Жылі-былі паны Кубліцкі ды Заблоцкі

ПЕРАДМОВА

Ходзіць па нашым краі пагалоска пра пана Заблоцкага, што жыў надта даўна, яшчэ за князем Дрыгайлам. Жылося тады людзям не абы-як, адно мыла не ставала — і вось пан Заблоцкі паквапіўся на лёгкі прынажытак. Адправіўся ён за мора, наладаваў мылам повен карабель ды плыве назад паціху. Ажно нахапіўся вецер, кінуў карабаль на падводныя камяні, і той карабель даў цечу. Увесь тавар, лічы, змыла, а пан Заблоцкі застаўся ні з чым. З тае пары пачалі казаць: «Зарабіў, як пан Заблоцкі на мыле».

Але гэта даўнейшая гісторыя, хто пра яе не чуў! Ды мала хто ведае пра іншыя прыгоды пана Заблоцкага ды ягонага дружбака пана Кубліцкага. Ото ж былі паны! Колькі яны пазараблялі гузоў на свае галовы — усё праз фанабэрыю, прагавітасць, недарэчныя дзівацтвы! І шкода часам іх, ды смех разбі рае: ну ж і шалапуты!

Кажаце, што маню, што няма такіх паноў ды не было, усё байкі?.. Э-э, браточкі вы мае, каб жа так!.. Вунь я надоечы бачыў: выйшаў з чорнага «Мэрседэса» дзядзька з портфелем ды вось гэтакім пузам, ну выліты пан Кублоцкі. А пан Заблоцкі мне ўчора ў тралейбусе нагу адціснуў, яшчэ на мяне ж і лаяўся непрыгожымі словамі...

Але паслухайма пра прыгоды тых, даўнейшых паноў Кубліцкага ды Заблоцкага.

НІШЧЫМНІЦА

Мо хто чуў, як паны Кубліцкі ды Заблоцкі з'елі свае боты? Ды не, ніякага паморку, ніякага голаду не было тады ў нашай старане. Дый у паноў спачатку мелася ўсяго ўдосталь — і хлеба, і да хлеба. Але ж і жэрлі яны — што ў бяздонны мех тапталі. Пан Кубліцкі на сняданак, бывала, аплятаў засмажанага вепрука. Пан Заблоцкі адным махам мог выпіць цэлую барылу мёду. Нядзіўна, што гаспадарка ў абодвух звялася на нішто. Гаёк, палеткі, паша, каровы, свінні, птаства — усё ляснула з-за вялікай панскай ахвоты да яды. Засталася на дваіх адна ўбогая хаціна, у падполлі — вецер ды галодныя мышы. Ні курчаці, ні парасяці, хлеба ані каліва.

Пан Кубліцкі, надзбмуты, быццам вожыка праглынуў, ляжыць на лаве, глядзіць на партрэты сваіх продкаў ды вохкае. Пан Заблоцкі ў вялікай злосці ходзіць ад сцяны да сцяны, моцна грукаючы ботамі і раз-пораз хапаючыся за бок, дзе раней прычэплена была шабля (ужо няма шаблі, аддаў мужыкам за тры колцы еілбасаў). Тады пан Кубліцкі, скрывіўшыся, будзе казаць:

— Хай бы пан падбіваў боты не зялезнымі, а драўлянымі цвікамі — танней і менш грукату.

На гэта пан Заблоцкі даволі груба адказвае:

— Хай бы пан не брахаў абы-чаго, а пайшоў бы ў вёску ды папрасіў у мужыкоў хлеба!

Такі ён апечаны, пан Заблоцкі, толькі яго крані — адразу пырхне. Але і пан Кубліцкі свой гонар мае.

— О не, — кажа, — я не магу прасіць у мужыкоў-лапатнікаў, хутчэй я свае боты з'ем.

Што ж, і намовіў на сваю галаву. Дажыліся — што адно боты й засталося кінуць у варыва. Балазе ў паноў боты дыхтоўныя, са свінячае скуры, шмальцам падмазаныя.

Раскладваюць агонь, набухторваюць вады ў чыгун, скідваюць боты — і туды ж, у чыгун. Вараць больш як паўдня, тады здымаюць чыгун з агню і сёрбаюць поліўку гэтак спраўна, што насы ўпрысядкі гуляюць. Пад'еўшы, кладуцца на лавы і спачываюць. Босыя, затое наетыя ад пуза.

І што, пытаецеся вы, ці разбалеліся панскія жываты? Ані. Адно ў пана Кубліцкага, як ён быў далікатнага складу, трохі бурчэла ўсярэдзіне. Дык ён злаваўся і доўга вымаўляў пану Заблоцкаму:

— Казаў жа, каб не падбіваў пан боты зялезнымі цвікамі. Драўляныя — яны больш нежныя.

Вось як яно было. Было, было дый выпала дно.

КАМУ ЧЫГУН МЫЦЬ?

Пад'есці-то пад'елі, а хто чыгун будзе мыць? Паны сварацца, ледзьве за чубы не хапаюцца, а чыгун стаіць сабе, чорны, як мурза.

— Гэтак мы не дамо рады, — кажа нарэшце пан Кубліцкі. — Згуляйма ў карты. Хто «дурнем» застанецца, таму й чыгун мыць.

— Згода, — буркнуў пан Заблоцкі.

Сядаюць за карты. Пан Кубліцкі набраў козыраў, што жаба мулу, дый сядзіць з імі — кум каралю, а пан Заблоцкі ад прыкрасці сапе гэтак страшна, быццам у ягоным носе шаршні завяліся. Атрымлівае свайго «дурня», але чыгун мыць нават і не збіраецца.

— Пан манкіруе! — крычыць. — Пан ёсць манкірант, падглядае карты. Гуляйма яшчэ раз.

Гуляюць ізноў. На гэты раз у «дурнях» сядзіць пан Кубліцкі. Але і ён не збіраецца чыгун мыць, кажа, што да трох разоў трэба гуляць. Распачынаецца ў іх карцёж доўгі, зацяты. Гуляюць вечар, гуляюць ноч, ды з гэтакім газардам, што на голад, на сон забыліся. Праходзіць дзень, мінаецца другі... Ужо тышчу разоў паны згулялі, не меней. Не тое што чыгун — уся хатка зарастае брудам, зруб у зямлю ўваходзіць аж па самыя кроквы, на страсе палын, чартапалох буяюць, шампіньёны (па-нашаму — пячурыцы) павытыркаліся. Вось ідзе з суседняе вёскі селянін Ахрэм Верацённік. Вядро ды рыдлёўку з сабою нясе, збіраецца на рэчцы Парэчцы ўюноў лавіць. Ідучы праз панскі фальварак, бачыць ён дзіва: заместа хаты адзін комін тырчыць. А з коміна, з-пад зямлі даносяцца сярдзітыя галасы:

— Уга, ізноў пан у «дурнях» сядзіць!

— Каб пан у чыстым полі каменем сеў, як я сяджу!

Ахрэм Верацённік давай раскідваць зямлю рыдлёўкай, вокны ды дзверы вызваляць. І вось паны выпаўзаюць са сваёй зямлянкі, тварамі зялёныя, з няголенай шчэццю, з доўгімі пазурамі. Сурдуты іхнія сатлелі, голыя рэбры скрозь лахманы свецяцца. Ахрэм Верацённік назбіраў грыбоў, памыў чыгун ды зварыў на вогнішчы поліўку. Пад'еўшы, пан Кубліцкі з панам Заблоцкім пачынаюць спрачацца, каму чыгун сыць. А не прыйшоўшы да згоды, ізноў сядаюць гуляць у карты. Нават Ахрэму за паратунак не падзякавалі. Яшчэ на яго ж і бурчэлі, што перапыніў гульню.

От жа натурыстыя, каб іх віхор падхапіў ды панёс!

СЛУЖКА, ВЫДЗЬ З-ПАД ЛУЖКА!

Паны гуляюць у карты: у «воза», у «курыцу», у «дурня», але ім дужа назаляюць мухі. Абседзелі ўсю столь, сцены, пачалі падбірацца нават да лысіны пана Заблоцкага.

— Гэта самае, — задуменна кажа пан Кубліцкі, — трэба наняць служку, каб мух адганяла.

— Яшчэ каб поліўку варыла ды чыгун мыла, — дадае пан Заблоцкі.

Сказаць лёгка. А дзе яе знайсці, тую служку? Выбраліся паны з хаты, пайшлі полем, лугам... Бачаць — пасвіць карову дзеўка Дрыпа — задрыпана ззаду світа. Бярозавым дубцом ад каровы аваднёў адганяе; як шасне — з дзесятак адразу заб'е.

— От спраўная дзеўка, — хваліць пан Заблоцкі, — глядзі, як па аваднях смаліць.

— Здаровая будзь, красуня, — звяртаецца да дзеўкі пан Кубліцкі. — Хадзі да нас у служкі. Табе ў нас будзе добра. Мы дазволім табе ўзяць з сабой карову ды даіць для нас малако.

— А што? І пайду, — кажа дзеўка Дрыпа. — Адно каб паны пасля не шкадавалі. Бо ў мяне ў галаве, ведаеце, фантазіі розныя, лятункі...

— Якія яшчэ лятункі? — рагочуць паны.

— Якія, якія... Усялякія. От як стрэльне што ў голаў, дык усё раблю па-свойму. Натура такая.

— Натура ў ёй... — бурчыць пан Заблоцкі. — У нас таксама натура. Паглядзім, хто з нас натурысцей.

Служыць дзеўка Дрыпа ў паноў, і спачатку ўсё йдзе як мае быць. Паны рэжуцца ў карты, дзеўка Дрыпа непадалёк карову пасвіць. Калі-нікалі паны згадаюць, што ў іх ёсць служка, пакладуць карты дый гукнуць у вакенца:

— Служка! Выдзь з-пад лужка!

— Чаго вам? — адгукаецца дзеўка Дрыпа.

— Падай панам лапці.

Дзеўка Дрыпа прынясе лапці, паны абуюцца ды выправяцца на шпацыр. А ўвечары п'юць сырадой ад Дрыпінай каровы. Але аднаго разу паны гукнулі: «Служка, выдзь з-пад лужка!» — а служкі няма. Дзе ж яна? А ў лес пайшла і карову з сабой пагнала. Такая ёй фантазія ў голаў стрэліла. А ў хаце бруд, смецце, мухі аджылі — лётаюць, гудуць над вухам. Паны лаюцца.

Надвячоркам дзеўка Дрыпа вяртаецца з лесу, прыносіць кош грыбоў. Паны спадылба на яе зіркаюць, але Дрыпа хоць бы што. Яна ставіць на агонь чыгун і пачынае варыць грыбную поліўку. Паны цярпліва чакаюць вячэры.

Але ў хаце пачынае тварыцца якоесь дзіва: поліўка бурапеніць, пара шугае пад столь, а са столі пачынаюць падаць непрытомныя мухі. Паны дзівяцца, круцяць насамі: што за праява такая, усе мухі павыдыхалі. Нядаўна аж паветра звінела, а цяпер нейк ціха стала, самотна. Нават пан Кубліцкі нясмела пытаецца:

— Мо гэта ад грыбоў мухі гэтак самлелі?

— Чаго ім млець? — пакрыўдзілася дзеўка Дрыпа. — Грыбы добрыя. Галоўнае, прыгожыя. Чырвоненькія такія, у белы гарошак.

Пан Кубліцкі робіцца белы, што папера. Пан Заблоцкі б'е нагою ў чыгун, і поліўка выплюхваецца долу.

— Дык ты што гэта, бледная паганка, шляхту надумалася атруціць?! Мухаморамі частуеш?!

— А што мухаморы, — адказвае дзеўка Дрыпа, — не грыбы хіба? Лось еў, сама бачыла. А шляхта і пагатоў з'есць, халера ёй не зробіцца.

Тут паны й самлелі. А трохі ачомаўшыся, далі дзеўцы іншае заданне:

— Ты, галубка, болей у лес не хадзі. Мы зараз самі ў лес пойдзем, на прагулянку. Ты вось што: прыбяры добранька ў хаце, падлогу памый, каб тутака ўсё блішчэла. Глядзі, вады не шкадуй.

Не варта было панам гэтак казаць. Бо дзеўка Дрыпа вады не пашкадавала. Што ёй? Дзеўка дзябёлая — цягае й цягае вёдрамі са студні. Гэтак шчыруе, проста спыніцца не можа. Вяртаюцца паны з прагулянкі й бачаць: вакол хаты цэлая сажалка ўтварылася. Пасярэдзіне сажалкі тырчыць з вады комін, на коміне сядзіць дзеўка Дрыпа з дзеркачом у руках, нагамі боўтае. Адпачывае, добра нарабіўшыся. У сажалцы качкі плаваюць, жабы кпэкчуць.

— Плывіце сюды, — махае панам Дрыпа. — Падзівіцеся, якая вакол чысціня.

Але паны ўжо паваліліся на зямлю, нібы два снапы.

— От жа далікатныя якія, — кажа дзеўка Дрыпа. — Ізноў не ўладзіла. Панове, панове, ды падымайцеся вы хутчэй! Што вы ўжо гэтак зажурыліся? Знайшлі бяду. От пачакайце крыху: я налаўлю ў сажалцы карасёў, звару юшку, пасля дзякаваць будзеце.

— Гэта яна нас юшкаю з жаб частаваць надумалася, — шэпча на вуха прыяцелю пан Кубліцкі.

— Не хочам юшкі! Іншае што прыдумай! — адгукаецца пан Заблоцкі.

Сядзіць дзеўцка Дрыпа і думае. Цікава, што ж ёй яшчэ стукне ў голаў?

ВАРГОЛЫ

Каля сажалкі гарыць вогнішча, бурліць вада ў чыгуне, а дзеўка Дрыпа паплылаў чыгуне рыбу лавіць. Паны ў чаканні вячэры пахаджваюць па беразе ды ад няма чаго рабіць згадваюць мінуўшчыну.

Першы кажа пан Заблоцкі, закаціўшы вочы:

— Што ні кажы, пане Кубліцкі, а жыў я добра — што клёцка ў масле качаўся. Не буду хваліцца, але ў маім маёнтку ўсё было лепшае, чым у іншых. А коні ў мяне былі такія, што сам князь Міргайла, зямля яму пухам, зайздросціў. Памятаю, быў у мяне жарабец — агонь, а не жарабец! Такі быў аграмадны, што ў стайню, бывала, не мог праціснуцца. Дык ён тады я-а-ак разгоніцца і ў дзірку пад дзвярыма — шусь!

— Дык, можа, гэта сабака быў, а не жарабец? — сумняваецца пан Кубліцкі.

— Ну, а калі й сабака, дык што з таго? — сярдуе пан Заблоцкі. — Мае сабакі былі самыя брахлівыя ў акрузе, а свінні мае былі самыя тлустыя, і вада ў маёй стулні была макрэйшая, чымсьці ў каго з суседзяў. А якая брычка ў мяне была — з чыстага золата, дарма што праіржэла крышачку. Бывала...

— Бывала, што і карова кукавала, а цяпер і зязюля не каркае, — уздыхае пан Кубліцкі. — Паслухай, пане Заблоцкі, што я распавяду. Я, вядома, нёе меў стайні ды псярні, затое выпісаў сабе з Парыжу адмысловага кухара. Той мусью гатаваў мне штодзень новую страву. Ужо што ён толькі не вымышляў, як толькі не круціўся, каб дагадзіць мне і маім гасцям!..

— Хвалілася кабыла, што на грэблі гаршкі пабіла, — не вельмі пачціва перапыняе суразмоўцу пан Заблоцкі. — Чулі мы пра панскае баляванне. Гэта, выпадкова, не пан Кубліцкі князя Міргайлу, зямля яму пухам, частаваў аўсом, а князевага каня — смажанымі качкамі?

Пан Кубліцкі адказвае пакрыўджаным голасам:

— Сорамна пану гэтак казаць. Хіба пан не ласаваўся ў мяне мядзведжаю шынкаю, калдунамі з зайчацінай, пірагамі з дзічынаю? Забыўся, як аплятаў булён, сальцясон, шампіньён, савіньён ды мільпардон? Яшчэ мой кухар гатаваў вужыную яешню, верашчаку з мышыных хвастоў, ціснуў чарвяковае масла, засмажваў цэлага каня і саліў на зіму апельсіны. Запякаў у тартах жывых жаўранкаў, каб яны выпырхвалі пад воплескі, стрэлы і віваты ў мой гонар. Мой кухар, бывала, возьме моху, лоху, чартапалоху ды ўсялякага іншага патроху, перамяшае з камарынымі лапкамі, палье зверху жабурыннем — і атрымоўваецца ўлюбёная салата пана Заблоцкага...

— Тфу! — вырываецца ў пана Заблоцкага.

— Чаго, пан, плюешся? Сам жа таптаў гэтую страву так, што за вушы не было як адцягнуць.

— Не кажы пра тое, — просіць пан Заблоцкі, — бо й цяпер у жываце бурчыць, як прыгадаю. Хутчэй бы дзеўка Дрыпа рыбы наварыла, бо ўжо страўнік на вузел завязваецца...

Панам ужо мроіцца каралеўская юшка, у якой боўтаюцца пузатыя ментузы, тлустыя келбы, ільсняныя сліжыкі, доўгія, бы пугі, вугры, зубастыя шчупакі, залацістыя карасі, паласатыя акуні, калючыя яршы, порсткія верхаводкі, лабастыя галаўні, пляскатыя ляшчы, здаравенныя самы, а дзеўкі Дрыпы ўсё няма.

Нарэшце яна паказваецца, спяваючы: «Сею я гурочкі...»

— Падавай вячэру! Падавай каралеўскую юшку! — кідаюцца да яе паны.

— Сёння, панове, юшкі не будзе, — нявесела кажа дзеўка Дрыпа. — Рыбу лавіць забаронена. Нераст у яе.

— А малако?

— Малака таксама не будзе.

— У каровы таксама нераст? — з'едліва пытаецца пан Кубліцкі.

— А вось і ніякі не нераст. Карова ў лес забрыла. Пэўна, нейкая фантазія ёй у голаў стрэліла. Адзіноты захацелася. А што, хіба нельга карове раз на год пабыць на самоце?

— А чым мы вячэраць будзем? — пытаюцца разгубленыя паны.

— А на вячэру ў нас, панове, сёння будуць варголы.

— Варголы? Хм... Ніколі не чуў пра такую страву... — чухае патыліцу пан Кубліцкі. — Мой кухар такога не гатаваў. Дык дзе ж тыя варголы?

— А вунь там, у чыгуне, — махнула рукоб дзеўка.

Паны падбягаюць да чыгуна, штурхаюцца, зазіраюць пад накрыўку — а там па-ранейшаму булькоча пустая вада.

— А дзе ж вячэра? — злуюцца паны.

— Гэта вячэра і ёсць... Паясцё, а тады можаце і ў карты пагуляць.

— З пустымі жыватамі — і за карты?! Ці ў цябе розуму замала?! — гневаюцца паны. — Ты ж казала пра нейкія варголы. Цягні іх сюды. Дзе яны?

— Дык вось жа, у чыгуне, — спакойна кажа дзеўка Дрыпа. — Паўзірайцеся. Адзін вар голы, больш нічога...

ЦАР МАКСІМІЛЯН

— Дажыліся: ані хлеба, ані табакі, прападаем, як сабакі, — сумна кажа пан Кубліцкі.

— Вось што, дзеўка: ідзі ў Смургоні на рынак, купі хлеба, солі ды тытуню, — загадвае Дрыпе пан Заблоцкі. — А грошы даставай дзе хочаш. Мы дазваляем. Ведай нашую ласку. Дзеўка думала, думала — і прыдумала: трэба карову прадаць у добрыя рукі. Усё роўна даіцца перастала, на пашу не ходзіць, толькі па лесе ходзіць ды грыбамі сілкуецца. Выпраўляецца Дрыпа ў Смургоні, уперад сябе карову гоніць.

Там, на рынку людзей як кіем набіта, няма дзе голкай торкнуць. Адразу купілі ў Дрыпы карову за тры талеры, і яна ідзе па пляцы шчаслівая, зубы сушыць ад радасці, што грошы мае. А яе гандляры хапаюць за рукавы, за світу: купі хусту! купі пернікі! Купі чорта лысага! З нейкага будана выставіўся панок у белым хвартуху ды гукае:

— Шаноўныя мамзелі, хто хоча пастрыгчыся па апошняй пранцузкай модзе, валі сюды.

Дзеўка Дрыпа стала насупраць будана губу адвесіўшы. А панок, прыкмеціўшы яе, гукае:

— Чаго зяпу раскрыла, шаноўная мамзеля?

— Выбачайце, спадарыку, — нясмела кажа дзеўка Дрыпа, — ці не вашэць летась стрыгла авечкі ў тутэйшага пана Кіндзюшкі?

— Не, гэта не я! — спрытна адказвае панок. — Я з Парыжу, пранцузкі цырульнік, гэта па-вашаму пастрыгач. Магу й цябе пастрыгчы, шаноўная мамзеля, — станеш вочынна красівая, вужасна прыўкрасная!

Ну хто ж не захоча стаць прыгожай? Вось і дзеўцы Дрыпе загарэлася. Яна аддае пастрыгачу адзін талер, а той робіць з яе парыжскую мамзелю. Выходзіць Дрыпа з будана ні павай, ні варонай, а рыхтык абскубаная кіндзюшкава авечка. Усіх вераб'ёў на рынку ўспудзіла. Але йдзе сабе вясёлая, бо ў прыполе звіняць яшчэ два талеры. Тут пераймае Дрыпу цыганка:

— Пазалаці ручку, модная паненка, усю праўду распавяду, за каго замуж пойдзеш, скажу.

Дзеўцы цікава. Яна аддае цыганцы другі талер, а тая бярэ дзеўку за руку й пачынае варажыць:

— Чакае цябе, красуня, далёкая дарога й вялікія турботы. Але дарма, бо пойдзеш замуж за цара Максіміляна.

— А што за той цар? — пытаецца ўзрадаваная дзеўка Дрыпа.

— А пярун яго ведае, — адказвае цыганка ды знікае з Дрыпіным талерам.

Дрыпа йдзе далей па рынку і раптам чуе пранізлівы голас: «Просім да нас у ціятар! Толькі адно прастаўленне! Смургонскія гутнікі паказваюць пра цара Максіміляна і ягонага сына Адольку!»

Пачуўшы імя жаніха, дзеўка Дрыпа кідаецца на голас — і бачыць у завулку хату, у дзвярах стаіць чорны барадач. Строга гэтак пазірае:

— Куды, дзеўка?

— Хачу паглядзець на цара Максіміляна.

— Плаці грошы.

Дзеўка аддае астатні талер і ўваходзіць у хату, дзе людзей набілася, што селядцоў. Прадстаўленне ўжо ваўсю йдзе. Ужо цар Максімілян у бліскучай кароне, з доўгай рыжай барадой гукае да Фіцьмаршала: «З'явіся перада мной, як ліст перад травой!»

Прыбягае Фіцьмаршал, усе грудзі ў медалях, штаны з кутасамі, шпоры звіняць.

— Што загадае вашая анпіратарская вялікасць?

— Прывядзі да мяне майго непакорнага сына Адольку! Вядуць Адольку. Ён падабаецца дзеўцы Дрыпе нават больш, чым цар, — маладзенькі, бялявенькі, у ружовай кашульцы, у запраўленых у боты портках. «Ах, якія штонікі прыгожыя! — захапляецца ў думках дзеўка Дрыпа. — Чаму б не за гэтага замуж? Можа ён, калі гэты несімпатычны Максімілян памрэ, замест яго царом зробіцца?»

Ды Адолькаў лёс складваецца не найлепшым чынам. Ён не слухаецца бацькі, не хоча верыць у паганскіх багоў. За гэта яму цар Максімілян загадвае адсекчы галаву. Фіцьмаршал замахваецца сякерай — і вось Адолькава галава коціцца пад ногі гледачоў. А што гэта за жаніх, калі без галавы? Прадстаўленне канчаецца, цар Максімілян ірве на сабе валасы, бо шкода яму безгаловага сына Адольку, потым адчэплівае бараду ды збіраецца выходзіць з хаты.

— Куды?! — у роспачы лямантуе дзеўка Дрыпа. — А жаніцца? Цар Максімілян адно зірнуў на Дрыпу, увесь закалаціўся — і хадалы! Так папёр цераз пляц, што карона з галавы звалілася. Дзеўка Дрыпа падбірае карону, атрасае ад пылу, уздзявае сабе на макаўку ды йдзе сваёй дарогай, задуменная.

Тымчасам паны Кубліцкі і Заблоцкі, галодныя ды сярдзітыя, марна чакаюць дзеўку Дрыпу.

— Няйначай, на рынку заблудзіла, — вохкае пан Кубліцкі. Якраз тут чуваць крокі на ганку, адчыняюцца дзверы й уваходзіць дзеўка Дрыпа, але яе, натуральна, не пазнаць. Бо абстрыжаная, што тая авечка, ды на галаве мае папяровую карону.

— Чаго глядзіце? — пытаецца дзеўка. — Гэта ж я, ваша служка, Дрыпа.

— Не, ты не Дрыпа, — нарэшце выціскае з сябе пан Заблоцкі. — Ты якаясь іншаземная паненка, можа, нават каралеўская дачка.

«А што, хіба й так, — раздумвае сабе Дрыпа. — Цар Максімілян абы-каго замуж не возьме».

А пан Кубліцкі пачынае вохкаць і стагнаць:

— Нашая служка, мабыць, заблукала на тым рынку... Што рабіцьмем, пане Заблоцкі?

— Шукаць пойдзем, — вырашае пан Заблоцкі.

— Мяне таксама вазьміце з сабою. Я вам дапапагу шукаць яе, — просіцца дзеўка. Такая яна ўжо спагадлівая да чужое бяды. От яны ўтрох пхаюцца да Смургоняў, доўга швэндаюцца па рынку, распытваючы ў людзей:

— Ці не бачыў хто дзеўку Дрыпу?

— А як яна выглядае, вашая Дрыпа? — цікавяцца людзі.

— Такая, ведаеце, худаватая крыху, — пачынае апісваць пан Кубліцкі, — але трошачкі й таўставатая. Не сказаць, каб вельмі вялікая, але не дужа й малая.

— Два вухі ў ёй, адзін нос, спераду, — удакладняе пан Заблоцкі.

— Такіх багата, — смяюцца людзі.

— Яна ходзіць у задрыпанай свіце, — згадвае нарэшце пан Кубліцкі.

— Во ў такой, як гэтая? — пытыюцца людзі, паказваючы на зрэбную адзежынудзеўкі Дрыпы.

Паны прыглядаюцца: праўда, тая самая світа! І дзеўка нібыта тая самая, хіба што прычоску памяняла.

— Яна! Знайшлася-такі! — радуюцца паны. І дзеўка Дрыпа шчаслівая:

— А я ўжо баяляся, што ніколі сябе не адшукаю.

— Хадзем хутчэй дахаты, — цягнуць яе паны, — вячэра хутка.

Але дзеўка Дрыпа ўпёрлася, казаў той, рогам. Бо ўвабрала ў голаў новую фантазію. Кажа панам:

— Дахаты я не пайду. А пайду я ў белы свет свайго жаніха шукаць, што ўцёк ад мяне. Цара Максіміляна. Ужо выбачайце. Такая мая планіда.

Сказала ды пайшла. А знойдзе ці не — пра гэта іншым разам, іншым часам.

У ПАХОД

— Вось як мы хадзілі з панам Заблоцкім у вялікі паход... — часам прыгадае пан Кубліцкі, цяжанька ўздыхне й засумуе. А пан Заблоцкі пачне нешта вырабляць рукою, як быццам сячэ шабляю, і лаецца рознымі словамі.

А было тое доўна, калі пасварыліся князь Дрыгайла з каралём Гарбузом Васемнаццатым. Не ў першы ўжо раз заеліся, а з-за чаго — кадук іх ведае. Можа, з-за чорнага хорта, можа, з-за сівае кабылы. Людзі рознае гамоняць. Але назбіралася з абодвух бакоў мноства войска, і рушылі адно супраць аднаго — сячы, страляць, мясіць крывавую калатушку. Зазбіраліся і пан Кубліцкі з панам Заблоцкім. Як жа ў такой калатнечы ды без іх!

Але не спяшаюцца, паціху трухаюць, бо самі тоўстыя, што кулі з сенам, а кабылка без таго лездьве перастаўляе ногі, цягнучы воз з харчам. На тым возе — вэнджаныя куры, кумпякі, кілбасы, шынкі, карчагі з віном, разынкі, салодкае сочыва ды розныя іншыя прысмакі. У паноў пакуль што адзін клопат — ядуць, як у прорву. Аднак неўзабаве ад усяе раскошы застаецца адна торба з пражаным гарохам. Тады ўжо паны нецярпліва пакрыкваюць на кабылку, каб не прыехаць на бітву галоднымі.

Ужо чуваць за гарою шматгалосая чалавечая гамана. Уз'ехаўшы на ўзгорак, паны бачаць: лагчына зацягнулася сівым туманам, і ніяк не разбярэш, дзе дрыгыйлаўцы, дзе гарбузятнікі. Але паны ўжо ўваходзяць у газард: ваяваць дык ваяваць! Дастаюць заіржэлую дзедаўскую стрэльбу і ўсталёўваюць на драбінах.

— Хай пан насыпе пораху от сюды, — будзе павучаць пан Кубліцкі, — а я напіцую шроту ў рулю, а пан тады хай высячэ агню, а наводзіць буду я... Толькі во не ведаю, па кім. За каго мы — за караля ці за князя, га, пане Заблоцкі?

— Потым разбярэмся» — кажа пан Заблоцкі. — Цяпер галоўнае — страляць!

На пачатку стрэльба ніяк не хоча слухацца, і паны з лаянкаю ад яе адыходзяцца, ажно ў гэты самы момант у стрэльбе нешта сквірчыць, як сала на патэльні, тады гахае так, што паны ад нечаканасці гэпаюцца на зямлю, бы пераспелыя грушы. Калі ж яны падымаюцца і, абтрасаючы з сябе конскі гной, глядзяць уніз, дык бачаць вялікае дзіва: туман разышоўся, воі збіліся ў гурт, усе абдымаюцца, кідаюць у паветра шапкі і крычаць: «Віват!»

Тут вось што пакуль паны шчыравалі над сваёй жалезнай згародзінай, дрыгайлаўскія ды гарбухоўскія мужыкі пагаманілі паміж сабою: чаго нам біцца з-за княскага хорта ці каралеўскай кабылы? Дый пагадзіліся. Тады і князь з каралём мусілі мірыцца: выехалі насустрач адзін аднаму пад белымі сцягамі, паціснулі рукі ды раз'ехаліся. І ў гэты момант з пагорка грымнуў стрэл. Натуральна нікога не забіла, бо паны ў спешцы пераблыталі мяхі ды зарадзілі стрэльбу пражаным гарохам. У войсках жа палічылі, што гэта салютаванне з нагоды міру, усе закрычалі «Віват», абтрэслі з вушэй гарох і раз'ехаліся па хатах.

І вось паны Кубліцкі ды Заблоцкі едуць дадому, абкрытыя, як той казаў, ад галавы да пятак баявой славаю. Яны яшчэ доўга будуць цешыць сябе ды людзей сваімі байкамі: як шаткавалі ворага што тую капусту, як самога Гарбуза распляскалі на праснака.

Спрытна брэшуць, каб іх качкі патапталі. Ну і хай сабе. Яно куды горай, калі не ў байках, а напраўду праліваецца чалавечая кроў.

ДЗЯЛЬБА

Неяк паны пагрызліся невядома з-за чаго.

— Хто дазволіў пану пляваць у маю попелку?! — халяруе пан Заблоцкі, страшна вырачыўшы вочы.

— Але ж я маўчаў, калі пан Заблоцкі адгрыз палову ад мае цыбуліны? — з пыхаю адказвае пан Кубліцкі.

— Дзяліцца! — грукае кулаком пан Кубліцкі. — Іначай жыцця не будзе.

Ну, а калі дзяліцца, дык па-шляхоцку — напалам клёцку. Раскідваюць хату, развальваюць печ, пералічваюць бёрны, абмацваюць кожную цагліну — усё напалам. Сякуць стол, лавы. Ледзьве не б'юцца з-за фамільных партрэтаў, нейкага маршалка пераразаюць ад вуха да вуха. Ад хаты застаецца гладкае, бы ток, месца. Што зробіш? Дзяльба. Тады бачаць, што падполле не падзеленае. Здавалася б, што ў ім? Мышы і тыя паўцякалі ў вёску шукаць лепшае долі, адно благенькае мышаня засталося. Але і на яго нацэльвае пан Заблоцкі зайздроснае вока.

— Мне тую частку, дзе галава.

Мышаня, паслухаўшы гэтыя словы, спрабуе абразуміць паноў:

— Ці, панове, блёкату аб'еліся? Я ж панам не лава і не печ. Мне ж, можа, таксама жыць хочацца.

Але паны, не даслухаўшы, пачынаюць мацаць вакол сябе — шукаць сякеру. Тады мышаня сігае ў норку, адтуль патаемным калідорам выбіраецца ў зарослы лебядою гародчык і бяжыць у вёску, дзе ў сялянскіх хатах ужо атабарыліся большыя браты і сёстры.

А паны доўга яшчэ сядзелі карчамі над падполлем — усё не маглі падзяліць мышынае норкі.

КІТ ВЕЛЯРЫБ

Нішчымніца такі выпхнула паноў у свет, і вось яны збіраюцца ў рыбу. Але такая загваздка, што з іх ніхто не хоча капаць чарвякоў. Пасля доўгае спрэчкі яны пачынаюць выдумляць абы-што, толькі б не пэцкаць белыя панскія рукі ў зямлі і гнаі. Пан Заблоцкі са злосцю будзе казаць:

— Ці ж рыба возьме ў губу гэтую брыду? Хіба што маляўка якая. А нам драбяза не патрэбна. Нам бы сама злавіць. Або кіта.

— А калі б на тых чарвякоў ды папырскаць адэкалонам, можа б, і нічога? — нясмела прапаноўвае пан Кубліцкі.

— Трасцы рабай! На шляхетную рыбу інакшая прынада патрэбна. Качка, парсюк, а яшчэ лепей бык. Самае тое, каб прынадзіць кіта.

— А дзе пан возьме такога кручка, каб начапіць на яго цэлага быка? — сумняваецца пан Кубліцкі.

— А навошта яго чапляць? Ён і так прывязаны вяроўкаю да кала. Вунь, каля рэчкі пасецца.

І вось паны выходзяць на бераг рэчкі Парэчкі і пачынаюць галёкаць на ўвесь свет:

— Пане Кіт, га, пане Кіт! Просім сюды!..

За трыдзевяць зямель плавае на моры-акіяне аграмадны Кіт Велярыб. Ён чуе лямант, які справілі паны, заходзіць з мора ў Нёман, з Нёмана — у рэчку Парэчку. Адсопшыся, пытаецца ў паноў:

— Чаго паны раскрычаліся?

— Няхай пан Кіт пакаштуе вунь таго быка, — паважна запрашае пан Кубліцкі. — Вунь пасецца на ўзлобку.

— А мы потым пана Кіта засмажым і з'ямо, — дадае пан Заблоцкі.

Кіт Велярыб выслухоўвае гэтыя прапановы, чорным вокам аглядае паноў і быка, запускае пад воблакі вадзяны струмень і дае адказ:

— Дык ведайце, што я не рыба, а, калі хочаце, звер. За пачастунак дзякуй, але такога мы, кіты, не ямо. Зубы не тыя. Ешце, панове, самі вашага быка. А мне б што-небудзь далікатнае, чарвячка альбо рыбку... вось такенькую... І Кіт паварочвае назад, да мора.

ЯЙКА АД КУРЫ ШЧАБЯТУРЫ

Брыдуць па дарозе паны Кубліцкі ды Заблоцкі. Маркотна ў іх на душы, бо ў жыватах пуста, як на таку. Сустракаецца ім Кура Шчабятура, вялікая пярэстая птушка.

— Чаго паны занудзіліся? — пытаецца. — Мо паны галодныя?

— Табе што за справа? — ганарліва мовіць пан Заблоцкі.

— Мне нічога, — кажа Кура, — але як паны хочуць есці, дык я знясу ім яйка...

— Што нам за наедак з твайго яйка, калі мы з панам Кубліцкім глытаем іх адразу цэлае рэшата, — пагардліва кажа пан Заблоцкі.

— Вось каб з яйка ды вывелася куранятка, — уторквае свае два шэлегі пан Кубліцкі.

— А што? Можна, каб вывелася. Бо я птушка заморская, яйкі не абы-якія нясу, — кажа Кура Шчабятура.

— А ў кураняці будуць усяго дзве ножкі? — трывожыцца пан Кубліцкі. — А ці можна, пані Кура, каб адразу чатыры нагі?

— Сорак, сорак, — сіпіць пан Заблоцкі. — Падавай нам кураня-сараканожку.

— Можна і гэта, — згаджаецца Кура. Але пану Заблоцкаму ніяк не ўладзіш.

— Каб і сала было на ім у далоню таўшчынёй! А ростам каб была з быка! Во!

— Добра, панове, — кажа Шчабятура. — Толькі я такую гаргару не бяруся наседжваць. Ужо самі, панове, як-небудзь старайцеся.

— Гэта не курыная справа, — фанабэрыцца пан Заблоцкі. — Было б яйка, а мы ўжо памяркуем самі, што з ім рабіць. Аграмаднае было гэтае яйка, далібог, са стог вышынёю. Хапіла клопату панам, пакуль па чарзе наседжвалі яго сваімі шырокімі азадкамі. Але вось у яйку нешта грукоча, нешта стукоча, як у малатарні, асыпаецца шалупінне — і перад панамі з'яўляецца куранятка. Няможна апісаць, што гэта быў за страхапуд. Гара гарою, наперадзе бычыныя рогі і свінячы лыч, назаду хвост, як у пеўня. Яно рохкае немым голасам, тады лопае скрыдламі — і паны валяцца на зямлю як падкошаныя. А пачвара з жудасным рохканнем прастуе на сарака лапах да лесу, ажно зямля за ёю курыцца.

З тае пары за рэчкай Парэчкай у пракаветнай пушчы завёўся страшэнны звер. Днём ён хаваецца ў нетрах, а ўвечары падкрадаецца да чалавечага жытла, душыць сабак, свінні, каровы. А як у небе поўня, дык рохкае на ўсю ваколіцу, і ад таго рохкання ў людзей валасы шапку падымаюць. Ну й пачвары ж вырастаюць ад чалавечае зайздрасці ды прагавітасці. Тфу!

У ЗАРОБКІ

Вядома, голад не свой брат, як засмокча, дык забудзешся і на ляноту, і на панскую пыху. Вось паны Кубліцкі ды Заблоцкі збіраюцца ў заробкі. Ды не куды-небудзь, а да самога пана Кіндзюшкі. У пана Кіндзюшкі была вялікая гаспадарка, але ён не меў часу нават палічыць свой скарб, бо быў дзівак: вечна сядзеў на гарышчы ды глядзеў праз падзорную трубу на зоркі і Месяц.

— Няма ў мяне чыстай работы, — кажа ён панам Кубліцкаму ды Заблоцкаму. — Ёсць адно — мужыцкая праца: гной растрасаць або свінні пасвіць. Выбірайце.

Пачухаліся паны ды вырашылі: свінні пасвіць. Усё-ткі нешта роднае, жывое. Але свінні не зважаюць на шляхетнасць сваіх пастухоў і разбягаюцца па лясах, хаваюцца ў пушчы, у звярыных норах, пад карчамі. Узяць бы добрага трына ды павыпорваць іх адтуль, сагнаць у гурт, але ў паноў не хапае на тое спрыту. Тым часам свінні жыруюць на лясным харчы — жалудах ды карэньчыках — і памалу дзічэюць, абрастаюць шчаціннем. Яно б усё нічога, але вось неба зацягваецца хмарамі, і пан Кіндзюшка мусіць адарвацца ад падзорнай трубы і зірнуць на зямлю.

— А дзе ж свінні? — пытаецца.

— У лесе, дзе ж ім яшчэ быць, — даволі дзёрзка адказвае пан Заблоцкі.

— Хай свінкі пагуляюць, — лісліва падхоплівае пан Кубліцкі. — На лясных жалудох яны вунь якія павырасталі. А ўвосень можна будзе распачаць паляванне на дзікоў.

Пан Кіндзюшка на тое нічога не адказвае, вяртаецца да свае трубы. Былі б перад ім мужыкі, дык загадаў бы адперыць іх бізунамі на стайні. А з гжтых што возьмеш?

— Ідзіце каровы пасвіць, — адно буркнуў ён.

Каровы не свінні, яны ў карчы не палезуць, але з імі клопатна, толькі глядзі, каб не зайшлі ў агарод. Паны ж распачынаюць спрэчку — у каго род старэйшы. Каровы тым часам залазяць у грады і трушчаць усё чыста — моркву, рэпу, гуркі. Але ім і гэтага мала — выбіраюцца з гарода і брыдуць да самага сіняга мора, а там лезуць проста ў ваду, шукаючы марской капусты. А з мора іх ужо й калом не выб'еш, дарэмна паны Кубліцкі ды Заблоцкі бегаюць па беразе ды ўпрошваюць:

— Сюды, кароўкі, сюды, даражэнькія!

Але каровы не слухаюцца. Спадабалася ім у моры жыць, ну што з імі зробіш.

— Дзе мае каровы? — аднойчы пытаецца пан Кіндзюшка.

— У моры, дзе ж ім быць, — адказвае пан Заблоцкі.

— Што за лухта! — не верыць пан Кіндзюшка. — Не могуць каровы жыць у моры.

— Чаму не могуць? — пярэчыць пан Кубліцкі. — Жывуць жа марскія каровы, вось і гэтыя неяк прызвычаіліся. А як добра цяпер будзе пану Кіндзюшку плаваць у госці да ангельскага караля! Будзе яму ў моры і сырадой, і смятанка. От жа хораша!

Пан Кіндзюшка ў адказ на тое кажа толькі «гм» і бярэцца за сваю трубу. А панам паказвае, каб ішлі пасвіць гусі. Гусь — птушка памяркоўная, трымаецца ў чарадзе. Але ж і за ёю патрэбен догляд. А паны адно сабе смокчуць люлькі ды спрачаюцца паміж сабою. Нарэшце гусям надакучваюць такія вартаўнікі, яны разам выпростваюць крылы ды ўздымаюцца ў паветра. Вышэй, вышэй, і вось ужо гусі хаваюцца паміж хмарамі, а паны, адвесіўшы губы, збянтэжана праводзяць іх вачыма.

Пан аглядае праз трубу Месяц, і раптам бачыць, што там, паміж каменняў ды кратэраў ходзяць ягоныя гусі. Тады пан Кіндзюшка не жартам злуецца і торкае панам пад нос тую трубу:

— Гэта хто?

— Няўжо гусі? — дзівіцца пан Кубліцкі. — Чаго іх на Месяц панесла, бедалажкаў? Там жа гола, пустаані травінкі. Агылі, агылі, злазьце з Месяца. Пагулялі, дый годзе.

Але тут у трубе, якраз перад вачыма пана Кубліцкага, з'яўляецца нешта накшталт вялізнае дулі.

— Што гэта? — палохаецца пан Кубліцкі. — Фу, як непрыстойна. Хай пан Кіндзюшка прабачыць, але зусім нявыхаванае ягонае птаства.

Натапырыўся пан Кіндзюшка, але што адкажаш? Вырпаўляе паноў глядзець пчолы.

Вось гэта самая што панская праца! Пчала — паслухмяная жамяра, трымаецца сваёй дамоўкі. Каля яе завіхаецца Саўка, панскі пчаляр, то вадзічкі налье ў сподачак, то рамкі з сотамі паправіць. А паны адно адлежваюць сабе бакі. Пахрапуць, прачнуцца — ды давай мёд грэбці лыжкамі. А калі пчала джгне ў спіну ці ніжэй — не бяды. Бо ў паноў раматус, а пчаліныя джалы, кажуць, добра ад гэтае хваробы лечаць. Ядуць паны мёд, гуляюць у карты, і ўжо ім непамысна робіцца ад аднастайнага жыцця. Пан Кубліцкі пачынае вымышляць розную лухту:

— Што б такое прыдумаць, каб пчолы паболей мёду цягалі? Можа, павесіць кожнай на шыю цэбар? Хай у цэбры мёд збіраюць?

— А хто тыя цэбры мыць будзе? — адразу падкідае пытанне пан Заблоцкі.

— Але, — адразу згаджаецца пан Кубліцкі. — Хай сабе па-ранейшаму збіраюць мёд.

Усё лета раскашуюць паны на пасецы, як у нейкім санаторыі. А што ўжо налгалі пану Кіндзюшку пра сваю верную службу, дык усяго й не перакажаш. Склалі цэлую гісторыю пра тое, як мядзведзь напаў на пчалу і пачаў яе грызці, а яны прыбеглі ды адбаранілі.

Настае восень. Пчолы зацыроўваюць дзверы, вокны ў сваім жытле — рыхтуюцца да зімы. Выганяюць з вулляў трутняў, якія нічога не робяць, адно ядуць. А заадно з імі праганяюць з пасекі і паноў Кубліцкага ды Заблоцкага. Не хапала ім яшчэ гэтых абібокаў цэлую зіму карміць.

Застаўся ад сытага жыцця адзін салодкі ўспамін. «Эх, якая праца была, — яшчэ й дагэтуль згадвае пан Заблоцкі. — Адно слова — іляхетная». А пан Кубліцкі, падняўшы палец, дадае: «Галоўнае што? Галоўнае, каб чалавек заўжды быў на сваім мейсцы. Там, дзе яму болей карысці».

ЯК ПАНЫ ХАДЗІЛІ ПАГАНАГА ЦМОКА ВАЯВАЦЬ

Нарэшце паны скемілі, што ім трэба вучыцца якомусь рамяству, іначай гамон, час настаў такі. Спачатку не дужа ў іх атрымоўвалася. Пан Заблоцкі паспрабаваў сані майстраваць. Але не пашэнціла яму. Як пачаў полаз гнуць, дык жардзіна саскочыла ды — бенц! — проста пану ў лабаціну. Ох і папалаяўся ж пан Заблоцкі!

Пан Кубліцкі надумаўся гаршкі ды міскі ляпіць на ганчарным крузе. Але й тут непярэліўкі — першаму ж пакупніку не ўладзіў, той зазлаваў, што гаршчок дзіравы дый разбіў пасудзіну аб пана Кубліцкага галаву. Хацеў пан Кубліцкі на яго скаргу пісаць, ды не знайшоў грошай, каб падмазаць шаноўны суд.

Добра, што Арцём Верацённік нараіў панам рэпу сеяць. Выгодная, кажа, рэч. Балазе ў паноў яшчэ зямліцы валокі з паўтары засталося. А насенне ў бабкі Параскі выпрасілі. Тут ужо ім больш пашчасціла — урадзіла рэпа.

Значыцца так. Жывуць сабе паны, сеюць рэпу, у Смургоні завозяць на продаж, нішто сабе жывуць. Пан Кубліцкі нават падумвае пра тое, каб ажаніцца.

Тым часам у княстве творацца жахлівыя рэчы. Памятаеце тое куранятка ад Куры Шчабятуры, што паны наседжвалі? Яно часу дарма не траціць: адгадавала сабе яшчэ дзве галавы, словам, змянілася ў істага Цмока. А калі я Цмок, кажа яно самое сабе, дык годзе мне цягаць адно сабак ды парсюкоў. Дый пачынае гэтае страшыдла чыніць несусветны грандзёж ды гвалт. Глытае паненак, прытым пераважна прыгожанькіх. Яшчэ й пераборлівае, ліха на яго. Паны чуюць гэтакую навіну ды пачынаюць чухаць патыліцы. Асабліва непакоіцца пан Кубліцкі:

— Дык што ж гэта робіцца, панове? Гэта ж вельмі нядобра! Гэта ж ён можа ўсіх нявест перахапаць!

На гэта пан Заблоцкі змрочна адказвае:

— Што нявесты? Не бяда, застанецца й пану Кубліцкаму якая-небудзь замухрышка. Але баюся, каб жа гэтая пачвара не ўбілася ў рэпу...

Сказаў — як сурочыў. Бо ўжо назаўтра Ахрэм Верацённік, ідучы каля панскага агарода, угледзеў, што паміж градаў качаецца штось цёмнае, лускаватае, вялікае, бы хлеў. Знай топча сабе рэпу, закідае ў тры свае глоткі, як у сячкарні. Паненкі яму прыеліся, ці што? Ахрэм Верацённіккідаецца да паноў з гэтай прыкрай навіною.

— Ваша благароддзе, ходзіць Цмок у агародзе!

Пан Заблоцкі — за качаргу ды за дзверы, пан Кубліцкі следам за ім. Але Цмок ужо нажэрся, залопаў скрыдламі, свіснуў у тры глоткі ды ўзляцеў у падхмар'е, чорны, слізкі, бы велізарная крылатая жаба.

Паны камянеюць ад жаху, тады бачаць здратаваныя грады, паабгрызаную рэпу. «Гэта, няйначай, ізноў давядзецца зубы на паліцу класці!» — мільгае ў галаве пана Заблоцкага. Тады ён ад вялікай роспачы пачынае клясці паганага Цмока, ды зусім не шляхоцкімі словамі:

— Раскірэка чортава, недавярак гэты! Рэпу павырываў, каб яму зубы павырывала! Зжэр усю чыста, каб ён не выдыхаў, каб яна табе калом у горле стала, каб яна табе бокам вылезла, каб жыватом качаўся! Ані дзялянкі не пакінуў, усю з'еў, каб табе моль галаву аб'ела, каб цябе свінні елі, каб ты зямлю грыз! Нажэрся ды паляцеў, каб над табою крумкачы лёталі. Яшчэ й свішча, каб ты кроўю свіснуў, каб праз твае вушывецер свістаў!

Але што таму нелюдзю хай сабе й страшныя праклёны? Рабіць няма чаго, трэба ісці ваяваць Цмока паганага, іначай рады няма. Не будзе ані рэпы, ані нявест. Пан Заблоцкі бярэ сваю качаргу, пан Кубліцкі — чапялу, ды выпраўляюцца ў дарогу.

Вось на калінавым мосце, што праз рэчку Парэчку, ляжыць нейкая завала, бы капа гною, ды храпе. Загарадзіла, бач, дарогу.

— Прэч з дарогі! — халяруе пан Заблоцкі. — Не бачыш — шляхта йдзе з лютым Цмокам змагацца.

Тут гара варушыцца, выцягвае тры шыі, лупае шасцю вачыма, і паны цямяць, што перад імі сам Цмок. Уга, якое страшыдла. Сядзіць, наладаванае рэпаю, дый думае, дзе б якой паненкай закусіць. От жа мярзотнік. Ну, пачакай, зараз шляхта дасць табе дыхту, дажджэшся, страшнік.

Пан ды пан Заблоцкі нейкі час стаяць у нерашучасці, адно дзівяцца: ну ж і страхотная праява, авохці! Уссела проста на дарозе, дзе людзі паспалітыя ходзяць ды ездзяць. Але ж і заядацца з ім неяк не выпадае, усё-такі разам выседжвалі з яйка, значыцца, ёсць у гэным стварэнні нешта панскае. Пан Кубліцкі будзе яму казаць гэтак далікатна:

— Сыдзіце, проша пана, тут няможна!

А гэтае страшноцце на лагодныя словы й не шманае, ані. Адно чэрава пагладжвае, нячысты дух. Прыкінуўся, што на адно вока глухаваты, на адно вуха слепаваты. Пан Кубліцкі пачынае яго ўшчуваць, згадваючы закон:

— Гэтак, як пан Цмок робіць, рабіць няможна. Нельга есці чужую рэпу ды ясных паненак, і ў статуце гэтак запісана... На гэта Цмок лена адказвае:

— Ваш сабачы статут не для мяне, бо ў мяне іншаземны пашпарт.

Ды зноў храпе, ажно мост пад ім, гадам, трасецца.

Пан Заблоцкі, гэта ж такі гарачы. Ён жартаў не любіць. Ён натапырвае вусы, ссоўвае бровы ды рыкае грамавым голасам:

— Прэч з дарогі, галгане!!!

Але Цмока не надта выпужаеш, ён ужо пужаны. Засквярыў, засіпеў, бы гадзіна падкалодная:

— Маўчаць, пакуль зубы тырчаць! Ды як свісне!

Пасля таго свісту ў паноў пачынаюць дробненька калаціцца калені ды цакатаць зубы. Даволі паспешна яны адступаюць за пагорак ды займаюць абарончую пазіцыю ў вербалозе. Тут яны зноў смелыя.

— На двабой, — кажа пан Заблоцкі, — хама, памаўзліўца выклікаю! Шукайма секундантаў.

— Які з гэтакім двабой? — сумняваецца пан Кубліцкі. — Ён мо й не ведае, з якога канца за зброю брацца. Зусім не шляхетная натура. Тым часам да ракі спускаецца з вёдрамі бабка Параска. Паны крычаць, паказваюць ёй на мігах: не хадзі, бабка, бо наложыш галавою, там жа гэтая заваль ляжыць. Бабулька аднак смела набліжаецца да Цмока, а той касавурыцца на Параску, але не спяшаецца яе глытаць, не панаравіў яе, ці што.

— Авой, якое паскудства, — дзівіцца бабуля. — А вы б яму, хлопчыкі, у пысу, у пысу! Чаго ён тут разлёгся?

Паны не разумеюць.

— Ну, гэта самае, па зрапачах яму, — раіць бабка Параска.

— Як гэта — па храпачах? — зноў не цямяць паны.

— А во гэтак, — паказвае бабулька. Ды пачынае каромыслам поркаць у Цмокаў карак. Паны бачаць, што бабка не баіцца, — і спяшаюцца на дапамогу, адзін з качаргою, другі з чапялой. Утрох добра такі надавалі Цмоку ў каршэнь, сапхнулі з моста. Той раве немым голасам, падскоквае да нябёсаў ды дае драла, плачучы. Ляціць у пракаветную пушчу да сваёй матулі, Куры Шчабятуры, ды пачынае ёй жаліцца на всаю гаротную долю.

— Пакрыўділі цябе гэтыя здаровыя бамбізы, суцяшае яго Кура Шчабятура. Ну, не плач, дзіцятка. Хадзі да мамкі пад крыльца.

Паны доўга радуюцца з нагоды перамогі, вяртаюцца да сваёй хаціны ды ладзяць вялікі баль. На той баль запрашаюць адбароненых ад Цмока паненак дый бабку Параску таксама. Пан Кубліцкі просіць яе пайсці да іх у ахмістрыні, але бабка Параска адмаўляецца.

— А хто дзеда будзе глядзець? — кажа. — Вы ўжо выбачайце, паночкі, я загасцявалася, трэ бегчы дахаты. Баюся, каб дзед не стаў бурчаць.

Вось дык дзіва — Цмока не спужалася, а дзеда баіцца!

ПАСЛЯСЛОЎЕ

Вось я распавёў вам пра неверагодныя прыгоды паноў Кубліцкага ды Заблоцкага. Казаў, як было, не маніў, ані. Каб я надумаўся прылгаць, дык прыдумаў бы ў гэтай аповесці іншы канчатак. Я б напісаў, што паны перавыхаваліся, развіталіся са сваім шляхецтвам ды ўступілі ў калгас. Вядома, бывае і такое, свет вялікі. Але мае паны засталіся тымі, што й былі, адно што пыхі ў іх крыху паменела, ды сёе-тое рукамі рабіць наўчыліся. А без іх, гэткіх шалапутаў, сумна сталася б, хіба не праўда?

Зрэшты, і пасля вялікае бойкі з паганым Цмокам паны не раз траплялі ў розныя авантуры. Буду жывы-здаровы — распавяду. І пра тое, як пан Кубліцкі жаніцца надумаўся, а пан Заблоцкі хадзіў у сваты. Пра тое, як паны вандравалі вакол зямное кулі. Як яны здабывалі ў балоце закляты скарю, як сустрэліся з касмічным прыхаднем і як ладзілі баль у гонар высокага госця, тамтэйшага караля Гарбуза Васемнаццатага... Але гэта — наступным разам. А пакуль што канец. Як той казаў: дзве дзюркі ў носе — і сканчылося. Затым заставайцеся здаровы.