыхнуў:

- Жывуць жа людзі...

* * *

З Людай Барташэвіч сядзелі ў «Ленінцы» і «грызлі» дыялектычны матэрыялізм. Да нашага стала падышла светлавалосая, сімпатычная дзяўчына. Люда перакінулася з ёю некалькімі словамі - і зноў з галавой у кніжкі.

- Хто гэта быў? - запытаў я пасля, калі мы выйшлі з Людай на перакур.

- Мая аднакласніца. У народнагаспадарчым. Цікавая дзяўчына. Шкада, збілася трохі з дарогі. Увесь час да адурэння марыла пра медыцынскі, а пасля першай няўдачы адразу адчаялася. І пайшла абы-куды. Цяпер каецца...

- Не знаю, як гэта ісці абы-куды. Мне шкада такіх людзей...

Загаварылі пра тое, як важна выбраць у жыцці адзіна правільную - па душы і па сіле - дарогу, як трэба з самага юнацтва мець ясную і цвёрдую мэту. Люда нават сказала: чалавек без мэты, што карабель без руля ў адкрытым моры. І працытавала Мантэня: «Той, хто не паставіў сабе ў жыцці выразнай мэты, не можа намеціць сабе і пэўных дзеянняў».

Маладзец, Люда! І хоць многія з нашых хлопцаў іранічна называюць яе «ідэяй у спадніцы», я нават трохі зайздрошчу ёй. У Люды - багаты духоўны свет. Ясная мэта. Моцная сіла волі. Кожны дзень яна ў бібліятэцы. Шмат чытае, многім цікавіцца.

* * *

Заўтра пачынаюцца экзамены.

Хвалююся. Але адчуваю сябе больш упэўнена, чым у зімовую сесію. Тады, перад першым экзаменам, я доўга блукаў вечарам па заснежаных вуліцах, каб падыхаць марозным паветрам, супакоіцца. Раніцаю ўвесь ажно калаціўся. Калі ішоў на экзамен - зуб на зуб не трапляў...

Цяпер сесія ўжо так не палохае. Ёсць нейкі вопыт, дый падрыхтаваўся я, здаецца, лепш.

І ўсё роўна, як сябе ні супакойваю, - хвалююся.

ЧЭРВЕНЬ

Пасля заняткаў я забег у інтэрнат - праверыць пошту. На маё здзіўленне, прыйшло пісьмо ад Надзі.

З трывожным заміраннем сэрца (што ж яна напісала) я распячатаў канверт, дастаў маленечкі, у некалькі радкоў, ліст. «Дзякую за шчырасць... Я не крыўдую... За гэтыя дні многае перадумала...» Так, зараз пачнецца. «Пісаць ні аб чым не буду...» Вось яно... «...таму што хутка, відаць, прыеду ў Менск...» Што такое? Не можа быць! Не, усё правільна: «...хутка прыеду ў Менск. Калі буду ехаць, дам тэлеграму. Як будзе час - прыйдзі сустрэць».

«Дам тэлеграму»! «Прыйдзі сустрэць»!

Не помнячы сябе ад радасці, я ўляцеў у свой пакой і, размахваючы пісьмом, загарлапаніў нешта дзікае, бязладнае, потым схапіў у абярэмкі Алеся (ён якраз падвярнуўся мне пад рукі) і закружыў з ім па пакоі.

- Што? Напісала - кахае? - зарагатаў Алесь. - Ну, ладна, пусці.

Я выскачыў у калідор. Хацелася танцаваць, спяваць, некуды імчацца.

Не пакрыўдзілася, даравала і нават прыедзе ў Менск! Значыць, кахае таксама... Як хочацца ў гэта верыць! Як радасна, як сонечна мне ад адной гэтай думкі!

* * *

Ездзілі (пасля экзамену) з Валодзем Баравым у Вязынку.

Сорамна прызнацца, але я, колькі ўжо жывучы ў Менску, да гэтага часу ўсё ніяк не мог выбрацца на радзіму Янкі Купалы. А ўчора нарэшце пабыў на гэтай святой і блізкай для кожнага беларуса зямлі.

Ішлі палявою дарогай і думалі, што вось тут некалі зрабіў свае першыя крокі маленькі Янка. Праўда, машыннай дарогі тады, вядома, не было. Была проста палявая сцежка. Але гэтак жа цвілі лубін, бульба, красавала жыта. І гэтак жа свяціла сонца, плылі аблачыны. У маленькага Янкі тады было яшчэ ўсё наперадзе. Яшчэ пошум родных бароў, звон крыніц і спеў птушак не пераплаўляліся ў чыстыя радкі, а толькі трывожылі, хвалявалі сэрца...

Гэткае ж хваляванне адчулі і мы, ідучы вязынскімі сцежкамі.

Адышоўшыся кіламетры са два, мы апынуліся на ўскрайку вялікага поля, на самай сярэдзіне якога роўным ланцужком стаялі маладыя дубы. А далей - сінелі лясы. Справа блакітным азярком цвіў лубін. У бярэзніку злева перагукваліся мужчынскія галасы - мабыць, пастухі. І было ў гэтым краявідзе, ва ўсім, што бачылі нашы вочы, столькі роднага, дарагога, беларускага, што мы з Валодзем не згаворваючыся спыніліся і прыціхлі. А тут яшчэ аднекуль здалёк, як спецыяльна, данеслася ціхае, журботнае:

Люблю наш край, старонку гэту,

Дзе я радзілася, расла...

І аж заказытала нешта ў грудзях, зашчымела ў горле...

* * *

Слухаю па радыё Сен-Санса. Празрыстая, трапяткая музыка. Заплюшчваю вочы - і паўстае перада мною нешта ранішняе, чыстае, першароднае. Світанне... наплывы туману... крыштальная яснасць возера...

Слухаю і адчуваю, як тонка і чуйна настроена ў гэтыя хвіліны душа. Як пачашчана, як усхвалявана б'ецца сэрца. І сам я зусім іншы, чым колькі хвілін назад, - мякчэйшы, дабрэйшы.

* * *

Нішто яшчэ не вучыў з такой прагаю і такой ахвотаю, як дыялектычны матэрыялізм. Цікавейшая навука! Як адкрывае яна чалавеку вочы на свет, вучыць яго ўмела арыентавацца сярод тысяч падзей, правільна ацэньваць факты, з'явы, рэчы, робіць яго больш моцным, упэўненым, стойкім.

Шкада толькі, што прадмет гэты (зрэшты, як і многія іншыя) мы прайшлі вельмі павярхоўна. Лекцыі выкладчык чытаў нецікава, амаль не адрываючыся ад канспектаў, а семінарскія заняткі вяла нейкая жанчына (ужо нават не помню яе прозвішча), для якой галоўным клопатам было прымусіць нас, асабліва не разважаючы, зубрыць тое, што напісана ў падручніку. І чым бліжэй да тэксту - тым лепш.

І толькі цяпер, рыхтуючыся да экзамену, я зразумеў, як шмат страчана. Таму і вымушаны сядзець у «Ленінцы» па дванаццаць гадзін у суткі.

Але і гэтага мала, бо вучыць прыходзіцца па трох падручніках адразу. Стабільнага, талковага падручніка няма. Адзін - вельмі ж ужо спрошчаны, Бог ведае, на каго разлічаны, другі - занадта акадэмічны, а ў трэцім наогул пра многае не гаворыцца. От і гойсаеш з кнігі ў кнігу, выбіраеш з кожнае самае каштоўнае.

Праца хай сабе і карпатлівая, але ж як радасна ўсведамляць, што з кожнай прачытанай старонкай ты адкрываеш усё новыя і новыя таямніцы.

Уражанне такое, нібыта я пабываў у космасе і, вярнуўшыся назад, ужо зусім іншымі вачыма пачынаю бачыць і саму зямлю, і кожную травінку на ёй, і ўвесь навакольны свет. І ўсё тое, што здавалася раней такім хаатычным, разрозненым, набыло раптам стройную сістэму з моцнымі, глыбокімі ўзаемасувязямі і заканамернасцямі.

Аднак хопіць філасофстваваць. Трэба чытаць...

* * *

Уначы нешта не спалася, і я доўга ляжаў з адкрытымі вачыма, глядзеў праз акно на высокае, цёмнае неба, на яркія міргатлівыя зоры і думаў. Думаў пра бязмежнасць і таямнічасць свету, пра магчымасці і граніцы чалавечага пазнання.

Так, мы многае, вельмі многае пазналі. Мы ведаем гісторыю паходжання жыцця на Зямлі, ведаем, што ўсё існуючае вакол нас складаецца з матэрыі, ведаем законы, па якіх развіваюцца прырода і грамадства.

Але яшчэ больш мы не ведаем. Яшчэ больш пакуль неадкрытага, неразгаданага. Узяць хоць бы гэтыя ж зоры. Колькі іх можна бачыць голым вокам? Максімум некалькі тысяч. А іх жа - толькі ў межах сонечнай Галактыкі - мірыяды. Акрамя таго, ёсць яшчэ шмат іншых галактык, дзе таксама незлічоная колькасць зор. І ўсё гэта - планеты, планеты, планеты... Няўжо сярод іх няма ніводнай, дзе б існавала жыццё разумных істот? Няўжо наша цывілізацыя - адзіная ў гэтых неабсяжных, бязмежных прасторах космасу?

Таямніцы, таямніцы...

Ці зможа калі чалавек разгадаць іх да канца? Ці магчыма гэта наогул?

* * *

Што такое наша Зямля? Даўным-даўно, яшчэ з часоў Каперніка, вядома, што гэта - звычайны, трохі выцягнуты ў полюсах шар, які круціцца па арбіце вакол Сонца, і што шар гэты - не болей як маленькая пясчынка сярод іншых гіганцкіх планет.

А што такое мы, людзі, на гэтай пясчынцы? Што такое чалавечае жыццё ў параўнанні з вечнасцю Сусвету? Кароткае, як успышка маланкі, імгненне...

Калі думаеш аб гэтым, якімі дробнымі і нікчэмнымі становяцца адразу ўсе нашы штодзённыя перажыванні і непрыемнасці, усе нашы крыўды, сваркі, згрызоты.

Мы прыходзім у гэты свет, каб радавацца цудоўнаму і самім ствараць цудоўнае, быць шчаслівымі і клапаціцца пра шчасце іншых. Вось адзіна высокае і несумненнае прызначэнне homo sapiens - чалавека разумнага.

Чаму ж мы так часта і так лёгка забываем пра гэта? Нашто псуём адзін аднаму нервы, атручваем жыццё рознай грубасцю, несправядлівасцю, подласцю? Няўжо нельга абысціся без гэтага? Няўжо нельга жыць чыста, высока, светла?

* * *

Цэлы дзень у галаву лезуць неадчэпныя, нейкія дзіўна-неверагодныя думкі. Што такое я? Чаму я - гэта я? Чаму мой розум, мая душа аказаліся менавіта ў гэтым целе, а не ў якім-небудзь іншым, скажам, у Кандратавым або Алесевым? Чаму я нарадзіўся мужчынам, а не жанчынай? Чаму нарадзіўся ў 1944 годзе, а не ў якім-небудзь 1044 ці нават 44 годзе да новай эры? І наогул, чаму я паявіўся на свет менавіта ў гэтых бацькоў, у гэтай маленькай палескай вёсцы, у гэтым раёне зямнога шара?

Выпадковасць гэта ці нейкая заканамернасць? Калі заканамернасць, то ад каго і ад чаго яна залежыць?

Калі выпадковасць, то няўжо я мог не з'явіцца на свет зусім?

І няўжо калі-небудзь прыйдзе такі час, што перастане біцца маё сэрца, што на зямлі, як і цяпер, будуць цвісці сады, спяваць птушкі, будуць смяяцца людзі, прызнавацца адно аднаму ў каханні, а мяне ўжо не будзе? Не будзе ніколі-ніколі...

О, д'ябал! Што са мной сёння - не разумею. Ніколі яшчэ не глядзеў я на сябе такімі дзіўнымі, цвяроза-староннімі вачыма.

* * *

Міхась перазняў здымак, які прыслала Валя, павялічыў яго і павесіў над сваім ложкам. Верасу гэта не спадабалася.

- Здымі, Міша, - сказаў ён, - і не займайся больш дзяцінствам.

Той шчыра здзівіўся:

- Чаму гэта дзяцінства?

- А таму. Калі ты паважаеш сваю дзяўчыну, то няма чаго чапляць яе фатаграфію на кожным слупе.

Міхась адразу ўспыхнуў, і я думаў, што ён, як заўсёды, кінецца з запалам даказваць сваё, але ён надзіва стрымана, праўда, з прыкметнаю крыўдаю ў голасе адказаў:

- Па-першае, я павесіў фатаграфію не на слупе, а ў сваім пакоі над сваім ложкам. А па-другое, што табе да таго? Не хочаш - не глядзі.

- Каханне, Міхась, рэч інтымная. І неабавязкова яго выстаўляць напаказ.

Заранок чамусьці не стаў больш спрачацца і, адвярнуўшыся ад Міколы, хмура ўткнуўся ў нейкую кніжку.

Тады не выцерпеў і запярэчыў Верасу я:

- Не бачу нічога кепскага. Натуральная чалавечая патрэба падзяліцца сваёй радасцю, жаданне ўзвысіць сваю каханую, калі хочаш апаэтызаваць яе. Няўжо ж лепш, калі чалавек наогул замкнецца ў сабе, будзе таіць і пачуцці і думкі?

- Таіць не таіць, а і хваліцца няма чаго, - стаяў на сваім Верас. - Цярпець не магу людзей, якія, ледзь пацалаваўшы дзяўчыну, пачынаюць кожнаму расказваць аб гэтым узахлёб.

- Мікола, ты, як звычайна, кідаешся ў крайнасці. Ніхто ж не збіраецца абараняць розных пашлякоў і цынікаў. Вядомая рэч, яны могуць спаганіць самае святое. Але ж не забараняць з-за гэтага людзям наогул гаварыць пра каханне? Іншая справа - што гаварыць і як гаварыць. Тут я з табою згодны.

- Сапраўдны мужчына пры любых акалічнасцях не будзе нічога расказваць.

- Значыць, па-твойму, Петрарка, які адкрыта ў вершах гаварыў пра сваю каханую, пра свае пачуцці да яе, не сапраўдны мужчына? Значыць, Леанарда да Вінчы, які намаляваў партрэт Моны Лізы, зняважыў яе, зняславіў? У такім выпадку...

- Ха-ха-ха! - засмяяўся нечакана Верас, не даўшы мне дагаварыць.

Я паглядзеў на яго са здзіўленнем:

- Чаго ты ржэш? Што тут смешнага?

- Ты б, можа, яшчэ і Гамера ўспомніў?

- А хаця б і Гамера. Ён таксама цудоўна пра каханне гаварыў.

- Правільна. Але ж не забывай, стары: тое, што дазволена Юпітэру, - не дазволена быку.

- Значыць, ты ўсё-такі прызнаеш, што таленавітым людзям дазволена гаварыць пра каханне? У такім выпадку я табе скажу, што калі чалавек кахае - ён ужо таленавіты.

- Дзіўная ў цябе, аднак, логіка. Не разумею...

- А я не разумею, як гэта можна кахаць і заставацца ранейшым! Як можна таіць пачуцці, калі сэрца і душа перапоўнены найвялікшым шчасцем, калі хочацца аб гэтым не толькі гаварыць, а спяваць на ўвесь свет!.. Я згодны з табою: каханне - справа інтымная. Гэта - свята толькі для дваіх, дваіх у цэлым агромністым свеце. Але грош цана гэтаму святу, калі ад яго хоць аднаму чалавеку на зямлі не стане святлей і радасней!

Я распаліўся і мог бы, відаць, яшчэ доўга працягваць сваю «філіпіку», але ў гэты момант у пакой уварваўся Шульга, пачаў гарлапаніць, і спрэчка наша з Верасам спынілася. А шкада...

Зрэшты, усё роўна мы нічога б не даказалі адзін аднаму: колькі на зямлі людзей - столькі, відаць, і розных поглядаў на каханне.

* * *

Другі тыдзень пільную абяцаную Надзяй тэлеграму. Пакуль няма. Няўжо не прыедзе?

* * *

Надзя такі прыязджала. Толькі я ўжо нават не ведаю: радавацца гэтаму ці не.

...У інтэрнат яна прыйшла разам з Віктарам (Віктар - яе малодшы брат, вучыцца тут, у горадзе, у палітэхнікуме).

Я, калі ўбачыў яе, ледзь не ашалеў ад радасці:

- Надзя?! Калі? Як?

- Сёння, - усміхнулася яна.

- Чаму ж не папярэдзіла? Я ж бы...

- Нічога. Мы ўдваіх з бацькам прыехалі.

- Надоўга?

- Не ведаю. Як тата ўправіцца. У яго тут справы. Заўтра, відаць, яшчэ будзем.

Пайшлі блукаць па горадзе. Мне карцела хутчэй застацца з Надзяй удваіх, і я прапанаваў пайсці ў парк, спадзеючыся, што Віктар тады здагадаецца і пакіне нас адных. Але Надзя сказала:

- Хадземце лепш у кіно.

Пасля кіно мы зноўку блукалі па вуліцах. Гаварылі розную дробязь, бо што можна гаварыць вось так, на вуліцы, на хаду, у прысутнасці трэцяга, лішняга чалавека?

Нарэшце ля тралейбуснага прыпынку яна сказала:

- Ну, Жэня, нам пара.

- Куды пара?

- У гасцініцу. А то тата сварыцца будзе.

- Нікуды ты не паедзеш, - сказаў я рашуча. - Віктар паедзе і скажа, што ты затрымаешся. Не маленькі ж твой тата, зразумее.

О, як яна заўжды тонка адчувае перамены майго настрою.

- Ну, добра, - адразу згадзілася яна і, глянуўшы на мяне, усміхнулася.

Мы пайшлі ў парк. Размова, аднак, не клеілася. Некалькі разоў я парываўся загаварыць пра першамайскія святы, але яна пераводзіла гаворку на іншае.

- Дзіўна, - сказаў я. - Чаму ты не хочаш яснасці? Нашто, каб паміж намі заставалася нейкая крыўда?

Яна скрывілася.

- Мне проста непрыемна да гэтага вяртацца.

Некалькі хвілін мы ішлі моўчкі.

- Давай пасядзім, - нечакана прапанавала Надзя, паказаўшы на лаўку, што стаяла з левага боку алеі пад густою таполяю. - Так стамілася за цэлы дзень... Ой, што сёння толькі было!

І калі мы селі, пачала расказваць пра нейкага салдата, з якім яна пазнаёмілася, едучы сюды, у вагоне цягніка, і як той ледзь не сілай хацеў узяць яе з сабою. «Вы такая цудоўная! Паедзем са мною. Я буду вас на руках насіць!» Надзя гаварыла гэта быццам і са смехам, але з такой непрыхаванай радасцю. Потым (усё з тым жа радасным узрушэннем) расказала пра аднаго сімпатычнага матроса, які прыходзіць да яе кожную нядзелю і прызнаецца ў каханні, намякае пра кватэру і вялікую зарплату, што чакаюць яго пасля дэмабілізацыі...

Ну і ну... Няўжо яна думае, што мне гэта прыемна слухаць?

- Надзя, - не вытрымаў я нарэшце, - чаму ж ты не скажаш такому ўсё прама?

- Што прама? - як бы здзівілася яна. - Што я павінна каму гаварыць?

- Ну, хоць бы тое... хоць бы тое, што ты яго не кахаеш і каб ён да цябе больш не хадзіў. Нашто ж хлопцу марочыць дарма галаву?

- Мне проста не хочацца крыўдзіць чалавека, калі ён адносіцца да мяне добра.

- Ты мне даруй, Надзя, але я ведаю, ёсць дзяўчаты, якія думаюць, што чым больш вакол яе ўецца хлопцаў, тым большая ёй цана. Глупства ўсё гэта! Якраз наадварот.

Яна не адказала нічога, толькі паціснула плячыма. Замоўк і я.

У парку было ціха і пуста. Уздоўж алеі самотна гарэлі неонавыя ліхтары. Здавалася, што навокал - ні душы. Ды я ведаў: бязлюднасць гэта зманлівая. Варта толькі збочыць з алеі - туды, куды не пранікае цьмянае святло ліхтароў, і на кожным кроку сустрэнеш пары закаханых. Асабліва ў такую пару, у такі вечар...

Надзя маўчала, засяроджана разглядаючы свае пазногці. «Пакрыўдзілася... Родная мая, любая...»

І мне раптам страшэнна захацелася прытуліць яе да сябе, пацалаваць. Але як толькі я намерыўся абняць яе, яна ўперлася мне ў грудзі:

- І не думай нават!

І ў той жа міг у душы маёй адбыўся нейкі няўлоўны, рэзкі зрух - і замест гарачага, трапяткога жадання пачала наплываць нават не крыўда, не злосць, а тупая, халодная абыякавасць. «Не дык не. На калені падаць не буду...»

Я падняўся і зусім абыякава сказаў:

- Пойдзем, Надзя. Позна ўжо.

Яна глядзела на мяне не то здзіўлена, не то разгублена. Але не ўставала. Тады я павярнуўся і пайшоў. Паволі. Рукі ў кішэні. Нават стараўся нешта насвістваць.

Чую: ззаду ідзе і яна.

Выйшлі з парку. Моўчкі селі ў тралейбус, даехалі да гасцініцы. У вестыбюлі, калі я хацеў правесці яе наверх, яна суха сказала:

- Не трэба. Дзякую. Усяго добрага.

Дома, нацягнуўшы коўдру на галаву, я не вытрымаў і заплакаў.

* * *

Раніцаю падняўся з цяжкаю галавой, паганым настроем.

Пачаў быў чытаць - не чытаецца. Зноўку і зноўку прыгадвалася ўчарашняе. І дзіўна: чым болей я пра гэта думаў - тым усё мацней і выразней адчуваў сваю віну. «Ва ўсім вінаваты я. Толькі я! Хіба ж можна было гэтак рабіць? Учыніў допыт. Ах, дурань, дурань...»

Я паехаў да яе ў гасцініцу. Віктар ужо быў там. Мне нічога не заставалася, як зрабіць выгляд, быццам учора нічога не адбылося, і жартаваць, смяяцца. Надзя, аднак, на ўсе мае жарты не звяртала ўвагі, была маўклівая, сумная.

Віктар прапанаваў прашвырнуцца ў горад, і мы пайшлі. Хацелі ўзяць квіткі ў Купалаўскі тэатр - усё разабрана на тыдзень наперад. Заглянулі ў цырк - аказваецца, летам ён не працуе. Дзяржаўны мастацкі музей зачынены - выхадны. У планетарый - лекцыя даўно пачалася. Вось жа, скажы ты, як назнарок!

Дзень выдаўся хмурны, халодны. Вецер ажно пранізвае навылёт. Адчуваю: пачынае нарастаць няёмкасць. На твары ў Надзі - адкрытае раздражненне. Віктар, відаць, усё гэта бачыць і стараецца разварушыць нас.

- Што такое не шанцуе і як з ім змагацца, - смяецца ён. - Куды цяпер?

Надзя як бы чакала гэтага запытання і адразу з гатоўнасцю сказала:

- Паедзем, Віця, у гасцініцу.

Яна асабліва падкрэсліла слова «Віця», даючы гэтым зразумець, што запрашае з сабою толькі аднаго Віцю. Я гатовы быў праваліцца скрозь зямлю.

«Прыехала каханая ў госці, а я не змог нават звадзіць яе ў тэатр, зрабіць нешта прыемнае. Замест гэтага цягаю каторую ўжо гадзіну па вуліцы, на дзікім ветры і не ведаю, аб чым гаварыць».

- Чаго ў гасцініцу? - здзіўляецца Віктар. - Што ты там будзеш рабіць? Сядзець у чатырох сценах...

І зноўку ідзём - моўчкі, панура.

Нарэшце ў «Цэнтральным» нам шанцуе, і мы бяром квіткі на італьянскі фільм. Часу да пачатку сеанса застаецца яшчэ многа, і я кажу, што можна схадзіць у рэстаран. Яна крывіцца і з тым жа выразам абыякавасці неахвотна ідзе з намі.

У рэстаране няёмкасць не знікае. Расстроены, збіты з панталыку яе паводзінамі, я не ведаю, аб чым гаварыць, куды падзець рукі. Сядзім амаль моўчкі. Зрэдку перакідваемся з Віктарам кароткімі фразамі. Хачу, каб загаварыла і яна.

- Надзя, - кажу ёй, - можа, мы перад фільмам забяжым у гасцініцу і ты пакінеш бацьку цыдулку...

- Якую яшчэ цыдулку! - абрывае яна з нейкай злосцю і ажно адсоўваецца, адварочваецца ад мяне.

Твар мой успыхвае. Мне і сапраўды здаецца, што я сказаў страшэнную недарэчнасць, і пачынаю апраўдвацца:

- Ну... каб не хваляваўся... Ты ж сама ўчора казала...

- Мала што я казала!

Я баюся ўзняць вочы - сорамна. Сорамна не так перад ёю, як перад Віцем.

Пакутлівае маўчанне парушае афіцыянтка. Робім заказ.

Віно не прыносіць ажыўлення. Гаворым у асноўным мы з Віктарам, і то змушана, вяла.

Калі выходзім з рэстарана, я з палёгкаю ўздыхаю. Гляджу на гадзіннік. Яшчэ цэлых паўгадзіны! Пакуль я думаю, дзе б гэты час прабавіць, Надзя нечакана кажа:

- Я паеду ў гасцініцу.

Віктар глядзіць на яе са здзіўленнем:

- У нас жа квіткі ў кіно!

- Я не пайду. Фільм позна кончыцца, і мы з татам не паспеем на цягнік.

- Чаго ты баішся - паспееш. Хіба ж можна прапасці з такімі хлопцамі! - Віктар смяецца і жартаўліва стукае мяне па плячы.

Яна пагардліва хмыкае.

- Ну, добра. Добра, - кажу я. - Вось зараз прыйдзе тралейбус - садзіся і едзь.

- І паеду.

Віктар пераступае з нагі на нагу, хмурыцца:

- Надзя, што ты гаворыш... Няўжо ты думаеш, што мы хочам зрабіць табе кепска? Усе ж хочуць як лепш, а ты... Не разумею...

Падыходзіць тралейбус. З шумам расчыняюцца дзверы. Віктар бярэ Надзю за руку.

- Нікуды ты не паедзеш!

Мне страшэнна няёмка.

Дзверы зачыняюцца, тралейбус ад'язджае. Яна застаецца.

Урэшце мы ідзём у кіно. Божа, які жахлівы дзень! Хутчэй бы ўсё гэта канчалася.

...Пасля кіно я еду праводзіць яе на вакзал. Да цягніка застаецца хвілін дзесяць. Чакаем на пероне. Яна стаіць з бацькам. Мы з Віктарам - трохі воддаль. Я гляджу на яе і ліхаманкава думаю: «Нешта трэба сказаць ёй... Нешта трэба зрабіць... Нельга ж так раз'язджацца, нельга...»

З цемені раптам вырваўся зычны гудок цеплавоза, і ўсё на пероне прыйшло ў рух - пабеглі з чамаданамі, сумкамі, заштурхаліся злева, справа.

Я падышоў да Надзі:

- Які твой вагон?

- Восьмы... А дзе Віця? Віця! Бяжы займай чаргу!

Я кінуўся да вагона. Людзей было няшмат, але кожнаму хацелася сесці першым. Я з усіх сіл стрымліваў націск нецярплівых пасажыраў, каб яна магла свабодна ўзняцца па прыступках. Нехта лаяўся, нехта штурхаў мяне ў спіну, але я не звяртаў увагі - было прыемна клапаціцца пра гэтага роднага, любага мне чалавека.

У вагоне яна зняла паліто, паставіла сумку на паліцу. Бацька некуды адышоўся, і мы аказаліся адны ў вузкім праходзе купэ.

- Ну, вось і ўсё... - павярнулася яна да мяне, і ў яе вачах, яшчэ нядаўна такіх халодных і непрыязных, я нечакана ўбачыў глыбокую, пяшчотную журбу.

- Граждане провожающие, прошу освободить вагон. Поезд отправляется!

- Да пабачэння, Надзя... - сказаў я, зноў чамусьці адчуваючы нейкую вінаватасць. - Не крыўдуй, калі што...

- І ты не крыўдуй.

- Пакуль...

Яна моўчкі кіўнула галавой і выйшла за мной у тамбур. Я саскокнуў на перон. Віктар развітваўся з ёю, цалуючы ў вусны. Як я зайздросціў яму ў гэты момант...

Цягнік бразнуў буферамі, і вагоны плаўна паплылі.

Паехала...

* * *

Лежачы ў цемнаце, Кандрат Бугаёў расказвае Алесю розныя падрабязнасці пра апошняе спатканне са «сваёй жанчынай». Расказвае і сам сабе сыта, задаволена параготвае.

Я не сцярпеў:

- Няўжо табе, Кандрат, не сорамна? Яшчэ гадзіну назад ты, напэўна, кляўся ёй у каханні, а цяпер вось плявузгаеш абы-што.

- Хе-хе, - як ні ў чым не бывала, нават ахвотна азваўся Кандрат, - я не плявузгаю, а дзялюся вопытам.

- От жа жывёліна! - заварушыўся на сваім ложку Міхась і аж скрыгатнуў зубамі. - Яму б толькі адно...

Я чакаў, што ўжо гэтую абразу Кандрат не сцерпіць, але ён зноў паблажліва рагатнуў:

- Правільна, Міша. Хе-хе... Усе мы дабіваемся ад жанчын аднаго - блізкасці.

- Ты, Бугаёў, не пераварочвай рэчы з ног на галаву, - не вытрымаў Верас. - Канечне, нельга аддзяляць духоўную блізкасць у каханні ад фізічнай. Але не блытай, калі ласка, каханне з жывёльнымі, як Міша кажа, патрэбнасцямі.

- Пакуль малады, трэба браць ад жыцця ўсё, што можаш.

- Што ж, у цябе свая галава на плячах, - не стаў болей спрачацца Верас, ведаючы, што Кандрату ў такіх выпадках усё роўна нічога не дакажаш. - Толькі скажу табе, што бярэш ты ад жыцця вельмі мала і то розны бруд. А ўсё светлае, чыстае праходзіць міма цябе.

Кандрат засоп, заварочаўся на ложку, нешта хацеў быў сказаць, але змаўчаў, нацягнуў коўдру на галаву.

ЛІПЕНЬ

...У сваю Дуброву я прыехаў позна вечарам. З Менска выбрацца было амаль немагчыма. І на аўтобусным, і на чыгуначным вакзалах тварылася нешта неверагоднае. Закончылася сесія, і тысячы студэнтаў ірваліся на вакацыі.

Цягнік, якім я звычайна езджу дадому, пайшоў перапоўнены, не забраўшы мо і дзесятай часткі тых, хто хацеў сесці. Наступны за ім быў скоры, але і на яго квіток дастаць не ўдалося. Толькі на самы апошні, які адпраўляўся ўжо надвячоркам, нарэшце сяк-так убіўся. Вірлівы, шумны натоўп уціснуў мяне ў бітком набіты вагон, і гэтак, стоячы то на левай назе, то на правай, даехаў я да сваёй станцыі.

Дома адно толькі прывітаўся з бацькамі, паставіў у хаце чамадан - і адразу ж у клуб на танцы, дзе, магчыма, была і яна...

Надзю я ўбачыў яшчэ з калідора, праз адчыненыя ў залу дзверы. Яна танцавала... з Іванам Пятровічам!

Нахіліўшыся да яе, той нешта расказваў, а Надзя раз-пораз ускідвала на яго вочы і ўсміхалася.

Я стаяў у калідоры адзін і нейкі момант, апанаваны самымі супярэчлівымі пачуццямі, вагаўся: заходзіць у клуб ці павярнуцца, пайсці дадому. Усё ж такі жаданне бачыць яе перамагло. Да таго ж трэба было ўрэшце пагаварыць аб усім сур'ёзна, устанавіць нейкую яснасць.

Я ўвайшоў у залу і хацеў неўзаметку прайсці да хлопцаў, але мужчыны, якія звычайна тоўпяцца ў парозе, затрымалі мяне:

- А-а, Мікалаевіч! Здароў, здароў...

- Ну, як там сталіца?

Я падаваў аднавяскоўцам рукі, адказваў на іх пытанні, жартаваў, а вочы мае ўвесь час сачылі за Надзяй. Вось яна павярнулася, глянула ў мой бок, і на імгненне я злавіў яе позірк. І мне здалося, што яе твар азарыўся міжвольнай радасцю.

- Танцуем развітальны вальс! - абвясціў нехта з хлопцаў.

- Ну, ідзі, Мікалаевіч, скруці хоць апошні, а то мы тут, старыя цецерукі, галаву табе адурылі...

Я выбраўся з пракуранага мужчынскага гурту і рашуча накіраваўся да Надзі. Яна, відаць, чакала гэтага, бо адразу ж павярнулася да мяне, ступіла насустрач...

З клуба мы выйшлі разам. Не згаворваючыся пайшлі гасцінцам да рэчкі. За вёскаю павярнулі на сцежку, па якой не раз, бывала, хадзілі яшчэ школьнікамі.

Надзя была непрывычна вясёлая, расказвала пра сесію, жартавала, смяялася. Але мне карцела сваё, і я запытаў:

- Надзя... Чаму ты мне не пісала?

- А я пісала, - яна загадкава ўсміхнулася. - Але... але не адсылала.

- Чаму ж?

Замест адказу яна сарвала на абочыне нейкую мятлінку і, паказытаўшы мне вуха, адбегла па сцежцы наперад. Але я жарт не прыняў, мне хацелася пагаварыць з ёй сур'ёзна.

Яна пачакала, пакуль я падыду, сказала:

- А я ўжо думала, ты не прыедзеш... І наогул... не захочаш больш бачыць мяне...

Вёска засталася далёка ззаду - у цемені яна азначалася доўгім ланцужком электрычных агнёў. Злева ад нас быў шырокі поплаў, справа - жытнёвы палетак. Над намі - высокае, зорнае неба. Стаяла цёплая, чуйная ноч, адна з тых, якія бываюць на пачатку касавіцы. Пахла травамі, жытам, якое шапацела побач. Недзе непадалёку, у кустах, бруілася нябачная Вісліца. Аж боязна было азывацца, парушаць гэтую незвычайную суцішнасць і суладнасць, што панавалі навокал.

- Хораша, праўда? - шэптам сказаў я і абняў Надзю. Яна падатліва прыгарнулася да мяне. Я адчуў яе цяпло.

- Надзейка-а!..

Гарачая хваля нязнанай раней пяшчоты выплыла недзе з глыбіні маёй душы і захлынула мяне ўсяго.

- Родная мая-а... Любая-а...

Яна закінула галаву, заплюшчыла вочы. Яе вусны былі блізка-блізка. Імгненне - і я прагна прыпаў да іх, трапяткіх, даверлівых, - і калыхнулася, паплыла з-пад ног зямля, аглухла звонкая, чароўна-шчаслівая ноч.

* * *

Ішоў раніцаю поплавам. Тым самым, на якім некалі прайшло ўсё маё дзяцінства.

І хоць многае за год змянілася, праз самую сярэдзіну поплаву пракапалі шырокую канаву, дый самога поплаву, можна сказаць, няма - яго зааралі, засеялі жытам. І ўсё ж... Звонка сакаталі, як і тады, у маленстве, конікі ў бульбе. Гэтак жа пахла травою, бульбоўнікам і яшчэ нечым знаёма родным. Гэтак жа за ракою ў ранішнім тумане пераклікаліся касцы.

І Божа мой, як адразу, што пчолы, зараіліся ў маёй душы ўспаміны, растрывожылі-ўсхвалявалі сэрца. І было невыказна прыемна, радасна і трошкі журботна-балюча ад таго, што тая чароўная, шчаслівая пара ўжо не вернецца, не паўторыцца больш ніколі-ніколі.

І думалася яшчэ: як добра, што ёсць на гэтай зямлі мой ціхі, мой родны куток, дзе можна вось гэтак у святой сцішанасці пастаяць, стрымліваючы на вачах слёзы, падумаць пра сваё мінулае і пра сваё заўтрашняе.

* * *

Слухаў сёння - не ўпершыню, канечне, але неяк зусім па-новаму, - як спявалі на досвітку пеўні.

Першым азваўся недзе зусім недалёка, мусіць, на суседавым двары, хрыплы, моцны голас:

- Ку-кар-рэ-ку-у!

Нейкае імгненне было ціха-ціха, а потым пеўні заспявалі адразу па ўсёй вёсцы - адзін, другі, трэці... Іх галасы чуліся то побач, зычна, то прыцішана, а то і зусім глуха, толькі даносілася апошняе «ку-у...». Спяванне гэта было таксама рознае: ад чыстага, аж здаецца, крыштальнага «ку-ка-рэку» да хрыплага, неразборлівага.

Усё гэта ішло некалькі хвілін - такімі хвалямі, пералівамі, і здавалася, што от зараз спявае ўся зямля. І мо ўпершыню з такой зачараванасцю і нейкім нават здзіўленнем слухаў я гэтую адвечную і - дзякуй Богу! - жывую яшчэ песню зямлі, песню жыцця.

* * *

Кожны раз, калі я прыязджаю дадому, мае аднавяскоўцы вітаюцца са мною і кажуць:

- А ты, браце, пахудзеў. Ой, пахудзеў...

Я смяюся. Бо калі б я і праўда з кожным разам гэтак худзеў, то даўно б ад мяне засталіся адны косці ды скура.

Але я разумею, што хочуць сказаць гэтым людзі, маўляў, нялёгка табе там, браце, навука, яна ёсць навука... І ў гэтым «пахудзеў» - прыхаваная павага і да мяне, і да таго невядомага, таямнічага «ніверсітэта».

* * *

О, святая наіўнасць!

Пасля таго як я ўпершыню пацалаваў Надзю, мне думалася, больш таго - верылася, што цяпер-то ў нас з ёю будзе ўсё як у казцы.

Учарашні вечар развеяў мае спадзяванні ўшчэнт.

...На сустрэчу яна прыйшла халодная, чужая. Калі я паспрабаваў абняць, яе рукі завучана ўперліся мне ў грудзі. Потым - не ведаю для чаго - яна пачала гаварыць, як ёй сумна тут, у вёсцы, і як яна рада, што едзе сягоння з мамаю ў госці, некуды ажно на Гомельшчыну, на цэлых два тыдні.

Мы стаялі на двары, ля хаты. Нікуды далей ісці яна не захацела, сказала, што хутка павінна прыехаць машына. Настрой у мяне быў паганы, размова наша не клеілася, і я з нейкай нават палёгкаю ўздыхнуў, калі нарэшце ў цемнаце бліснулі фары і нябачная «Волга» спынілася ля веснічак.

- Ну, мне пара, - сказала яна.

Я яшчэ раз памкнуўся быў абняць яе, але яна зноў холадна адхілілася:

- Не трэба.

Яна пайшла ў дом па рэчы. Назад выйшлі ўдзвюх з маці. Накіраваліся да машыны. Ляснулі дзверцы. Няўжо так і паедзе, не развітаўшыся? Не, вярнулася:

- Да пабачэння, Жэня.

Я моўчкі кіўнуў галавой.

- Ты што, пакрыўдзіўся?

- Так, глупства...

Яна павярнулася і пайшла. Загуў матор, успыхнула святло фар - паехала...

* * *

Дзіўныя, самыя супярэчлівыя пачуцці змагаюцца ў маёй душы...

Калі Надзя бывае добрай, ласкавай, калі яна хоць трохі горнецца да мяне - як лёгка, як хораша мне тады! Я самы шчаслівы чалавек на зямлі.

Але такое бывае рэдка. Часцей я натыкаюся на яе абыякавасць, на яе халодную маўклівасць. Мы сварымся - і тады я праклінаю ўсё на свеце.

А можа, дзяўчына і павінна сябе так паводзіць? Можа, у гэтай стрыманасці, у гэтай загадкавасці і заключаецца прыцягальная сіла кахання?

Да д'ябла такую сілу! Я ўжо не зялёны школьнік. І я хачу не толькі кахаць, але і быць каханым. Чаму ж яна баіцца, не хоча сказаць пра свае пачуцці? Дакуль будзе між намі крыўдная, прыкрая мяжа?

А можа, я шукаю ў каханні спакою? Не ведаю. Толькі я ніколі не згаджуся з тым, што дзяўчына - нібыта ў імя кахання - павінна хаваць свае пачуцці.

* * *

Як кепска ўставаць позна. Адчуванне такое, нібыта жыццё пайшло ўжо далёка наперад, а ты толькі што апомніўся і не ведаеш, што рабіць: ці то даганяць яго, ці то сядзець склаўшы рукі, чакаць наступнага дня. Выбіты з каляіны, з агульнага рытму, часам так і не знойдзеш, чым заняцца.

Дзень сапсаваны...

* * *

Люблю прыгарадныя аўтобусы. І хоць тут заўжды тлумна, шумна, але за тыя паўтары-дзве гадзіны, якія едзеш з райцэнтра дадому, чаго толькі ні наслухаешся: і п'янавата-вясёлых песень, і вострых, па-вясковаму грубаватых жартаў, і розных навін ды гісторый.

...Расказваў пажылы мужчына свайму суседу па лаўцы. Расказваў нягучна, але я стаяў побач і нават скрозь несціханую аўтобусную гаману добра чуў кожнае слова.

- ...І от, браце, уздумалася мне паглядзець таго каня на поплаве. Толькі я гэта высунуўся з-за куста, як чарга з аўтамата: ту-ту-ту! А ёлкі з палкамі! Мяне ўсяго і працяло, як гарачаю швайкаю. Ногі адразу падкасіліся, і я грымнуўся ніцма. Ляжу, а ўваччу, братка ты мой, цямнее, цямнее... Ну, думаю, капут. Аж не. Чую, нешта цёплае па грудзях бяжыць. «Кроў!» - здагадваюся. «Значыць, жывы яшчэ, толькі паранены...» А тут і трава недзе побач зашастала, і боты туп-туп-туп... Ідуць фрыцы на мяне. Спыніліся. Адзін з іх ботам мне ў бок - р-раз! Уставай! Думаю: не падымуся - застрэляць. Сабраў я ўсе сілы, падняўся. А кроў з раны, тут во, на грудзях, аж цурчыць. Вусны пасмяглі. А яны, гады, бачаць - і хоць бы што...

Гналі нешта кіламетры са тры. Аж да калгаснага пляца. Там ужо вялізны натоўп, з усіх навакольных вёсак людзей сагналі. Немцы вакол з аўчаркамі, злосныя, вызверваюцца на кожнага: «Партизант! Партизант!» Уштурхнулі мяне ў гэты натоўп да ўсіх, і тут я бы ў яму якую праваліўся - знепрытомнеў.

Ачнуўся толькі на другі дзень у чужой хаце. Дзякуй Богу, добрыя людзі не пакінулі мяне, падабралі... А многіх жа там, на пляцы, немцы расстралялі. Аказваецца, той ноччу непадалёку ад нашай вёскі ўзарваўся эшалон з танкамі, і от яны лютавалі, усё патрабавалі, каб хто выдаў, дзе стаяць партызаны. Калі ж нічога не дабіліся, пачалі страляць, паліць хаты.

Та-ак, браце... Сам-то я, як бачыш, астаўся жыць, а сям'я не ўцалела. Прыйшоў я тады дадому, а на месцы хаты - адно папялішча. Жонку, дзяцей забілі. Сеў я побач і сяджу. Не плачу, сэрца як скамянела... Не знаю, колькі я так сядзеў, ажно чую тупат нейкі. Конь мой бяжыць! Пазнаў мяне, заржаў, уткнуўся вільготнаю пысаю ў твар. І толькі тут хлынулі ў мяне слёзы...

* * *

Быў учора на нашым балоце.

Вялікія перамены чакаюцца тут! За спрадвечную багну ўзяліся, здаецца, не на жартачкі. Нагналі экскаватараў, бульдозераў - процьма. Дзень і ноч чуваць гул матораў. Нарэшце! Нарэшце-такі клятая дрыгва пачне служыць людзям.

Адно азмрочвае гэту радасць. Меліяратары, якія прыйшлі на балота, каб культурыць яго, нішчаць цяпер неміласэрна ўсё, што трапляецца на іхнім шляху: і гатовыя паплавы, і альшэўнік. Нават раку і тую перарабілі ўжо гэтак, што не пазнаць. Я як убачыў бедную, знявечаную Вісліцу - аж балюча стала. Колькі год вольна і лёгка бегла яна праз нашу вёску, празрыста-блакітнай стужкай слалася ў паплавах, бруілася-вілася між алешын і вербалозу, нетаропка несучы ўдалячынь, да дрымучых бароў сваю звонкую, светлую ваду. Невялічкай, не дужа прыкметнай была гэта рэчка, а якім хараством, якой паэзіяй аздобіла яна маё (і не толькі маё) дзяцінства. Як любілі мы, дзеці, нашу Вісліцу! Колькі розных казак пераслухана, колькі чароўных дум перадумана на яе берагах! Рака вучыла нас спрыту, мужнасці і, можа, больш, чым што іншае, абуджала ў сэрцы трапяткое пачуццё любві да прыроды, да роднага краю. І вось цяпер замест колішняй першароднай красы - брудная прамая канава...

Нашто ж так бяздушна, так груба наводзіць культуру ў прыродзе? І ці мае ўсё гэта якое дачыненне да меліярацыі, якая, дарэчы, у перакладзе з лацінскай азначае не асушэнне, а паляпшэнне?

* * *

Чалавек і прырода...

Я не магу сабе ўявіць іх паасобку, адарванымі адно ад другога.

Нідзе і ні ў чым не знойдзеш, бадай, большага адзінства і большай злітнасці, як у прыродзе і чалавеку. Яны разам абуджаюцца, разам працуюць і адпачываюць. Разам растуць. Прырода без чалавека траціць свой сэнс. Чалавек жа без прыроды - загіне.

* * *

У небе купаўся жаўранак... Спяваючы, ён трапятаў крылцамі і паволі, амаль вертыкальна, апускаўся ўніз, да самага жыта, якое ўжо красавала. І здавалася, што жаўранак проста з блакіту і сонца высноўвае сваю звонкую, пералівістую песню - ад неба да зямлі!

* * *

Недаравальна кепска ведаем нашу прыроду. Колькі ўсяго вакол нас - птушак розных, кветак, траў! А мы нават толкам не можам іх назваць.

Эх, здаецца, каб быў час - засеў бы за кніжкі, перачытаў бы ўсё дазвання. А яшчэ лепш (мая запаветная мара) знайсці дзе-небудзь сапраўднага, вялікага знаўцу прыроды, лесніка якога, і пажыць з ім паўгода ці год, пахадзіць разам незлічонымі сцежкамі, паглядзець на ўсё вакол ягонымі вачыма.

* * *

У суседзяў - вяселле! З самай раніцы на Лукашовым двары - гамана, рух. Грае, надрываецца гармонік, бухае бубен. Снуюць сюды-туды ўзрушана-заклапочаныя гаспадары дома, прахалоджваюцца ўпараныя за вясельным сталом госці, тоўпяцца ля расчыненых насцеж акон цікаўныя жанчыны. Сёння ж іх цікавасць асаблівая: замуж выходзіць Лукашова Маня!

...Некалі ў маладосці яна была неблагая, сімпатычная дзяўчына. Бацька яе даваў добры пасаг, і сваты, як кажуць, не вылазілі з хаты. Маня перабірала.

Час жа ішоў. Калгас мацнеў, людзі сталі жыць больш заможна. На хату альбо на карову ніхто ўжо асабліва не квапіўся. Маніных жаніхоў паменела. А калі дзяўчыне пераваліла за трыццаць - і зусім перасталі ёю цікавіцца.

Лукаш першы зразумеў, якая пагроза навісла над яго дачкою. Сам пайшоў шукаць жаніхоў. Сёй-той з хлопцаў нават згаджаўся, прыходзіў да Мані, піў суткі-другія гарэлку, якую шчодра ставіў Лукаш, а потым, паабяцаўшы прыслаць сватоў, з хітраватай ухмылкай знікаў. Назаўсёды.

І от гэтым летам нарэшце-такі знайшлі для Мані хлопца. З далёкай, здавён беднай вёскі, на дзесяць гадоў маладзейшага і, кажуць, не вельмі багатага на розум.

Я бачыў іх учора разам. Маня сядзела за сталом, высокая, маўклівая, нейкая ўся ўрачыста-суровая. Малады ж - цельпукаваты, плюгавенькі хлопец - тоўкся недзе ў яе пад локцем, ужо добра намурзаўшыся гарэлкі, і тыкаў ва ўсе талеркі відэльцам...

Як яны будуць жыць?

* * *

Уразілі мяне словы, якія я пачуў сёння ад Шуры - Надзінай аднакласніцы, а цяпер і аднакурсніцы (яны вучацца ў адным інстытуце).

Мы ехалі разам з райцэнтра, нешта зайшла размова пра Надзю, і Шура сказала:

- Дзіўная яна нейкая... Усё маўчыць, маўчыць. Іншы раз плача. Ніякіх узрываў. Вельмі ж ужо гладка яна жыве, занадта абдумана. Мне такое жыццё не падабаецца.

«Занадта абдумана»... У жыцці гэта, можа, яшчэ і не самая вялікая бяда. А вось у каханні - страшна. Калі кахаеш - цяжка абдумваць, разлічваць наперад кожны свой крок, кожны рух душы.

Як жа тады Надзя можа ўвесь час заставацца такой спакойнай, такой стрыманай, скрытнай? Што хаваецца за гэтай скрытнасцю: цвярозая абдуманасць ці простая абыякавасць?

* * *

Памерла бабка. Немаладая ўжо - з тых, пра каго кажуць: «Дай нам Бог дажыць да гэткіх гадоў».

Ляжыць яна сабе пасярод хаты ў труне, ціхая, добрая, нейкая ўжо незямная. А навокал - заплаканыя, засмучаныя сваякі.

З бакоўкі нечакана выбег двухгадовы Ясік, яе ўнучак. Выкаціўся вясёлым клубочкам і спыніўся ў здзіўленні: чаго гэта столькі людзей вакол сабралася? Потым крутнуўся на адной ножцы, пляснуў радасна ручанятамі і так шчыра, так непасрэдна засмяяўся, што амаль ніхто ў хаце не стрымаўся ад усмешкі.

Жыццё і смерць... Мы не задумваемся над гэтым хіба толькі ў шчаслівым Ясікавым узросце. Падрастаючы ж, паступова спазнаём, што ёсць не толькі пачатак, але і канец жыццёвай дарогі...

Гэта - горкае, але неабходнае спазнанне. Смерць, думаецца мне, якраз і дадзена чалавеку для таго, каб ён больш думаў пра жыццё, не траціў яго марна.

* * *

Задаволеная маці хваліцца жанкам на полі:

- ...Ото ж бо маёй Крысі жыць выгода. Хата ў іх вялікая, як звон, новая. Дзве каровы маюць, свіней. Па зелле блізка. Лес - пад бокам. Травіну якую ці палена падкінуць прасіць нікога не трэба - ён жа шафёрам у калгасе! А то ж не хацела так ісці за яго. Кажа, матроса нейкага люблю. А што з таго «люблю»? Хлеба не напячэш. Дый матрос - ветрагон нейкі, няйначай. А тут такі хазяін знаходзіцца. Мы як насталі ды як насталі - пайшла. А цяпер - во! - жыве і не каецца...

Што ж, ёсць, на жаль, і такое разуменне чалавечага шчасця.

* * *

Нейкі душэўны крызіс. Страшэнная незадаволенасць сабою. Пастаяннае раздражненне.

Аднавяскоўцы пры сустрэчы са мною ветліва здароўкаюцца, называюць на «вы». А мне - сорамна. Я не заслужыў гэтай павагі. Ці заслужу калі?

І тут жа думаю: чаго я пакутую? Чаго хачу? Вакол мяне сотні людзей, якія і не задумваюцца над сэнсам свайго жыцця. Жывуць па простай формуле: вырас - жаніўся - гадуй дзяцей... Ну, некаторыя ідуць трохі далей - канчаюць інстытуты. Але мэта ў іх тая ж: добра, з дастаткам жыць.

Няўжо мы жывём толькі дзеля гэтага? Але тады б спынілася ўсялякае развіццё духоўнай культуры. Людзі перасталі б быць людзьмі і ператварыліся б у статак сытых, задаволеных жывёлін.

Не, нельга жыць толькі для сябе. Трэба жыць і для людзей, дзеля людзей. Толькі нешта некаму аддаючы, ты па-сапраўднаму ўзбагачаешся сам. І чым больш ты паспееш зрабіць і пакінуць на зямлі добрага, карыснага, - тым больш у цябе будзе права сказаць, што жыццё ты пражыў недарма.

* * *

- Мне да лямпачкі тыя дыпломы, навукі ды розныя манікюры! Мне дай жонку такую, каб яна зелле цягала, як трактар, каб свіней даглядала, а не фіглі-міглі разводзіла...

Гэта разважае, прысеўшы з касцамі на свежым пракосе, цельпукаваты, рахманы халасцяк, які намерыўся жаніцца. Разважае не жартам, а самым сур'ёзным чынам!

Ажно не верыцца, што можна пачуць такое сягоння, у касмічны век, ад маладога, з дзесяцігодкай за плячыма, хлопца.

* * *

Застаўся тыдзень, і Надзя прыедзе.

Чакаю яе, як вясновае поле чакае жаўранка. Як перасмяглая зямля - дажджу. Як хворы - світання.

Здаецца, ніколі яшчэ дні не цягнуліся так марудна, а чаканне маё не было такое пакутлівае, як цяпер.

Хоць ведаю: калі яна вернецца, усё будзе не так, як зараз марыцца. Ды сэрцу не скажаш...

Яно, дурное, на нешта спадзяецца. Чакае...

ЖНІВЕНЬ

Надзя вярнулася нечакана. На два дні раней, чым казала. Вестку аб гэтым прынесла сястра, якая прыйшла пад вечар з работы.

- Ну, што качаешся? - сказала яна, убачыўшы мяне на канапе з кніжкаю. - Надзя прыехала.

Я не паверыў.

- Ідзі паглядзі сам. Ля клуба ў валейбол гуляе.

Мяне як чэрці падхапілі. На веласіпед - і да клуба! На валейбольнай пляцоўцы было людна і стаяў такі гармідар, што мяне ніхто нават не заўважыў. Надзя была тут.

Гульня, відаць, ішла ўжо даўно, таму што абедзве каманды добра-такі запарыліся. Хлопцы паскідалі і майкі.

Зборная студэнтаў іграла са зборнай школы, дзе капітанам быў Іван Пятровіч. Студэнты бралі верх. Вучні-балельшчыкі, якіх шмат назбіралася вакол пляцоўкі, шумна падбадзёрвалі сваіх, узрываліся гучнагалосым «ура-а!», калі камандзе ўдавалася ўзяць ачко.

Колькі хвілін у гэтым шуме, азарце я стаяў, нікім не заўважаны, і пасвіў вачыма Надзю. Загарэлая, у белай спартыўнай кофтачцы, якая шчыльна аблягала высокія грудзі і зграбны стан, яна была вельмі прывабная... Нарэшце яна ўбачыла мяне, усміхнулася.

У школьнікаў цуды тварыў Іван Пятровіч. Не шкадуючы сябе, ён куляю кідаўся на зямлю і даставаў, здавалася б, самыя безнадзейныя мячы. Дзіва што - колішні член зборнай інстытута, другі спартыўны разрад...

Лік зраўняўся - 13:13. Балельшчыкі, здаецца, зусім ашалелі. Да перамогі заставалася два ачкі. Хто ж іх возьме?

Школьнікі ўдала прымаюць «рэзаную» падачу. Дакладная распасоўка, мяч узлятае над сеткай, і амаль адначасова з ім, быццам дэльфін з вады, выскоквае Іван Пятровіч. Рэзкі, моцны ўзмах рукі - і мяч гулка ўзрываецца па той бок сеткі. Ачко! Потым яшчэ адно, здабытае такім жа чынам.

Студэнты прайгралі...

Надзя, відаць, трохі расстроілася з-за гэтага, бо, ідучы дадому, амаль увесь час хмура маўчала. Толькі некалькі разоў паўтарыла ці то з захапленнем, ці то з зайздрасцю:

- Ну й Іван Пятровіч!

Ля веснічак яна вінавата зірнула на мяне, сказала:

- Я пайду, Жэня. Стамілася сёння. Дарога, валейбол...

І не паспеў я што-небудзь сказаць, пайшла.

* * *

Гулялі ў валейбол зноў.

Надзі чамусьці не было. І мо па гэтай прычыне гульня здалася мне вялай і нецікавай.

Недзе пад канец прыйшоў і Іван Пятровіч. Аднак апрануты ён быў зусім не на валейбол: старанна адпрасаваны касцюм, белая кашуля, гальштук. Ад яго - нават здалёк - пахла адэкалонам.

«Куды гэта ён так выфранціўся? - і ў мяне мільганула трывожная згадка. - Ці не да Надзі часам?»

Іван Пятровіч некалькі хвілін стаяў ля пляцоўкі, але па тым, як ён рассеяна і абыякава сачыў за гульнёю, было відаць, што яго гэта цікавіць мала. Ажывіўся ён толькі тады, калі ўбачыў Віктара, Надзінага брата, які кіраваў сюды з боку калгаснага саду і на хаду жаваў яблык.

Іван Пятровіч павітаўся з Віктарам за руку, нешта папытаўся, той спачатку паціснуў плячыма, а потым сцвярджальна кіўнуў галавой. Яны пагаварылі яшчэ аб нечым і пайшлі... пайшлі да Апанасенкаў.

Сэрца маё ўпала, але я не падаў выгляду, гуляў да канца, пакуль не сцямнела. Пасля разам з усімі хлопцамі пайшоў да фермы, дзе была калонка, каб памыцца.

Калі мы вярнуліся назад, ля клуба ўжо чуўся дзявочы віск, смех: збіраліся на танцы. Сярод дзяўчат я ўбачыў і Надзю. Але ж дзе Іван Пятровіч?

Ён вярнуўся разам з Віктарам недзе праз паўгадзіны і быў нейкі дзіўна ціхі, задуменны. Нават не падышоў да Надзі. Унутрана я ўсміхнуўся. Няйначай яна ўцякла ад яго, пакінуўшы дома з Віктарам...

Пасля танцаў мы з Надзяй засталіся адны. Зноў выйшлі далёка за вёску. Ажно туды, дзе я ўпершыню яе пацалаваў.

Была ціхая, духмяная ноч. У небе віселі цёплыя, спелыя зоры... Лёгкі ветрык даносіў з ракі свежы халадок. Але, мусіць, не толькі ад гэтага мяне пачыналі калаціць дрыжыкі. Поруч ішла яна! Тая, пра каго я думаў усе гэтыя дні і ночы. Тая, для каго ў маім сэрцы выспелі самыя светлыя, самыя харошыя словы. Пякло нясцерпнае жаданне хутчэй прытуліць яе да сваіх грудзей, сказаць ёй усё-ўсё! А я ніяк не мог адважыцца... Ад вялікага хвалявання, ад прыліву пачуццяў я не мог вымавіць слова.

Колькі часу ішлі моўчкі.

- Пра што ты ўсё думаеш? - папыталася Надзя.

Я спыніўся. Цёмныя, глыбокія вочы яе глядзелі на мяне мякка, неяк па-мацярынску ласкава. Ціхі ветрык варушыў на лбе знаёмую пасмачку валасоў. Ад твару яе, матавага ў шэрані ночы, ад усёй яе постаці сыходзіла незвычайная, невыказна хвалюючая пяшчота. Яшчэ ніколі я не адчуваў яе такой блізкай і роднай.

* * *

Недзе на другім канцы вёскі, у чуйнай вечаровай цішыні, дзяўчаты завялі песню. Колішнюю, журботную.

Чырво-о-ная вішня-а

З-пад ко-о-раня выйшла-а...

Спявалі хораша, з падгалоскамі, як умеюць, здаецца, спяваць толькі ў нас, на Палессі.

Аддала мяне мамка,

Дзе я не прывычна-а...

І мо ад таго, што я ўжо даўно не чуў гэтай песні, што быў такі мяккі, паэтычны вечар, нешта ажно варухнулася, пацяплела ў мяне ля сэрца. І неяк само сабой сказалася:

- Як жа я люблю гэтыя песні, Надзя! Колькі ў іх паэзіі, пачуццяў... І што дзіўна, мінаюць стагоддзі, прыходзяць і адыходзяць людзі, а песні жывуць...

- Канечне, канечне... - перабіла мяне Надзя. - Ну, я пайду.

Гэта было так нечакана, што я нават не зразумеў.

- Куды пайду?

- Дадому. Позна ўжо.

Крокі на ганку, рыпенне дзвярэй. Цішыня. І толькі песня, здаецца, яшчэ больш журботная і блізкая, плыла над вёскаю...

* * *

Хадзіў разам з хлопцамі на работу ў калгас.

Брыгадзір вельмі абрадаваўся нечаканай падмозе: пачалося жніво і цяпер у брыгадзе кожныя рукі, як кажуць, на вагу золата.

Паставілі нас на ток. За ноч тут насушылі і начысцілі цэлыя горы пшаніцы, і нам трэба было, пакуль пойдзе ад камбайнаў новае зерне, перанесці ў свіран гатовае.

Юзік Яворскі, нязменны калгасны кладаўшчык, прынёс нам са сваёй кладоўкі шуфлі, мяшкі, паказаў, як што рабіць.

- Толькі ж, хлопчыкі, пастарайцеся ўправіцца, - папрасіў ён. - А то з мяне брыгадзір штаны спусціць.

Мы засмяяліся, а Ваня Ліпскі, абышоўшы ток, прысвіснуў:

- Ф'ю-у, ды тут работкі дай Бог! І за тыдзень не ўправішся.

- Нічога, хлопчыкі. Вочы страшацца, а рукі зробяць...

Не сказаць каб з вялікім энтузіязмам мы ўзяліся за шуфлі. Работа ішла спачатку спакойна, трошкі нават вяла. Але дзе гэта бачана, каб маладыя, здаровыя хлопцы, сабраўшыся разам, маглі нешта рабіць спакойна! І от ужо нехта весела гукнуў:

- Эй, левы фланг! Што спіцё на хаду?

Тыя, каму адрасаваўся гэты кпін, не засталіся ў даўгу:

- Сам глядзі не засні! А то брыгадзір дабярэцца і да тваіх штаноў!

Жарты, смех - і неяк неўзаметку работа ажывілася.

Я без адпачынку насіў цяжкія, пузатыя мяхі, шырокім, ёмістым шуфлем насыпаў збожжа, зноў насіў і зноў насыпаў - і не адчуваў стомы. Пот заліваў вочы, ад шалёнага тэмпу калацілася, ледзь не выскоквала з грудзей сэрца!

А тэмп усё ўзрастаў. Мы ўжо не ходзім - амаль бегаем. І не паспееш закінуць мяшок на спіну, як ужо нецярпліва падганяюць:

- Сып хутчэй!

- «Сып-сып...» - падахвочваюць шуфлі.

- Ыэх! - пакрэктваем мы.

- Давай, хлопцы!

- Не збаўляць тэмпу!

Ужо нельга адрозніць, дзе і хто крычыць. Спаборніцтва захапіла, закружыла нас у сваім імклівым віры. І здавалася, што ўсё навокал - ток, свіран, зямля - таксама прыйшло ў гэты шалёны, нястрымны рух!

...Калі ад камбайнаў прыйшлі першыя машыны, ток быў свабодны і нават чыста падмецены.

* * *

Нарэшце я адважыўся і сказаў ёй тое, пра што даўно думаў:

- Надзя... Мяне трывожыць і нават палохае адна твая... як бы табе сказаць... Словам, як толькі ты ўбачыш незнаёмага, ды яшчэ не дай Бог сімпатычнага хлопца, то стараешся абавязкова паланіць яго. Я разумею: кожнай дзяўчыне прыемна, калі на яе заглядаюцца. Але...

- Ну-ну, гавары, - Надзя глядзела на мяне са здзеклівым прыжмурам і гатова была вось-вось засмяяцца. - Што далей?

- А тое, што ты думаеш толькі пра сябе...

Яна чамусьці ўздыхнула і, памаўчаўшы, ужо сур'ёзна сказала:

- Жэня, ты ўжо не першы раз гаворыш мне гэта. Чаму?

- Таму, што мне непрыемна, Надзя.

- Што непрыемна?

- Узяць хоць бы Івана Пятровіча...

- Дарэчы, пра Івана Пятровіча, - перабіла яна мяне. - Нядаўна я яму проста сказала, каб не хадзіў да мяне. І ведаеш, што ён мне адказаў? «Я пайду. Але я буду чакаць, я цярплівы».

- Відаць, цябе цікавіць, хто з нас больш цярплівы?..

Яна засмяялася.

* * *

«Чалавек - гэта цэлы свет...»

Думаў, што ведаю Надзю ўжо лепей, чым сябе. І аказалася - не.

Учора загаварылі пра яе будучую настаўніцкую работу.

- Цяжка будзе табе, - сказаў я. - Сённяшнія вучні знаеш якія? Не зможаш нешта перайначыць, перамагчы - і будзеш перажываць, плакаць дома ў роспачы.

- Гэта праўда. Я не магу, не магу вытрымаць, калі бачу несправядлівасць. Але я не магу з ёю і змагацца.

- Аднаму цяжка змагацца. Важна, каб была падтрымка, дапамога калег...

- Ух, а што ў нашай школе робіцца! - горача, усхвалявана загаварыла яна. - Я іх усіх паразганяла б! Яны ж толькі калечаць дзяцей. І як крыўдна, што нават добрых людзей засмактала гэта балота мяшчанства. Вось Марыя Антонаўна. Якой яна была ў першы год работы! Нешта шукала, нечага дабівалася, праводзіла з вучнямі розныя гутаркі, вечары... І якой яна стала цяпер? Як быццам падмянілі чалавека. А чаму? Таму, што махнула на ўсё рукой: «Гары яно гарам... Што, мне больш трэба, чым усім?» І апусціла крыллі. І адчула, што так нават лепш, спакайней - ніхто цябе не чапае і ты нікога не чапаеш... Як гэта страшна!

А я слухаў Надзю, не тоячы захаплення. Упершыню яна адкрылася мне такою!

* * *

Надвячоркам люблю заходзіць да швагра... Калі выпадае вольная хвіліна, сядзім з ім, гамонім: ён з цікаўнасцю распытвае ў мяне пра горад, пра мае навукі, я ж з ахвотай слухаю яго дасціпныя апавяданні пра розныя вясковыя здарэнні, часцей за ўсё, канечне, вясёлыя, камічныя, ад чаго мы звычайна абодва гучна, са смакам рагочам.

Сёння, аднак, швагру, здаецца, не да размоў. Ён стаіць у канцы двара і, успёршыся на веснічкі, заклапочана ўзіраецца некуды за раку, на балота.

- Што ты там выглядаеш? - пытаюся я, падыходзячы да яго. - Куды на рыбалку падацца?

- Да-а... Задаў нам сёлета Апанасенка рыбалку, будзь здароў!

- А што такое?

Швагер садзіцца ля плота на бервяно, нетаропка закурвае і пачынае расказваць мне пра новыя парадкі ў калгасе. Аказваецца, з гэтага года Апанасенка забараніў людзям касіць пожню, якая заўсёды была ў гаспадарцы неблагой падмогай. На калгасныя сенажаці таксама сказаў, каб не разлічвалі. Сена і так не хапае, а планы растуць... Але ж бедную кароўку, дзе б яна ні стаяла, трэба нечым карміць. І вось бегаюць цяпер вяскоўцы, мітусяцца, дзе хто якую травіну ўварве: хто па алешніку, хто на канаўцы. А хто і ў суседні калгас заскочыць. Як швагер нядаўна. Прыцемкам выкасіў ладны кавалак на тым, дабраслаўскім, баку і, пакуль не агледзеліся, травою прывёз дадому. Толькі што там таго сена - кот наплакаў. А дзе ўзяць яшчэ - хто яго ведае...

- Слухай, Антонавіч, - кажу я швагру, - а вы на сходзе спрабавалі аб гэтым гаварыць?

- Які там сход! - махае ён рукою. - Калі Апанасенка рашыў - ніякі сход не паможа.

- Паможа! Трэба толькі не адзін аднаму па завуголлі, а адкрыта выказаць усе свае прэтэнзіі, патрабаванні. Нельга ж так ставіцца да людзей. Гэта ж - яўнае самаўпраўства!

- Вядома, самаўпраўства, - як бы абрадаваны тым, што я разумею яго клопат, згаджаецца швагер. - Толькі хто гэта скажа? Апанасенка тады зусім са свету зжыве...

Дадому я вяртаюся ў кепскім настроі. Швагра я так ні ў чым і не пераканаў. А тое, што пачуў пра Апанасенку, Надзінага бацьку, непрыемна, балюча ўразіла мяне, пакінула на душы нейкую прыкрасць і горыч.

* * *

На спатканне яна прыйшла сумная, задумлівая. Выйшлі да рэчкі, у поплаў, селі на ўзгорак. Надзя доўга маўчала, глядзела кудысьці ўдалячынь, у цемень.

- Як сумна тут... - нечакана сказала яна. - Я, напэўна, заўтра зноў куды-небудзь паеду. А на другое лета зусім не прыеду...

Гэтыя словы пакрыўдзілі мяне. Значыць, ёй усё роўна - ёсць я тут ці няма.

- І куды ж ты паедзеш?

- Куды-небудзь... - сказала яна і, паклаўшы галаву на калені, задумалася. Потым ціха, журботна загаварыла зноў: - Калі б хто зараз прыйшоў і павёў мяне далёка-далёка... я пайшла б...

І тут жа страпянулася ўся, як бы адганяючы прэч няпрошаныя, нечаканыя думкі, паднялася:

- Пойдзем назад.

- Рана ж... Пабудзем яшчэ трохі...

Я хацеў абняць яе, але Надзя холадна, з нейкай нават прыкрасцю адвяла мае рукі.

Я ішоў побач з ёю, глыбока засунуўшы рукі ў кішэні, і маўчаў.

Яна адразу адчула маю перамену. Заступіла дарогу, зірнула ў вочы:

- Ну што ты? Чаго надзьмуўся?

- Нічога, Надзя... Толькі навошта было падманваць?

- Каго падманваць? Калі я цябе падманвала? - рэзка, са злосцю прамовіла яна і, павярнуўшыся, пабегла па сцежцы ў цемень.

Я ўсё ж дагнаў яе, узяў за руку.

- Надзя... Нам трэба пагаварыць.

- Пусці мяне! Я не хачу болей нічога слухаць.

- Але растлумач - чаму? Чаму ты сёння такая... такая дзіўная?

- А калі я, цікава, была нармальнаю? Ты заўсёды гаворыш, што я то дзіўная, то халодная, то яшчэ якая-небудзь...

- Я гавару! Затое ад цябе слова не выцягнеш. Колькі ні пытаўся - нічога канкрэтнага.

- Кепска, значыць, пытаўся, - сказала яна, але сказала ўжо без злосці, здаецца, нават з усмешкаю і запаволіла хаду.

- Ну, праўда, Надзя... Не крыўдуй, але ты сапраўды незразумелы чалавек. Ты мне ніколі нічога не гаворыш. Калі б між намі ўсё было ясна... а так... Колькі я з-за гэтага маю розных пакут. От і сёння. Нагаварыла мне: «сумна тут», «паеду», «больш не прыеду...» Думаеш, мне добра, лёгка слухаць такое?

- Жэня, ну няўжо ты нічога не разумееш? Я заўсёды гэта гавару і ніколі не раблю...

Яна ўжо глядзела на мяне хораша, ласкава, і я не стрымаўся - абняў яе. Надзя прытулілася да мяне. Пацалунак быў доўгі і прагны. Калі вусны нашы разамкнуліся, я зашаптаў горача, хмельна:

- Надзейка!.. Родная мая... Я не хачу... чуеш?.. не хачу ніколі цябе губляць! Каб ты толькі ведала, як ты мне патрэбна...

- Праўда? - яна глядзела на мяне пільна-сур'ёзна.

- Канечне, праўда! Я ўжо столькі думаў, як нам быць далей... Хочаш, раскажу? Праз тры гады ты заканчваеш інстытут. Я за гэты час уладкоўваюся дзе-небудзь у газеце, пераходжу на завочнае - і ты прыязджаеш да мяне. Згодна?

- Не-э... - яна ціха, шчасліва засмяялася. - Не, не...

І ў гэтым «не, не» выразна гучала «так, так...». А самае галоўнае: яна сказала, што будзе чакаць мяне гэтыя тры гады.

І яшчэ я спытаў у яе:

- А калі твае бацькі скажуць, навошта ён табе з такой неспакойнай прафесіяй, і выдадуць за якога-небудзь настаўніка, га?

- Не, не... не! - рашуча пакруціла яна галавой.

* * *

Рэўнасць... Паспрабуй разбярыся, якое гэта пачуццё - добрае ці кепскае. Калі кахаеш, то заўжды чамусьці баішся, дрыжыш за сваю каханую, раўнуеш яе не толькі да людзей, але нават да сонца, ветру, травы.

Кахаць і заставацца абыякавым, спакойным - немагчыма. І ў той жа час думаеш: раўнаваць, баяцца? Навошта? Свайму сэрцу нічога не загадаеш, а то - чужому. Калі яна пакахае каго іншага - значыць, пачуцці яе да мяне былі нямоцныя, несапраўдныя. Значыць, няма чаго і шкадаваць...

Ах, тэорыя, тэорыя!.. Нідзе і ні ў чым, мусіць, ты не бываеш такою бездапаможнаю, як у каханні.

* * *

Калі яна побач - ля сэрца, у самім сэрцы пасяляецца нешта невыказна прыемнае, цёпла-сонечнае, радаснае. Усё вакол (нават час!) перастае існаваць, ператвараецца ў пяшчотна-трапяткое, хвалюючае мроіва. Ёсць толькі яна. Яе вочы. Яе твар, бясконца родны і любы...

* * *

Шчасце...

Як зразумець яго, як убачыць яго, як расказаць аб ім? Ніхто, бадай, не адкажа на гэта пытанне з усёй паўнатой.

Шчасце - шматколернае і шматгучнае.

Шчасце - крочыць раніцай на работу, якую любіш, якая дае табе радасць.

Шчасце - бачыць вырашчаны табой колас, пабудаваны тваімі рукамі дом, завод.

Вялікае шчасце - жыць, таптаць басанож росныя травы, збіраць кветкі, слухаць шум бароў і птушыныя песні, радавацца сонцу, высокаму, чыстаму небу.

Але найвялікшае шчасце - кахаць!

* * *

Сустракаемся з Надзяй пяты вечар запар. І не сварымся. Яна прыходзіць дзіўна-ласкавая, добрая, і я ад шчаслівай радасці раблюся ўсё адно як дзіця. Здаецца, беспрычынна смяяўся, спяваў бы. І ледзь-ледзь стрымліваю сябе, каб не пусціцца ў выбрыкі, як цяля на першай вясновай пашы.

Я выдумляю розныя глупствы, Надзя смяецца, і мне прыемна слухаць яе смех. Амаль штохвілінна я абдымаю яе і цалую, і ў такія хвіліны я самы шчаслівы чалавек у цэлым сусвеце.

Гэта - вечарам. А днём мне чамусьці прыходзяць іншыя думкі. Ну, вось нарэшце і ў нас усё добра - так, як мне хацелася. Але чаму ж тады поўнай, глыбокай радасці я не адчуваю? Чаму, як іду на сустрэчу, побач з пачуццём радасці недзе ў глыбіні душы варушыцца трывога? Якой яна прыйдзе сёння? Пра што мы будзем гаварыць гэты раз? Нешта насцярожвае мяне ў ёй, адгукаецца ў маім сэрцы балючым і крыўдным.

Аднойчы мне захацелася пацалаваць яе проста на вуліцы. І хоць быў вечар, нідзе вакол ні душы, яна спалохана адхінулася:

- Перастань. Убачаць.

- Ну і што? Хай бачаць.

- Ага, знаю я вашых дубраўчан. Такія плёткі пусцяць, што пасля хоць з дому не паказвайся.

- Надзя, ну чаму ты так кепска думаеш пра нашых людзей?

- А што мне пра іх думаць, калі ў вочы яны гавораць адно, а за вочы - зусім другое... Ух, як я іх ненавіджу!

- Ніхто нічога пра цябе не гаворыць. А калі хто нешта і сказаў, то не трэба пераносіць на ўсіх.

- А, Жэня, ты нарадзіўся, вырас тут і, канечне, будзеш іх абараняць. Але, павер, я ведаю такое, чаго, можа, не ведаеш і ты. Мне бацька расказвае...

- Бацька расказвае! А ты павінна мець сваю думку, сваё меркаванне.

Яна скрывілася:

- Не будзем болей пра гэта. Усё роўна ты мяне не пераканаеш.

Што праўда, то праўда. І гэта мяне асабліва трывожыць. Я не помню выпадку, каб яна ў чым-небудзь згадзілася са мною, паслухала мяне. Часцей за ўсё даводзіцца саступаць мне - толькі б яна не крыўдзілася, толькі б нам не сварыцца.

Неяк забрылі мы з Надзяй далёка-далёка. Аж пад самыя Дубы. Назва ўрочышча трохі здзіўляе, бо вакол на некалькі кіламетраў ніякіх дубоў няма. Але калісьці, як кажуць старыя людзі, яны тут сапраўды раслі - векавыя, магутныя. Незадоўга да рэвалюцыі пан Ягодскі, які ўладарыў у нашых мясцінах, загадаў дубы спілаваць і вывез усе да аднаго некуды ў Польшчу. Цяпер тут - добрая натуральная сенажаць.

І мо таму, што мясціна гэта далёкая, глухаватая, яна змагла захаваць сваё першароднае, дзікае хараство. З аднаго боку ўрочышча ўпіраецца ў гразкае, гнілое балота, з якога заўсёды чуваць шапаценне чаратоў, даносіцца востры пах аеру. З другога боку падступае лес, выслаўшы наперад непралазную гушчэчу малінніку, шыпшыны, чаромхі. Самай сярэдзінай сенажаці сцелецца задуменная Вісліца. Меліяратары пакуль яшчэ сюды не дабраліся, і рака цячэ ў сваіх нізкіх, травяных берагах - паўнаводная, светлая. Вясною, як ападзе паводка, і летам на абодвух берагах успыхвае рознакаляровы пажар кветак.

Я люблю гэту мясціну, і мне захацелася паказаць яе Надзі. Мы спыніліся на самым беразе Вісліцы. Далёкія зараснікі чароту, кустоў выступалі ў цемры загадкавымі, таямнічымі прывідамі. З сенажаці моцна і хмельна пахла свежаскошанаю травою. Побач, ля самых ног, пляскалася-бруілася рэчка. На яе цёмнай гладзі мякка пакалыхваўся залаты серпік. Незвычайная паэзія была разліта вакол.

- Як хораша тут... Праўда? - прыгарнуў я Надзю бліжэй да сябе. - Здаецца, што мы трапілі ў нейкі незямны, дзіўна-чароўны свет. І нідзе нікога няма. Толькі мы з табою. Ты і я...

Яна ўсміхнулася:

- Ой, ну і скажаш ты. Днём тут, магчыма, і хораша. А ўначы?

- Табе не падабаецца?

- Нічога асаблівага, - паціснула яна плечуком. - Толькі сырасць ад балота. Хадзем лепш назад.

Не, я зусім не хачу, каб яна абавязкова любіла ўсё тое, што люблю я, каб падзяляла кожную маю думку, была маім ценем. Але я хачу - без гэтага, мне здаецца, проста немагчыма сумеснае жыццё - каб мы ішлі ў адным кірунку, а не цягнулі кожны ў свой бок.

Пяты дзень мы не сварымся... І ўсё ў нас нібыта добра, хораша. А поўнай, сапраўднай радасці няма. Нейкая няяснасць, недагаворанасць, крыўдная, неадольная мяжа існуе між намі па-ранейшаму.

* * *

Цікава, чаму чалавек, калі кахае і асабліва, калі каханая побач, ператвараецца ўвесь у слых і зрок? Я, напрыклад, адчуваю Надзю не толькі ўсёй сваёй істотай, а самай драбнюткай клетачкай, бачу кожны рух яе вачэй, заўважаю любую ледзь улоўную хмарку, што набяжыць на яе твар.

У такія хвіліны я сам сабе здаюся нейкім складаным і надзвычай чуйным апаратам, які здольны прымаць нават біятокі.

* * *

У вёсцы цяпер гарачыя дні. Сышліся касавіца і жніво.

У такую пару днём вёска як вымірае. Ажно вусцішна ісці вуліцаю - нідзе ні душы, ні голасу. Толькі зрэдку дзе ля хаты ўбачыш старога, які прыгрэўся на цёплым сонейку і задрамаў. Нават дзяцей і тых прыкметна паменела. Усе - на полі.

Надвячоркамі, каб не заўважыў старшыня, мы са шваграм ходзім касіць за камбайнам пожню. Камбайнер нам трохі нейкі сваяк, дык па-свойску ўжо, дзе месца больш нізкае, з травою, ён падымае нажы - і мы маем работы на цэлы вечар. Дадому вяртаемся цёмначы, важка несучы на плячах косы, а ў целе - прыемную, здаровую стомленасць.

Учора касілі на Далёкім шнуры. Пачалі пазнавата, і з-за гэтага я ледзь не спазніўся на спатканне. Паспеў толькі заскочыць дадому, апрануць свежую кашулю.

Да сажалкі, дзе мы ўмовіліся сустрэцца, я ледзь не бег. Падганяла думка: а мо яна прыйшла ўжо? Мо даўно чакае мяне?

Надзя спазнілася амаль на паўгадзіны. Я хацеў быў пакрыўдзіцца, але адно толькі і змог, што абняць за плечы і дакорліва сказаць:

- Ты не магла прыйсці яшчэ пазней?

- Ой, я спала... - прыкрываючы далоняю рот, сказала яна. - Да нас прыехалі госці, дык ад іхняга шуму ў мяне нешта забалела галава. Я легла і заснула.

- Заснула...

Надзя пазяхнула:

- Ты ведаеш, я, відаць, пайду дадому... Нешта хочацца спаць.

Каб яна сказала што другое, прыдумала любую іншую прычыну, я, можа б, і не пакрыўдзіўся. Але гэтае кароткае «спаць» балюча ўзарвалася ўва мне.

- Ну што ж... - сказаў я як мага спакайней. - Ідзі спі. Жадаю прыемных сноў.

Апошняга, відаць, не трэба было гаварыць. Таму што яна адразу ўся неяк страпянулася, глянула на мяне прыжмурана-злымі вачыма і не пайшла - пабегла сцежкаю паўз сажалкі.

* * *

Надзю як бы хто падмяніў. Праўдзівей, яна зноў стала такой, якою бывае звычайна, - стрыманаю, хмураю, з глыбокай абыякавасцю ў вачах.

На другі вечар я не вытрымаў і зайшоў па яе дадому. Запрасіў пайсці пагуляць. Аднак яна рэзка і раздражнёна адказала:

- Нікуды я не пайду.

- Чаму ж гэта?

- Мне трэба прыбіраць хату. Няўжо мама будзе прыбіраць, а я пайду гуляць?

- Ну, добра. Прыбірай, я пачакаю. А хочаш, давай памагу?

- Яшчэ чаго!

Хвілін праз дзесяць яна вярнулася.

- Ну што, пойдзем?

- Да мяне зараз павінны прыйсці.

- Хто?

- Дзяўчаты. Ніна Лазіцкая, і мы пойдзем у школу.

Тады я ўстаў і пайшоў з пакоя. Яна моўчкі ішла за мною ў самыя сенцы. Каля дзвярэй я павярнуўся:

- Прабач, калі ласка, што парушыў твае планы. Усяго добрага!..

- Якія планы?.. - голас яе задрыжаў. Але я ўжо бег па прыступках.

Дадому ісці не хацелася. Ногі самі панеслі мяне на поплаў. Там я ніцма ўпаў у траву, ляжаў ціха і доўга, без слёз і, здавалася, нават без болю ў сэрцы, нібыта быў гэта зусім не я, а нехта чужы, халодны, шкляны...

* * *

Учора доўга любаваўся велічным і простым хараством позняга летняга вечара.

Паволі за сіні лес апускаўся вялікі чырвоны дыск. І там, дзе сонца заходзіла, неба было таксама чырвона-пунсовае, і ад яго, здавалася, сыходзіла нейкая прыемная, пяшчотная прахалода, як ад спелых журавін.

У мяккім, сіне-шэрым паўзмроку курыўся - над ракою і па лагчынах - туман. Яго доўгія сівыя пасмы нагадвалі вялізную разасланую бараду добрага чарадзея.

З-за ракі даносілася вуркатанне трактара. Пахла свежаўзаранай раллёй, травамі. І малаком - па гасцінцы, які бялеў за поплавам, нібы бясшумны пярэсты эшалон, расцягнулася чарада кароў...

Увачавідкі цямнела, налівалася глыбокай сінню паніжэлае неба. Прарэзваліся, мігцелі першыя зоркі...

Дзіўная рэч! Раней, калі я жыў у вёсцы пастаянна, я нібыта і не заўважаў навакольнага хараства. Ніколі, можа, хіба толькі ў дзяцінстве, не стаяў і не любаваўся спецыяльна малюнкам, скажам, роснай раніцы ці захадам сонца. Прырода для мяне, як, мусіць, і для кожнага вясковага жыхара, не была нечым староннім.

І вось цяпер, пражыўшы год у горадзе, я нечакана ўбачыў сваю вёску, яе наваколле як бы іншымі, новымі вачыма.

* * *

У водпуск прыехаў Мікола Зыль.

Той самы Зыль, якога яшчэ некалі ў школе я лічыў сваім асноўным сапернікам. Ужо тады ён быў хлопец прыкметны - рослы, прыгожы, дужы. Займаўся спортам. Ні валейбол, ні футбол не абыходзіліся без яго.

Дзяўчаты Зыля богатварылі. Падабаўся ён і Надзі. Аднойчы ён нават праводзіў яе дадому, але ў той вечар яны нешта пасварыліся і доўга пасля не размаўлялі. А летам, скончыўшы дзевяць класаў, Мікола нечакана кінуў школу і паступіў у вучылішча механізацыі, паехаў з вёскі.

Я з палёгкаю ўздыхнуў, думаў, што цяпер-то ён, напэўна, забудзе пра Надзю. Але не. Кожныя вакацыі Мікола прыязджаў дадому і з нейкай зацятай упартасцю хадзіў за ёю амаль па пятах. Асабліва на танцах. Ён літаральна не выпускаў Надзю з рук. Я, канечне, злаваў, перажываў. А Надзі, відаць, падабаліся і гэтыя Міколавы заляцанні, і мае пакуты.

Між іншым, першы яе пацалаваў Зыль. Калі адыходзіў у армію. Забег у школу, папрасіў на хвілінку Надзю, і калі тая выйшла, адразу згроб яе, як мядзведзь, у абдымкі і пацалаваў... І хоць Надзя пазней, расказваючы мне, смяялася з гэтага, пераконвала, што пацалаваў ён яе ўсяго толькі ў шчаку і што ўсё гэта глупства, а непрыемны асадак надоўга застаўся ў маёй душы...

І вось Мікола Зыль прыйшоў дадому зноў. У водпуск. Ужо мараком падводнай лодкі. За гэтыя два гады ён, здаецца, яшчэ больш пашырэў у плячах, узмужнеў. А як пасуе яму матроская форма!

З нядобрым пачуццём я чакаў суботняга вечара. Я адчуваў, усёй сваёй істотай адчуваў, што ў гэты вечар нешта здарыцца. Абавязкова здарыцца! Я ўвесь дзень настройваў сябе мужна і горда прыняць любы ўдар. А ўсё роўна, калі прыйшоў у клуб, адчуваў нейкае трымценне на душы.

І вось... з ёю танцуе Зыль! Сэрца маё адразу пахаладзела і забілася, як птушка ў сіле. Я стараўся не глядзець у іх бок - і ўсё роўна бачыў толькі іх. Вось ён паклаў ёй руку на плячо і, упарта зазіраючы ў вочы, стаў нешта гаварыць... Яна то ўсміхнецца, то згодна кіўне галавою, зноў усміхнецца.

Праклятыя, несканчона доўгія хвіліны! Я стаяў напяты ўвесь, як струна.

Танец нарэшце скончыўся. Надзя села на месца. Але не паспеў я перавесці дыханне, як яна раптам устала і накіравалася да выхаду. За ёю - Зыль! Даганяе яе і бярэ за руку. Праходзяць міма. Хоць бы глянула ў мой бок!

Нейкая невядомая сіла штурхнула мяне ўслед за імі.

- Надзя, - паклікаў я.

І галавы не павярнула. Я паўтарыў гучней:

- Надзя!

Яна быццам ірванулася з рук Зыля, але той утрымаў яе.

- Надзя, ты пойдзеш з ім?

Ні гуку ў адказ. Я павярнуўся і пайшоў дахаты.

І толькі дома раптам адчуў, што губляю над сабой уладу. Крыўда, злосць і шалёная рэўнасць кіпелі ўва мне.

Я кінуўся да матацыкла. Скорасць, толькі шалёная скорасць магла астудзіць, супакоіць мяне!

* * *

Трэці вечар нікуды не іду. Ні ў кіно, ні на танцы. Адно, што трохі прыхварэў. Усю тую ноч я, нібы шалёны, насіўся на матацыкле і прастудзіўся. А другое... Я вырашыў ёй больш не дараваць. На гэты раз цвёрда і канчаткова. Хопіць! Колькі можна здзекавацца? Не кахаеш - скажы прама, чэсна, а кахаеш - дык нашто вытвараць такое? Адным словам, кропка. Не хачу болей нават думаць пра яе.

Не хачу - і штохвілінна думаю. У маім распалена хваравітым уяўленні, нібы жывыя, паўстаюць малюнкі: вось яны ідуць з Зылем у абнімку, вось ён цалуе яе, вось... О Божа! І, сціснуўшы зубы, я хаджу па хаце, як затраўлены звер.

Чаго я толькі не перадумаў за гэтыя трое сутак. То я, губляючы цярплівасць, гатовы быў бегчы да яе дадому, бегчы на край свету, стаць перад ёй на калені і прасіць, маліць, толькі б яна была са мною зноў. А то скрыгачу зубамі ад злосці, нянавісці: «Не! Не дарую, ніколі, нізавошта!» То зноў пераконваю сябе, што трэба ўбачыць яе.

Трэція суткі ідзе несціханая, пакутлівая бітва між розумам і сэрцам. Што ж усё-такі рабіць? Што?!

* * *

Я падышоў да яе ля клуба, адразу пасля кінафільма, але яна не стала нават са мною гаварыць. Дадому ішла так хутка, што я ледзь не подбежкам ішоў следам.

Ля веснічак яна прыпынілася, сказала:

- Ты што-небудзь хацеў у мяне запытацца?

- Надзя, навошта ты так? Гэта я, калі хочаш, павінен на цябе злаваць, а не ты на мяне.

- А я і не злую. Я заўсёды такая. Проста ты мяне не ведаў!

Дарма я стараўся пачаць гаворку спакойна, шчыра - яна як узяла, так упарта і трымала да канца свой халодны, пагардліва-злы тон. Ад гэтага, як звычайна, я разгубіўся, збянтэжыўся і адчуваў сябе апошнім дурнем. Я ведаў, што вось зараз, у гэты крытычны момант, мне трэба нешта гаварыць, спрачацца, даказваць, а я нічога не мог гаварыць.

Яна вынесла з дому кнігі, якія перад гэтым я даваў ёй чытаць, і зноў стала воддаль - чужая, непрыхільная, злая.

- Надзейка... - не вытрымаў я. - Дык што, няўжо так і разыдземся, нічога не сказаўшы адно аднаму? Як жа так?

Яна прыжмурыла вочы і тым жа ледзяным голасам, з прыдыханнем сказала:

- Не турбуйся. Я еду тады ж, як і ты. Я табе яшчэ скажу, усё скажу.

І пабегла.

* * *

Вакацыі, можна сказаць, мінуліся.

Учора нашы студэнты - і берасцейскія, і менскія, і больш далёкія - сабраліся разам і наладзілі невялікую вячэру.

Я быў таксама. І Надзя. І ўсё, можа, абышлося б добра, калі б... Калі б на вечарынку не запрасілі і Зыля. Хто запрасіў - не ведаю, але калі я прыйшоў, ён ужо сядзеў у акружэнні дзяўчат і нешта расказваў ім дужа вясёлае, бо тыя аж за бакі браліся ад рогату.

Настрой мой прыкметна апаў. Нядобрыя прадчуванні заварушыліся ў маёй душы. Але я не падаў выгляду. Разам з усімі піў, спяваў песні. І многа смяяўся. Можа, нават занадта многа, таму што двойчы я злавіў на сабе здзіўлены Надзін позірк.

Прынеслі гармонік. Умомант адсунулі да сцяны сталы, пачаліся танцы.

Я падышоў да Надзі:

- Патанцуем?

Яна пакруціла галавой:

- Давай лепш пасядзім.

Я не чакаў адмовы і так збянтэжыўся, што машынальна сеў побач. Твар мой успыхнуў. Здавалася, што ўсе вакол глядзяць толькі на мяне і пасміхаюцца. Я баяўся ўзняць вочы.

Каб не маўчаць і каб неяк згладзіць гэту няёмкасць, сказаў:

- Душна як... Мо пойдзем на вуліцу?

Яна прапанавала:

- Давай лепш патанцуем.

Але і танец у нас не атрымаўся. Дзіўна рассеяная, яна ніяк не магла патрапіць «у нагу». Я збіваўся з такту таксама, і мы ўвесь час штурхалі адно аднаго, блыталіся.

Нарэшце Надзя выслабанілася з маіх абдымкаў і, запляскаўшы ў далоні, голасна скамандавала:

- У кола! Давайце ўсе ў кола!

Пачалі гульню з пляшкай.

Я неўзаметку выйшаў на вуліцу. З прыемнасцю, на поўныя грудзі ўдыхнуў свежага, халаднаватага паветра. Але на душы не палягчэла.

У гэты момант нехта расчыніў акно і шумная, п'янаватая гамана вырвалася на двор.

- Мікола, круці! - пачуў я Надзін голас. - Што ж ты стаіш? Ну!

Гамана на секунду прыціхла, а потым выбухнула цэлая бура радасных воклічаў, дружных воплескаў.

Я зазірнуў у акно. Мікола і Надзя стаялі пасярэдзіне пакоя і цалаваліся.

У хату я больш не вярнуўся.

* * *

Заўтра - у дарогу.

На душы пуста і глуха. Як пасля пажару. Толькі нейкая тупая абыякавасць. Не хочацца нават ні аб чым думаць.

ВЕРАСЕНЬ

Навучальны год пачаўся горш і не прыдумаеш. Думаў, прыйду ў інтэрнат, а там - шумная сустрэча, музыка, танцы. Усе вясёлыя, расказваюць адзін аднаму пра свае летнія ўражанні.

Аказалася ж...

Яшчэ здалёк я ўбачыў родны інтэрнат, амаль па вокны завалены розным друзам, старымі ложкамі, паламанымі тумбачкамі. Адчыніў дзверы - увесь вестыбюль застаўлены такімі ж ложкамі.

Расстроены, змрочны, падняўся я да сваіх хлопцаў на чацвёрты паверх. Аказваецца, дзе хто з кім будзе жыць - невядома. Ніякіх спісаў пакуль няма. Ноч пераспаў на чужым ложку, накрыўшыся плашчом.

Раніцаю пачаліся новыя нягоды. Не працаваў водаправод. І толькі на першым паверсе, на кухні, з-пад крана тоненькім струменьчыкам бегла вада.

На лекцыях настрой сапсаваўся зусім. Гісторыю партыйна-савецкага друку чытае нехта Дубоўскі. Як пачаў гугнявіць - манатонна, увесь час на адной ноце, ну, здаецца, на сцяну лез бы.

Аўдыторыя сёлета трапілася таксама кепская. Цёмная, глухая. Увесь час аднекуль з падвала чуваць назойлівы (як голас Дубоўскага) гул друкарскай машыны...

* * *

У нашым пакоі змены. Жывём без Міхася Заранка. Міхась такі ажаніўся. І вось цяпер са сваёй Валяй нанялі недзе пакойчык у Зялёным Лузе і жывуць.

Як яны будуць жыць далей? Ён - студэнт, яна пакуль нідзе не працуе, шукае работу. У Мішы ж дома - адна маці, і тая ўжо старэнькая. Хіба, можа, Валіны бацькі што падкінуць. Міша, праўда, кажа, што павучыцца на стацыянары толькі гэты год, а далей перавядзецца на завочнае. Але ўсё роўна і гэты год трэба неяк жыць. Адчайныя людзі! Вось гэта каханне, нішто не спыніла іх імкнення быць разам!

На месцы Заранка ў нас цяпер Толя Крывецкі, або, як мы ўсе завём яго, Змей. Дзіўна, чаму за ім замацавалася гэта мянушка? Няма, мусіць, у цэлым свеце істоты больш добрай і пакладзістай, чым наш Толік. Мы дык ужо, можа, нават трохі і злоўжываем гэтым. Змей у нас рэгулярна ходзіць па гарбату ў кубавую, у булачную па хлеб, у краму па піва. Асабліва любіць даваць заданні Кандрат Бугаёў. Уляжацца на ложку, задзярэ ногі, а Толік носіць яму то піва, то цыгарэты.

Дарэчы, Кандрат і Алесь забылі, здаецца, узаемныя крыўды. Ва ўсякім разе, усе гэтыя дні яны разам ходзяць на лекцыі, з лекцый, разам выбіраюцца вечарам некуды ў горад, на танцы.

* * *

Сустрэў Галю. Абрадавалася. А потым пачала дакараць, чаму не пісаў ёй. Я аджартаваўся, што лянота зусім адолела мяне ў вёсцы, не хацелася нават глядзець на паперу. Але Галя паглядзела на мяне ўважліва і сур'ёзна сказала:

- Жэня, ты стаў нейкі іншы. У цябе нешта здарылася. Што?

Ах, добрая, мілая Галінка! Ведала б ты ўсю праўду - не свяцілася б пры сустрэчы такой радасцю, не глядзела б на мяне з такім шчырым жаданнем памагчы.

Дарма я стараўся быць з ёю вясёлым, ласкавым, дарма пераконваў сябе, што Галя мне вельмі і вельмі падабаецца і не трэба мне болей нікога і нічога... Думкі мае і сэрца ўвесь час былі з іншай - тою далёкай, сто разоў клятай і ў сто разоў ад гэтага яшчэ больш жаданай...

* * *

Валодзя Баравы адвёў мяне сёння на калідоры ўбок і запытаў нецярпліва:

- Хочаш, пачытаю новы верш?

- Давай.

Валодзя адразу ж дастаў з кішэні ліст паперы і ўсхвалявана пачаў чытаць:

Ты не зможаш пакінуць мяне,

Ты не зможаш.

Хоць паедзеш за сівыя горы,

За сінія моры,

Хоць экватар, гарачы і хісткі, мінеш, -

Ты ўсё роўна не зможаш пакінуць мяне,

Бо ўся ты жывеш назаўсёды ўва мне.

Нібы сонца у кроплі,

Ты - у кожнай маёй крывінцы.

Наяву і ў сне

Ты - у думках маіх,

Ты - у справах маіх,

Ты - у кожнай маёй часцінцы.

Я гукну -

І ў любой старане,

У дубровах, палях, у лугах

Рэхам ціхім, хвалюючым адгукнешся.

Ты

Не зможаш пакінуць мяне -

Застанешся!

Песняй маёй,

Казкай чароўнай маёй,

Крыніцай крыштальнай, гаючай,

Асколкам балючым

У сэрцы маім застанешся!

Я не стаў ні хваліць, ні крытыкаваць Валодзю, адно толькі папрасіў яго даць мне гэты верш перапісаць. І от хаджу зараз і бясконца паўтараю і паўтараю радкі: «Песняй маёй, казкай чароўнай маёй, крыніцай крыштальнай, гаючай, асколкам балючым у сэрцы маім застанешся...» Як гэта адпавядае майму цяперашняму настрою!

* * *

Восень...

Любімая пара года. Асабліва люблю пачатак восені, з яе звонкай празрыстасцю, з яе светлай журбою, якая пануе, здаецца, усюды - і ў ярка-жоўтых дрэвах, і ў пабляклым, настылым небе, і ў апошніх птушыных песнях...

У такія дні цягне некуды ісці, нешта шукаць. А найчасцей хочацца пабыць адзін на адзін з прыродай, памаўчаць, слухаючы, убіраючы ў сябе рознакаляровую, журботную сімфонію восені. І сам я ў гэты момант, як чуйная струна, крані - і загучыць, зойдзецца пранізлівым сумам.

Але ёсць сум і сум. Першы з іх падобны да змрочнага, надакучлівага дажджу, ад якога хаваецца ўсё жывое. Другі - нагадвае пяшчотнае вераснёўскае сонца. Гэта - харошы, светлы сум. Якраз такі настрой агортвае мяне ў тыя дні, калі птушыныя чароды нясуць на сваіх крылах лета ў далёкія краі.

* * *

Тугі сонечны праменьчык нібы пацвельваецца са мною. Прабіўся праз край няшчыльна зацягнутай фіранкі, нячутна каўзануў па гладкаму лісту фікуса і - пырснуў мне проста ў вочы. Я адсоўваюся ўбок і чытаю далей.

Праменьчык, пастаяўшы нейкі момант, быццам у роздуме, зноў пачаў падкрадвацца да мяне. Мякка ўзабраўся на кніжку і стараецца зазірнуць у вочы. Ён нібыта кажа мне: «Хопіць табе сядзець у гэтай духаце і тлуме. Зірні за акно - колькі там сонца, золата!»

«Ах ты, свавольнік!» - усміхаюся я і нарэшце не вытрымліваю, загортваю кніжку, выходжу з бібліятэкі.

На дварэ - любата! Празрысты, здаецца, увесь звонкі дзень. У прамытым нядаўнім дажджом блакіце раскошна купаецца сонца. Плаваюць, пабліскваючы срэбрам, трапяткія павуцінкі бабінага лета. Недзе ў самым полымі рыжых каштанаў шчабечуць, аж заходзяцца вераб'і: «Шыр! Шыр! Глядзі, глядзі, якая шыр-р!»

Іду, перапоўнены сонцам, блакітам, звонкай празрыстасцю.

Лёгкі ветрык варушыць на асфальце апалае лісце. Светлае, крамянае, яно ў гэтыя хвіліны здаецца мне рассыпанымі асколкамі сонца. Іду, абмінаючы кожны лісцік. І адчуваю, як нешта гаючае, жыватворнае спавівае маё сэрца, і на душы паступова становіцца светла, лёгка, радасна.

* * *

Не пішу Надзі, не тэлефаную. І хоць думаю пра яе бясконца, хоць смыліць яна ў сэрцы тым самым «асколкам балючым» - першы не напішу. Нізавошта!

* * *

Мусіць, гэта адвечная хвароба многіх: мы зусім не шануем таго, што маем. Ёсць вочы - мы і не думаем пра іх, не беражом. Ёсць слых - так і павінна быць. Тое ж самае і са шчасцем, з каханнем. Калі яны ёсць у нас, нам здаецца, што ўсё гэта не тое, што галоўнае недзе наперадзе. І мы імкнёмся за гэтым туманным, прыдумана-прывідным, губляем галаву, губляем тое, што мелі. І тады чалавеку даводзіцца цяжка.

А раптам у мяне таксама так? Чаму я з такім пранізлівым болем перажываю сваркі з ёю? Чаму я не знаходжу сабе месца? Чаму не магу забыць яе ні на хвіліну?

І ў той жа час, калі ў нас усё добра, я як бы расчароўваюся ў ёй. Яна ў такія хвіліны траціць раптам сваю таямнічасць, чароўнасць, і мяне пачынае палохаць яе будзённасць, празаічнасць. Чаму?

Неспасцігальная загадка сэрца! Толькі тое, што недаступна, недасягальна, прыносіць яму асалоду.

* * *

У нас - новы выкладчык сучаснай беларускай мовы. Міхась Іосіфавіч Лямцэвіч. Акуратны, падцягнуты мужчына. Гадоў, мусіць, пад сорак, а мо і больш, калі меркаваць па сівых валасах. Гаворыць трохі глухаватым, у нос голасам.

Прынялі мы яго спачатку суха, насцярожана. На першай жа лекцыі ўзнік непрыемны інцыдэнт. Ранейшы выкладчык нас прывучыў: можна займацца чым хочаш, каб толькі не было шуму. Вось чаму, як толькі Міхась Іосіфавіч назваў сябе і пачаў чытаць лекцыю, кожны з нас паціху ўзяўся за сваё.

Валодзя Баравы дапісваў верш, калі нечакана над ім пачуўся голас:

- Усё зразумела ці не?

Валодзя ўзняў галаву. Строгія вочы выкладчыка глядзелі проста на яго.

- Я да вас звяртаюся, малады чалавек. Так, так.

Баравы разгублена падняўся:

- Зраз-зумела...

- Што вам зразумела?

Валодзя замітусіўся, палез у канспект. Але там было чыста.

- Ну, тое... што да другога... што да першага скланення...

- Садзіцеся! - голас выкладчыка гнеўна задрыжаў. - Я думаў, што вы чалавек незвычайных здольнасцей. Можаце і слухаць, і пісаць вершы. Аказваецца, не.

Міхась Іосіфавіч вярнуўся да кафедры, нейкую хвіліну яшчэ маўчаў, відаць, супакойваючы сябе, а потым цвёрда сказаў:

- І запомніце надалей. Я нікому яшчэ не дазваляў і не дазволю займацца на сваіх лекцыях абы-чым. Калі вы не паважаеце мяне, дык паважайце хоць сваю родную мову!

Гэты інцыдэнт на некаторы час затрымаў наша збліжэнне з Міхасём Іосіфавічам. Пакрыўджаны напачатку нашай няўвагай, ён трымаўся з намі падкрэслена суха і стрымана. Мы ж у сваю чаргу адчувалі нейкую няёмкасць і таксама трымаліся зводдаль, старанна пісалі канспекты, не задаючы ніякіх пытанняў.

Але ад лекцыі да лекцыі наша ўзаемная насцярожанасць паступова знікала. Міхась Іосіфавіч, улюбёны ў беларускую літаратуру, у роднае слова, пачынаючы лекцыю, забываўся на ўсё, расказваў пра дзеяслоўныя канчаткі, пра розныя суфіксы і прэфіксы з такім захапленнем, што сухія і сумныя правілы набывалі раптам незвычайную цікавасць і паэтычнасць. Кожную тэму ён перасыпаў, расквечваў дасціпнымі прымаўкамі, прыказкамі, урыўкамі з вершаў, якіх ведаў безліч. А часам і зусім адступаў ад тэмы і доўга расказваў нам пра каго-небудзь з пісьменнікаў.

І неяк самі сабой мы памкнуліся да Міхася Іосіфавіча. На перапынку абступаем яго і доўга яшчэ не выпускаем з аўдыторыі, распытваем пра ўсё, што нас цікавіць.

А сёння мы папрасілі Міхася Іосіфавіча, каб ён памог нам арганізаваць і весці своеасаблівы творчы семінар. Многія ж з нас пішуць і вершы, і апавяданні, а вось сказаць пра іх аўтарытэтнае слова няма каму. Міхась Іосіфавіч ахвотна згадзіўся. Дамовіліся першы семінар правесці ў гэту суботу. А каб не было афіцыйна, вырашылі сабрацца ў інтэрнаце вечарам, за шклянкаю кавы.

* * *

Каторы ўжо раз гляджу «Паўлінку» - і не магу глядзець яе без хвалявання, без адчування нейкай асаблівай радасці, сонечнага свята. Колькі ж у гэтым спектаклі роднага! І як хораша, з якой любоўю паказана тут душа беларуса з яго прыроднай дасціпнасцю і багатым гумарам, з яго імпэтнай весялосцю і цягавітай працавітасцю.

Дзякуй жа табе, неўміручы Купала, за гэту высокую, святую радасць! Дзякуй табе, любы народзе, за тое, што кожны раз, калі я прыпадаю розумам і сэрцам да тваіх светлых крыніц, я быццам дужэю целам, ачышчаюся, абнаўляюся душою.

* * *

Толіку Крывецкаму зноў не далі стыпендыі. Сёння ўсёй групай мы раіліся, як быць.

Ігар Касцевіч сказаў Святлане Карэлінай:

- Мне здаецца, ты ў стыпендыі не дужа маеш патрэбу. А ў Крывецкага няма ні рубля...

Карэліна пачала даводзіць, што ў яе сям'я, хутка будзе дзіця, што яны жывуць асобна ад бацькоў і стыпендыя ім вельмі патрэбна.

- У цябе працуе муж. Зрэшты, калі на тое пайшло, мы можам пагаварыць з тваімі бацькамі. Мне здаецца, яны згодзяцца даваць вам гэтых няшчасных трыццаць рублёў. А хто дасць Крывецкаму?

Усе сядзелі, слухалі і маўчалі. І толькі пасля ўжо, пад канец заняткаў, Беленькі і яшчэ той-сёй пачалі шаптацца, папракаць Касцевіча і групу за жорсткасць і несправядлівасць.

Тады Мікола Верас не стрымаўся:

- Як табе, Кастусь, не сорамна! Калі мы ўсе разам гаварылі пра гэта, дык ты маўчаў. А цяпер ужо хочаш быць добранькім.

І радасна было бачыць, як група давала Беленькаму рашучы, гнеўны адпор. А ён таго і заслужыў. Калі на тое пайшло, дык куды больш сумленна, нават больш чалавечна, гуманна зрабіў Касцевіч, сказаўшы Карэлінай усё прама, адкрыта, у вочы.

* * *

Быў у гасцях у Міхася. Жыве ён, праўда, далекавата. Ехаць трэба спачатку аўтобусам, потым - трамваем, а затым яшчэ ісці добрых паўкіламетра.

Пакойчык у яго невялічкі. Але светлы, чысты, утульны. Гаспадары, мне здаецца, харошыя, прыветлівыя людзі. Так што Заранкам, можна сказаць, пашанцавала.

Мы з Міхасём падняліся на чацвёрты паверх і ля дзвярэй, абабітых чорным дэрмацінам, пазванілі. Адчыніла Валя. У дамашнім халаце, з перакінутым праз плячо ручніком. Відаць, гаспадарыла на кухні.

- Добры вечар, - не гледзячы на мяне, адказала яна і адразу павярнулася, пайшла зноў на кухню, кінула праз плячо: - Праходзьце, распранайцеся...

Мне стала ніякавата. Чаго яна так: быццам я тут быў ужо тысячу разоў?

Міхась павесіў мой плашч, падаў дамашнія пантоплі, гукнуў весела жонцы:

- Ну, Валя, частуй гасцей! Не мяшала б з гэтай нагоды і бутэлечку.

- Вы ж едзеце з горада, хай бы і везлі, - пачулася з кухні. - А то давай ім бутэлечку.

Міхась збянтэжана зірнуў на мяне і паціснуў плячыма: маўляў, што гэта сёння з ёю, не разумею. Потым махнуў рукою - не зважай, жанчыны ёсць жанчыны, і лепш з імі не спрачацца.

Зайшлі ў пакойчык, прыселі. Міхась дастаў цэлую скрынку яблыкаў, выклаў добры дзесятак на стол.

- Еш! Каб ніводнага не засталося.

І, зусім як у дзяцінстве, я забыўся на ўсё. Еў з хрумстам халодныя, сакаўныя антонаўкі, гаварыў з Міхасём, і было хораша, утульна. І чамусьці крыху журботна. Думалася: Божа мой, як хутка, як неўзаметку мы выраслі, пасталелі... Яшчэ ці даўно, здаецца, тоўкся ты падшыванцам на кожным вясковым вяселлі і з гэткай цікаўнасцю, нават зайздрасцю глядзеў на шчаслівых маладых за сталом, як на нешта далёкае-далёкае, недасягальнае. І вось ужо сам уступіў у гэту хвалюючую пару жыцця. І от ужо з гэткім жа ўчарашнім падшыванцам сядзіш сабе і як аб звыклых, будзённых рэчах вядзеш размову аб жаніцьбе, сям'і, дзецях...

...Я пачаў збірацца дадому, але Міхась ледзь не сілком усадзіў мяне на месца.

- Нікуды ты не пойдзеш. Валя! Нясі што вячэраць!

Валя, усё з тым жа ручніком праз плячо, паказалася ў дзвярах:

- А што, згаладаліся?

Я стаў пераконваць, што зусім нядаўна абедаў, есці не хачу і дарма толькі лішнія клопаты. Ды Міхась, незадаволена глянуўшы на жонку, сказаў:

- Ты не пытайся, а нясі.

...Мы елі гарачую, сопкую бульбу са свежымі, смачнымі катлетамі. Можа, гэта і дробязь, можа, я ўжо занадта прыдзірлівы, але маладая гаспадыня ні разу не запрасіла мяне есці, не прапанавала пакаштаваць яе катлет. Праз колькі хвілін яна ўскочыла з-за стала. Мне стала няёмка, і я падняўся таксама, хоць быў галодны як воўк, а бульба была такою смачнай...

Міша праводзіў мяне да трамвайнага прыпынку. Ужо праз акно трамвая я бачыў, як ён аддаляецца, застаецца там, у вялікім, чужым раёне. І зноў недзе пад сэрцам варухнулася тая ж светлая, пяшчотная журба. Здалося, што мы расстаёмся надоўга, што я назаўсёды пакідаю яго ў гэтым незнаёмым раёне са сваімі клопатамі і дарогамі.

* * *

Прыгадаўся адзін нядаўні выпадак.

...Ехаў я пасля вакацыяў у Менск. Да чыгуначнай станцыі трэба было дабірацца аўтобусам. Напярэдадні прайшоў моцны дождж, дарога раскісла, і я не надта спадзяваўся, што аўтобус гэты прыйдзе. На шчасце, ён прыйшоў.

Людзей набілася паўнютка. Аж боязна было, што старэнькі, скрыпучы «газік» не вытрымае і дзе-небудзь на вялікай выбоіне трэсне, разваліцца на кавалкі.

Побач са мной сядзеў укормлены, сярэдніх гадоў мужчына. Папраўляючы рукою то саламяны капялюш, то скураны зашмальцаваны партфель, які ўвесь час спаўзаў з яго гладкіх каленяў, мужчына ўголас абураўся: і што дарогу не хочуць як след адрамантаваць, і што аўтобус пасылаюць такі - душу можа вытрасці. Яму ахвотна вакол падтаквалі...

Мы ўжо, мусіць, праехалі добрую палавіну дарогі, як нечакана аўтобус наш натужна, з нейкім адчаем завыў, тузануўся раз-другі і спыніўся. Заглух матор. Шафёр вылез з кабіны, абышоў вакол машыны і безнадзейна махнуў рукою.

Селі мы здорава. Заднія колы ледзь-ледзь віднеліся з густога месіва. Шафёр разгублена стаяў ля аўтобуса і неяк вінавата паглядаў то на нас, пасажыраў, то на машыну.

Тым часам няўмольна насоўваўся вечар. Пайшоў дождж. Трэба было нешта рабіць. Адны прапаноўвалі прынесці з лесу галля і падмасціць пад калёсы, паспрабаваць выцягнуць аўтобус сваімі сіламі. Другія казалі, што нічога з гэтага не выйдзе, раілі не стаяць дарма на дарозе, не мокнуць, а ісці да бліжэйшай вёскі і там заначаваць. А раніцай будзе відаць. Спрачаліся, даводзілі кожны сваё, але ніхто не злаваў, не шукаў вінаватага.

І толькі тып у саламяным капелюшы соваўся туды-сюды, грэбліва ступаючы па гразі сваімі моднымі, бліскучымі туфлікамі, і ўсё ныў, лаяў шафёра, што ўлез у самае балота, не мог дзе бокам аб'ехаць. А потым, як пачало накрапваць, і зусім зашыўся ў аўтобус, узяўся аплятаць каўбасу...

Выбраліся мы з ямы зусім нечакана. Калі ўжо многія з пасажыраў наважыліся ісці начаваць у вёску, нехта з моладзі параіў:

- А мо трактарам паспрабаваць?

- Дык дзе ж ты яго возьмеш, той трактар?

- А мы як ехалі, я бачыў, у полі стаяў адзін. Недалёка адсюль. Я схаджу.

І хлопец пайшоў. Неўзабаве ў змроку бліснулі фары, загуў матор.

Праз колькі хвілін мы паехалі далей.

І як усё адразу змянілася. «Капялюш», якому на пачатку дарогі ўсе так ахвотна падтаквалі, быў цяпер адціснуты назад, і ніхто на яго болей не глядзеў. Хлопца ж, які ўспомніў і прывёў трактар, пасадзілі на самае лепшае месца і клапатліва захуталі ў шарсцяную хустку, каб сагрэўся: ён быў у адным касцюмчыку і прамок да ніткі...

Прыгадаўся гэты выпадак, вядома, не так сабе. Пасля таго як Карэліна абурылася, што ў яе забралі стыпендыю і аддалі Толіку Крывецкаму, і стала бедаваць, што ёй (дачцэ намесніка міністра!) не будзе цяпер за што жыць, - адносіны да Святланы ў нашай групе рэзка змяніліся. Здаецца, яна засталася такою ж - і прыгожай, і разумнай, і дасціпнай, а от адзін эпізод - і ніхто ўжо болей як бы і не заўважае яе.

* * *

Не хапае ведаў. Задыхаюся без іх, як без паветра. Толькі яны могуць памагчы мне больш глыбока асэнсоўваць розныя факты, падзеі, з'явы, больш ясна разумець жыццё.

Чытаць, чытаць і чытаць! Да слёз крыўдна, што столькі страчана. Назаўжды, беззваротна.

Я стаю пакуль што на ўзлеску высокага, магутнага бору. Многія мае аднагодкі пайшлі ў гэты лес ужо далёка наперад. Я ж усё тапчуся на месцы, цераблюся ў дробных кустах...

Але не ўсё яшчэ страчана. Можна дагнаць. Трэба дагнаць!

* * *

Тэлефанавала Надзя.

- Не чакаў? - сказала яна.

- Не чакаў, - чамусьці пакрывіў я душою.

- Ну, як жыццё? - запытала яна.

- Нічога, дзякую. Нармальна.

- А то я ўжо чула пра цябе...

- Што?

- А навошта гаварыць, калі ўсё нармальна.

- Ну, як хочаш... А што ў цябе? Як пачаўся навучальны год?

- Так сабе, сярэдне.

- Практычныя ўжо былі?

- Ага.

Памаўчалі. Недзе ў суседняй кабіне чуваць было, як мужчынскі голас радасна паведамляў: «Тры : два! Кіяўляне. Ага! Тры : два!»

- Надзя, ты чуеш мяне?

- Чую, канечне.

- Надзя, чаму ты мне нічога не пішаш?

- А што пісаць?

- Няўжо ты лічыш, што табе і на гэты раз няма пра што напісаць, не трэба нічога растлумачыць?

Яна засмяялася:

- Ага.

- Чаму ж ты тады патэлефанавала мне?

- Таму што... таму што не магла.

- Заканчвайце, - пачуўся раптам казённа-абыякавы голас тэлефаністкі.

- Да пабачэння, - адразу сказала Надзя, і ў трубцы пачуліся кароткія гудкі.

Усхваляваны, разгублены, я выйшаў з кабіны. Навошта яна тэлефанавала? Чаму нічога не сказала? І што азначае гэтае яе «не магла»? Значыць, усё-такі перажывае і яна!..

* * *

Толік Крывецкі ў выхадныя дні ездзіў некуды на раён і сядзеў потым дзён тры, пісаў крытычны артыкул аб рабоце адной бібліятэкі.

Першы варыянт, які паказаў нам Толік, мы аднадушна забракавалі. З другога ўволю пасмяяўся Касцевіч.

- Змей ты Гарыныч! - патрасаў ён лісткамі перад Толікавым носам. - Ды гэтак жа можа напісаць любы калгаснік. А ты ж студэнт-журналіст. Ну хто так піша? Паслухай...

І, зачытваючы асобныя мясціны, Касцевіч аж клаўся ад рогату.

Толік моўчкі, хмура забраў з рук Касцевіча свае аркушыкі і выйшаў з пакоя.

Вярнуўся ён недзе апоўначы, калі мы ўжо збіраліся выключаць святло. Паклаў на стол дробненька спісаныя старонкі і сказаў:

- Чытайце.

Трэці варыянт артыкула нам спадабаўся.

- Пойдзе, - аўтарытэтна заявіў Верас, і Толік расцвіў.

А сёння ён вазіў гэты артыкул у рэдакцыю. Вярнуўся невясёлы. Не прынялі.

- Чаму? - здзівіўся Верас.

- Разумееш... - палез пяцярнёю за патыліцу Толік. - Загадчык аддзела, якому я прынёс матэрыял, аказваецца, ведае загадчыцу гэтай бібліятэкі. Пісаў некалі пра яе нарыс. Дзяўчына была такі хор у калгасе арганізавала, нават з царкоўнага некалькі чалавек перацягнула.

- Ну і што?

- Ну і ён сказаў: «Давай лепш пачакаем. Тут нешта не тое. Трэба разабрацца глыбей».

- І ты згадзіўся? - падняў галаву Бугаёў.

- Згадзіўся.

- Асёл! - ажно сплюнуў Кандрат. - Колькі дзён працаваў і ўсё кату пад хвост. У цябе ж апошні рубель у кішэні. За што будзеш жыць?

- Справа не ў гэтым. Важна знайсці ісціну...

- Ну і сядзі са сваёй ісцінай! - махнуў рукою Кандрат.

Я звычайна не лезу ў спрэчкі, якія раз-пораз успыхваюць у нашым пакоі - не ўмею спрачацца. Але на гэты раз не стрымаўся: падтрымаў Крывецкага, сказаў, што калі пісаць проста дзеля таго, каб надрукавацца ці яшчэ горш - атрымаць нейкі рубель, то лепш зусім не пісаць. Нанесці чалавеку рану лёгка - паспрабуй пасля загаі яе. І калі мы хочам стаць сапраўднымі журналістамі, то не варта з гэтых гадоў шукаць лёгкага шляху...

* * *

Прачытаў сёння ў «Комсомольской правде» цікавы артыкул. Адну мясціну выпісаў спецыяльна:

«Сімпатызую тым, хто аддана і глыбока любіць навуку, але не становіцца яе пакорлівым рабом. Тым, хто асаблівую, асэнсаваную цікавасць да выбранага прадмета ўмее спалучаць з самай шырокай дапытлівасцю, хто адносіцца да вывучэння не са сляпой упартасцю крата і не з лёгкасцю страказы, а з мэтанакіраванай працавітасцю пчалы, якая збірае мёд. Для іх адзнака не служыць ні дубцом, ні пернікам, а ўсяго толькі своеасаблівым градуснікам, што паказвае тэмпературу ў іх доме...»

Што ж, дзякуй добраму чалавеку за разумную перасцярогу. Яна прымусіла мяне глыбока задумацца. Над сабою. Над тым, што зроблена, як зроблена... І зразумець: нельга чытаць без разбору, без усялякай сістэмы. Гэта ўсё роўна, што прыйсці ў вялікі лес і першае, што трапіцца на вочы, цягнуць у свой кошык. Добры грыбнік не гойсае як апантаны па лесе, не траціць дарма часу. Ён ведае, куды трэба ісці, і ведае, што яму браць.

Але які ўзяць кірунак мне, калі так хочацца ахапіць літаральна ўсё - паэзію, фізіку, філасофію, міжнародныя праблемы?.. Гэта ж бары і пушчы, толькі-толькі адкрытыя мною. Як жа іх абмінуць, прайсці міма?

А і не трэба мінаць! Добрым грыбніком не нараджаюцца - ім становяцца. І перш чым знайсці сваю запаветную мясціну, ён добра-такі папаходзіць па ўсім лесе. Вывучыць, уведае яго так, каб потым не блукаць па сваіх сцежках.

* * *

Правялі першую «паэтычную суботу». Паэтычнай прапанаваў яе назваць Фіма Слуцкі. Мы, праўда, спачатку былі запратэставалі: наш жа семінар не для адных толькі паэтаў, а і для тых, хто спрабуе свае сілы і ў празаічных жанрах - апавяданні, нарысе... Але Міхась Іосіфавіч паблажліва ўсміхнуўся і сказаў:

- Нічога. Добрая проза таксама павінна заключаць у сабе паэзію.

І мы, разважыўшы, згадзіліся - паэтычная дык паэтычная...

Сабраліся ў нашым, восемдзесят другім пакоі: усё ж такі прызнаны паэт факультэта, Валодзя Баравы, жыве не дзе-небудзь, а ў нас.

На «суботу» прыйшла амаль уся група. Не прыйшлі толькі Кірыла Зарэчны і Святлана Карэліна. Ды яшчэ чамусьці Кастусь Беленькі...

Першае паседжанне прынесла першае прыемнае адкрыццё. Аказваецца, акрамя Валодзі Баравога, Кандрата Бугаёва вершы піша і наша Люда Барташэвіч! Страшэнна бянтэжачыся, яна прачытала спачатку адзін верш, а потым, на просьбу Міхася Іосіфавіча, яшчэ і яшчэ. Міхась Іосіфавіч слухаў вельмі ўважліва, засяроджана, час ад часу ківаючы галавою, як бы ўхваляючы той або іншы радок, а калі Люда скончыла чытаць, абвёў нас задаволена-вясёлым позіркам:

- Ну што? Па-мойму, зусім няблага. А як лічыце вы?

І пачалася гаворка. Не толькі пра вершы Люды Барташэвіч - пра паэзію наогул, пра таямніцы творчасці. Нам імпанавала, што Міхась Іосіфавіч у гэтай размове не імкнуўся да ролі ментара, не прыгнятаў нікога сваёй эрудыцыяй, сваім аўтарытэтам, а, наадварот, даваў выказацца кожнаму, з нейкай асаблівай, захопленай радасцю прымаў любую цікавую, арыгінальную думку. Калі ж з чым быў не згодны, то аспрэчваў вельмі далікатна, тактоўна, як бы разважаючы ўголас, як бы дзелячыся з намі сваімі сумненнямі, і падводзіў нас да неабходнай высновы так, што здавалася, нібыта да гэтага дадумаліся мы самі.

Пад канец нашай размовы ўзнікла спрэчка пра тое, як трэба працаваць.

Мікола Верас сказаў, што трэба заўсёды прымушаць сябе садзіцца за стол - і пісаць. Валодзя Баравы не згадзіўся:

- Гвалціць сябе, штучна выклікаць натхненне? Ніколі! За пяро трэба брацца толькі тады, калі адчуваеш незвычайны душэўны ўздым, агромністае і неадольнае жаданне нешта сказаць. Нездарма ж Горкі раіў маладым: «Калі можаце не пісаць - не пішыце».

Мікола парыраваў:

- А як тады быць з крылатай фразай Юрыя Алешы: «Ні дня без радка!»? А з Пушкіным, які гаварыў, што натхненне занадта рэдкі госць і трэба, каб ён заўжды заставаў цябе за работай?

- Але той жа самы Пушкін, - не здаваўся Баравы, - прапускаў у сваіх паэмах цэлыя кавалкі, калі не было адпаведнага настрою...

Спрачаліся мо з паўгадзіны. І прыйшлі да згоды (зноў-такі не без дапамогі Міхася Іосіфавіча), што ў кожнага пісьменніка - свой метад, свой стыль працы. І гэта - натуральна. Бо нават гаршкі і то кожны майстар лепіць па-свойму. Дык хіба ж могуць быць шаблонныя рэцэпты, як пісаць і калі пісаць? Было б пра што пісаць!

* * *

Каторы ўжо дзень пасля абеду забягаю ў інтэрнат з трапяткой надзеяй: а мо будзе сёння? Бяру ёмісты пачак пісем - ёсць жа шчаслівыя людзі! - і з заміраннем сэрца перабіраю канверты. Не мне... не мне... не мне...

Пад канец, калі ў руках застаецца ўсяго некалькі пісем, я пачынаю перабіраць канверты паволі-паволі, пакідаючы надзею як на далей.

Няма...

Пасля таго як яна патэлефанавала, я паслаў ёй ліст і напісаў, каб яна ўсё-такі растлумачыла свае паводзіны, сказала нарэшце пра ўсё чэсна і прама.

Ні слуху ні духу.

І мяне ахопліваюць самыя супярэчлівыя пачуцці - крыўда, злосць, трывога...

* * *

Даша з «Блуканняў па пакутах»... Як жа яна падобная да Надзі! І знешне, і характарам. Гэткая ж няяркая, але прывабная, азораная ўнутраным агнём прыгажосць, летуценнасць і халаднаватая пяшчотнасць, прастата і яшчэ нешта невыказна жаноцкае, глыбока прыроднае...

І ўсё ж я зайздрошчу Цялегіну. Даша яго кахала! Кахала і не хавала гэтага. І калі я чытаў, як яна, абняўшы за шыю, цалуе свайго «любага Івана», сэрца маё аж зайшлося ад болю.

* * *

Я не ведаю, што са мной робіцца...

Іншы раз я гатовы, не думаючы ні аб чым, не бачачы нічога, ісці куды-небудзь далёка-далёка. У невядомасць. Растварыцца ў гэтай невядомасці...

Я брыду па горадзе, як па вялікай, бязлюднай пустыні. Як глухі і сляпы. Толькі часам, калі блізка ад мяне праплыве ў паветры зжаўцелы, апалы ліст, я спынюся, правяду яго позіркам да зямлі, - і яшчэ самотней стане на душы.

А то ахопіць раптам поўнае здранцвенне. І не хочацца ні блукаць, ні чытаць, ні жыць...

Калі ж пачынае ісці дождж - халодны, асенні, сумны, - мне здаецца, што гэта плача неба, і хочацца плакаць разам з ім...

* * *

Толькі цяпер я, здаецца, пачынаю разумець Алеся. Як і на яго, на мяне напаў нейкі дзікі, бунтарскі настрой. Хочацца рабіць некаму назло, насуперак усялякім правілам і законам.

* * *

Заўважаю, як час няўмольна зменьвае мяне: нешта забірае, нешта прыбаўляе, нешта шліфуе, крышталізуе...

Нават у каханні я прыкметна перамяніўся. Раней я жыў адным сэрцам, пачуцці непадзельна валодалі мною. Каханая для мяне была нечым незямным, таямнічым, непагрэшна-чароўным. Я доўга не бачыў, якія ў яе грудзі, ногі, які стан. Я ўспрымаў яе ўсю безаглядна, з той здзіўлена-зачараванай радасцю, з якой успрымае чалавек першае цяпло вясновага сонца...

Цяпер жа да хмельнай стыхіі пачуццяў усё часцей прымешваецца халодная цвярозасць розуму. Пачынаеш думаць, аналізаваць, прыдзірліва прыглядацца да кожнай дробязі. І знікае ранейшая таямнічасць, і нешта непазбежна губляецца...

А можа, гэта і добра - разумная цвярозасць? Бо што б то было, калі б ты ўсё жыццё, увесь час жыў толькі адным сэрцам?

* * *

Вершы, вершы...

Вершы ў аўдыторыях, у інтэрнаце, вершы наяве і ў снах. Варта толькі сысціся двум студэнтам, і, глядзіш, ужо адзін з іх узмахвае рукамі - чытае вершы, свае або чужыя.

Першыя месяцы, памятаю, мне здавалася гэта нават трохі ненармальным, ненатуральным. Але паступова гэты вір захапіў, уцягнуў у сваю бурлівую плынь і мяне. І цяпер я разам з усімі чытаю вершы, апантана бегаю па кнігарнях у пошуках новага паэтычнага зборніка, жыву гэтай узнёслай, чароўнай атмасферай.

І шчыра здзіўляюся: як жыў без усяго гэтага раней? Як можна наогул жыць без вершаў? Паэзія ж не толькі адкрывае ў жыцці цудоўнае, яна ўзвышае чалавека, выхоўвае яго пачуцці.

* * *

Быў на занятках музычнага ўніверсітэта. З нашай групы ходзяць усяго тры чалавекі - Люда Барташэвіч, Валодзя Баравы і я. Шчыра кажучы, я таксама вагаўся: браць абанемент ці не браць? Але Валодзя напусціўся: «Дзівак! Калі ты яшчэ будзеш мець такую магчымасць? Бяры!»

Узяў і не каюся.

Дзве-тры гадзіны музыкі - і цэлы тыдзень потым (аж да наступных заняткаў) адчуваеш у сабе нейкую шчасліва-трапяткую радасць, як бы дакрануўся да чагосьці сонечнага, крыштальна чыстага, невыказна цудоўнага. Нішто, мусіць, так не пранікае ў самыя патаемныя куткі чалавечай душы, як музыка!

Музыка, музыка... Як абядняем мы сябе, абкрадваем, калі, апраўдваючыся занятасцю або, яшчэ горш, неразуменнем вялікай музыкі, пазбягаем яе. Музыку трэба слухаць як найчасцей! Я перакананы, што нават тады, калі чалавек яшчэ не ўмеў гаварыць, ён ужо слухаў музыку. Музыку вясновага лесу, летняй навальніцы, асенняга выраю, зімовай завірухі. Музыку срэбнагалосых ручаёў, абуджанай зямлі, чыстага неба...

Музыка, як і прырода, супакойвае, ачышчае чалавека, робіць яго дабрэйшым, абуджае ў ім імкненне да светлага, высокага.

* * *

Перастаў сустракацца з Галяй. Уся тая зачараванасць, якая да гэтага жыла ў маёй душы, раптам бясследна знікла. Я зразумеў, што нічога, акрамя жадання падабацца ёй, у мяне не было і няма. Я ўсё прыдумаў і стараўся падмануць, пераканаць сябе, што гэта сапраўды так.

Мне стала непрыемна бачыць Галю. Але яна, як назло, траплялася мне на вочы - у інтэрнаце, ва ўніверсітэце, у бібліятэцы. Яна як бы спецыяльна шукала мяне, падпільноўвала. Я ўпарта пазбягаў усялякіх сустрэч і размоў. Хоць адчуваў: гэта непазбежна.

І вось учора нарэшце яна спаткала мяне вечарам на калідоры, ля нашага пакоя, і сказала:

- Жэня, нам трэба пагаварыць.

Адводзячы вочы ўбок, я стаў адгаворвацца:

- Галя, ты прабач. Сёння я проста... У нас заўтра практычныя...

- Мы ненадоўга. Прашу цябе.

Я зразумеў, што гэты раз яна не адступіцца, і вымушаны быў згадзіцца. Пайшлі на кухню - найбольш ціхае і зручнае месца ў інтэрнаце для інтымных размоў. Ішоў туды і маліў Бога, каб там ужо хто-небудзь быў, каб не знайшлося месца. Дарма - кухня была незанятаю.

Галя стала ля акна і колькі хвілін маўчала, задуменна глядзела некуды ў цемру. Маўчаў і я. «Што ёй сказаць? Як ёй пра ўсё сказаць?»

- Жэня... - загаварыла яна, і палец яе нервова захадзіў па шыбе, выпісваючы бязладныя кругі. - Жэня... Ты ўсё бачыш, усё ведаеш... І мне вельмі сорамна, што першай пачынаю пра гэта размову. Але я не магу так. Ты ў апошні час вельмі змяніўся. Чаму?

У голасе яе чуліся непадробнае хваляванне і боль. Мяне раптам ахапіла вострае пачуццё жаласці. Я абняў яе за плечы:

- Галя, не трэба... Чуеш? Не трэба аб гэтым...

- Трэба! - яна павярнулася і паглядзела мне ў вочы. - Ты павінен сказаць.

Я апусціў галаву і ўздыхнуў:

- Усё гэта не так проста...

- У цябе нехта ёсць?

Я прамаўчаў - не мог рашыцца сказаць ёй праўду.

- Ты яе... кахаеш?

Зноў маўчу.

- Ну, скажы «так», што ты маўчыш? Скажы. Кахаеш?

Я ледзь прыкметна кіўнуў галавой. Галя, што да гэтага глядзела на мяне яшчэ з нейкай надзеяй, з такім напружаным чаканнем, раптам адразу ўся абмякла, панікла.

- Навошта ж тады... усё гэта было? Не, не, я ні аб чым не шкадую і не хачу ні ў чым цябе папракаць... Мне толькі крыўдна: чаму мне ўсё жыццё так не шанцуе?

- Галя, я не ведаю... Я невінаваты... Я шчыра хацеў і спадзяваўся... Мне было заўжды прыемна і лёгка з табою...

Яна маркотна, нерухома глядзела ў акно. Потым павярнулася і парывіста абвіла маю шыю.

- Я кахаю цябе, Жэнь-шэнь мой мілы... - зашаптала яна горача. - Кахаю!..

І заціхла, заплакала на маіх грудзях. А я стаяў, і мне было не менш горка. Я чакаў гэтых слоў прызнання ад Надзі, а пачуць давялося ад іншай. Чаму?

Чаму з-за таго, што я не змог адказаць узаемнасцю, павінен перажываць, пакутаваць харошы, ні ў чым не вінаваты чалавек? Чаму ў жыцці гэтулькі балючых непаразуменняў, гэтулькі жорсткай несправядлівасці?

* * *

«Добры дзень, Жэня!

Толькі што прыйшла з кавярні. Субота. Адзінаццаць гадзін вечара. У нашай групе дзяўчына выходзіць замуж. Сёння яна запісалася, а потым усёй групай гулялі ў кавярні вяселле.

Было ўсё добра. Пасля з Марынай (я папрасіла яе) мы прыйшлі ў інтэрнат, і мне было пісьмо. Я так абрадавалася. А прачытала - радасць, весялосць як рукой зняло.

Жэня, а можа, нам зусім кінуць пісаць? Можа, так лепш будзе? Ты не будзеш крыўдзіцца на мяне, а я на цябе.

Ты стаў вышукваць розныя прыдзіркі. Навошта? Чаму? Раней у цябе гэтага не было.

У мяне сёння такі дзень. Усе радуюцца, весяляцца, і я да гэтага была вясёлая, смяялася, як звычайна. Але вось мяне ўсё цягнула ў інтэрнат, я чакала ад цябе пісьма. Хай бы я лепш не ішла! Дык не - захацелася.

Пайшла я з вечара, як бачыш, рана. Хоць усе засталіся гуляць. Няма таго настрою, які быў. І наогул стала неяк сумна.

Раней было зусім не так. Ты вельмі змяніўся. Ты стаў неяк інакш да мяне адносіцца. Цікава, чым гэта выклікана? Тым, што я пайшла адзін вечар з Зылем? Але што я магла зрабіць? І пасля... Ты ж не захацеў са мною пагаварыць, збег з вечара, паехаў, нават не развітаўшыся. Мне так сорамна было перад усімі.

Магчыма, сапраўды я такая, што са мною вельмі цяжка і гаварыць, і пісаць мне. Не знаю. Ёсць жа людзі, якім прыемна і гаварыць са мной, і пісаць мне. Хоць я яшчэ радзей ім пішу, чым табе. А ты, можа, каго іншага зразумееш і яна цябе.