Хуткасць

Адзіны серп на сённяшнім жніве

Заглух той дом, што быў маім гняздом,

Што ў свет пусціў i радасць i бяду маю.

Не вечна ўсё пад месяца сярпом,

Хоць ён не зжаў нікога,— так я думаю,

Сялом i полем ідучы з кійком.

Мой след, што пяцьдзесят гадоў назад

Знаёмы быў з вясёлай сцежкай школьнаю,

Пакрыла забыццё травой няўмольнаю.

Ды смешна прагай папракаць няўтольнаю

Зялёную траву, якой я рад.

Электрастанцыя над рэчкай сіняю,

Магутнасцю на сорак кілават,

Не свеціць больш, хоць ёй гадоў няшмат.

Ніхто, апроч высакавольтнай лініі,

У змрочнасці яе не вінават.

Камбайн, жніва гарачага ўладар,

Давёў сярпы да стану непрыгоднасці.

Не вечна ўсё. Конь, хоць не страціў годнасці,

Але і ён ва ўладзе неабходнасці

Taго, што сеў на трактар гаспадар.

Старэючы, i я сачу з трывогаю

За часам, што мяне перажыве.

Тут месяц ні пры чым. Няхай плыве

Ягоны серп над палявой дарогаю —

Адзіны серп на сённяшнім жніве!

З далёкага

Калі вясною закукуе

Зязюля ў лесе раніцой,

Ты прыгадай вясну другую,

Сустрэчы нашыя з табой.

Згадай усё, што сэрцу міла,

Што сэрцу дорага было,

Забудзь, што ўсё адгаманіла,

Адкукавала, адышло.

Згадай усё, што нам жадала

Зязюля ў гучным гушчары,

Забудзь, што ў хованкі гуляла

Жаданне з намі да зары.

Забудзь, што рэху не вярнуцца

Hi да цябе, ні да мяне,

Забудзь!.. Хай сэрцы адгукнуцца

Адно другому па вясне.

Пра славу

Здавалася мне слава явай блізкай

Тады, калі схілялася ў цішы

Паэзія, як маці над калыскай,

Над сненнем недасведчанай душы.

Каб рос хлапчук, не дбаючы аб цудзе,

Каб не лічылі людзі сысунком,

Яна до болю матчыныя грудзі

Пякучым націрала палыном.

Пасля, малыя выверыўшы крокі

На бітым шкле i на жарстве дарог,

Рукою паказала свет шырокі

I босага пусціла за парог.

З тых дзён, калі падносяць кубак славы,

Я лішняе спакусы не глыну,

Бо ўсё яшчэ мне помніцца гаркавы

На смаглых вуснах прысмак палыну.

Слова пра вала

Хоць я працую ноччу, днём

I адвячоркам зорным,

Ды не магу сябе валом

Назваць, тым болей — чорным.

А вось адвыкнуць ад стала

Пяро, папера, слова —

То я падобным на вала

Раблюся паступова.

Спачатку я здзіўляю ўсіх

Тым, што з паперай белай

Даўно не размаўляю ўслых

На мове зразумелай.

Пасля, на нейкай там вярсце,

Змрачнець я пачынаю —

Тугой, што ўсё расце, расце,

Як шэрсцю, абрастаю.

Пасля ў ярме ўжо шыю гну,

Ад пашы адвыкаю,

Як чорны вол, цягну трупу

Суцэльнага адчаю.

За мной ідуць — за радам рад

Ахутаныя горам

Гады мае, i ўжо назад

Ім азірнуцца сорам...

А як працую за сталом

Я днём i часам зорным,

То не магу сябе валом

Назваць, тым болей — чорным.

Парада сабе самому

Нясу, як ранец за спіной, здалёку я

Аж шэсць дзесяткаў спакаваных зім.

Важкая гэта ноша альбо лёгкая,

Хто знае? Справа не ў гадах зусім.

І плённы дзень заважыць пяцігодкаю,

І пяць гадоў бясплённых — марным днём.

Не падсумоўвай паквартальнай зводкаю

Таго, што вымяраецца радком.

Пастух

Нехта крывіцца, быццам не рады,

Што я вершаў даўно не пішу.

Мне i твораў чужых пераклады

Саграваюць работай душу.

Калі думкі не ладзяць з радкамі,

Ці не лепш, чым гібець ад тугі,

Чым зайздросціць другім і лакцямі

Іх расштурхваць,—

пайсці ў пастухі?

Як належыць, у зрэбную кайстру

Хлеба чорны акраец кладу,

Лясну пугай, даверанай майстру,

І ганю на папас чараду.

Днём хаджу па лугах ды па стромах,

Што акрэслены плошчай стала,

Ноччу, пэўна, хадзіў бы, каб стома,

Разам з кайстрай, дазволіць магла.

І з надзеяй, яшчэ невыразнай,

Прыхаванай у сэрцы маім,

Дагаджаю я музай уласнай

Строгім музам, вядомым усім.

Рады я, калі думка чужая,

Стаўшы словам жывым пад пяром,

Раптам думку маю абуджае,

Што, забытая, спіць пад кустом.

Я тады падбіваю рахункі

Дням i тыдням, пачуўшы здалёк,

Як на голас абуджанай думкі

Адгукаецца першы радок.

I, шчаслівы, не верачы цуду,

Строгім музам кажу я тады:

Большай платы не браў i не буду

Браць з дагледжанай мной чарады.

Дзякуй, лес мой, i луг мой зялёны,

I агонь, што на ім не патух.

Дзякуй! Скончыўся тэрмін сезонны.

Спаганяй свае гарды, пастух!

***

Не з горшых той сусед, якога

Спрадвеку трунаром завуць.

Твой конь прапаў — што тут такога?

Але яму прыемна чуць.

Ляжыш ты ў ложку, нездаровы,

Ён рад наведаць твой катух.

Чакае ўжо, калі гатовы

Ты будзеш для яго паслуг.

А як не ўстанеш, то змайструе

Табе па мерцы ён труну,

Прамову скажа хоць якую,

А як папросяць — не адну,—

Аб бессардэчнасці той страты,

Што час прадухіліць не змог,

Аб даўгавечнасці той хаты,

Што з дошак збіў не ён, а бог.

Пасля прыляжа, смерці лёкай,

З рыдлёўкай разам на траву...

«Ну вось — i гэты ўжо далёка,

А я працую. Я жыву!»

***

Зайздрошчу я мастам, не іх канструктарам,

Дарогам, па якіх да нашых дзён

Імчаць саставы з посвістам і грукатам,

Не помнячы праслаўленых імён.

Хачу, каб так і слова —

не жалезнае,

Знаёмае з пакутай і слязьмі,—

Ад славы і імёнаў незалежнае,

Трымала сувязь з часам і людзьмі.

Хачу, каб слёзы, што ў душы радзіліся,

Жыццём сваім асобным зажылі,

Каб так, як дождж па шкле,

яны каціліся

І па шчацэ, і па шляхах зямлі.

Хачу, каб не прылізаным i чысценькім

Быў сэрца боль, каб пёк ён i смылеў,

Каб не прыкрыт быў грэх прыстойным лісцікам,

Смех — гулкім рэхам быў, абвалам — гнеў.

А аўтар хто? Дзе рос? Як празываецца?

Есць весткі, альбо там яны ляжаць,

Дзе ўжо нічога ўслых не вымаўляецца?

Знаць важна, але можна і не знаць.

Вы мне даруйце сёння, суддзі строгія,

Што мой і смех і гнеў не быў такім

І што, на жаль, пад імі,

як і многія,

Я прозвішчам падпісваўся сваім.

Слова невядомага салдата

Ты кожнаму слову, патомак,

Што я гавару табе, вер.

Спачатку,

салдат невядомы,

Ляжаў я не тут, дзе цяпер.

Забіты я быў пад Масквою,

I там, не пазнаны нікім,

Засыпаны роднай зямлёю

Быў з імем забытым маім.

Па воінскаму абавязку

На могілку каска лягла.

Ах, вечны грудок мой ды каска,

Пясчаны грудок ды імгла!

Не проста салдату падняцца

З апошніх пазіцый сваіх...

А толькі са мной не згаджацца

Ёсць права такое ў жывых.

Сягонняшні схоў мой не знае

Нябыту ў глухім бур'яне,

I той, хто ў сталіцы бывае,

Цяпер не мінае мяне.

Праходзіць сівая жанчына,

Што недзе далёка жыве,

І ціха, як роднага сына,

Мяне да сябе пазаве.

Лютуе на вуліцы сцюжа,

А нехта — адкуль жа мне знаць!

Прыпыніцца, іменем мужа

Пакліча з-пад каменя ўстаць.

Я рос сіратою, прызнацца,

Ні жонкі не меў, ні малых...

А толькі са мной не згаджацца

Ёсць права такое ў жывых.

Вякі праляцяць за вякамі,

Пазбыўшы вайну назаўжды,

I, можа, гранёны мой камень

Грудку пазайздросціць тады,—

Калі ўжо ні сына, ні мужа

Ніхто не пакліча ў бядзе

I памяці колкая ружа

На зорку яго не ўпадзе;

Калі з безназоўных пазіцый

Скрозь каскі праб'ецца імгла,

А лес ёй насення пазычыць,

А сонца — агню i святла.

Я мог бы сасной ці вярбою

Шумець паміж дрэў дарагіх...

Але не згаджацца ca мною

Есць права такое ў жывых.

ЗАПІСНАЯ КНІЖКА

1

Галоўнае ўжо сказана. Што можна

Да сказанага некалі дадаць?

Я кніжку запісную асцярожна

Кладу на стол. Гартаць ці не гартаць?

Тут запісы хвіліны непаўторнай,

Сабраныя пад вокладкі страхой.

Я давяраў іх памяці маторнай

I зрокавай, не верачы другой.

Ты, кніжка запісная,— дом, дзе свішча

Скразняк гадоў, віхор няспелых дум,

Кладоўка для зярнят i папялішча

Пачуццяў марных, пушчаных на глум.

Ты — клінапіс з неразгаданай вяззю,

На турмы не подобная турма,

Дзе вобразам маім, забытым вязням,

Прызначанага тэрміну няма.

Наглядчык строгі ix пазбавіў руху,

Фантазія ім хлеба не дае.

Як рэактыўны лайнер хуткасць гуку,

Час абганяе запісы мае.

Заслона хмар над імі ходзіць нізка,

Спускаецца імгла, нібы на дол,

На ix страху... Ах, запісная кніжка,

Навошта я кладу цябе на стол!

2

Маім радкам ты некалі была

Затокаю сярод лясоў зялёных:

Нямала лодак, i мастоў пантонных,

I караблёў ты мору аддала.

Цяпер з табой мы не дамо ім рады.

Як i раней, ix глушыць часу гул.

Як i раней, цікуюць ix піраты,

Тарпеды, што падобны на акул.

З гадоў мінулых да гадоў наступных

Яны прабіцца прагнуць на прастор.

Бацькоў сваіх суровых, але рупных

Так пакідаюць дзеці з даўніх пор.

Што ім да нас?.. Хоць гэта мы з табою

Ix выпраўлялі. Гэта наш гарыць

Агонь у топках іхніх, а з прабоін,

З цяжкіх прабоін наша кроў цурчыць.

Нядоўга слава балявала з намі,

Калі трубіла ім у гучны рог,

Затое пахаванкі груганамі

Ляцелі i ляцяць на наш парог.

А тыя, хто ўцалеў,— што ix чакае?

Яны вінтамі за бядой бяду

Пераграбуць?.. Ах, кніжка запісная,

Я сёння зноў цябе на стол кладу!

3

Стань студняю бяздоннай на дарозе!

Перада мною мірная зямля...

Я словы напаю пры дапамозе

Драўлянага вядра i жураўля.

Хай цьмяны вобраз, што зіхціць намёкам

На дарагі для сэрца самацвет,

Дыхне паветрам i па лузе мокрым

Ідзе i пакідае дымны след.

Няўтульна спаць байцам вайны Айчыннай

Пад трыццацігадовым дзірваном —

Сагрэй іх канюшынавай аўчынай

І затулі бярозавым крылом.

Я даў зарок не пашыраць смяротнасць,

У ліку тым —

і на свае радкі,—

Хай кліча іх не слава,

а спякотнасць

Град, дзе ад смагі млеюць агуркі.

Для мёртвай глебы, што звініць, як камень,

Для губ, што гінуць без вады глытка,

Гатоў цябе я вычарпаць рукамі

Ад верхняга да ніжняга вянка.

Ты мне патрэбна,

як вада жывая

Гадамі абцяжаранай вярбе...

Але другім (ах, кніжка запісная!)

Я аддаваў i аддаю цябе!

4

За спёкай — лівень,

за бядой — бяда...

Стань сонцам над палеглай збажыною!

Ты падымі яе

і пяцярнёю

Падай у шасцярню малацьбіта.

Ён вымярае час па іншай мерцы,

Не па начным гадзінніку свяціл —

Па зорцы пяцікутнай, сцёршы з дзверцы

Рабочае кабіны

жніўны пыл.

І загаворыць зорка польнай працы

З далёкай зоркай той, якую ў бой

Нёс бацька, дзед яго, а можа, прадзед,

Па цаліне, тады яшчэ пустой.

Вагой крыві тут вымяралі страты

З адвечнай марай аб вазе зярнят.

Іх бой — твой бой,

хоць жне не аўтамат,

А косяць i малоцяць не гарматы.

Цяжкі наш хлеб. Ад лёсу не прасі ты

Лягчэйшага. Лягчэйшага — няма.

Бязмежны стэп прасеяўшы праз сіта

Душы, ты хлебам можаш стаць сама.

Хай хмары ходзяць нізка, вечар блізка,

А восень лісце гоніць з гаю ў гай,

Як пахне хлеб!..

Ах, запісная кніжка,

Кладу цябе на стол, як каравай!

5

Магчыма, ты жадаеш быць ракетай,

Бязважкай стаць?..

Я знаю, караблю

Не церпіцца з касмічнай кропкі гэтай

Зірнуць староннім вокам на зямлю.

Але навошта нам ляцець з табою

На пошукі бязважкасці, калі

Мы перад непрытульнасцю зямною

Сваю бязважкасць чуем на Зямлі.

О, колькі бед —

галодных, босых, голых —

Па свеце ходзіць! Як пакінуць іх?

Яны яшчэ не адляцелі з кола

Нямых i неабжытых гнёзд маіх.

Я не жадаю ім галечы чорнай,

Я так скажу, калі настане час:

«Ляціце, дзеці памяці маторнай

I зрокавай! Я адпускаю вас.

Я хлебам вас сустрэў каля парога

I не кішэннай дробяззю манет

Правёў за свой парог. Каля другога —

Я ўжо не гаспадар. Ляціце ў свет!»

Ляціце ў свет!..

Ах, кніжка запісная,

Пакуль жыву, жыві i ты са мной.

Чым будзеш заўтра — сам яшчэ не знаю...

Адно прашу: будзь кніжкай запісной!

Іменем свабоды

Гавораць, далёка ад Мінска да Чылі.

Няпраўда! Я ў гэта не веру зусім,—

Калі аўтаматы Альендэ прашылі,

Прайшлася чарга i па сэрцы маім.

Як Пабла Неруду свабода хавала,

То кідала жменькі з крывавай зямлёй,

Пад гукі адважнага «Інтэрнацыянала»,

У сэрца маё, а не ў ямку з труной.

А як пачалі паляваць генералы —

І трапіў Луіс Карвалан у бяду,

Шаптаў я штоноч: «Сакратар Генеральны,

Не дайся, трымайся, я выйсце знайду.

З табою, таварыш, ні даль акіяна

Мяне не разлучыць, ні краты ў акне...»

Схапілі, за краты вядуць Карвалана,

Штурхаюць, штурхаючы ў грудзі мяне.

Я слова трымаю сваё, як заўсёды,

Я побач іду з ім, i я гавару:

Прэч рукі, забойцы! Я імем свабоды

Ад камер турэмных ключы падбяру.

Далёка да Чылі. Ці дойдзе адвага?

Далёка! Але не для сэрца майго:

Учора яно — папялішча Сант'яга,

А заўтра — паходная песня яго.

МОЙ НОВЫ ГОД

1

Як не зайздросціць тым, хто нараджаецца

Пад Новы год? Для іх пячэ пірог

Сама Зямля. Чарговы свой парог,

Каб ix вітаць,— пераступіць спяшаецца.

Яна ім першым адчыняе весніцы,

I, каб магла, спыніла б час для ix.

А толькі ён i кружыцца, i свеціцца,

І запрашае ў карагод другіх.

Няспынным рухам каляндарны век яго

Узгоднены з Зямлі календаром.

I кожны новы дзень яе

для некага

У дом прыходзіць навагоднім днём.

Хай гэты дзень не значыцца ў даведніку

Для тэлеграм, але ён дораг нам.

Ён дораг нам, як чорны хлеб галетніку,

Што не са свят вядзе адлік гадам.

І я не ў крыўдзе, што пачаўся з лютага

Мой новы год, якому шэсцъдзесят.

Хто ты, мой год? Завеі лютай брат

Ці ручая, сакавіком раскутага?

2

Хто ты? Абраннік лесу выпадковага?

Ці, можа, ты — пад лічбай шэсцьдзесят,

Ад пакалення нашага вайсковага

На пік стагоддзя кінуты дэсант?

Ты кручамі і берагамі стромкімі

Дайшоў да ўнукаў і да іх сяліб.

Ты продкам іхнім быць, яны — патомкамі

Тваімі быць маглі б. Але, маглі б...

Нам не аспрэчыць права ix законнага,

Мой год! Хіба не лічацца яны

Нашчадкамі злучэння незлічонага,

Якое не вярнулася з вайны?

Наступным дням, па абавязку ўзводнага,

Ты аддаеш байцоў, якіх хаваў.

А я гатоў засведчыць, што ніводнага

Ты забыццю сляпому не аддаў.

Ім ваяваць датуль, пакуль ix ворага

Не ўсмерціў мір. Ты людзям кажаш так:

Над словам, што было не дагаворана

Пад кулямі, не стаўце смерці знак.

3

Мой год, нам трэба даражыць хвілінамі.

Для нас гадзіна — тэрмін немалы.

Ужо не абрусамі, а ўспамінамі

Сталы засланы. Доўгія сталы.

Склікай гасцей. Стаў крэслы i віно,

Па звычаю, для ўсіх абавязковаму:

Па правы бок — свайму сяброўству новаму,

Па левы — тым, каго няма даўно.

Хай госці, пагудзець з табой гатовыя,

Пакуль не парадзеў застолля круг,

П'юць першую — за ручаі вясновыя,

Другую — за маўчанне завірух.

Няхай усе, тваім жытлом сагрэтыя,

З табою ў ім сустрэнуць сонца ўсход.

Ты знаеш сам: узнагарода гэтая —

Найбольшая з усіх узнагарод.

Яшчэ лічы сваёй узнагародаю —

Што ты жывеш, хоць i хрыпіш грудзьмі.

Дай справу ім, хай дыхаюць работаю:

Не можаш камень — трэску падымі...

4

Не можаш трэску — кроч паціху сцежкамі

Да ўнукаў ты — туды, дзе снег, дзе сад.

Апошні раз цябе аблепіць снежкамі

Твой, войнам не навучаны, дэсант.

Перад табой маленства пройдзе нанава...

А перад тым, як знікнуць назусім,

Сябе самога, год мой, з рэшткаў савана

Зімовага ты вылепі малым.

З прыкмет вайны, далёкай для дзяцей,

Снегавіку пакінь адну — вугольчыкі

Замест вачэй. Няхай, як ты даўней,

Вакол яго павесяляцца хлопчыкі.

Хай не атруціць светлыя іх сны

Пахмуры век, не зробіць іх калекамі...

Ты памаўчы. Ты быў такім жа некалі

Рухавым i шчаслівым, як яны.

Заплача снежны дзед... Яны ж, сардэчныя,

Не будуць знаць, што гэта па табе

Лье слёзы снег твой, чорныя, не вечныя,

Убачыўшы пупышку на вярбе.

5

Лепш падаць i. ўставаць з нялёгкай ношаю,

Чым злёгку папіхаць яе рукой.

Мой год! Цяжар, які вала падкошвае,

Ты датрымаў. Не ўпаў, не стаў зямлёй.

Ты адыходзіш, год мой! Ношу важкую

Ты скінуў з плеч. На верхавіны дрэў

Зірнуў, як быццам навіну ім важную

Хацеў сказаць.

Хацеў, ды не паспеў.

Зямля, якая кружыцца i свеціцца,

Цябе ў сваю захутала пургу.

Даруй мне,

я спыняцца не магу.

Чарговы год мне адчыняе весніцы...

Што ты не мог сказаць

раскутай моваю —

Травою, рунню, гучным ручаём —

Ён дагаворыць за мяжой умоўнаю,

Адкуль мы лік наступным дням вядзём.

Звіняць пад сонцам ручаі, гатовыя

Твае трывогі несці па жыцці,

Каб з імі век агораць наш i ў новае

Тысячагоддзе рэкамі плысці.

1974 г.