Кліч роднага звона

ХУТАР АМШАРОК [⁸⁴]

Сказаць шчыра, быў час, калі я саромеўся, што нарадзіўся i гадоў пятнаццаць быў на хутары — не на далёкім, пушчанскім, глухім i дзікім, на самым блізкім ад вёскі Янковічы,— a ўсё ж на хутары.

Гэтая няёмкасць, можа, была i ад таго, што тады з хутароў вельмі кпілі, потым змусілі ўсіх самім разбурыць ix i перабрацца ў вёску (у нас застаўся на сваёй бацькаўшчыне толькі адзін чалавек — Іосіф (Юзік) Далідовіч, далёкі наш сваяк па мянуніцы Ганік, калека з маленства, без аднаго вока i без пальцаў на адной руцэ, глухаваты, але надзіва ўпарты i заядлы праваўнік. Яго жонка, старая ўжо кабета, i цяпер жыве там без электрычнага святла, без тэлевізара ды халадзільніка), з нас i пазней насміхаліся як з тубыльцаў, як з людзей, якія нявартыя іншых альбо i заганныя: да слова, калі той-сёй хацеў сказаць пра чалавека спакойнага, дбайнага, але скупаватага ці сквапнага, а то панурасуглобага, дык найменне яму тут як тут было: «Хутаранец!», «Куркуль!», «Кулак!». Нават некаторыя з нас, старэйшых i маладзейшых літаратараў, хто павінен быў добра ва ўсім разбірацца, дадалі сваё непачцівае слова да тых горкіх кпін i абраз. Больш — нават такі рускі пісьменнік, як Іван Бунін, кім я шчыра захапіўся ў студэнцтве, здаецца, таксама строга пісаў пра свой хутар. «Младенчество свое я вспоминаю с печалью,— чытаем мы ў ягоным «Жыцці Арсеньева».— Каждое младенчество печально: скуден тихий мир, в котором грезит жизнью еще не совсем пробудившаяся для жизни, всем и всему еще чуждая, робкая и нежная душа. Золотое, счастливое время! Нет, это время несчастное, болезненно-чувствительное, жалкое.

Может быть, мое младенчество было печальным в силу некоторых частных условий? В самом деле, вот хотя бы то, что рос я в великой глуши. Пустынные поля, одинокая усадьба среди них...»

Той юны Арсеньеў зведаў i хвалюючае ды светлае, але колькі ў яго на хутарах Каменка, Батурына было «грусти», «тоски», «одиночества», колькі ён пакутаваў ад «запустенья» i «распада!» Зрэшты, ён, той Арсеньеў, расчараваўся не толькі ў хутарах i вёсках, але i ў большым: «Рос я, кроме того, среди дворянского оскудения, которого опять-таки никогда не понять европейскому человеку, чуждому русской страсти ко всяческому самоистребленью. Эта страсть была присуща не одним дворянам. Почему, в самом деле, влачил нищее существование русский мужик, все-таки владевший на великих просторах своих таким богатством, которое и не снилось европейскому мужику, а свое безделье, дрему, мечтательность и всякую неустроенность оправдывавший только тем, что не хотели отнять для него лишнюю пядь земли от соседа помещика, и без того с каждым годом все скудевшего? Почему алчное купеческое стяжание то и дело прерывалось дикими размахами матовства с проклятиями этому стяжанию, с горькими пьяными слезами о своем окаянстве и горячечными мечтами по своей собственной воле стать Иовом, бродягой, босяком, юродом? И почему вообще случилось то, что случилось с Россией, погибшей на наших глазах в такой волшебно краткий срок?»

Сталы, зараз я лепш разумею пакуты таго Арсеньева — нашчадка збяднелага двараніна, які з маленства мусіў не шыкаваць у сталіцы, a існаваць у глушы, а пазней не па сваёй волі пакінуць Радзіму i дажываць на чужыне. Расія, канечне, не загінула i не загіне ды ў свядомасці Арсеньева-Буніна адбыўся яе крах. Я, грэшны, не з дваран i не з купцоў, а з сялян, якія таксама мусілі пасяліцца на хутары, але не ўспрымалі гэта як трагедыю, а да ўсяго за пятнаццаць гадоў, што правёў на хутары, я не бачыў там вялікага лайдацтва, марнатраўства, загулкаў i запояў, словаблуддзя, хоць там, як i ўсюды, жылі не зусім святыя, а звычайныя людзі. Але я ix усіх помню найперш дбайнымі гаспадарамі, якія хацелі выжыць, падняць дзяцей на ногі, каб тыя «не былі жадны кавалку хлеба» i «не раслі гледзячы на лес», былі шчырыя, адукаваныя, працавітыя i «вялі бацькавую гаспадарку далей» альбо «дбайна заводзілі сваю».

Цяпер, калі я, паўтараю, сталы ўжо чалавек, зусім не саромлюся, што заявіўся на свет, рос на сваім Амшарку i не магу напісаць, што я гэтулькі сваіх гадоў там толькі сумаваў, жыў абы дзень да вечара, уражваўся ад неўтаймоўных звычаяў i нораваў, ад марнення i гібення, што вялі да якогасьці краху... Не. Канечне, часамі падступалі смутак, нават журба i маркота, было шмат цяжкай працы, розных непрыемных, а то i прыкрых здарэнняў i прыгод, але нават i ў нас, дзяцей, было натуральнае разумение: мы тут не выпадкам i не часова. Сюды па сваёй ахвоце выбраліся твае дзед i баба, тут самі рашылі пасяліцца бацькі, тут прызвычаілася ўжо ўся наша сям'я, маючы жыллё, кавал зямлі, гаспадарку, i мы ўсе з кожным годам лепш апранаемся i ядзім, а праз год-другі нам павінна быць лягчэй i заможней.

Наша «матка» — вёска Янковічы,— мабыць, з даўніх часоў (на жаль, i я не ва ўсім цікаўны, ленаваты, дык яшчэ не ўведаў добра гісторыю сваіх карэнных мясцін) не вельмі вялікая, у лепшыя свае часы, да вайны, кажуць, у ёй было крыху болей ста двароў. Стаіць яна сярод прылеску Налібацкай пушчы; зямлі, сенакосу i пашы няшмат, дык яшчэ ў тым стагоддзі той-сёй з янкоўцаў мусіў падацца на заробкі ў Амерыку, хтосьці — у расійскія гарады i на сібірскія бяскрайнія прасторы i нямала хто на пачатку ўжо гэтага стагоддзя выбраўся на хутары, каб пачаць адваёўваць зямлю, а значыць,сабе i сваім нашчадкам жыццё ў кустоўя i ў лесу.

Мой дзед па бацьку, Уладзіслаў, калі ажаніўся, таксама пакінуў цесныя Янковічы (пасля падзелу Беларусі на Усходнюю i Заходнюю), асеў за вярсты паўтары ад вёскі ў полі, у Амшарку, дзе займеў чатырох сыноў i дачку, крыху абжыўся, а свайго старэйшага сына, майго бацьку, вывучыў на каваля. Ды лес не пашэнціў майму працавітаму i разумнаму продку: зусім яшчэ малады, ён памёр перад блакадай ад таго, што ў яго нарваў зуб i сапсаваў кроў. Па такой хваробе ў спрыяльнейшы час, канечне, можна было б яшчэ доўга жыць. У блакаду не пашанцавала ні Янковічам, ні хутарам: ix немцы (калі быць праўдзівым, не толькі немцы, але i тыя, хто гаворыць на славянскай мове) спалілі да тла, а людзей вывезлі ў Нямеччыну. З усяго нашага роду толькі мой бацька адчайна марсянуў па дарозе ў Стоўбцы з абозу i пачаў бежанцам туляцца ў іншых вёсках, якіх агонь не зачапіў. Там ён спазнаўся з такой жа, як i ён, уцякачкай са свайго хутара (зусім блізкага ад яго), Янінай, i як толькі вайна пакацілася на захад, яны, маючы за плячыма толькі крыху за дваццаць гадоў, прыйшлі на парослы бадыллём хутар Амшарок, выкапалі паблізу ўжо ўтравелага, але яшчэ пахкага гарэлым зямлянку, абладзілі яе i пачалі ў ёй жыць, з хваляваннем чакаючы: вернецца янкоўскі люд дамоў ці не, адновяцца ці звядуцца Янковічы?

Некаторыя нашы сем'і, маладыя падаліся з Нямеччыны ў Аўстралію i ў Амерыку (бацькавыя браты i сястра, наслухаўшыся польскіх вярбоўшчыкаў, угаварылі маці не ехаць дахаты, на пустэчу, а падацца на землі, што адышлі Польшчы ад Нямеччыны, дзе ім, «крэсавякам», абяцалі даць абладжаную сядзібу выселенага нямецкага баўэра), але многія як з вёскі, так i з хутароў вярнуліся на Бацькаўшчыну, на свае селішчы. Між іншым, мая бабуля Аршуля ўсе свае больш чым дзевяноста гадоў размаўляла толькі «папросту», а вось дзядзькі i цётка (мая хрышчоная маці) хутка апалячыліся, a іхнія дзеці, мае стрыечнікі, лічаць сябе толькі палякамі. Некаторыя з ix, калі мы сустрэліся тут, у нас, i знаёміліся як радня, вербавалі мяне, каб я не пісаў на «ензыку, якім муві тылька бабця», a вучыўся пісаць «культурна», на польскай мове, і, здаецца, ніяк не маглі i не могуць зразумець, што ёсць такі тып, як мы з імі: акаталічаны беларус. Для ix, як i для іншых заблуджаных альбо вужліва-хітрых, нібы закон: раз ты тут католік — значыць, ты толькі паляк! Зрэшты, i яшчэ многія малакемныя ці ашуклівыя ў нас па дурноце або наўмысна паранейшаму тлумяць люду галовы: праваслаўная вера — руская, a каталіцкая — польская, а ты, значыць, выбірай, да каго табе прыхінуцца, каб не быць самім сабою, хоць праваслаўная вера не толькі ў Pacii, a каталіцкая — у Польшчы!.. Ды некаторым з нас, абэлтухаў, гэта ніяк не даходзіць, не ўмелі i не ўмеем цаніць сваё, а гэта значыць, i сябе!

Наш Амшарок — гэта травяністы ўлетку, заліты вадой ўвесну i ўвосень, абледзянелы альбо заснежаны ўзімку поплаў, пасярод якога была выкапаная сажалка, некалькі рослых, дзедавых, бяроз абапал поплава, невялікі пасаджаны бацькам i мной, старэйшым з дзяцей, садок, гародчык для кветак, грады, кузня, поле, i, урэшце, невысокія драўляная хата, хлеў, гуменца пад адной саламянай страхою, a ўсё гэта было абгароджана дзе акоранымі жэрдкамі, частаколам, а дзе, каб не лазілі куры, заплецены яловымі галінамі, а вакол нас, як тады мне здавалася, вялікае, як акінуць вокам, пагоркавае поле, дзе чарнаватае, а дзе i з жоўтым пясочкам. З хутаранцаў па гэты бок мае бацькі доўга былі самай маладой сям'ёю, астатнія гаспадары, іхнія дзеці был i нашмат старэйшыя за нас.

I праз болей трох дзесяткаў гадоў заплюшчу вочы i бачу дарогу з вёскі паўз нашу сялібу на хутары, бачу, якая цвёрдая яна была на ўзгорках i амаль заўсёды ці з ямінамі вады альбо гразістая ў лагчыне, а таксама бачу сцяжыны ад нашай хаты да іншых хат. Калі я тады станавіўся спіной да поўдня i вёскі (яна i цяпер цягнецца шнурочкам абапал адной вуліцы), дык пасярод поля бачыў астраўкі з пабудоў, дрэў i платоў: далека злева, на захад, асеў Жырневіч (сам бачыў, ад яго незвычайных вачэй енчыў i хаваўся ў будцы чужы самы звераваты сабака), бліжэй да нас — Далідовіч па мянушцы Масавіч (вельмі набожная сям'я, хоць гаспадар быў нервовы, лаяўся, адна з дачок яго, Бронця, пазней вырасла ў вясковую красуню і, можа, нават ад цяжару красы сваёй «звялася сама са свету» раней часу, асіраціўшы пяцёра дзяцей). Я да гэтых хутаранцаў, паколькі там усе былі нашмат старэйшыя за мяне, хадзіў рэдка, толькі па нейкай патрэбе. Зусім недалёка ад нас (крыкнеш — там пачуюць) жыў наш далёкі сваяк, Грыгарцэвіч (длублівы, талковы i вясёлы чалавек. У яго ўдаўся малодшы даваенны сын, з якім я хораша сябраваў i якога сёння ўжо няма). Амаль насупраць нас жылі Навіцкі i Паланевіч; калі выпадала вольная часіна, я бегаў i туды, цягнучыся да крыху старэйшых Мішкі i Данусі Навіцкіх i да аднагодка Антоніка Паланевіча (у яго на гарышчы стаяў куфар, a ў ім ляжала шмат заробленых бацькам у маладыя гады ў Маскве грошай, якія той па даверы абмяняў у нейкага круцяля на золата. Гаспадар усё чакаў, што прыйдзе час i зноў пойдуць у ход тыя «керанкі», але пасля, зняверыўшыся, дазволіў сыну i мне гуляць з імі, а то, бывала, я выменьваў ix у Антоніка за якую-небудзь рэч). Правей, за пагоркам, перад Раўком, жыў Далідовіч-Ганік (у яго, пажылога калекі, был i дзеці, роўныя нам па ўзросце), за ім — Емельяновіч, якога я ў маленстве баяўся страшней за рознага Салаўя-разбойніка: ён, гэты Мікалай (як цяпер ведаю, адзін з самых памяркоўных мужчын у вёсцы), тады зойдзе ў хату i, строга акінуўшы позіркам нас, дзяцей, запытае: «Хто з вас не слухае маці? Каго мне забраць i змусіць пасвіць пчол?», дык нам — страх i жах: не толькі гэты асілак павядзе нас каторага з сабою, але i загадае, бачыш, пасвіць пчол, што кусаюцца! А тут яшчэ маці падсыпле боязі — калі што якое, дык пастрашыць: «Ну пачакай, неслух, прыйдзе Мікалай — аддам цябе яму! Няхай правучыць!» Правей гэтага страшнага для нас Мікалая, перад рэчкай i вялікім выкапаным возерам, каля якога да вайны быў млын, сядзелі некалі, за палякамі, адны з самых багатых, а значыць, i гордых людзей у вёсцы i нейкім цудам ацалелыя ў 1939 годзе ад вывазу ў Сібір: матчыныя родныя дзядзькі, а мае стрыечныя дзяды Ясь i Стэфусь ІІІабуні. Ясь быў бяздзетны, а вось са Стэфусевымі Мар'янам, Алькай, Раманам i Ядзяй (яны былі мне дзядзькі i цёткі, хоць Ядзя маладзей за мяне на тры гады) я i сваячыў, i сябраваў. Усе яны змусілі мяне называць ix толькі на «ты». Самыя ж блізкія мае сваякі, матчыная маці, мая родная бабуля Зося, i два яе сыны, мае дзядзькі Антон i Ян Чапроўскія, жылі праз Шабунеў лес у Ляйтарках, за якімі, праз зараснікі алешніку i рэчку Шуру, была невялікая вёсачка Крычаты. Я ў Чапроўскіх гуляў найперш з Антонавымі дочкамі, старэйшай Анелькай i равесніцай Яняй. Мы, стрыечнікі, былі тады вельмі дружныя, а цяпер нават не перапісваемся. Можа, усё з-за тых спрэчак, што выдумалі задоўга да нас: да слова, Анелька там, у Польшчы, спецыяліст па польскай гісторыі i яе, гісторыю, вывучыла толькі ў польскім духу, нашу Беларусь бачыць толькі за былыя польскія «крэсы», а пра мой погляд на Беларусь у эпоху Вялікага княства Літоўскага i Рэчы Паспалітай нават не хоча чуць...

На болей далёкія i лясныя хутары, у Ваўкавеньку, Ляжджа ці Падзеру, я хадзіў рэдка, найчасцей тады, калі мяне туды пасылалі (там жыў Антон Емельяновіч, з якім я i Антон Паланевіч хадзілі з нашых хутароў у Налібакі ў сямігодку i пасябравалі. Антон Емельяновіч, на жаль, памёр зусім малады ад хваробы веку), там жыло нямала Навіцкіх, з якіх у адных, Вераб'ёвых, былі вельмі прыгожыя дачка i сын (з ім я пасля таварышкаваў), а яшчэ адзін Навіцкі, Стэфусь, пазней закончыў нізавую партыйную школу, быў доўгі час нашым брыгадзірам, першы ў вёсцы назваў мяне, студэнта, па імені i па бацьку. Ён, неблагі чалавек i гаспадар, залішне даверліва спаўняў партыйныя догмы, разам з іншымі ваяваў супраць Бога, але калi, уночы ўрэзаўшыся на матацыкле ў грузавік, што стаяў пры плоце ў тумане, загінуў, дык яго Янковічы не клялі, а шкадавалі. Тым больш што ён, пазнавата ажаніўшыся, пакінуў дзяцей малымі.

Як цяпер разумею, усе тыя нашы хутаранцы былi цікавыя i бывалыя людзі: той-сёй з ix у салдатах альбо ў бежанстве ў першую сусветную вайну бачыў вялікую Расію, той-сёй нёс службу ў польскай арміі i, як казаў ужо, амаль усе пабылі ў Нямеччыне,— дык ужо ведалі, дзе i як жыве люд, дзе i што ёсць. Калі яны ў асенне-зімовыя вечары купкамі збіраліся ў кагосьці (найчасцей у таго, у каго было радыё ці хто выпісваў якую газету), слухалі навіны, гаманілі, дык ix было цікава паслухаць: яны шмат у чым разбіраліся i, калі не было чужога чалавека, гаварылі пра ўсё смела i яшчэ пры жыцці Сталіна ганілі яго як таго, хто «быў болей за цара, але парушыў лад i загубіў многа талковых людзей»: іхнія сцежкі-дарожкі сутыкаліся ў Заходняй Беларусі, Нямеччыне i з тымі, хто пабыў у савецкіх лагерах, неяк вырваўся з ix, з СССР i шмат расказваў пра той «рай». Праўда, як помню, калі Сталін памёр (у той год, увосень, я пайшоў у першы клас), дык разгубіліся i яны: што будзе далей? Пачнецца новая вялікая вайна ці не? Пабыўшы гадоў пяць у калгасе, бадай, палова нашых хутаранцаў i вяскоўцаў не вытрывала яго, а таксама старшыні, былога партызана, самадура, дарэчы, з недалёкіх ад славутага Буніна мясцін, i, маючы права на польскасць, ужо назаўсёды пакінула нашу вёску (з імі i мае дзядзькі Антон ды Ян з сем'ямі), каб там, у Польшчы, мець столькі зямлі, жывёлы, колькі ім хочацца, самім дажыць свой век «хамамі з-за Буга», a сваіх дзяцей i ўнукаў ужо цалкам аддаць суседняй краіне, каб некаторыя з гэтых нашых нашчадкаў на нас, янкоўцаў, а для ix «крэсавякаў», потым, будучы тут у гасцях, пазіралі, усміхаліся паблажліва, а то i звысоку... Так сказаць, па-панску ўжо...

Я ўжо тое-сёе напісаў пра нашых хутаранцаў — пра тых, каго ўжо не стала ў пажылым, а то i ў зусім маладым веку ці хто яшчэ, дзякуй Богу, жыве. Не ведаў бы я, да слова, бабулі Зосі, не чуў бы яе доўгіх, але прыемных мне расказаў пра былое, пра сваю маладосць (яе муж, мой дзед Іосіф-Юзік, памёр, калі яму было яшчэ толькі крыху за сорак, а яе сыны падаліся ў пяцідзесятыя гады ў Польшчу, дык я, падлетак, памагаў ёй, адзінокай калецы, назапашваць сена i дровы, начаваў у яе, каб ёй было смял ей), не знаў бы стрыечнага дзеда Стэфуся, Ганіка, старых Паланевіча i Грыгарцэвіча — не было б маёй трылогіі «Гаспадар-камень». Дазволю сабе нават сказаць так: я мусіў пісаць гэтыя раманы, бо толькі я з усіх тых, хто піша, блізка ведаў названых людзей i мог сказаць пра ix слова. Як не мог не напісаць апавяданне «Спечаныя яблыкі на галінках» пра тое, як палілі ў блакаду нашы хутары i Янковічы, аповесць «Жывы покліч» з расказам пра тое, як мае маладыя бацькі адразу пасля вайны абжывалі Амшарок, трыпціх «Цяпло на першацвет» пра сваё маленства, аповесць «На новы парог» (Вялюгінская назва, мая была «Бабчын скон») пра лес «неперспектыўных» Крычатоў, урэшце, проста сам прасіўся раман «Заходнікі», дзе трэба было расказаць, як з'іначвалі лад усяго ў Янковічах, як паводзілі самі i да чаго давялі нас розныя Кураглядавы...

Канечне, напісаў я пра ўсё тое мала i не зусім так, як хацелася, але ёсць яшчэ дзе, з чаго чэрпаць i мне, i тым іншым маім землякам, хто, можа, таксама возьмецца пакінуць у нашай памяці тых, хто жыў i жыве ў нашым краі, варты ўвагі i пашаны, пра каго, скажу яшчэ раз, апроч нас, ніхто іншы нават не абмовіцца: іншыя, можа, напішуць i лепш, але пра іншых...

...Які мой самы ранні ўспамін з хутарскога жыццябыцця? Бадай, тое, што адбылося са мной у тры гады. Я не помню вельмі, што i як было, калі мне споўнілася чатыры, пяць, шэсць гадоў, нават пазнейшы час помніцца толькі асобнымі абрыўкамі, але той ранні эпізод урэзаўся ў памяць, мабыць, назаўсёды. Досыць прасторная чатырохкутняя паляна паміж маладога сасняку ў Ляйтарках, ужо невысокае, над лесам, але яркае i цёплае вераснёўскае сонца, яшчэ нядоўгі, не густы цень ад лесу, па сонечным пол i мой бацька ідзе за плугам i канём, дзядзька Антон падымае, падтрасае і завязвае мяхі, якіх процьма ўжо, бабуля Зося, мая маці, Антонава жонка i Анелька выбіраюць, як у нас кажуць, картофлю, а мы з Яняй, босыя, скачам праз агонь, што дагарае i дзе пячэцца бульба, i вось я спатыкаюся i ўлятаю нагамі ў прысак. У галаве, у вачах — маланка, у нагах — пякельны жар. Я, мабыць, нечалавеча лямантую, бо ўсе на полі раптам выпростваюцца i сюды першая кідаецца, таксама лямантуючы, маці... I ўсё... Далей — цемра... Як мяне выхапілі з прысаку, як я выў i роў начамі, як i чым мяне лячылі, ужо не помню, ведаю толькі з пазнейшых матчыных расказаў.

Яна апавядала, што я не раз i не два паддаваў ёй бяды i гора, рана пасівела яна не толькі ад вайны, але i з-за мяне, свайго першынца. Яна не заўсёды магла быць пры нас, у доме i пры дзецях, мусіла пакідаць нас адных, а мне даручаць быць нянькай, дык вось аднойчы, успамінала яна, я ў гадоў чатыры сцягнуў з сябе, шпурнуў у студню сваю апратку (улетку я амаль да школы бегаў толькі ў кашульцы), пагойсаў голы, а потым чамусьці залез да сабакі ў будку i сцюцюрыўся каля ягонага боку. Маці, убачыўшы мае адзенне ў студні, вар'яцела ад жаху, бацька вылоўліваў мяне з вады «кошкай» i бугром, затым яны паднялі на ногі ўвесь Амшарок, i толькі нехта з суседзяў, убачыўшы незвычайны спакой нашага сабакі ў будцы, падказаў зазірнуць туды...

...Над намі ў Амшарку заўсёды было шмат неба — высокага, блакітнага альбо з кучмамі белых воблакаў, што часамі здаваліся мне галовамі веліканаў, статкам кароў ці коньмі, з мноствам святла, яркасці, гарачыні, ад чаго мігцела-мроілася далеч, усё тамліва млела, а таксама было нямала i іншага неба, калі на ім неяк незаўважна ўзнікала, як болька, цёмная плямка, набухала, патроху змрачнела, a калі перарастала ў сіне — чорную хмару, дык падавала зямлі голас спачатку далёкімі i невялікімі бліскаўкамі, глухім вуркатаннем, а пасля, зацягнуўшы сонца, увесь купал i абсоўваючыся на небасхіле, смаліла яркімі маланкамі, ляскала перуном i ліла як з вядра, пасля чаго ўсё свяжэла i дыхала парнасцю, калі люба было гойсаць па лужынах басанож, бачачы i не зважаючы ўжо, што ўгары ўсё яшчэ замурзанае, але пагрозная, страшная хмара папаўзла ўжо ўбок, i там цяпер чорна, бліскаўкі i глухі гром, там цяпер тое, што нядаўна было тут. Яго, неба, i ўвосень было нямала, хоць яно тады часта было нізкае, шэрае альбо з зусім апушчанымі дымнымі воблакамі, што плылі ледзь не па самым верее Шабуневага лесу, дзень за днём лілі i лілі, але рана-позна непагадзь спынялася i зноў заяўлялася сонца, блакіт, цяпло, хоць ужо i скупое. A зімняе, пры снезе, пры завірухах i завеях дзённае i блакітнае, пры беламатавых воблаках i пры мігценні незлічоных зорак начное неба, калі ты выпадкова ці па нейкай патрэбе выйдзеш на сцюдзёны двор, запынішся, сузіраеш усё гэта быццам нерэальнае, казачнае — тое, што табе нібы сніцца i калі ты, бадай, несвядома абхопліваеш далоньмі, пальцамі шчокі i скроні: ты бачыш гэта ці не, ты ёсць або цябе няма?! Пачынаеш разумець: вельмі ж вялікі, зменны i ў той жа час зусім пастаянны свет, каб ты ў чым-небудзь як след разабраўся, хоць i маеш добрыя вочы, вушы, а з ім, здаецца, нармальны розум ды душу, што павінны ўсё гэта, зямное i нябеснае, успрыняць!

Як казаў, было, як мне тады бачылася, i бязмежнае мора поля, з якога год за годам паволі знікаў снег, на якім чарнеліся праталіны, а над імі ў жмуркай шэра-блакітнай вышыні радасна абспеўвалі свае гнёзды жаўрукі, паволі адкрываліся, цешылі вока загоны зялёненькага жыта, а на шэрым i прыплеснелым каля старой травы полі выскаквала рознае жоўтае ці чырванаватае ад холаду раслінне, а затым паволі набіралася зеляноты, а каля дарог i на паплавах, як толькі прыгравала сонца, удываньвалі ўсё дзьмухаўцы, пасля зазяленьваліся астатняя збажына, загоны бульбы, а пазней, за сенакоснай часінаю, пачынала палавець жыта, i было люба пазіраць, як па ім бягуць то цень ад воблакаў, святло, то хвалі ад ветру, калі ты, захоплены i ўражаны, стаіш, назіраеш ды выдумляеш сам сабе: можа, якраз цяпер бачыш невядомыя табе мора ці акіян, па якіх плылі некаторыя нашы хутаранцы, стоячы каля поручня i назіраючы, як плешча, а то бушуе за караблём вада, ды нямеючы душой ад таго, што ў гэтай вады такая тоўшч, што ніхто не дасягне яе дна... У канцы лета з году ў год поле то залацілася, рыжэла, шарэла, мясцінамі, калі былі дажджы, ускідвалася маладой зеленню, то ўвосень рабілася непрытульнае, то зімой пакрывалася вялізнай белай коўдраю — тады, куды ні зірні, адбірала вочы бель, i было дзіўна, куды дзеліся полчышчы чмялёў, пчол, жучкоў, конікаў, мух, якіх было безліч да гэтага, дык таму, можа, было асабліва цікава, чулліва назіраць, як па бялюткай роўнядзі паволі, але настойліва імкнецца да сваёй мэты адзінокая постаць з кайстрай за плячыма альбо, пераадольваючы глыбокі снег, лапоча, цягне конік сані з сенам ці дровамі... Усё з году ў год, але ўсё неяк нова, свежа i нечакана...

...Трывожна-радаснае чаканне ў хаце, калі i як ацеліцца наша карова, скажам, тая ж любіміца мая Гуралька, шчырая ўцеха, калі мы, дзеці, убачым яе цялятка (здаралася, яго, слабое, але ўжо такое жыццеімклівае, прыгожае, амаль адразу з хлява прыносілі ў цяпло, каб засцерагчы ад марозу, што тады, як помняць старэйшыя, часамі быў вельмі моцны, калоў сцены i куты хат, замуроўваў вокны, за ноч заснежваў шчыліны паміж дзвярыма i вушакамі ды ўбельваў на дзвярах усе гайкі). Мы любілі тую Гуральку не толькі за цялятак, малодзіва, малако, смятану i тварог, больш — за нашу моц, веру i надзею. Калі яна, бедная, праглынула ржавыя цвічкі, пала на ногі, дык маці i мы, дзятва, плакалі па ёй, як па чалавеку. Між іншым, тады, улетку, вось што праявілі нашы хутары i Янковічы: паколькі гэтая страта ўзрушыла многіх, дык шчырнікі выкупілі ў нас амаль усё мяса i па такой цане, каб мы змаглі набыць новую карову-карміліцу. Я той нашай Гуральцы стаўлю помнік у сваіх думках: калі мне было гадоў пяць i я быў... не, не падпаскам, а яшчэ падпаскавічам, калі нашмат старэйшыя пастухі прымлелі на сонцы i заснулі, калі да нашага статку падкраўся воўк i хацеў схапіць авечку (на хутары гаварылі, што воўк мог накінуцца i звалачы мяне, бо я, малы дурань, пашлэпаў да яго: «Цюця! Цюця!»), дык наша Гуралька, тады яшчэ маладая, адна з усіх кароў у статку схамянулася, гнеўна замычэла, наставіла вострыя рогі i паімчалася на адзінокага лютага драпежніка. Яе не было суткі, усе мы палічылі, што яна загінула ад воўчых клыкоў, але яна вярнулася, упала на ногі каля нашай сядзібы i з яе вялікіх чорных выразна-чуллівых вачэй, паверце, паплылі слёзы. Мы, маці i дзеці, абняўшы яе за шыю, плакалі разам з ёю... Мой бацька, здаецца, быў бясслёзны чалавек, мог i можа без шкадобы рэзаць i калоць жыўніну, але Гуральку,калі яна даходзіла ад іржавых цвікоў, сам не дарэзваў касой, папрасіў гэта зрабіць суседа...

...Мы, дзеці, радаваліся не толькі таму, што дае карысць. Мы цешыліся i ад таго, што ўжо можна пачапіць змайстраваныя з бацькам шпакоўні на бярозы, што каля ix ужо заявіліся чарнаватыя свістуны, падбіраюць i носяць у аблюбаваныя домікі сухую траву i апалае з курэй пер'е, любаваліся, калі шпачыха сядзела на яйках, а яе гаспадар радасна свістаў побач. Мы з нейкім незвычайным натхненнем ганяліся за майскімі жукамі (хрушчамі), чулі жабіныя спевы ў нашай копанцы, узбуджаліся ад кацянят, якія нечакана выпаўзалі са свайго тайнага сховішча i пачыналі, жаласна мяўкаючы, поўзаць-тыкацца па нашым двары (якраз у такую часіну наш бацька сачыў, якое кацяня кошка падбярэ першым i схавае, тое ён пакідаў, а астатніх... Я i сам, варвар, пазней некаторых лішніх кацянят, ездзячы на веласіпедзе ў школу ў суседнюю вёску, звозіў у торбе ці на згубу, ці на чуласць іншых людзей). Было, нідзе не дзенешся, i такое, i яшчэ іншае...

...Радасць, па-сённяшняму простая, звычайная, a часамі дзіўная, а то i дураслівая, была бязмежная:

язда-пацешка верхам на рахманым парсюку альбо на дурным то дурным, але непаслухмяным, па-свойму фанабэрыстым баране, першая спроба ўзабрацца з плота на спіну каня i, не адчуўшы пад сабой звыклай зямлі, паехаць, ледзь не заплюшчваючы вочы ад галавакружнай вышыні, ці, як здавалася, ад шалёнага бегу;

узрушэнне, калі здалёку пачуецца самалётны гул, а пасля пакажацца ён i сам, зусім невялікі, як бусел. Бяжыш пад ім, пасля ўслед, махаеш рукою i галёкаеш на ўсе грудзі. Мара на доўгія гады стаць лётчыкам;

ажыўленасць, калі ідзеш з бацькам у лес рэзаць дровы ці збіраць грыбы з сабакам, які вар'яцее ад волі, утрапёна носіцца то туды, то сюды, падбягае, ускоквае на заднія лапы, a пярэднімі лёгка штурхае ў грудзі, ліжа табе твар. Вялікай навіной выпадковая сустрэча з вожыкам, зайцам альбо з лісой, асцярожлівасць (нават i ў бацькі), кал i наткнется на лася ці на дзікаву сям'ю;

здзіўленне, што перарастае ў вусціш, ад таго, што ў адну марозную светлую ад яркага месяца ноч па недалёкай ад нас пагонцы каля Масавічоў спакойна i смела ішла з Падзеры да вёскі агромністая ваўчыная зграя, за якой мы з бацькам назіралі з нашага двара. Вусціш быў таму, што заціхлі, анямелі ўсе сабакі як на хутарах, так i ў вёсцы. Тая зграя, як мы бачылі, зусім крыху не дайшоўшы да вёскі, па яе дарозе-сцежцы непарушна падалася ў Налібацкі лес, у пушчу. Леснікі пасля казалі, што тую агромністую, але паслухмяную, ціхую зграю вяла мацёрая ваўчыца;

вялікая ахвота i прага схадзіць з маці альбо ўжо аднаму ў вёску, дзе шмат блізкіх адна ад адной сяліб, дзе дарогабрукаванка, па якой ездзяць не толькі на калёсах, але час ад часу i на матацыкле ці на машыне, дзе шмат люду, дзяцей, дзе ёсць магазін, а там можна купіць не толькі каністру газы, але i шмат чаго іншага, скажам, цукерак-падушачак i лікёравых пернікаў (там я па Мішкавым пад'юшчванні ў школьныя ўжо гады купляў раз-другі за ўкрадзеныя дома яйкі цыгарэты «Бокс» — «Будет Обратно Карточная Система», як аднойчы з жартам сказаў у нашай хаце за чаркай госць-упаўнаважаны з Івянца). У вёску я калі-нікалі з маладымі хутарскімі хлопцамі i дзяўчатамі хадзіў вечарамі ў кіно, купляючы ў кіншчыка білет-квіток за пяць капеек альбо за яйка (той жа Мішка білета ніколі не купляў, зашываўся за шырмаю ў які цёмны куток ці глядзеў разам з іншымі безбілетнікамі праз акно).

Урачысты быў паход пешшу ці паездка на веласіпедзе за вёрст сем па стаўбцоўскай дарозе ў Дзераўную — самую вялікую вёску нашых мясцін. Дзераўная ўражвала сваім вялікім памерам, у ёй было столькі вуліц i вулак, што я баяўся там заблудзіцца, а да ўсяго там былі клуб, школадзесяцігодка, амбулаторыя, аптэка, бальніца, пошта, самыя розныя магазіны, а пазней у цэнтры, на перакрыжаванні вуліц, заявілася i сталоўка, было шмат шыкоўных дамоў, люду i, як тады мне здавалася, як нідзе, нямала варожых да іншых вяскоўцаў падлеткаў. Там трэба было заўсёды трымаць вуха востра, пачнеш лічыць варон — тыя тут жа штосьці ўкрадуць з твайго веласіпеда (у мяне найчасцей у Дзераўной знікала з веласіпеда помпа).

Ды найярчэйшая асаблівасць Дзераўной — яе даўні, з 1590 года, дагляны касцёл. Цяпер я ведаю, што ён — кальвінскі збор, перабудаваны, помнік готыкі i рэнесансу, а тады ён мяне проста ашаламляў i сваёй тоўстай i высокай, не дастаць рукой, каменнай агароджаю, i сваім агромністым, як уяўлялася, ажно да самага неба, гмахам, вялікімі белымі сценамі з вузкімі, паўкруглымі ўверсе вокнамі, з вострай вежаю, на якой быў вялікі бліскучы крыж. Як я чуў, якраз тады яго, гэты касцёл, улады хацелі зачыніць, зрабіць з яго склад ці нават узарваць, як учынілі такое ў іншых вёсках, але дзераўнянцы з іншымі сваімі парафіянамі пачалі выстаўляць каля касцёла сваю варту, не падпускаць да яго начальства i салдат з узрыўчаткай, напісалі ліст, сабралі пад яго не адну тысячу подпісаў i паслалі з ім дэлегацыю ў Мінск ажно ў «самое Цэка». Карацей, касцёл адстаялі, i я ў ім адбываў першую споведзь, пасвячаўся ў католікі.

Чуючы, што такое касцёл, ксёндз, я, калі не сцінаўся, дык напружваўся, з хваляваннем, а то i са страхам мінаў жалезную брамку, заходзіў у храм, дзе спачатку былі толькі шэрыя сцены i раскрыжаваны, з апушчанай галавою i жалобна-велічны Езус Хрыстус, цалаваў пальцы яго ног, пасля ўкленчваў перад дзвярыма, жагнаўся i заходзіў усярэдзіну, дзе адбіралі вочы яркія карціны, статуі, a ў святочныя дні i люстры i дзе ажно кружыла галаву ад высознага купал у,, дзе, здаецца, было ўжо неба i там недзе строга назіраў за табой Ён, што кіруе ўсім светам. Дзіўна быў увабраны ксёндз, які то чараваў за алтаром, то, жагнаючыся раз за разам i паварочваючыся то сюды, то туды, штосьці гаварыў на малазразумелай польскай ці зусім незразумелай, як казала маці, на лацінскай мове, i зусім нечакана на ўвесь запоўнены людзьмі храм разліваўся арган. Незвычайныя то былі гукі: ад ix, здавалася, недзе высока грыміць грозны гром, што набліжаецца ці аддаляецца, ад ix услед за громам плыла, зачароўвала мяккая, нябесная, нават райская мелодыя, што хораша ўзвышала душу... Каб першы раз паспавядацца i прычасціцца, я не адзін тыдзень вучыў з маці катэхізіс i пацеры. Мы абое перажывалі, каб не асаромецца перад ксяндзом, адказаць на ўсё, пра што ён запытае; я, бадай, ні ў чым не заблытаўся, на ўсё выстракатаў завучаным, дык дамоў вяртаўся шчаслівы: i экзамен вытрымаў, i іду вось упершыню ў новенькіх сандаліках, шкарпэтачках, у кароткіх портачках i беленысай кашульцы, ажно гордыя дзераўнянды пазіраюць на мяне i на маю невысокую, але зграбную i прыгожую чарнявую мамусю з захапленнем;

нецярплівае чаканне хрэсьбін альбо чыйгосьці вяселля на хутары. Так хацелася ўсё-усё — сваты, змовіны i запоіны, дзявочнік, вясельны картэж, дзе ўпрыгожаныя коні, дугі, хораша ўвабраныя людзі, паводзіны сватоў i маладых, жарты, гульні i танцы — бачыць на свае вочы i чуць на свае вушы. Не ўсім хлопцам i дзяўчатам, маладым мужчынам i кабетам падабалася, што мы, дзеці, такія на ўсё зыркія i чуйныя, што пасля будзем расказваць пра ўсё ўбачанае i пачутае дома, але... A калі нам траплялі цукеркі, кавалак пірага, дык шчасцю нашаму не было межаў! Альбо, наадварот — хвіліны смутку, жалобы i велічнай урачыстасці, калі хтосьці паміраў, ляжаў у хаце ў чорнай з белым прасцірадлам труне хораша ўвабраны, але ўжо зусім не падобны на ранейшага сваёй жаўцізною, запалымі вачыма i выцягнутым носам, калі яго адспеўвалі, плакалі па ім, а пасля, паклаўшы труну на калёсы з лапкамі елак, везлі да магілы ў Налібакі, ціха рухаючыся жалобнай працэсіяй пагонкай, а затым Янковічамі, а там, каля глыбокай яміны з горкамі жоўтага пяску абапал яе, родныя апошні раз развітваліся з нябожчыкам, забівалі вечка, i чалавек назаўсёды знікаў. Толькі пасля ўсе нямала яшчэ ўспаміналі, як ён паміраў, што каму сказаў перад смерцю, а па ёй, лёгкай альбо цяжкой, меркавалі, як Бог прымаў чалавека;

незвычайны пах купленых мне не толькі адзення i абутку, але i буквара, сшыткаў, алоўкаў. Хваляванне, а то i нейкі нечаканы страх, як перад усім новым, за дзень да таго, як трэба было ісці ў першы клас. Было адчуванне, нібы штосьці ў мяне ўжо закончылася, пачынаецца новае жыццё, але якім яно будзе, не ведаў;

мая першая, дзіцячая, закаханасць. Не, не ў аднакласніцу альбо старэйшую вучаніцу. У нашу маладзенькую i вельмі прыгожую настаўніцу. I мая першая, дзіцячая, рэўнасць, калі я ^днойчы выпадкова, знянацку ўскочыўшы ў настаўніцкую, згледзеў, як яе там туліў муж...

Смутак, маркота былі ў мяне ў маленстве тады, калі мяне за што-небудзь каралі, ці калі я, не могучы зімой выйсці на двор, сядзеў каля акна на коленцах на лаве i пазіраў у яго — з чыстымі шклінамі ці праз прадзьмуханае, вылізанае языком празрыстае колца сярод замаразі, намагаючыся ўбачыць, адчуць, што цяпер робіцца-дзеецца ў Янковічах, у Дзераўной, у вялікім свеце, дзе, канечне ж, не ўсе так сіднем сядзяць у хаце, як я. Адзін пакой, то з долу — на печ, то з печы — на дол, вось i ўвесь мой прастор! Але тыя сум i маркота былі не нудныя i не адчайныя, у ix была свая вабнасць, нават, калі хочаце, паэзія.

Ярка помню: аднойчы дзядзька Антон ці не ў першы год калгасаў у нашых мясцінах, а гэта значыць, на пачатку пяцідзесятых гадоў, ідучы з канюшні, дзе быў конюхам, зайшоў па дарозе дадому да нас i, бачачы мяне, яшчэ малога, каля акна, спачатку падміргнуў, увесь засвяціўся на чырвоным ад марозу твары, пастукаў костачкай пальца па шыбіне, а пасля, Хоць i чуў я глухавата праз шкло, заваражыў радкамі:

Не толькі я, а можа, i сам дзядзька не ведаў, што гэта напісаў наш не вельмі далёкі зямляк Якуб Колас, ды гэтыя радкі глыбока кранулі маю душу i тым, што яны сугучныя майму настрою i напісаныя «па-тутэйшаму», па-нашаму, што толькі пазней уявіцца, усвядоміцца як беларускае: на хутарах i ў вёсцы ўсе лічылі сябе палякамі, хоць ва ўсіх не было ніякіх польскіх карэнняў, а чытаць i крыху шаволіць па-польску маглі толькі тыя, хто за палякамі хадзіў у іхнюю школу (мая маці тады скончыла чатыры класы, а бацька нават сем класаў).

...Праз гадоў пяць у калгасе, калі многія пачалі задыхацца, што ў ix так мала зямлі, цяжка без свайго каня, вупражу, плуга i бараны i што гэтак цвёрда вызначаюць, колькі трымаць для сябе кароў, свіней i авечак, калі i колькі мець для сябе сена (бывала, мы, дзеці, нацягаем дзяружкамі, насушым, можа, i стог бярозкі, свірэпы ці i ўкошанага на межах ці ў лесе на палянах, а па загадзе старшыні прыедуць i ўсё гэта, ускінуўшы на калёсы, забяруць: маўляў, нават не думай паводзіцца «самочинно», цяпер галоўны гаспадар тут — старшыня калгаса, які доўга не мог разабрацца, дзе пшаніца, а дзе ячмень),— дык вось многія хутаранцы ўбачылі: вялікай сям'ёю цяпер не выжывеш. Сем'і, хутары пачалі абязлюджвацца, i найперш ix пакідалі маладыя, здаровыя хлопцы i дзяўчаты. Яны раз'язджаліся хто куды. З усіх хутаранцаў толькі лічаныя засталіся аднаасобнікамі, але старшыня так для ix усё абрэзаў ды так ix прыціснуў (лізнула карова што-небудзь калгаснае — штраф, выйшла курыца за гаспадарскі плот — зноў жа плаці за гэта!), што хутка i яны здаліся, пайшлі ў калгас, увабраліся ў гумоўцы i фуфайкі, пачалі жыць па-новаму, калгаснічаць, a калі ўліліся з хутароў у вёску, змяшаліся там, парушаючы ўсталяваны лад, дык маладзейшыя ўжо не імкнуліся надта ж шчыраваць, ліць пот, а некаторыя з цягам часу навучыліся красці i распіліся. Не буду маніць, я, пятнаццацігадовы, лёгка пакідаў хутар, вельмі хацеў жыць у вёсцы (мы перабраліся на дзедаў пляц, які дагэтуль ніхто не абжываў, шануючы наша права на сваю вотчыну), а вось бацька, везучы на калёсах наш апошні скарб, быў смутны, a маці шчыра плакала. Бедная, яна пажыве ў вёсцы толькі крыху больш дзесяці гадоў i, сустрэўшы ў бальніцы сваё паўстагоддзе ў несвядомым, інсультным стане, пойдзе на той свет. Але вось дзіва: калі мяне паклікалі адтуль, дзе я ўжо настаўнічаў, i калі я заявіўся, падаў голас, дык у маці заварушыліся бровы, а пасля яна на міг адплюшчыла вочы i выдыхнула: «Іра...» Яна назвала імя самай малодшай сваёй дачкі, маёй сястры, якая тады яшчэ хадзіла ў пачатковую школу. Гэта быў наказ мне, старэйшаму ў сям'і, ужо жанатаму, дагледзець, вывесці ў людзі тую, што ў такім юным узросце застаецца без маці... Яна, маці, снілася, церабіла мяне ў снах да таго часу, пакуль наша Іра не паступіла ў інстытут...

... Я тады, на хутары, усё гэта, пра што тут пішу, адчуваў, бачыў чуў i перажываў, але, думаю, вельмі не моршчыў пра ўсё лоб, убіраў усё тое ў сябе, як дрэўца ўбірае ўсё ад зямлі i неба, каб мець лісце, кветкі i плады, хоць, канечне, многім мяне абладжвалі бацькі, радня, суседзі, сябры, дык я пад канец свайго хутаранства нават вызначыўся. Мяне за тое, што шмат чытаю, у тым-сім разбіраюся, умею гаварыць з пажылымі людзьмі, пачалі падхвальваць на хутарах i ў вёсцы. Праўда, гаварылі добрае слова не толькі пра маю персону, a дадавалі да майго імені тое, што я «Вацікаў», гэта значыць Вацлаваў, а то i ўвогуле прамаўлялі так: «Вацікаў старэйшы хлопец». Значыць, пакуль што, да пары i часу, пашану, гонар выяўлялі майму бацьку: гэта яго заслуга, што ягоныя дзеці неблагія. Здаецца, тады ўсе прарочылі, што буду я настаўнікам, што «буду вучыць не малых, а старэйшых дзяцей». Зрэшты, так яно i адбылося, па прафесіі я — настаўнік-мовавед, а па маіх слядах пайшлі дзве малодшыя сястры...

...Урэшце ўжо незадоўга перад ад'ездам з хутара адбылася i яшчэ адна падзея — для кагосьці, бадай, звычайны, просты выпадак, але для мяне, таго, іменна з'ява.

Пятнаццаць гадоў — дзіўны ўзрост: ты ўжо не «малы», пакінуў дзіцячыя гулі, узвысіўся над малечай, але ты яшчэ i не «вялікі», сталыя яшчэ не толькі не дазваляюць курыць, піць, але i ўсё чуць ды гаварыць. Бывала, якія не адкрытыя, а то i проста-грубаватыя мужчыны, скажам, на сенакосе, калі ў вольную хвіліну ляжаць у цяньку, кураць i радыя пасля доўгага маўчання пагаварыць, з кагосьці пажартаваць, нават пакпіць, але калі ты побач, дык хтосьці абавязкова кагосьці i супыніць: «Ды не плявузгай ты абы-што: дзіця ж побач!» — «Ды гэтае дзіця,— быў адказ,— больш ужо за нас з табой ведае!» — «Усё роўна прытрымай доўгі язык». Жартаўнік мусіў стрымлівацца, але свая адукацыя калі не ад сталых мужчын, дык ад старэйшых на гады тры-чатыры юнакоў, якія блізка ўжо дачыніліся да дарослага свету, хадзілі да дзяўчат, а некаторыя нават паспелі i ажаніцца, усё ж была... Ды лепш, больш ужо сваё вока бачыла, а вуха чула... I глыбей адчуваліся чыесьці нібы патайныя, але ўсё ж заўважныя позіркі i намёкі, нібы выпадковыя прытульванні ці шэпты на вуха, усмешкі альбо слёзы...

Дык вось улетку, незадоўга перад пярэбарамі ў вёску, прыехала дамоў з горада на адпачынак Грыгарцэвічава малодшая дачка, Тэця. I не адна, а з сяброўкай-гараджанкай. На хутарах i ў вёсцы адпачынак — з лежатнёй, са сном — у той час мог быць толькі ў нядзелю ці ў свята; каб, скажам, проста так у будні дзень ляжалі паўголыя i загаралі на сонцы жанчына ці дзяўчына, мужчына альбо хлопец — пра гэта тады не магло быць i гаворкі. Ды ўжо новае ішло i на хутар: як бачыў я, Тэця i яе сяброўка i ў будні дзень ляжалі воддаль ад сваёй хаты на поплаўчыку на дзяружках толькі ў купальніках. Калі я, маладзейшы за ix на гады чатыры, а значыць для ix, ужо складзеных дзяўчат, яшчэ хлапчук (гэта пасля дваццаці i асабліва пасля трыццаці — сарака такая розніца ў гадах зусім нязначная) падыходзіў да ix, яны зусім не бянтэжыліся, не хапалі i не накідалі на сябе халаты, як, да слова, чым хутчэй выскоквалі з рэчкі, хавалі адзеннем сваё цела нашы дзяўчаты i маладыя жанчыны, каб яго не агледзела чужое мужчынскае вока (мая маці, калі мылася ў начоўках, завешвала вокны дзяружкамі, а мяне апошнія гады выправаджвала на двор, каб i я ўжо не бачыў яе распранутую). Я адчуваў: для Тэці i яе сяброўкі я — яшчэ малеча, нібы коцік ці шчанючок, з якім міла пазабаўляцца, самалюбна перажываў, але чамусьці вельмі цягнуўся да ix, хацеў чуць, што i як гавораць яны пра горад, дзе я яшчэ ніколі не быў. «Цягнік», «трамвай», «тралейбус», «кінатэатр», «танцпляцоўка», «марожанае», «завод», «інжынер», «майстра», «бакалея», «парфюмерыя» — гэтыя i іншыя словы былі для мяне не толькі зусім новыя, але i невядомыя, загадкавыя, i я хацеў трапіць туды, у Мінск, каб убачыць усё гэта, хоць i асцерагаўся горада: там, казалі, шмат жулікаў i злодзеяў, якія вялікія спецы валізку свіснуць альбо брытвачкай кішэню прарэзаць i грошы выцягнуць.

У тпй памятны дзень я ішоў босы па знаёмай сцяжыне сярод высокага, роўнага з маёй галавою жыта i незаўважна наблізіўся да поплаўчыка Грыгарцэвічаў i раптоўна штосьці нібы штурхнула мне ў грудзіну i нават затрымала: праз радзейшую ўжо сцяну жыта я ўбачыў, што ў вялізнай балеі стаіць Тэціна сяброўка... зусім голая-голенькая. Яна разпораз нагіналася, чэрпала прыгаршчамі, мабыць, нагрэтую ўжо на сонцы ваду, пляскала яе на сябе, пацепвала плячыма, смяялася, цешачыся як дзіця.

Ды не, гэта было ўжо не дзіця. Раней мне выпадала бачыць распранутых дзяўчат, маладых жанчын у хаце, каля рэчкі, дык цяпер тое, некалі ўбачанае i нібы забытае, успыхнула ўва мне, i я ўпершыню зірнуў на дзявочае цела ca здзіўленнем i ўзрушэннем: Божа, якая краса! Усё адразу кінулася мне ў вочы, ашаламіла: высакаваты рост Тэцінай сяброўкі, яе спрытныя, з коратка пастрыжанымі i завітымі русявымі валасамі галава, даўгаватая i танкаватая зграбная шыя, не шырокія i не дужыя, худаватыя, але спрытныя плечы, за якімі былі вабны выгіб, тонкая паясніца i хораша акругленыя белыя клубы, ладныя даўгаватыя ногі, а наперадзе яе хораша аздаблялі белыя, з паўсіневатым адлівам пад пахамі, круглаватыя i буйныя грудзі з натапырчанымі смочкамі колеру недаспелых суніц, падцягнуты, з кідкім для вока пупком, а таксама тугія моцныя сцёгны. Ад такога незвычайнага жаночага хараства ў мяне ажно пацямнела ў вачах, я не мог больш таіцца i сачыць за ім, лічачы гэта сорамам i грэхам, паспешна адступіў i паціху пакрочыў дадому, каб убачанага ўжо не толькі не забыць ніколі, але пазней жыць пад яго ўражаннем.

Я доўга сумаваў, калі Тэця i яе сяброўка-красуня наехала ніяк не могучы разабрацца, адкуль i чаму мой той лёгкі, але ў той жа час i глыбокі смутак, з-за чаго ён так трывожна будзіць уяўленне i вярэдзіць таемствам душу. Больш яе, Тэцінай сяброўкі, я ніколі не бачыў, нават забыўся, як яе зваць, але яна тая, асвечаная, а то i азалочаная сонцам, мокрая, вясёлая ад сваёй маладосці i красы, не толькі часта ўспаміналася i ўспамінаецца, але, мабыць, паспрыяла мне ў далейшым з пачцівасцю адносіцца да жанчын, а да любімай жанчыны — пяшчотна, а да яе цела — з хваляваннем, здзіўленнем i зачараванасцю як да цуду, як да таго, што ўзвышае ўсё ў мужчыне. I яна, тая незнаёмка, падштурхнула мяне напісаць кнігу «Жар кахання. Апавяданні пра жанчын», дзе я намагаўся вымавіць свой хваласпеў найперш той жанчыне, якую кахаюць i якая сама кахае...

...Сярэднюю школу ў Дзераўной я заканчваў, калі мы перабраліся ўжо з хутара i жылі ў вёсцы, праўда, толькі яшчэ ў адной абладжанай як след палавіне вялікай новай хаты, але расказ пра той i пазнейшы час для іншай гаворкі.

1995

СТАСЯ I АКСАНА, або Смутак ад першага кахання

У ix, на хутары, дзеці змалку i неяк зусім незаўважна прывучаліся працаваць, па-гаспадарску мысліць i гэтак рабіць усё. Што да яго, Яся, дык ён, бадай, не помніць, калі, у якім узросце пачаў спаўняць тое, што яму даручалі: выганяць курэй з гародчыка, пільнаваць, асцерагаць квахтуху з малечай ад варон i ястрабаў (на куранят i гусянят загараўся паляваць i кожны новы іхні кот, але маці пасвойму кожны раз адвучвала ад гэтага: як толькі вылупяцца з яйкаў маленькія жоўценькія птушаняткі, яна лавіла, падносіла яго, малога, але спрытнага драпежніка, да куранят, паказвала ix i хлістала дубчыкам: глядзі, бач, але не чапай! I той нібы ўсё разумеў, не падыходзіў блізка да куранят. Да слова, i Ясь так адвучваў не аднаго ката лазіць па бярозе да шпакоўні: падносіў паляваку, які шукае лёгкай здабычы, да дрэва i сцёбаў таго якой хлабзінаю — зыркай на старых шпакоў, чуй малады піск іншых шпачанят, але не лезь да ix i не сунь кіпцёрыстую лапу праз акенца ў шпакоўню!). Цяжка ўспомніць, калі ён, Ясік, як тады яго называлі, пачаў i падвышацца на службе — прыганяць дамоў гусей з сажалкі, пасвіць на выганчыку мацёру з парасятамі, карміць, паіць іхніх авечак, каровы, а пазней i каня, калі трапіў у падпаскі, для чаго яму сплялі новыя лапцікі i пашылі спецыяльную торбачку, калі пачаў памагаць бацьку рэзаць дровы i кавальнічаць (хадзіць на Каменную гару па жоўты пясок для формаў, раздзімаць мяхі, зубіць сярпы ды круціць тачыла) альбо калі навучыўся памагаць маці абладжваць грады ці жаць, а затым трымаць у руках сякеру ды касу. Усё гэта, як запомнілася, выходзіла неяк само па сабе, як i тое, што ён, старэйшы ў сям'і, у меру свайго ўзросту i ўмення быў апекуном-выхавальнікам маладзейшых сястры, двух братоў i яшчэ адной сястры (выхавацель з яго быў i такі, што ён, калі надакучвала прыбіраць за самым меншым, хто, скажам, i ўлетку не прасіўся па патрэбе на двор i, прысеўшы ўпотай за стаяком альбо пад ложкам, ціхенька скручваў там грушу, дык тады выхоўваў адмыслова — мог змусіць таго шкодніка загрэбці яе, тую грушу, сваімі рукамі i пад адчайны плач вынесці яе з хаты за сенцы. Ды i яшчэ нямала розных кар i экзекуцый ужываў ён — выхавальнік, як цяпер разумее, зусім не злаўмысна, а па нейкім сваім, дзіцячым, праве, дзе i любоў ды ласка, але i жорсткасць таксама, што маці, бывала, бачачы i чуючы, як яны на печы счэпліваюцца нават за тое, дзе, на якім месцы пакласці там лахманы альбо карчажку, часамі вельмі засмучалася: «Чаму вы, дзеці, такія? Вы ж родныя браты i сестры! Вы павінны не грызціся, як кот з сабакам, а шанаваць, любіць адно аднаго!»

Было... Самага ўсякага... Як i нямала светлых, радасных i шчаслівых хвілін, бо выпадала шмат i розных забаў, гуляў i ўцех. Усяго, як бы ні хацеў, не ўспомніш, бо ix было нямала не толькі кожны год, месяц ці тыдзень, але нават кожны дзень, a ўсё тое неяк хораша адклалася не столькі ў памяці, колькі на душы i нічым не абцяжарвае яе, дзякуй Богу, не гняце i не шчыміць, як у некаторых іншых — хворых, гаротных i няшчасных, хто, на жаль, i сваё маленства ўспамінае са скрухаю. Калі ім, шасцярым дзецям сваіх бацькоў, цяпер зрэдку ўдаецца сабрацца разам ці хоць бы траім-чатыром, дык яны не могуць не ўспомніць той час, калі жылі на хутары (самая малодшая іхняя сястра нарадзілася ўжо ў вёсцы, калі ён, Ясік, хадзіў у дзесяты клас i быў ужо няштатным карэспандэнтам не толькі раённай, але i адной з рэспубліканскіх газет, меў такія-сякія свае грошы за тое, што друкаваў там штосьці), i кожны з ix — Ясь-літаратар, бухгалтар, трактарыст, рабочы i дзве настаўніцы — успамінае сваё, тое, што найбольш яму запомнится. Не варта таіцца, бывае, маладзейшыя нагадаюць Ясю i ягоныя розныя тыя «выхаваўчыя ўрокі», але паколькі цяпер ужо ўсе таты i мамы (а Ясь са старэйшай з сясцёр дык ужо дзед i баба), то ніхто ні ў чым яго сур'ёзна не папікае. «Так трэба было»,— усміхаюцца, a іхнія швагры i швагеркі, слухаючы гэтыя «мемуары», увачавідкі цепляцца вачыма, усмешкамі i таксама ўспамінаюць сваё тое, юнае: «I ў нас такое было!», i яны расказваюць, гамоняць, цешацца ўсім, што ўжо мінулася, але не знікла, як некалі ў вольную i вясёлую хвіліну гутарылі пра сваё маладое іхнія бацькі ў іхнім узросце!

Хуткі, а то i імгненны цёк часу, міг чалавечага веку, але i нейкая нязводнасць тых цёку i мігу ў ранейшых i новых пакаленняў, калі штосьці адно заўсёды паўтараецца (праўда, па-свойму) i яднае ix, злучае нябачнымі, але моцнымі ніцямі!

Свет Ясікаў тады не абмяжоўваўся толькі адной іхняй сялібаю: непадалёку на хутары Амшарку былі i іншыя паселішчы. Праўда, выйшла так, што з усіх навакольных хутаранцаў яго бацькі i два матчыныя браты доўгі час былі самыя маладыя сем'яніны, а гэта значыць, што i дзіцячы, юнацкі гурт на Амшарку i на суседніх хутарах быў розны. Яны, Ясік з роднымі i стрыечнымі братамі ды сёстрамі, лічы, усе, апроч старэйшай дачкі дзядзькі Антона, нарадзіліся пасля вайны, a ў іншых многіх сем'ях былі толькі даваенныя дзеці ці яшчэ па аднаму нашчадку, які заявіўся ў Нямеччыне, куды хутары i вёску вывезлі ў блакаду, i з некалькіх дзесяткаў сяліб было зусім мала, пералічыш на пальцах адной рукі, тых сем'яў, дзе пажылаватыя ўжо на той час бацькі, вярнуўшыся з палону дамоў альбо сталага ўжо веку ўдава i ўдавец, што сышліся, асмеліліся папоўніць сваю сям'ю «падскрэбкам».

Некаторых тых, хто нарадзіўся за гадоў дзесяць, нават пяць да вайны, Ясь слаба помніць: яны, ужо не баючыся адлучыцца з дому, адразу пасля вайны ці гуртам у першыя гады калгаса разбрыліся па ўсім свеце: хто падаўся ў бліжэйшыя гарады, у Мінск, а то i ў Данбас, Сібір, Карэлію, а пазней i на цаліну ці ў Польшчу i, на вялікі жаль, амаль усе патроху абрусіфікаваліся ці апалячыліся, a дзеці, унукі іхнія ўжо, лічы, чужыя янкоўскаму краю людзі, прыязджаюць на радзіму бацькоў i дзядоў як турысты.

Да сваіх стрыечнікаў у Ляйтаркі было хадзіць далекавата ды праз лес, то туды Ясіка доўга аднаго не пускалі, як i ў небліжэйшыя Ляжджа ды Падзеру; з адзінай аднагодкай, далёкай сваячкай Яняй з Раўка ён чамусьці не вельмі ладзіў, дык былі тры самыя блізкія паселішчы, куды ён хадзіў часта, а то часамі i збягаў туды насуперак волі бацькоў, за што (было-было!) не раз «каштаваў» ад бацькі рэменя. Сцежкай па полі (i зімой, i ўлетку) ён шнураваў да бацькавай далекаватай радні (у ix яго, сваядтва, помнілі i помняць не менш чым да сёмага калена), да Грыгарцэвічаў, дзе знаўся з іхнім самым малодшым, Стасікам, які пабачыў свет перад самай вайною. Стась быў калека, меў адну карацейшую i нягнуткую нагу, якую проста валачыў, але ён, як i ягоны бацька, быў не пануры, нават яшчэ больш — гарэзны, па-добраму самалюбны i смелы, дык Ясік, на гадоў шэсць маладзейшы, цягнуўся да яго як да сталейшага, быў ягоным падпаскам, разам з іхнім сабакам па Стасевай камандзе бегаў i адварочваў каровы, а заадно любіў вучыцца ў таго драць сасновае карэнне, рэзаць лазу i плясці кошыкі, рабіць свісцюлькі i стрэлкі, хадзіць разам на Сядзіўную i лавіць таптухай рыбу, майстраваць лыжы i канькі (ён са Стасем, малаадукаваным, але разумным ад прыроды, таварыскім, сябраваў да самай яго смерці). Яшчэ ён, Ясік, быў часта ў Навіцкіх, дзе знаўся з Волесем, Стасевым аднагодкам (гэты Волесь, змалку, як усе ў ix казалі, «урэдны», мацюжнік i садалаз, на нейкае дзіва, маючы большую сілу, часамі проста любіў, цешыўся мучыць яго. Ен енчыў, плакаў, а то i роў ад Волесевых здзекаў, за што бацька не раз лавіў, заціскаў Волеся між ног i хлістаў таго рэменем па мяккім месцы, ад чаго той спачатку прасіўся, таксама енчыў: «Дзядзецка, больш не буду крыўдзіц, цапац вашага Ясіка!», а пасля, калі Ясік па нейкай незразумелай цязе зноў i зноў імкнуўся да Волеся, дык той здзекаваўся яшчэ больш i прыгаворваў: «Калі ты ясцэ (мацюкаўся) сказас пра мяне бацку, то я вусы (вушы) табе абарву! I не толькі вусы!» Ясік ужо не прызнаваўся пра новы гвалт над ім, але, бачачы на ягоных шчоках засохлыя pari ад слёз, бацька махаў рукой: «Так табе, неслух, i трэба!», a маці прасіла: «Сынок, не хадзі ты да ix! Волесь — урэдны надта, ён табе не сябра, а непрыяцель твой, a іхняя Стася, паненка твая,— карэліца! Ад ix ты вошы наносіш у хату!»).

Стася — самае малодшае гэтых Навіцкіх дзіця, што нарадзілася ў Нямеччыне,— была старэйшая за Ясіка недзе каля трох гадоў, але паколькі яна раз i другі не пераходзіла ў старэйшыя класы, дык разам з ім i «падскрэбкам» Мішкам Паланевічам, блізкім суседам, Ясікавым аднагодкам, разам хадзіла ў школу, а пазней адстала i ад ix, неяк дабіла вучобу ў пачаткоўцы i далей не падалася вучыцца — ад вясны i да зімы пасвіла хутарскія каровы, узімку глядзела чужое дзіця ў суседняй вёсцы.

Наша галава не ўсё запамінае ці, лепш сказаць, не абцяжарвае чалавека памяццю пра ўсе ўбачаныя, пачутыя i перажытыя драбніцы. Гэта так i трэба, іначай i яна, i чалавек усяго не выцерпелі б, як, бывае, той-сёй не вытрымлівае вялікіх страшных уражанняў i захворвае. Цяпер вось ён, Ясь, часта напружваецца, змушае сваю памяць абудзіцца, падказаць, памагчы зрокава ўявіць, калі ўпершыню спазнаў ён, што ёсць яны, самыя блізкія сябры ягонага маленства: гэтыя смольна чарнявы, шырокі ў плячах, але нізкі, кульгавы Стась, худы, вёрткі i з вачыма, карыя круглікі якіх вельмі неспакойныя, проста блукаюць туды-сюды, Волесь, тоўсценькая Стася i высакаваты, са светлым кароценькім чубком, што спадае на лоб, Мішка. Не можа ўспомніць. Паўстае перад вачыма цьмяна тое-сёе, што было перад самай школаю, а пасля ўжо выразней са школьных гадоў, асабліва ў тую пару, калі ён з Мішкам закончыў сямігодку.

Мішка, Стася i ён, Ясік,— гэта іхняя, амшароўская, тройка, што пятнаццаць хутарскіх гадоў не толькі па блізкім суседстве расла на вачах адно аднаго, але амаль столькі ж часу яны бавіліся разам ці па пары — Мішка i Стася, Мішка i ён, ён i Стася. Яны не маглі не гуртавацца ўтраіх: мабыць, сам лес зводзіў ix у адну сяброўскую купку. Зусім юнымі, падпаскамі альбо застаўшыся ў нядзелю ці ў свята адны, без бацькоўскага назірку, яны разам гулялі ў «ножык», «чыжыка», «немца», у «коні». Ён, Ясь, яшчэ нядаўна саромеўся камусьці прызнацца, як яны, дзятва, тады несвядома, але трапна імітавалі тое, што было на самай справе між коньмі — гэтымі прыгожымі жывымі істотамі, чые паводзіны яыы i бачылі, і, канечне ж, міжволі захапляліся іхнімі грацыёзнымі целамі, колерам іхняй скуры i грывы, іхнімі гульнямі i злучкаю. Пазней, калі Ясь вычытаў у Адама Міцкевіча (здаецца, у «Дзядах»), што i той яшчэ ў тым стагоддзі з равеснікамі таксама гуляў у «коні», дык паспакайнеў: значыць, такія гулі былі i задоўга да ix, i нічога ў ix няма сарамяжнага, нездаровага альбо ганебнага. Як i ў забаўцы ў «гаспадароў». Неяк так выходзіла, што ў тых гульнях i Стася, i Ясік хацелі, каб Ёю i Sm был i яны, а каб Мішка быў «конюхам» ці «суседам». Мішка часта згаджаўся, але, бывала, калі бачыў, як Стася i Ясік так ці гэтак радасна ліпнуць адно да аднаго, усцешліва выяўляюць тое, што бывае паміж Ёю i Ім, чамусьці нерваваўся, a калі доўга было не так, як хацеў ён, дык пакідаў гульню. Зрэшты, калі яны саступалі i са Стасяй мілаваўся ўжо той, дык i ён, Ясік, пачынаў чамусьці непакоіцца, абурацца i таксама ранапозна адмаўляся быць «староннікам».

У тыя часы, у раннім маленстве, Ясік не ўяўляў: Стася прыгожая ці не. Успамінаецца, што яна была вышэйшая i паўнейшая за яго, мела доўгую русявую касу, круглаваты, усыпаны рабаціннем твар, невялікія карыя, як i ў брата, але не блуклівыя, жулікаватыя, а спакойныя, нібы ленаватыя вочы i да ўсяго была нашмат дужэйшая i за Мішку, i за яго. Барукаючыся, яна валіла на дол на спіну i аднаго, i другога. Яна i Волесю, лічы, не саступала. Калі той сваімі здзекамі даводзіў яе да шалу, дык яна не раз спускала таму з носа кроў. Ясік тады проста прывык, што ёсць яна, Стася, i што тая падабае яго лепш, чым Мішку.

Цяжка ўжо ўспомніць, калі i як тое адбылося, але ў адзін летні дзень (а што той дзень быў якраз летні, дык пра тое напамінае цяпло i зелянота), калі Ясіку было гадоў дванаццаць ці, можа, ужо i трынаццаць, яго жыццё на хутары нечакана змянілася, а то i проста азарылася: да Мішкі прыехала з горада яго самая старэйшая сястра, сталая ўжо цётка, i прывезла з сабой дачку, Аксану. Тая, на год старэйшая за яго i Мішку, высакаватая, у беленькіх сандаліках i шкарпэтачках, у чысценькай чорнай спаднічцы, у беленькай блузцы i ў банціках колеру снегу на стройнай галоўцы, уся ў ззянні юнай красы i грацыі, адразу ж змусіла Ясікава сэрца забіцца часцей.

Ён не разумеў, што з ім робіцца: цягнуўся цяпер толькі ў хату да Паланевічаў, але i там, i дома, калі Аксаніна маці прыходзіла з дачкой да ix, ён не мог падняць на вабную, нават вельмі мілую дзяўчынку вачэй, мабыць, пунсавеў, a калі Аксаніна маці, канечне ж, заўважаючы гэта, туліла яго да сябе: «Будзеш маім зяцем?», ён ажно палаў ад сарамлівай гарачыні, а ягоная маці яшчэ дадавала яму жару: «Дай Бог! Вельмі ж пекная будзе нявестка».

Паколькі гарадская красунька засталася ў Паланевічаў на ўсё лета i паколькі Мішку-дзядзьку нельга было быць Ім i Ею ca старэйшай на год яго пляменніцай (i яны, дзеці, разумелі i шанавалі сваяцтва нават у гульнях), то цяпер Ім i Ёю былі Мішка i Стася, Ясік i Аксана. Усе былі задаволеныя такімі «сямейнымі парамі», апроч Стасі. Яна насуперак ім усім не жадала мілавацца толькі з Мішкам, спадылба пазірала на яго, Ясіка, i на Аксану, калі яны ў абдымку «ляжалі ў ложку», насуплівалася, як мыш на крупы, а пасля часта кідала гульню i сыходзіла, дзень-два не паказваючыся ім на вочы. Яны клікалі яе, але яна не ішла.

«Я разумею, чаму яна такая»,— аднойчы задуменна сказала Мішку i Ясіку Аксана.

«Чаму?»

«Яна любіць Ясіка».

Ён чуў ужо i не раз гэтыя словы ад старэйшых — «любіць», «не любіць»,— ды тады яшчэ не мог спасцігнуць іхняй сапраўднай глыбіні, толькі адчуваў ужо, што яны шмат значаць.

«А ты яе любіш?» — калі яны неяк засталіся сам-насам, запытала ў Ясіка Аксана.

«Не»,— паспяшаўся адказаць ён, не столькі разумеючы, колькі адчуваючы, што якраз такі адказ будзе прыемны Аксане.

«А ты хочаш любіць дзяўчынку?»

На такое запытанне ён ужо не мог адказаць хуценька: Аксана пыталася ў яго пра вельмі запаветнае, хоць i мала яшчэ ўсвядомленае, ды пра тое, з чаго кпяць з ix, дзяцей, сталыя. А да ўсяго трэба было, можа, прызнацца, што з усіх дзяўчынак, якіх ён ведае, яму найперш падабаецца яна, Аксана. А каб сказаць так, пачынаў ужо замінаць нейкі новы, не зусім зразумелы сорам: ужо тое, што наплывала на душу, вабіла мець за сваю таямніцу.

«Скажы»,— прасіла, дапытвалася Аксана, але ён нічога цямлівага ёй не прамовіў, з хваляваннем пачуўшы, што яна хоча сябраваць з хлопчыкам, каб пасля палюбіць яго. A калі запытала, ці хоча ён з ёю сябраваць, то ўжо тады радасна прызнаўся: «Хачу».

Пасля дзіўнай адчужанасці Стасі яны, Мішка, Аксана i Ясік, бавілі свой вольны час ужо ўтраіх. Хадзілі ў лес па ягады i грыбы, купацца на рэчку (плёскаліся зусім распрануўшыся i яшчэ не саромеліся гэтага), гулялі на Паланевічавым ці іхнім загуменні.

Ясік паволі паспакайнеў, ужо не так бянтэжыўся перад Аксанаю, якая была не толькі жвавая, смелая, але i калінікалі ўжо, як пазней зразумеў, капрызная альбо какетлівая,— гэта значыць, у яе ўжо праяўляўся i свой, жаночы, характар. Якраз яна першая неяк міжволі падвяла да таго, што яны пацалаваліся ўжо не ў гульні, як «тата» i «мама», а як дзяўчынка i хлопчык. Пасля гэтага, як толькі адасобліваліся ад Мішкі, яны падоўгу цнатліва туліліся адно да аднаго, цалаваліся ці браліся за рукі i ішлі ў лес альбо на луг, мабыць, аднолькава адчуваючы прыемную хвалюючую ўзрушанасць. З той пары шмат ужо сплыло вады, але i цяпер Ясь з асаблівым светлым, а то i мілым трымценнем помніць тыя Аксаніныя першыя пяшчотныя поціскі рук, лёгкія прытульванні i кароткія дзіцячыя пацалункі, цяпло, водар яе юнага цела i валасоў — усё тое было па-сонечнаму яснае i па-крынічнаму чыстае. Аксана тады абудзіла ў ім незразумелыя, пакутлівыя, але i глыбокія, радасныя пачуцці, што магла ажывіць толькі яна, дзяўчынка, якая гэтак хораша спадабалася яму.

«Я напішу табе ліст. Толькі табе. Добра?» — можна сказаць, па-змоўніцку чуйным унутраным голасам незадоўга перад ад'ездам у горад запытала яна.

«Добра»,— таксама па-змоўніцку i, здаецца, чулліва адказаў ён.

«Пакляніся, што ты нікому не пакажаш мой ліст! Hi дома, ні нашаму Мішку, ні Стасі!»

«Клянуся!»

«I я нікому не пакажу твой ліст! Ён будзе толькі мой! Я яго схаваю ў шуфлядцы свайго пісьмовага стала».

«А я тваё пісьмо схаваю на гарышчы!»

Калі Аксана з'ехала, дык, здаецца, на хутары не толькі паспакайнела, але i нібы з яго знікла яснасць, ззянне, а замест ix наплыла шэрасць, а то i пазмрачнеласць. Ясік вельмі засумаваў, з нецярпеннем чакаў з горада абяцанага ліста, a калі праз некалькі дзён не проста ўпершыню ў жыцці атрымаў яго, гэты ліст, а проста ашчаслівіўся ім, дык быў сам не свой. Ён доўга разглядаў прыгожы малюнак на канверце, прыгожыя літары на ім, якімі былі напісаныя іхні адрас, яго прозвішча, а на адвароце — зразумелыя i ў той жа час загадкава-таемныя словы: «Жду ответа, как соловей лета», а пасля з вялікім хваляваннем i перажываннем прачытаў ліст — зусім просты, найбольш пра тое, як яна, Аксана, даехала дахаты, што ёй купілі для школы, але i незвычайны. Гэта быў ліст іменна яму! Ад Аксаны! Цяжка сказаць, ці шчыра, ці жартам яго маці пакрыўдзілася, што ён утаіў ад яе той ліст, свой сакрэт, a калі да ix аднойчы завітала Стасева сястра, Гэля, скрушліва захітала перад той галавою: «Наш Ясік мае ўжо другую паненку i, здаецца, хоча жаніцца». Маці сказала тое, што было ў ягоных думках, хоць сваю жаніцьбу з Аксанай ён тады ўяўляў як тое, што пасля гэтага будзе гуляць толькі з ёю. Хоць, канечне, было ўсё i глыбей: каханне паслала яму свой першы, юны, светлы і, мабыць, па-сапраўднаму хвалюючы покліч, што клікаў, вёў з маленства ў юнацтва.

Стася, якая за тое лета за свае ўжо амаль шаснаццаць гадоў яшчэ болей адзяўчынілася (у яе ўжо, як i ў жанчын, пакруглелі лытачкі, клубы, узнялі-напіналі сукеначку грудзі, змяніўся, пасталеў позірк ахарошаных вачэй), нейкі час па-ранейшаму пазбягала Ясіка. Але неяк увосень, у нядзелю, калі ён трапіў да яе ў падпаскі i калі яны толькі ўдваіх селі каля цяпельца, яна, аблакаціўшыся на калені, а на рукі паклаўшы галаву, зусім нечакана трывожна цяла яго сваім занепакоеным запытаннем:

«Скажы, ты хочаш з ёю жаніцца?»

«З кім?» — ён усё зразумеў адразу ж, але прыкінуўся здзіўленым i няцямлівым.

«З «кім-кім»! — раздражнёна сказала яна.— З той, гарадской?»

«Не»,— няшчыра адказаў ён, адчуваючы, што цяпер i Стасі, як нядаўна Аксане, трэба гаварыць не столькі праўду, колькі тое, што ёй падабаецца. Ды ніяк не хацелася выдаваць, гаварыць уголас сваю запаветную тайну.

«Не лжы,— Стася тут жа выкрыла яго ману.— Ты з яе вачэй не зводзіў! А яна табе пісьмо прыслала! I напісала на канверце: «Жду атвета, як салавей лета!» Гэтак пішуць адно аднаму тыя, хто хоча ажаніцца, выйсці замуж».

Прамовіла так i плаксіва склала вусны, скрывілася:

«Ты на мяне ні разу гэтак хораша, як на яе, не зірнуў! Я ж не гэтакая файная, a рабаціністая! Вучыцца так не магу, як ты i яна»!

Яго збіла спанталыку i тое, што ягоная тайна — ужо ніякі не сакрэт, i тое, што Стася гэтак перажывае i папікае, нібы за нейкую вялікую правіну. Яна завяла з ім яшчэ не зусім дарослую, але ўжо i не зусім дзіцячую размову. Пра свае, як яна, здаецца, лічыла, абражаныя пачуцці.

«Ты не прыходзіш да нас, не хочаш са мной гуляць! — гаварыла яна, выкрываючы ягоныя грахі.— Ты толькі пра яе думаеш! »

«Не»,— зноў няшчыра пачаў апраўдвацца ён, прачуваючы, што цяпер, каб Стася паверыла яму, было б лепш за ўсё сказаць штосьці нядобрае пра Аксану, але проста не мог абразіць i за вочы тую.

«Скажы, што гэта не так?» — чаплялася i чаплялася Стася.

«Не так»,— бараніўся ён маною, як, бывае, i сталы ўжо мужчына перад жанчынаю, якая чымсьці папікае яго.

Стася спачатку недаверліва, а пасля, ажыўляючыся выразнымі вачыма, зірнула на яго:

«Дык ты будзеш прыходзіць да нас?»

«Буду»,— падакляраваў ён.

«Мы будзем гуляць без Мішкі, толькі з табою! — Стася ажно засвяцілася, пахарашэла, але ўсё роўна зусім іначай, чым Аксана, кранула ягонае сэрца. Яно ўстрапянулася не ад пяшчоты i любові, а болей ад трывогі ды асцярогі за Стасіна пасяганне на яго.— Добра?»

«Добра»,— здаўся ён.

«Ты не рады?» — нібы здзівілася яна.

Ён зноў схітрыў, адказаў так, каб было даспадобы Стасі, а яна ўжо не так шчыра i проста, як раней, a зусім іначай, здаецца, нават з тонкай хітрыкаю, падлашчваючыся, заманіла яго гуляць у «гаспадароў», а калi ён лёг з ёю на «пасцель» з яе разасланага на зямлі паўсачка, дык з насцярогай адчуў, што яна цалуе яго не так, як дагэтуль, a прагавіта, моцна, балюча ўпіваючыся ў ягоныя вусны, а пасля сама павабіла яго на сябе. Такое было i раней, з ёю i Аксанай, але цяпер ён упершыню ў такой вось гульні адчуў, што «жончыныя» ногі расхінутыя, а сцёгны, клубы — i тугія, i мяккія, поклічныя, а да ўсяго ягоную грудзіну цепляць, нават гарачаць Стасіныя поўныя ўжо грудзі, а яго шыю моцна сціскаюць яе рукі.

«Ты — тата, а я — мама!..» — з хваляваннем зашаптала яна.

«Ага».

«Дык ты будзь татам!» — заклікала парыўчым шэптам.

«Я ж i ест тата».

«Не,— хоць ён, здаецца, зусім праўдзіва, як i раней, імітаваў «тату», запярэчыла яна.— Не так! Трэба іначай!»

«Як?»— запытаў ён, са здзіўленнем, а крыху пазней i з бояззю бачачы, як ад Стасінага загарэлага твару адлівае чырвань, а замест яе наплывае белізна, як усё яе дужае цела слабее, нібы мякне ды як яна застывае ў нейкай знямозе, а пасля трымціць, як у ліхаманцы. Ад усяго гэтага ў ім успыхвае незразумелае цяпло, нават быццам сухая гарачыня i з'яўляецца нейкі дзіўны козыт, што напружвае ягонае цела.

Стася некалькі хвілін патрымцела, нават чагосьці нялёгка i зняможліва пастагнала, а пасля нечакана ўстрапянулася i рэзка, па-дужаму адхіліла яго i абцягнула за поўныя бліскучыя калені, мабыць, выпадкова загорнутую на жывот сукенку i нібы сцебанула яго дубцом:

«Ты яшчэ малы!»

Ён не мог зразумець гэтай яе новай рашучай перамены, як i таго, што вось яна пачынае пунсавець, нават брацца на шчоках чырвонымі плямінамі, адварочваецца з пагардай i зняважліва не пазірае на яго. Яна пасля нават адышлася i да канца пашы больш не наблізілася, i ён адчуў душой, што з гэтага дня ягоныя дзіцячыя гульні са Стасяю ўжо закончыліся, што яны ўжо не падыходзяць адно аднаму, хоць ён не зусім разумеў, што i чаму ix разлучае. Мусіць, тое, што ён «яшчэ малы», а яна ўжо дарослая.

Так яно i выйшла. Стася перастала прыходзіць да ix, а ён — да яе, a калі як-небудзь выпадкова сустракаліся, дык яна адводзіла позірк, а ён чамусьці вельмі саромеўся, глыбока перажываючы за тое, што «яшчэ малы», а гэта значыць, яшчэ да нічога сур'ёзнага няварты. Зімой Стася пачала хадзіць з дарослымі на вячоркі i танцы, i яе, як падсочваў ён, ужо як дарослую ціскалі хлопцы, а яна нібы супраціўлялася, але звонка рагатала, пунсавелася i ззяла вачыма. «Ох, i рання ж дзеўка ў Навіцкіх,— чуў, як ягоная маці казала бацьку.— Аж гарыць усё на ёй. Можа ў любы час прынесці ў прыполе».

A ўвесну — здаецца, апошняй іхняй вясной там, на хутары,— аднаго дня яму i Стасі зноў прыйшлося разам пасвіць статак сваіх i суседскіх кароў. Яна, Стася, была да яго ўжо спакойная, нават абыякавая, ляжала на сваім цесным ужо для сябе, папаўнелай i налітай сілаю, паўсачку, выставіўшы ўверх важкія клубы. Дык вось у той дзень да ix зусім нечакана прычыльгікаў Стась, якому ўжо, мусіць, бралася пад дваццаць i ў якога была ўжо кучаравістая шавялюра, былі шырокія плечы i ашчаціненыя шчокі. Стась, ззяючы, як начышчаны самавар, прагна азіраючы Стасіна моцнае цела, спачатку жартаваў, пры першым зручным выпадку хапаў, прытульваў яе, а пасля пачаў настойліва адсылаць мяне на рэчку: «Каровы добра пасуцца, Стася справіцца i без цябе». Тая адбівалася ад яго, але, як здавалася, не зусім рашуча, хіхікала, таксама ззяла вачыма. A калі Ясік праз паўгадзіны, не дайшоўшы з-за балота да рэчкі, вярнуўся, то ўбачыў на папары толькі статак, а ix, Стася i Стасі, не было на тым месцы, дзе ix пакінуў. «Схаваліся ад мяне»,— падумаў ён i падаўся ў блізкі бярэзнік ix шукаць. I неўзабаве яму нібы хто штурхнуў у грудзі i запыніў: на зямлі ў папаратніку разасланы паўсачак, на ім — на спіне Стася, а зверху распластаўся Стась, i ажно мільгаціць у вачах ад іхніх белых ног i клубоў...

«Яны гуляюць у тату i маму,— падумаў ён.— Але мы так не гулялі. Гэта ўжо так, як хацела летась гуляць са мной Стася...»

I ад таго, што Стась i Стася забаўляюцца іначай, здаецца, абодва крэкчуць ад задавальнення, яму стала крыўдна i тужліва. Ён яшчэ не разумеў, адкуль i чаму тыя крыўда i туга, але яны былі, запаланілі душу.

Пасля, калі тыя, абое пунсовыя, з чырвонымі плямінамі i з сорамам у вачах, вярнуліся да месца іхняй нядаўнай ляжанкі, здзіўлены Стась вельмі ж ужо заўзята дапытваўся, калі ён вярнуўся i кудою, а Стася ўпарта адводзіла позірк. Пазней i Мішка па сакрэце сказаў яму, што падгледзеў, як Стась распранае Стасю i спіць з ёю. A ўвосень, калі Навіцкія агледзелі, што іхняя дачка начала круглець, i змусілі яе ва ўсім прызнацца, Грыгарцэвічы супраць сваёй волі змушаныя былі спраўляць вяселле свайму сыну-шкодніку.

Яшчэ пазней, калі Ясь быў ужо сам жанаты, ён не раз быў сведкам даволі вольнай размовы паміж па-ранейшаму нізкім, толькі болей паплячэлым i рана пасівелым Стасем i рослай, мажнай i дужай Стасяю, бацькамі чатырох чарнявых дзяцей:

«Трапіла ж пад руку, дык не ўтрымаўся... Ды i на табе ўсё гарэла...»

«Сілай першы раз узяў чорт крывы...»

«Дурны быў, лепшых не бачыў...»

«А хто лепшы за цябе пайшоў бы? Я некалі хацела Ясевай быць, але я ўжо на дзеўку бралася, а ён тады яшчэ горкім дзіцем быў... Ды не пара я яму, а вось з табой мы — Стась i Стася...»

Але тут ужо забежка далека наперад... У тое лета, калі па-даросламу ўжо ўпотай ад усіх загулялі-зацешыліся паспелыя для «любошчаў» Стась i Стася, Аксана да Мішкі чамусьці не прыехала і, лічы, перастала пісаць Ясіку, a калі прысылала ліст, дык ён быў кароценькі i скупы на пачуцці. Заявілася яна на другое лета, калі Ясікавы i Мішкавы бацькі перабраліся ўжо ў вёску (праўда, тыя i тыя жылі яшчэ пакуль што толькі ў адной, абладжанай, палавіне дома).

Ясіка вельмі ўразіла перамена, што адбылася з Аксанаю за гэты час: гэта была ўжо не тая — у сандаліках i з банцікамі, тоненькая i вёрткая — дзяўчынка, a даволі высакаватае, вузкае ў таліі, але з пакруглелымі плячыма i клубамі, ужо не з завяззю, a ўзгорачкамі грудзей пад сукенкай таго фасону, што носяць сталыя жанчыны, дзяўчо. I да ўсяго з яшчэ больш разлітай, але ўжо аспакайнелай красою. Невыпадкова ж яго маці ўсклікнула з захапленнем: «Стэфіна дзеўка паненка ўжо!»

Цяпер Ясік, хоць перайшоў ужо ў дзевяты клас i лічыўся не «малым» (Аксана, значыць пойдзе ўвосень ужо ў апошні, дзесяты), болей разгубіўся, чым у тую першую сустрэчу. Ён, канечне, ужо не гуляў ні ў «ножык» ці ў «немца», ні ў «коні» або «гаспадароў» (з усіх гульняў ён цяпер захапляўся толькі футболам), ужо многае не толькі адчуваў, але i разумеў, з жыцця дарослых таксама, але Аксаніна манера — стрыманая, здаецца, нават ганарыстая альбо паблажлівая — змусіла яго сумецца, хваравіта зірнуць на сябе i адчуць: тое, што было ў ix з Аксанай раней,— гэта адно, ужо ўсё ў мінулым, дзіцячым, а цяпер яму ўжо не падступіцца да яе, усяго толькі на год старэйшай, але болей сталай, разумнейшай. Яе Мішкавы бацькі не толькі не змушалі, але i не дапускалі да бруднай работы, дык яна днямі ці ў хаце ў прыгожым уборы, ці за гумном у купальніку на поплаўчыку чытала тоўстыя кнігі, a ўвечар з ім i Мішкам ішла да Супрановічаў на лаўку каля бэзу, дзе збіралася плойма вясковых «падшыванцаў». Аксана з цікаўнасцю назірала за імі, «деревней», стрымана, але красамоўна паблажліва ўсміхалася i нібы забылася пра ўсё тое, што было паміж ёю i Ясікам: не ўспамінала былога i не загаворвала пра новае. A калі яна аднойчы згадзілася пакатацца на матацыкле з Мішкавым суседам, які нядаўна вярнуўся з войска i фарсіў на купленай бацькамі «Яве», i калі той, не ведаючы Ясевых пачуццяў, задаволена пахваліўся, што яшчэ раз-другі правязе яе i яна будзе яго,— дык ён ажно задыхаўся ад рэўнасці i болю. Але сам не мог загаварыць пра ўсё, што непакоіла яго, хоць добра разумеў: гэта ўжо новая Аксана, i з ёю трэба ладзіць па-новаму, пасталаму.

Ды размова ўсё ж адбылася. Ноччу, калі яны, Мішка, Аксана i ён, вярталіся з клуба з кіно i калі Мішка пакінуў ix удваіх каля сваёй хаты: «Пагаварыце, а я пайду спаць. Заўтра мне рана падымацца, паедзем з бацькам сена касіць».

«А я заўтра ад'язджаю»,— здаецца, зусім непарушна сказала яму Аксана.

«Чаму?» — са шкадобай запытаў ён.

«Мне тут сумна»,— уздыхнула яна.

«Але ж раней ты была тут усё лета».

«То раней. Табы была я дзіцем, мала чаго разумела. Ды веска не па мне, я — гараджанка...— А пасля нечакана: — Скажы, калі ласка, у цябе ёсць дзяўчына?»

Яму было балюча слухаць гэтае запытанне: няўжо яна не разумее, што ён кахае толькі яе? Ці ёй ужо абыякавае ягонае пачуццё, пачуццё вясковага юнака, які добра вучыцца i, як усе лічаць, «гжэчны»?

«Ёсць?»

«Не».

«Чаму? Ты ж ужо ў тым узросце, у каго можа быць першае сур'ёзнае каханне!»

Ён змаўчаў, зноў адчуўшы прыліў болю, ужо мацнейшы за той, што ціскануў нядаўна.

«А ведаеш, некалі я захапілася табой...»

«А цяпер, значыць, не»,— болем зайшлося ягонае сэрца.

«А ты?»

«Што я?»

«Ты захапляўся мною?»

«Вельмі»,— уздыхнуў ён.

«Мы з табой тады, помніш, шмат цалаваліся,— усміхнулася.— А цяпер ты не жадаеш пацалаваць мяне?»

Яна лёгка намацала ў цемені ягоную руку сваімі тонкімі i далікатнымі пальчыкамі, наблізілася, падымаючы ўздыхам грудзі, i ён з трапятлівым хваляваннем прыхіліў яе, тонкую, лёгкую, усю водарна пахкую, i іхнія вусны сышліся ў пацалунку.

«Ты яшчэ зусім не ўмееш цалавацца,— тут жа ca здзіўленнем i з паблажлівай усмешкаю прамовала яна.— Ты яшчэ зусім юны...»

Ён адчуў: гэта — ужо другая ягоная адстаўка. Калі ca Стасяй, якая зараз гадуе дачку, i павінна было так усё быць, як было i ёсць, дык вось страта Аксаны (а ён душой адчуў, што не ўтрымае яе) уявілася, пеканула яго вялікім жыццёвым ударам.

«Здаецца, я нашмат старэйшая за цябе...— сказала Аксана.— Ты яшчэ знаешся, гуляеш з падлеткамі, хоць у той жа футбол, а я ўжо знаюся толькі са старэйшымі. Не буду таіць: у мяне ёсць хлопец,— прызналася, але не выпусціла ягонай рукі са сваёй.— Ён ужо студэнт... Чуеш?»

«Чую»,— ледзь вымавіў ён.

«Але я табе ўдзячная...»

«За што?»

«За тое наша дзіцячае, але шчырае, харошае, светлае. Гэта прыемны ўспамін з майго маленства».

Ён зноў змаўчаў, намагаючыся суцішыць боль. Боль адрынутага дзяўчом хлапчаняці.

«Я, мабыць, ніколі не забуду таго i цябе».

«Але пакахала іншага...»

«I ты, прыйдзе час, пакахаеш...— Яна нібы ўгадала яго думкі.— Каханне, скажу табе, вельмі моцная рэч...»

Пасля яны пяшчотна развіталіся. Назаўсёды. Ён доўга (нашмат цяжэй, чым мінулы раз) не мог апамятацца, пакутаваў, што, бадай, самы нешчаслівы чалавек на свеце, але потым, у школе, у апошнім класе, паволі перагарэў, нечакана нават для сябе захапіўся маладзейшай аднавяскоўкай, сястрой свайго сябрука, але i з гэтага захаплення нічога не выйшла. Як i ва універсітэце з аднакурсніцай. Ажаніўся зусім з іншай дзяўчынаю, з той, з якой трапіў разам настаўнічаць у адну школу. Ды каханне да Аксаны ўсё ж асела на яго душы — не, не горычным i мутным асадкам, a нейкім светлым i прыемным слоем, каб пасапраўднаму абудзіцца, прарасці пазней, калі i яму, закаханаму, жаночыя вусны зашэпчуць, што ён каханы i самы лепшы на свеце...

Цяпер Ясь, як казалі ўжо, дзед, мае ўнука, якому хутка будзе год; Стася — удава, бабуля некалькім унукам; Аксана была двойчы замужам, урач, дзяцей чамусьці не мае, Ясь ведае ад Мішкі яе адрас, тэлефон, колькі разоў збіраўся пазваніць ёй, але ў апошні момант стрымліваўся, лічачы, што сённяшняй сустрэчы i размовы не трэба...

1995

ЛЯЛЯ [⁸⁵]

...Тады яны, Аляксей i Таня, разам вярталіся дадому.

Паволі ішлі па лясной дарозе з суседняй вёскі, дзе хрысцілі дзіця ў сваякоў. Сонца ўжо не было, але i тут, у бары, яшчэ не гасла дзённае святло, трымалася чэрвеньская вячэрняя відната. Ясна адсвечваліся сухім, з шэрым бляскам дзве шырокія тупкія каляіны на дарозе, добра бачылася тоўстае мазолістае, абабітае коламі i зацягнутае ўчарнелай смалою карэнне на ёй; паволі слаўся цень каля ядлоўцавага кустоўя i за камлямі старых сосен, але іхнія верхнія ствалы бронзава жаўцеліся; у небе сутоніўся блакіт, а яго заходні край палаў водсветам ад полымя; яшчэ не зусім суцішыліся птушкі, лагодна ціўкаючы сабе ў дзюбу ў гняздзе перад сном; мякка, прыемна струменілася цяплынь i водарна пахла нагрэтай за гарачы дзень смалой i карою, бярозавым лісцем i папараццю, а да гэтага прымешваўся саладкаваты пах сўхога сена — яго вазілі сюдою на калёсах i трактарах, дык яно вырывалася голлем i шматкамі вісела на ім альбо ляжала на доле.

У такую часіну, калі ў лесе ўсё відаць, жыве i падае голас, яшчэ няма на душы страхлівага вусцішу, дык ідзеш спакойны, задуменны, успамінаючы, што i як было сёння, альбо пра штосьці летуценіш. Што да Аляксея, дык на яго душы было яшчэ маладое захапленне, узнёсласць, i ён нібы лунаў увысі. Канечне ж, таму, што побач з ім крочыла яна, Таня, якую ў вёсцы чамусьці называюць Ляляй. Яна на гады чатыры старэйшая, ужо замужняя, невялікага росту, танклявая, дык спераду нібы дзяўчына. Але мае i іншае — светлыя завітыя валасы, круглаваты твар, на якім асабліва выдзяляюцца велікаватыя, жывыя, усмешлівыя вочы, невялікія, але вабна акруглелыя рукі, хораша выпуклыя грудзі, прыемную авальнасць ў паўнаважкіх клубах, спрытныя ногі,— дык усё гэта паказвае ў ёй жанчыну, што ўжо раджала i пачынае зацвітаць жаноцкасцю.

— Пра што ты думает, Лёша? — вось перахапіла ягоны, здаецца, не зацягнуты i не ўчэпісты, a мімалётны позірк, запытала, як заўсёды, смела. Праўда, цяпер без вольных намёкаў i жартаў, што вельмі любіць. Пра яе язык некагорыя ў вёсцы кажуць, што ён з крапівою i перцам.

Ён не ведаў, што адказаць. Мабыць, з сарамлівай усмешкаю паціснуў плячыма.

— Добра на душы, дык i я іду, думаю, але не магу сказаць пра што.

Дабрыня ў яго i ў яе, можа, ад таго, што яны сёння любаваліся чужым дзіцем (як яно спіць, плача альбо есць), што яшчэ гадзіну таму сядзелі за багатым сталом, нязмушана жартавалі, спявалі i танцавалі (у яго i цяпер у вушах словы з песні «На танец! На танец! На танец!»), а цяпер, на лёгкім падпітку, былі ў палоне супакоенай лёгкасці i радасці, да чаго падбіраўся ўжо нейкі смутак — не, не цяжкі, не маркотны ці зажураны, а прыемна мройны, крыху сумотны ад'таго, што ўсё сённяшняе, добрае i шчаслівае, хутка пройдзе. Аляксей спрабаваў думаць, што на днях трэба везці дакументы ў інстытут, а Таня, можа, успомніла сваё двухгадовае дзіця i мужа, які падаўся ў Сібір у заробкі. А можа, думала i пра штосьці іншае.

— Давай пастаім крыху,— ціха прамовіла яна i запынілася каля тоўстай, са свежымі ранамі ад калёсных восей i прычэпаў прыдарожнай хвоі.

У яго аж дых заняло ад таго, як яна вабна абаперлася локцем аб хвою, а на кулачок — галавою, як яшчэ болей выпукліла грудзі, падцягнула жывот i выставіла з-пад чорнай спаднічкі вастраватае калена: столькі грацыі ва ўсім, яснасці i жывасці было ў гэтай невысокай i танклявай жанчынкі, што нельга было не залюбавацца ёю!

— Лёша,— зноў ціха i лагодна дадала яна,— ты ж цяпер мой кум. Дык скажы куме сваю тайну.

Ён здзівіўся: пра што ты хочаш ведаць?

— Ты ўжо кахаеш каго?

Як было ёй адказаць, калі ён, яшчэ нядаўні школьнік, пакуль што адчуваў толькі таінства, слодыч затоенай мары пра каханне: уяўляў сябе кімсьці — ці то смелым, гераічным генералам, нейкім самаахвярным паўстанцам ці спаважным да бедных разбойнікам — i ўяўляў Яе — прыгожую, добрую i адданую яму графіню ці, наадварот, маляваў сабе ў думках у каханыя бедную, але мілую графскую пакаёўку — адным словам, такую жанчыну, якой у іхняй школе была настаўніца біялогіі, асоба пісанай красы i нечуванай дабрыні. Што да зямнога кахання, да вясковых дзяўчат ягонага ўзросту, дык нішто з гэтага не было вышэй яго ўяўлення.

Ды i ўвогуле... Раней, яшчэ гады два-тры таму, ён, жвавы, вясёлы малец, вельмі любіў маці, часта падбягаў да яе, прытульваўся i цалаваў, яна, вабная, добрая i таксама жвавая жанчына, яго радасна галубіла, але затым яны пачалі нібы аддаляцца адно ад аднаго. Мабыць, пасля таго, калі ў яго забалелі набухлыя пупышачкі на грудзіне i пачаў ламацца на болей басавіты голас i калі маці з усмешкай сказала, чаму гэта адбываецца. A калі яшчэ пазней ён пачаў сніць i такое з ім было ў сне, дык ён нечакана нават для самога сябе з порсткага хлапчука пераўтварыўся ў задуменнага i скрытнага, ca сваім светам хлопца, які пачаў больш пільней пазіраць на жанчын i заадно пачаў ix саромецца.

— Дык ты кахаеш каго?

— Не.

— A цалаваўся ўжо з дзяўчатамі? — зноў чамусьці захацела пранікнуць у ягоны тайны свет Таня.

Яго, канечне ж, ужо вабіў юр цёмнай часінаю прытуліць да сябе дзяўчыну, дапасці да яе вуснаў, ён нават спрабаваў аднойчы пазнаць такое з Шумчыкавай Даротаю, але няшмат дабіўся, не зведаў таго, пра што мроіў, нават больш — аканфузіўся.

— У тваім узросце я там, у сваёй вёсцы, ужо ва ўсю цалавалася з хлопцамі,— не дачакаўшыся адказу, даверліва прызналася Таня.— Ніхто ж чужы, а якраз мой мужанёк празваў мяне Ляляй. За тое, што люблю, каб у хаце i на двары было ўсё чысценька, каб i самому быць заўсёды дагледжаным. Каб было прыемна іншым i сабе. Ды... Выбачай, Сяргей — ваш сваяк, але ён — пень неабчасаны. Малады яшчэ, толькі на тры гады старэйшы за мяне, але зусім ужо абмужычыўся. Устаў, працёр вочы, закурыў, перакусіў i да свайго электрапаяльніка, вярнуўся з работы, не абмыўся як след, пад'еў, паглядзеў тэлевізар i ў ложак. З ім не пагаворыш добра, не пагарэзіш. Прылашчуся, а ён «Ляля ты», «Кошка». Я, хоць маленькая, але хачу ўсяго вялікага — шчырасці, ласкі, любові. Ды ён не разумев гэтага, глядзіць на мяне як на патрэбную, але што заўсёды пад рукамі рэч... Якраз моцная тая сям'я, дзе муж i жонка ўважлівыя, далікатныя i пяшчотныя адно да аднаго. Заўваж, калі жонка задаволеная мужам, а муж — жонкаю, дык яны не толькі думаюць, разважаюць, робяць усё заадно, але нават ён становіцца падобны на яе, а яна — на яго. Але...— Уздыхнула.— Ты яшчэ зусім маладзенькі, хлапчук, то тваё пазнанне ўсяго гэтага яшчэ наперадзе.

— Мне васемнаццаты год,— ён заступіўся сам за сябе, самалюбна перажываючы, што i цяпер, калі ўжо не школьнік, некаторыя, як i вось гэтая Таня, лічаць яго яшчэ не зусім дарослым (хоць яшчэ ўзімку маці аднойчы, зірнуўшы на яго, пільна ўгледзелася i пляснула ад здзіўлення далоньмі: «Бацька, глядзі: у нашага Алёшкі вусы большаюць i цямнеюць! Яму ўжо галіцца трэба!» Бацька, які позна вячэраў адзін, падняў на міг на яго вочы, зыркнуў спадылба, але нічога не сказаў. А ён тады ледзь не згарэў ад сораму.).

— Лёша, чаму ты гэтак пазіраў на мяне за сталом i нядаўна тут, у лесе?

— Як? — вырвалася ў яго са збянтэжаннем.

— Кажу ж: гэтак?! — гулліва перапытала Таня.

Ён зноў няўцямна паціснуў плячыма.

— Скажы праўду: я падабаюся табе?

Што з ёй сёння? Яшчэ ніколі з ім вось так, з нейкім паўнамёкам, не размаўляла!

— Скажы, кал i ласка,— узяла яго за руку i лёгка павабіла да сябе.— Не бойся, я не пакрыўджуся i не насмяюся з цябе.

— Падабаешся,— сумеўся ён.

— I ты мне падабаешся,— здаецца, без звыклага жарту, а шчыра сказала яна.— Усім ты ўдаўся: i ростам, i вабнасцю, i розумам. Каб была дзяўчынаю, то нікому цябе не аддала б. Каб ты нават i не хацеў, то ўсё роўна быў бы толькі мой. А Сяргея, ведай, я не люблю.

— Гэта — ужо тайна паміж імі, i яна непакоіць, хвалюе яго. Таніна рука вылучае, перадае яго далоні незнаёмае прыемнае цяпло, што ідзе-бяжыць па крыві.

— Ты хочаш пацалаваць мяне? -— тамліва запытала яна.

Ён наблізіўся, лёгка даткнуўся вуснамі да яе вуснаў, адчуўшы i цяпер, як яна, медычка, хораша пахне ёдам i эфірам. Таня ж амаль тут жа заматляла галавою:

— Не, не так.

Пазіраючы на яго, здаецца, не звычайнымі цёмнымі, a зіхоткімі, жыццярадаснымі вачыма, яна прыпаднялася на кончыкі туфелек i грацыёзна, нібы ў кіно, паклала лёгкія рукі яму на плечукі, блізка прытуліла да сябе i ўжо сама дала яму вусны. Калі ён спрабаваў абняць, пацалаваць Дароту, то адчуваў яе яшчэ худыя плечы, цвёрдыя, што няспелыя грушы, грудзі, вострыя локці, што ўпіраліся яму ў грудзіну, а вусны яе былі самкнутыя i таксама цвёрдыя, а тут — прыемная пакатасць плячэй, тугія, але i нібы мяккія поўныя грудзі i жывот, а да ўсяго раскрытыя вусны захопленыя, узгарачаныя i даюць незвычайны пацалункавы мёд. Ён хутка ўжо з сорамам адчуў ў сваім целе не цяпло, а гарачыню, што ўкідваецца i кружыць галаву, i плоць, што імкнецца да яе плоці. Таня не можа не адчуваць гэтага, але не адхінаецца, яшчэ цясней туліцца, а пасля падае яму галавой на грудзіну:

— Ты i хлапчук, i мужчына ўжо! Табе ўжо ўсё даў Бог любові Эрот! У цябе ўжо не толькі эрэкцыя, ты здольны i на аргазм ці на параксізм! Разумееш?

Ён паматляў галавою: не. Ягоныя рукі трымцелі ды i ўвесь ён трымцеў: Таня — не ўяўная паненка, як некалі пісалі, дама сэрца, яна — жывая жанчына. Мілая, жаданая i падатная. Ён адчуваў: калі будзе смялейшы, настойлівы, дык можа неўзабаве, пакуль Таня гэтак хораша туліцца да яго, упершыню пазнаць з ёю тое, пра што дагэтуль чытаў i пра што ўжо марыў, ды во няма гэтай смеласці. Каб, скажам, рэзка, як, можа, i трэба, схапіць яе на рукі i панесці далей ад дарогі...

Папяшчоціўшыся на яго грудзіне, Таня ўздыхнула i даволі рашуча адпіхнула яго:

— Што я, жанчына, раблю? Якія гульні заводжу з юнаком? Пайшлі! Забудзем, што тут было!

Яна затым, пакуль ішлі да сваёй вёскі, перавяла размову пра зусім іншае, ужо жартавала, але неяк ненатуральна, а ён перажываў пякучы сорам. Канечне ж, за сябе.

— Паміж намі нічога-нічога не было, добра? — на развітанне Таня зноў узяла яго руку, але толькі за пальцы.— A калі хочаш больш ведаць пра інтымнае, дык заходзь да мяне ў медпункт, дам тое-сёе пачытаць. Хоць,— усміхнулася,— усё гэта пасягаецца жыццёвымі універсітэтамі!

Можна лічыць, сапраўды, нічога ж такога незвычайнага не здарылася ў яго з Таняю, але i тое пачуццёвае, што нечакана выйшла, доўга не дало яму ў тую ноч нават самкнуць вачэй. Не, яно, тое, было, ёсць! Ён упершыню так, як, мусіць, i трэба, пацалаваўся з жанчынаю! Ды болей — упершыню яго пацалавала жанчына, якой ён падабаецца! Няхай сабе толькі ў парыве хуткацечнага настрою! Ён шмат чаго ўжо адчуў, хоць пазнаў гэта з грэхам, з віною перад Сяргеем, Таніным мужам. Бянтэжачыся за гэтыя грэх i віну, ён намагаўся не сустракацца з Таняй, назіраў за ёю толькі ці здаля, ці праз акно ды з жахам разумеў: яму хочацца яе пяшчоціць i адчуваць ласку, панаднасць яе грацыёзнага цела. Цяпер ён па-ранейшаму ўяўляў сябе кімсьці, але ўжо ў асобах графіні ці яе пакаёўкі бачыў толькі Таню. Ён i клаўся спаць i падымаўся амаль з адной думкай: ёсць, ходзіць побач, усміхаецца, жартуе, а то i з кагосьці кпіць яна, гэтая невысокенькая, гібкая i прыязная Таня, ад чаго яму радасна, добра, але i неспакойна на душы. Ды аднаго дня Таня сама запыніла яго на вуліцы, зірнула са знаёмай гарэзнасцю, бляскам у маладых i жвава кіпучых вачах:

— Забыў мяне, кум?

— Не,— з сарамлівасцю адказаў ён.

— А чаго пазбягаеш мяне? — запытала гулліва.— Калі саромеешся зайсці да нас дадому, дык зазірнуў бы да мяне ў амбулаторыю.

— Калі? — наіўна вырвалася ў яго.

— Можна сёння, увечар. Калі я вярнуся з суседняй вёскі. Пагамонім пра жыццё-быццё.

Як ён чакаў, калі нарэшце зашарэе i прыцямнее, але як яно, гэтае летняе змярканне, доўга не наступала! Ён верыў i не спадзяваўся, што Таня прыйдзе на сустрэчу, якую сама назначила так позна. Яна ж можа не толькі адумацца, але i пажартаваць над ім, як лічыць, яшчэ нясталым! Што тады? Як яму быць?

Яна, хоць i затрымалася, але заявілася. Услед за ёю, зладзеявата азіраючыся па ўжо прыцямнелых баках, зайшоў у амбулаторыю i ён.

— Начны, пазаўрочны прыём, без ніякага збянтэжання, па-змоўніцку сказала яна, замкнула за ім дзверы.

Узяўшы за локаць, Таня павяла яго, замлелага шкодніка, цёмным i пахкім ёдам, эфірам калідорам у свой прыёмны пакой, дзе гэтыя пахі былі яшчэ мацнейшыя. Толькі яны туды ступілі, як ix чакала неспадзяванка: на небе ўзышоў месяц, дык тут стала не толькі светлавата ад акна, што дагэтуль адбівала дзённы бляск, a нібы з усяго свету сабралася тут бледна-блакітная відната — месяц на небе шырока асвятляў белыя лёгкія воблакі, а вакол сябе, яркага кружочка, густа выблакітніваў нябеснае сутарэнне. Ад гэтай віднаты былі бачны стол з разгорнутым календаром, зашклёная шафка з бутэлечкамі, пераносная шырма, за якой пераапранаюцца хворіяя, i засланая цыратаю вузкая канапка.

— Ах ты, няпрошаны сведка! — сказала Таня i зацягнула акно, як было відаць, ружовай штораю. У пакоі не столькі сцямнелася, колькі цьмяна заружавелася.

Таня падышла да яго:

— Як вы адчуваеце сябе, пацыент? Ёсць якія скаргі? Нараканні? Просьбы?

— Не,— Аляксей спрабаваў падхапіць яе тон.— Я здаровы.

— Дык што — прыйшоў не як пацыент да лекара, а як кум да кумы? — наблізілася, лёгка паклала яму на плечукі рукі.— Частаваць? Каваю? Віном?

— Не.

— Ды што хоча сказаць кум куме? Уночы? Сам-насам?

Ен змаўчаў, нямеючы ад страху i сораму.

— Вельмі гаваркі госць!

Праўда, «гаваркі»!

— Не ведаю, як быць з такім кумам...— уздыхнула Таня, але не цяжка, як тады, у лесе, а задуменна.— Ці праганяць, уцякаць як мага далей ад цябе, ці...

У яго яшчэ болей зачасціла трымцець сэрца ад гэтага, апошняга, «ці». Ён зноў разумеў, што, кал i да яго горнуцца, трэба быць іншым, бо ягоная нясмеласць змушае яе вагацца, але якое было магутнае жаданне сціснуць яе ў абдымках i зацалаваць, такая ж была i вялікая моц нерашучасці, боязі i стрымлівання.

— Божа,— апусціла галаву яму на грудзіну, заказытаўшы валасамі яму падбародак,— што са мною робіцца? Душа мая разрываецца... Я ж замужняя жанчына, лекар, дык ужо ўсё ведаю... Ты рослы, амужчынены ўжо, але яшчэ горкі хлапчук!

— Я не хлапчук,— запярэчыў ён.

— Малады чалавек?— прытул ілася.— Лёшка, я не проста ў той вечар запытала, ці кахаеш ты каго. Кал i любіш дзяўчыну, любі. Каханне прыходзіць само, але не заўсёды тады, калі хочаш, i не да кожнага!

— Я не кахаю ніякай дзяўчыны,— паспяшаўся запэўніць ён.

— Я яго не зведала, але баюся, што яно прыйдзе. Разумееш мяне?

— Разумею.

— Што ты разумееш?

— Што ты i я, я i ты...

— Што — мы?

— Пакахалі...— не сваім голасам адказаў ён.— І баімся гэтага...

— Разумненькі мой! — Таня прыўзнялася, пагладзіла яго мяккай далоняй па валасах на патыліцы, а потым паімкнулася насустрач ягоным вуснам, i яны, абняўшыся, заціхлі ў доўгім слодычным пацалунку, што зноў, як i ў лесе, мігам успеніў, узгарачыў кроў, а тая, гарачая, хмелем шыбнула ў галаву, укінулася ў плоць.

— Давай патанцуем. Без музыкі,— папрасіла яна, i яны закружыліся ў вальсе, ад чаго дробненька зазвінелі шыбы, бутэлечкі ў шафцы.

Мабыць, ад танцу i ў яе яшчэ болей закружылася галава: Таня ўпала яму на грудзіну:

— Мне кепска. Завядзі мяне на кушэтку.

Аляксей, хоць i вадзіла ўбакі галава, падвёў яе да канапкі — Таня сама легла на спіну, выпрасталася i прыкрыла далонню вочы, не зважаючы, што кароткая спаднічка агаліла яе бела-матавыя круглаватыя сцёгны.

— Расшпілі мне блюзку,— ледзь чутна папрасіла.

Аляксей спешна нагнуўся i дрыготкімі рукамі пачаў спраўляцца з белымі гузікамі на белай блузцы, міжволі любуючыся яе стройнай шыяй i бела-матавым пагруддзем, жыватом, на якім хораша абазначалася ўпадзінка ад пупка.

— Скінь станік...

Яна прыпаднялася, выгнула спіну, i ён доўга ды няўклюдна спрабаваў расчапіць аплічкі на шыракаватых шлеечках. A калі нарэшце яму гэта ўдалося, пачулася новая яе незвычайная просьба:

— Памасажыруй грудзі...

Ён паслухмяна прысеў на краёчку канапкі, пасунуў станік уверх, i яму дзівоснае святло дало ў вочы: паказаліся яе маладыя белыя круглаватыя грудзі з цемнаватымі пупышкамі i кружкамі вакол ix, a ўсё яе бела-матавае цела цяпер здалося зусім не дробным, а моцным, хораша падагнаным. Калі пяшчотна паціснуў адну, другую палавінку тугіх грудзей, яна тамліва ўздыхнула і, варочаючы галавою, здаецца, запатрабавала:

— А цяпер рабі мне штучнае дыханне...

Ён, верачы ў тое, што ёй млосна, пачаў удыхаць i даваць паветра ёй, ды яна вось сашчаміла на яго шыі рукі, прагна пацалавала, i ён зразумеў, што яна хітруе.

— Ляж...

Калi Таня прашаптала i гэта, кал i бачыў, што ўдваіх на канапцы не прымосцішся (легчы можна толькі твар у твар з Таняй),— дык цяпер ужо сам, па магутным мужчынскім поклічы пачаў адступаць сорам, а замест яго захопліваць пожадзь.

Неўзабаве ўжо здарылася i тое, што было вышэй яго развагі, боязі — ён, не могучы стрымаць трымцення ва ўсім целе, адчуў тое, што адчуваў у сне, але цяпер гэта быў не сон, а была ява.

— Зараз мне добра,— прашаптала Таня.— А ты слухай маю лекцыю далей. Уяві, што ты цяпер іграеш на скрыпцы. Можна смычком пілікаць, а можна выводзіць цудоўную мелодыю. Шукай-шукай яе, гэтую чароўную музыку...

Ён не ведаў, як шукаць яе i ўвогуле што гэта значыць, але шукаў па інтуіцыі, a неўзабаве, нібы захлынаючыся ад пякельнай хвалі, у адчаі ўтуліў твар у Таніну пульсуючую шыю, упершыню спазнаючы ў зямным жыцці з зямною жанчынаю i невыказную насалоду, i заадно пранізлівы боль.

Ды вось ацверазенне. I якое! Яшчэ большая роспач, сорам, грэх, віна i нават расчараванне — усё мігам абрынулася на яго.

Калі яны здолелі ўдваіх прымасціцца на баках на канапцы, Таня пяшчотна пагладзіла яго па плечуку i руцэ:

— Табе было добра са мною?

— Добра,— ледзь вымавіў ён.

— I мне было добра,— здаецца, зусім спакойна сказала яна.— Ты — моцны i ласкавы — цяпер ты ўжо мужчына. I, калі ласка, не перажывай за тое, што мы мелі. Я пакахала, хацела цябе, а ты пакахаў, хацеў мяне. Так?

— Так.

— А цяпер ты палашчы мяне, скажы мне добрае слова.

Аляксей гладзіў далонню яе цела i маўчаў.

— Гавары.

— Што?

— Ці прыгожая я? Ці жаданая i любая?

— Прыгожая, жаданая i любая.

— I яшчэ гавары.

— Што?

— Сам, кум-каханік мой, сачыняй. Я ж казала, што люблю ласку. Калі ты будзеш хораша лашчыць мяне, дык я захачу быць тваёю, зноў аддацца табе, жаданаму i любаму. I мы з табой спазнаем незямную ўцеху. Хочаш яшчэ быць блізкім са мною?

— Хачу.

— I будзем яшчэ не раз блізкія, i ты паволі больш зведаеш, што значыць прыносіць любімаму чалавеку радасць i самому спазнаваць яе ад таго...

Пасля, калі апрануліся (ён начэпліваў на сябе ўсё пахапліва, саромеючыся свайго, як лічыў, нязграбнага цела, а Таня ўбіралася спакойна, без ніякага збянтэжання паказваючы яму, што мае, дык яшчэ болей заварожвала яго), падала яму лісток са сваёй сумачкі. На ім былі два радочкі лічбаў.

— Зразумеў? — усміхнулася, расчэсваючы кучаравістыя валасы.

— Не,— паціснуў плячыма.

— Гэта — мой каляндар ці, лепш сказаць, лісток непрацаздольнасці на ліпень i жнівень,— спакойна сказала.— Запомні. У гэтыя дні, як i сёння, мы можам быць зусім смелыя...

...Аляксей здаў уступныя экзамены, але не гэта было яго самай вялікай радасцю, a іншае: нецярплівае чаканне начных сустрэч у амбулаторыі, а потым свавольныя гульні i ўцехі з Таняю, якая ў жніўні прызнала ўжо: «Вось цяпер можна пускаць цябе ў людзі. Шкода толькі, што ты дастанешся іншай...»

«Я скончу курсы два, перайду на завочнае, ты развядзешся, i мы пажэнімся»,— па-маладому горача сказаў тады ён, не ўяўляючы, як ён будзе жыць далей без Тані, без яе ласак i жарскасці, на што ён адгукаўся не толькі маладой сілаю, але i ўсёй сваёй пяшчотаю. Бывала, яны мілаваліся столькі, што потым ледзь брылі дадому, каб там адразу ж зняможана ўпасці на ложак.

«Будзе, Лёшка, вялікая аслава i мне, i табе! На ўсю вёску! Твае бацькі не прымуць мяне — нявесткі іхніх родзічаў, дый нашто табе чужое дзіця? Давай жыць так, як жывём: чакаць i сустракацца».

«Але я хачу, каб ты была толькі мая».

«Ці не эгаіст ты, Лёша?»

«Чаму эгаіст? Ты сустракаешся са мной, але, канечне ж, будзеш жыць i з Сяргеем, калі ён вернецца. А я ўжо нават ад думкі пра гэта вар'яцею».

«А хіба табе блага быць толькі маім каханкам?»

«Добра. Але я хачу быць тваім мужам, каб ты на іншага нават не зірнула».

«Гэта, Лёшка, гавораць твае маладыя пачуцці. Калі ты болей пазнаеш мяне — не такой, якая я з табой на спатканні, а якая кожны дзень, дык ты ўбачыш: Ляля — іншая, чым ты ўяўляў. Зямная i грэшная, звычайная баба. Ты можаш потым нават зненавідзець мяне. Ужо за тое, што ты сам гэтак памыліўся, ці за тое, што я так падманула цябе, паказала табе толькі сваё лепшае, a ўсё астатняе ўтаіла...»

«Ніколі гэтага не будзе!»

«Не заракайся, Лёша. Кожны з нас не просты, а супярэчлівы чалавек, дык ніхто не можа ведаць усяго нават пра сябе загадзя... Скажу шчыра, я асцерагаюся, што мы з табой можам спрачацца больш, чым я з Сяргеем. Мы з ім абое рабое, а я, простая акушэрка, для цябе буду не раўнёю...»

«Будзеш».

Яна гаварыла так, а яму было вельмі балюча. Ён не толькі не падабаў яе гэтых разваг, а нават, як яна казала, ужо амаль ненавідзеў яе за гэтыя словы.

«Кумок мой,— бачачы гэты ягоны зніч настрою, тулілася, лашчылася Таня.— Ты ж ужо мужчына, прывыкай не столькі браць на сябе абавязкі, колькі мець ад жанчыны, ад кумы тым больш, тое, што табе трэба. Іншы на тваім месцы...»

«А я не хачу быць іншым!»

«Бо ты яшчэ зусім маладзенькі i, выбачай, крышку ашалеў ад эротыкі. Пазней i ў цябе ўсё ўвойдзе ў сваю каляіну, некалі дзякаваць мне будзеш, што я сама не дазволіла табе пачапіць мяне на тваю шыю...»

Тое, што яны сустракаліся, пачало пакрыху выплываць на паверхню. Аднойчы, ужо ўзімку, на канікулах, калі спешчаны Танінымі ласкамі, а заадно дадзеты, што яна не спяшаецца разводзіцца з Сяргеем, які ўжо вярнуўся дадому з заробкаў i прывёз вялікія грошы, Аляксей клыпаў дадому, яго нагнаў каля іхняй хаты сусед, калгасны вартаўнік.

«Ну, малец! — захіхікаў, стоячы побач у валёнках, у кажусе i дацягваючыся яму ледзь да пляча.— Малады ж яшчэ, халера на цябе, але такі ранні! Гэта ж якую пару ўжо ты нашу акушэрку ціскаеш! Ну i як яна, Ляля?»

Аляксей паспрабаваў паадмаўляцца, ды дарма. Але калі нячысты на руку вартаўнік пачаў нахабна спаганяць за гэтую тайну пляшку, прыстрашваючы, што раскажа пра ўсё яго бацькам, дык пайшоў у наступ i ён: «Калі, дзядзька, толькі намякнеш, дык я перадам міліцыі, што гоніш гарэлку, i пакажу, дзе хаваеш апарат». Гэтая тайна, як лічыў ён, захавалася...

...Увесну, калі зноў заявіўся дома i зноў сабраўся вечарам выйсці з хаты, маці, якая, як i заўсёды, хораша яго сустрэла, смачна карміла, але i ўвесь час чамусьці амаль не падымала на яго вачэй, сёння запыніла:

— Куды ты пойдзеш?

— Да сяброў,— адказаў i душою адчуў: маці запытала пра гэта не проста так, як i невыпадкова не сустракаецца позіркамі.

Цяпер у яе — сярэдняга росту, мажнаватай, але гожай на загарэлы твар, з маршчынамі каля вачэй, твар жанчыны, якой было яшчэ толькі крыху за сорак,— усплыў цяжкі цень.

— Скажы яму,— павярнулася яна да высокага, плячыстага i вельмі маўклівага мужа, які сядзеў за сталом i вельмі ж ужо засяроджана падшываў свой кірзавы бот,— што яму нікуды не трэба ісці.

Ды той нават не падняў галавы.

— Нікуды не ідзі, Алёша,— маці сашчапіла рукі i зірнула на яго з мальбою ў цёплых карых вачах.

— Чаму? — схмурыўся ён, адчуваючы, што ў гэтую хвіліну ў яго расце гнеў нават на самую дарагую яму жанчыну.

— Не думай, што мы нічога не знаем. Цеперся ўсё ведаем,— нарэшце агарошыла яго тая.— Брыдка, ох як брыдка павінна быць табе, сынок!.. I зарана пачаў сталыя гулі, i радні нашай гэтакую подласць робіш!..— Не вытрымала, усхліпнула.— Каб ты такое з якой дзяўчынай учыніў, дык нам лягчэй было б. А то з замужняй! Гэта яна, Ляля гэтая, падбіла цябе... Якой ёй трасцы, ні дома, ні на рабоце не перадасць, выспіцца, смачна паесць, нафуфырыцца, дык i цягне яе на любошчы...— І бачачы, што яе словы не даходзяць да яго, у адчаі ўжо закрычала на мужа: — Ды падымі ты голаў, скажы яму, свайму сыну, каб не лез у чужую сям'ю, не няславіў сябе i нас!

Бацька пакінуў сваю работу, але пахмурна зірнуў убок i цяжка ўздыхнуў.

— Я люблю яе,— зацята насуперак маці сказаў Аляксей.— Праз год які мы пажэнімся.

— Не ажэнішся, каб i хацеў!— маці расшчапіла рукі i выкінула адну з ix на яго, выпрастаўшы ўказальны палец. Нібы прысуд вымавіла.

— Ажанюся,— настойліва, мабыць, пабялеўшы, сказаў Аляксей. — Мне ўжо васемнаццаць, i я сам буду рашаць за сябе. Я люблю яе, а яна любіць мяне. А што яна мае дзіця, не бяда.

— А я табе кажу: не ажэнішся з ёю! Ніколі! — затрэсла кулаком раптоўна збялелая маці.— Яна, твая гэтая Ляля, ведаеш хто? Яна — кошка! Памаўзлівая кошка!

— Мама, як вы, жанчына, можаце гаварыць такое на жанчыну, якую кахае ваш сын? — ён, мусіць, ужо жорстка прыплюшчыў вочы i пазіраў на маці зусім не ласкава.

— Не раўняй яе са мною! — маці не адступілася ад свайго.— Я з тваім бацькам жыву ўжо звыш дваццаці гадоў, але за гэты час ні на аднаго чужога мужчыну не зірнула, не падумала ніколі i не падумаю, каб... Ты ж, дурань даверлівы ведай, што гэтая Ляля не столькі кахае, колькі жадае... Спадабаўся ёй хто — дык яна, надта не задумваючыся, пад яго... Не было мужа — да цябе падкацілася, не было цябе — замарцавала з другім! З новым нашым старшынёй калгаса. Ідзі, ідзі, на свае вочы ўбач: можа, i цяпер з ім качаецца ў амбулаторыі на софцы, а то i на падлозе! Ці паехала кудысьці на старшынёўскім «козліку!»

Аляксей ажно разявіў рот i не тое, што больш нічога не мог сказаць, нават не мог нічога падумаць: няўжо, няўжо гэта праўда? Таня, якая дала яму столькі ласкі i пяшчоты, сказала столькі мілых слоў i якой ён аддаў столькі сваёй душы, здрадзіла яму? Ён ужо, канечне ж, зусім змяніўся ў твары, бо маці з вялікім болем на сэрцы прыпала да яго:

— Мы ж, сыночак, не супраць, што ты ўлюбіўся. Дзякуй Богу, так i трэба. Але ж сэрца тваё маладзенькае палюбіла замужнюю i распусную! Няхай бы яно, сляпое, захапілася Веркай ці Даротаю! Яны абедзве, як кажуць у вёсцы, хацелі з табой дружыць. Харошыя дзяўчаты, а ты імі пагрэбаваў. Дарота сказала мне, што не хоча цяпер нават бачыць цябе, а Верка, думаю, згадзілася б з табой таварышкаваць, бо на днях ледзь не з плачам сказала мне: «Ваш Аляксей, цёця, мяне не любіць. Ён Лялю кахае».

...Сустрэўся Аляксей з Таняй перад ад'ездам у горад. Сам зайшоў у амбулаторыю. Удзень, калі Таня збіралася ісці дамоў палуднаваць i ніхто іншы не мог зайсці. Яна стаяла каля люстэрка ў туфліках, кароткай спаднічцы, у новенькай куртачцы i ў заліхвацкім капялюшыку i сёння, бадай, як ніколі, мілая сваёй мініяцюрнасцю i грацыёзнасцю. Яна як трымала каля вуснаў памаду, так i запыніла руку, зірнула на яго i радасна, i вінавата ды сарамліва. Яму ж проста жах было ўяўляць, што яна, голая, стройная i моцная, стагнала ў абдымках на гадоў дзесяць старэйшага, жывацістага i нахабнавокага, з юрлівым масляным бляскам у невялікіх вочках старшыні i, як яму, у асабліва слодычныя хвіліны шаптала-крычала, што ён ёй любы i жаданы!

— Здароў, Лёшка,— Таня павіталася першая, хацела падысці, узяць яго за рукі, але, мабыць, яе стрымліваў яго адмысловы позірк.— Які дзень дома, a ні разу не зайшоў! Я i чакала, i каля вашых акон наўмысна праходжвалася!

— Бачыў,— упершыню за апошнія часы ён не абняў i не пацалаваў яе.— I сюды прыходзіў. Учора. У наш час. Ты была тут, але амбулаторыя была замкнёная.

Жывыя яе вочы зніякавелі:

— Я не была тады тут.

— Была, Таня. Бачыў, як ты з ім выходзіла адгэтуль...

Яна залыпала вейкамі, закусала вусны, успыхваючы чырванню:

— Лёшка, я патлумачу...

— Не трэба,— зусім без хвалявання, спакойна i холадна сказаў ён.— Я ніколі не чакаў такога ад цябе. Каб ты шчыра сказала, што не хочаш ці не можаш больш са мной сустракацца, дык мне было б лягчэй. Але ты абманваеш мяне.

— Даруй,— яна ступіла, прытуліла галаву да яго грудзіны. Але ён не падняў рук, каб прыгарнуць яе.— Выйшла так. Нават сама не ведаю, як i чаму... Ён выпіўкай, а потым сілай разгарачыў i ўзяў мяне... А табе я казала ж, каб ты не зусім ужо сур'ёзна адносіўся да нашай блізкасці, каб болей меў яе за раман з замужняй жанчынаю, якая нічога ад цябе не патрабуе...

— I яму ты лісток з лічбамі дала?

Таня ажно сцепанулася ад удару, што ён, мусіць, неміласэрна нанёс ёй.

— Кажы толькі праўду!

— А што мне застаецца рабіць?

— Сволач! — ён з усяе сілы штурхнуў яе ад сябе, што яна кулем паляцела на канапку, упала на яе, але не падхапілася, тыцнулася тварам у падушачку.

Бачачы, як уздрыгваюць яе плечыкі, у якой яна роспачы, ён адчуў, што гнеў, крыўда адыходзяць, а замест ix паволі наплывае спачуванне. Яшчэ хвіліна-другая — i ён кінецца, стане перад ёй, графіняй ці каралевай, на калені, а яна зможа не толькі апраўдацца, але павярнуць усё на сваё, напасці i зрабіць ва ўсім вінаватым яго. Ён упершыню адчуў, што гэта за сіла, калі жанчына каецца i плача.

— Лёша, я... Ненавіджу сябе... Каб ты быў не хлапчук ці нікуды не ад'язджаў...

Пераломваючы сябе, Аляксей борздка падаўся з амбулаторыі i ў той жа вечар паехаў з вёскі, каб з'явіцца дома толькі ўвосень, пасля таго, калі вернецца са студэнцкай паездкі на цаліну.

Як уведаў, Таня не перастала гуляць са старшынёй калгаса, у яе сям'і — кожны дзень сварка ці бойка. Самалюбны, Аляксей ужо нават не набліжаўся да амбулаторыі; сустрэўся з Таняй міжволі, калі сама яна — у беленькай блузцы з заліхвацкім сінім банцікам на грудзіне, у белым прыталеным касцюмчыку, што хораша паўніў яе, з жвавым, крышку сарамлівым, ад таго i прываблівым позіркам у вачах, спакусна кволая i ў той жа час моцная — падышла да яго на аўтобусным прыпынку і, дыхнуўшы пахам добрага віна, шапнула яму на вуха: «Ляля аддае сваё цела іншым, але душа яе з табою! Ды страчанага не вернеш i не паўторыш!..»

Toe ж мог сказаць ёй i ён, але не прамовіў.

1995

МАЕ «ЎЦЁКІ» АД ЛЕАНІЛЫ

Леанілу ў нашу вёску прывёз Уладзя Емельяновіч.

З усіх сяброў i знаёмых, калі быў я падлеткам, мне найбольш падабаўся якраз ён, Уладзік,— на некалькі гадоў старэйшы, гонкі, увішны i дужы, вабны хлапечай ці, лепш сказаць дзявочай, прыгажосцю, дзёрзкі i зухаваты. Мы жылі па суседстве, добра ладзілі сем'ямі, а я з Уладзікам, хоць былі не аднаго ўзросту, разам гулялі, пасвілі каровы, лавілі рыбу, хадзілі ў грыбы: як пазней зразумеў, ён, маючы верхаводскі характар, любіў камандаваць i апекаваць мяне, а я цягнуўся да яго як да старэйшага i прызнанага вадзілы ўсіх вясковых падшыванцаў. Калі трэба было, Уладзік мог пусціць у ход кулакі i надаваць нават старэйшым. I яшчэ тое-сёе ўмеў ён, што нікому з нас гэтак добра не ўдавалася: смела размаўляць са сталымі, на жарты i кепікі адказваць амаль кпінамі, дзёрзка i зухавата паводзіцца з дзяўчатамі, хораша спяваць, танцаваць i свістаць. Свістам ён мог перадаць любую, толькі адзін раз пачутую, мелодыю. Усім гэтым, як казаў яго бацька, ён удаўся ў дзядзьку-шалапута па матчынай лініі (той пасля вайны з Нямеччыны падаўся ў Аўстралію, з яе перабраўся ў ЗША, з ix — у Аргенціну, а пасля, не ўладкаваўшыся ці прагнучы новых прыгод, ягоныя шляхі-дарогі павялі ў Афрыку, дзе ён згубіўся, дзе, як плакал i яго маці i сестры, «яго з'елі львы альбо чорныя людзі-людаеды»). Уладзікавы сестры былі зусім іншыя па характары, спакойныя, нават маўклівыя i дбайна працавітыя, як i бацька. Пасля, калі выйшлі замуж, усе яны сталі добрымі жонкамі i гаспадынямі.

Пасля васьмігодкі Уладзік пакінуў вёску, паехаў вучыцца ў Барысаў на трактарыста. Спачатку ён часта пісаў мне, але потым пачаў дасылаць лісты ўсё радзей, а на канвертах былі ўсё новыя адрасы: ён пакінуў барысаўскае вучылішча (казалі, яго выгналі адтуль за бойку з гарадскімі, што хацелі верхаводзіць у сваім квартале i найперш на танцах), затым ён падахвоціўся налаўчыцца на электрыка, а пазней штосьці пацягнула яго ў Эстонію, адтуль — у Карэлію, з яе — у Цюмень, a неўзабаве ён апынуўся ўжо на Далёкім Усход'зе сярод рыбаловаў. Дамоў заявіўся толькі праз некалькі гадоў, калі я ўжо заканчваў дзесяцігодку, быў, як жартуюць, ледзь «не первым парнем на деревне».

He толькі я адзін, але, бадай, усе з нашай вёскі, хто ў той час тупаў ужо сваімі нагамі, помняць тое незвычайнае для ціхага, сціплага, усё яшчэ набожнага налібацкага кутка імгненне, калі Уладзік прыехаў у нашы Янкавіны. Вялікая навіна была для ўсіх ix, калі хто вяртаўся з бежанцаў ці з Нямеччыны, з высылкі альбо з новага савецкага войска, з заробкаў або з горада, куды нямала каго падалося пасля вайны будаваць новыя заводы i там яны пачалі сямеіцца з праваслаўнымі, а то нават i з людзьмі іншай веры, але Уладзік здзівіў i ашаламіў вёску больш за ўсіх: хоць ужо хадзіў са Стоўбцаў аўтобус, ды мой сусед прыкаціў з раёна на таксі. Праўда, перад першай вясковай хатаю выйшаў з «Волгі», нібы падаючы свой знак, засвістаўзаліўся салаўём, дык, канечне ж, не мог застацца незаўважаным — цяпер, зімою, у нябачаных дагэтуль у вёсцы бела-шэрых мехавых, з аленевай скуры ботах, у расшпіленым светла-шэрым сабаліным футры i агромністай чорнай валасістай шапцы,— крочыў як багаты сібірскі купец. Побач з ім клыпаў ніжэйшы i зусім сціпла апрануты чарнамазы дзяцюк, які ўслед за салаўіным свістам забрынькаў на гітары.

Уладзік нёс вялікі белы пакет з чырвонай паўаголенай жанчынаю, даставаў з яго адкаркаваную пляшку i кожнаму першаму-сустрэчнаму мужчыну наліваў у белую шклянкупакецік пітва, жанчынам i дзецям насыпаў у прыгаршчы цукерак. Калі пітво заканчвалася, бутэльку шпурляў пад плот i з пакета браў іншую, поўную: «Угощаю, пей!»

Я згледзеў гэтую абкружаную нашымі вяскоўцамі працэсію, калі яна запынілася каля Емельяновічавых варот i кал i Уладзікаў прыяцель асабліва гучна загітарыў. Убачыўшы мяне, Уладзік махнуў мне рукой i гукнуў ужо не панашаму, па-вясковаму, а па-гарадскому:

— Ванюша, ходь сюда!

Калі я падышоў, ён — амаль ранейшага сярэдняга росту, толькі паплячэлы, яшчэ болей прыгожы i з дзёрзкасцю ды зухаватасцю ў карых вачах — нязвычна для вясковых мужчын абняў i пацалаваў мяне, абдаўшы i пераброджаным пахам выпіўкі, i водарам дарагога адэкалону.

Сына выбегла сустракаць толькі Емельяновічыха. Яе муж, як я потым уведаў, убачыў, якім чынам заявіўся дома сын, але з хаты насустрач не выбег, стаяў узбоч каля завешанага фіранкай акна i за ўсім назіраў.

— Здравствуй, маманя!— аблапіў i маці Уладзік.— Кто сказал, что земля имеет форму чемодана?! Прикотил вот к вам собственной персоной! Это мой друг — Рафиль, а там,— паказаў на доўгую белую машыну,— моя юная жена! Леонила!

Емельяновічыха — у абсыпаных мякінаю валенках i ў паношаных паўсачку, у хусце-канаплянцы, буйнарысая на загарэлым i цяпер, зімою, твары — ажно вырачыла вочы ад столькіх навін, што адразу абваліліся на яе. Яна i я павярнулі галовы на легкавік: сапраўды, там, на пярэднім сядзенні, побач з шаферам, сарамліва i вінавата прымасцілася дзяўчо. Калі Уладзік выцягнуў яе з таксі — высакаватую, у кароценькіх, з апушанымі мехам чорных боціках, стройную, у блакітнай куртачцы i чорнай кепачцы, зусім яшчэ маладзенькую. Емельяновічыха не паверыла:

— Гэта, сын, можа, сястра твайго кулегі?

Нават на першы позірк было відаць: гэтая Леаніла — «наша», а вось вузкавокі, з шырокімі сківіцамі чарнявы Рафіль — чалавек «не з нашага боку», «здалёку», што i пацвердзіў Уладзік:

— Не, маманя. Она — моя законная жена. Брак наш зарегистрирован, о чем имеется соответствующий документ.

Леаніла, здаецца, была майго ўзросту, можа, самае вялікае толькі на год старэйшая. Емельяновічыха не кінулася, не павітала яе так, як трэба сустракаць жаданую нявестку, яшчэ раз зірнула на дзяўчо, як на штосьці зусім нечаканае i неверагоднае, а пасля запрасіла ўсіх у дом.

Калі там Уладзік кінуўся вітацца з «папанем», дык той, па-сапраўднаму рослы i плячысты, з яшчэ большымі, чым у жонкі, рысамі твару, спаважны, не даў прытуліцца да сябе свайму адзінаму сыну:

— Ну што? «Здзівіў» вёску?

— Папаня,— не вельмі збянтэжыўся той, немігатліва пазіраючы бацьку ў вочы,— кто сказал, что земля имеет форму чемодана?!

Строга-стрыманы Емельяновіч, але, бадай, аталапеў ад паводзін i чужых для янкавінцаў па духу сынавых слоў: сын — дарослы ўжо, не схопіш, не сагнеш i не апячэш яго мяккае месца сваёй далоняю! А той пераможна i нахабна скаліўся: прымайце, маўляў, мяне такога, які я ёсць! Ды я ж вам не чужы! Адзін!

Емельяновічыха — хітраватая i, бывае, для сваёй патрэбы часамі i ліслівая жанчына,— бачачы, як холадна сустрэў бацька сына, паспрабавала ўсё ўлагодзіць, паслаць мужа ў пограб па бульбу, але той так апаліў яе позіркам, што яна адскочылася i сама борздка выскачыла з хаты.

— Смотри, отец,— не разгубіўся Уладзік i, распакоўваючы клункі, пачаў даставаць з ix дарагія хусткі, кашулі, свэтры, шапкі, а таксама нямала шырокіх з прыгожымі наклейкамі i з надпісамі на замежных мовах бутэлек.— Единственный сын твой — не шалапут, не свистун, как ты думаешь, а богатый молодой человек! И это еще не всё!— I ў дадатак выклаў на стол перахопленыя паперкамі з рознакаляровымі палосамі пачкі грошай.— Здесь хватит и на мою свадьбу, и на тачку!

Емельяновіч не здзівіўся i не ўразіўся, як, да слова, я, але здаўся, утаймаваў сваю непрыязнасць да сынавых выбрыкаў.

Карацей, Емельяновічы мусілі зрабіць Уладзіку вяселле (на ім, што дагэтуль яшчэ ніколі не здаралася ў нашай вёсцы, не было бацькоў маладой: Уладзік, вяртаючыся дадому, заехаў з сябрам у смалявіцкую вёску, дзе тыя настаўнічалі, i за некалькі дзён ачмурыў іхнюю дачку, клубную бібліятэкарку, i яна паехала ca спакуснікам насупраць іхняй волі). Мы, «кавалеры», як жартавалі ў вёсцы з нас такіх, як я, гэта значыць старшакласнікаў, ці тых, хто ўжо толькі што вярнуўся з вайсковай службы, цяпер пасля школы ці работы пачалі вечарамі, a нядзелямі па цэлым дні таўчыся ў ЕмельянОвічаў, дзе да ачмурэння рэзаліся ў карты, жартавалі i кпілі адзін з аднаго, але, здаецца, усе цягнуліся не толькі да Уладзікавай прыхільнасці, але па той прычыне, што тут была Леаніла, якую ў вёсцы перахрысцілі на Лёдзю.

Я тады таксама не быў зацяты сарамлівец, але ўсё роўна не мог рабіць таго, што дазвалялі сабе некаторыя іншыя. Бачачы, што ix лагодна сустракаюць Емельяновічы, a Уладзік i Леаніла-Лёдзя прагнуць нашай, маладой кампаніі, дык вось той-сёй пры першым жа зручным выпадку нападаў, ціскаў Леаніду — канечне ж, не з грэшных намераў, а з буйнасці маладых сіл, юру, нават нібы з таварысцкасці, а яна, само па сабе зразумела, адбівалася, але не зласліва, нават весела. Я ж стрымліваўся гэтак даваць волю сваім рукам i таму, што Леаніла была жонкай майму сябру, i таму, што яна мне больш чым спадабалася, я адчуваў перад ёю, асабліва калі мы апыналіся сам-насам, незразумелае хваляванне да таго, што не мог зірнуць ёй у вочы, хоць любіў акідваць яе позіркам — русявую галоўку з праборам пасярэдзіне i з кароткімі, па танкаватую i гожую шыю, павіўкамі па абедзве скроні, нібы велаватыя, але не сонныя i не пазямныя, a ўважлівыя, запытальныя i цёплыя вочы, худаватыя плечыкі, рукі, вастраватыя грудочкі пад сукенкаю, што прыгожа звужвалася на стане,— да паясніцы яна была яшчэ кволая, юная, нібы дзяўчынка, а вось ніжэй паўшар'і клубоў i акругленасць лытачак паказвалі ў ёй ужо жанчыну. Уладзя, бывала, перахопліваў мой позірк на Леанілу, калі яна ішла стройна, легка крыху пагульваючы клубамі, i радасна ўсміхаўся-цешыўся: «Ну, Ваня, как моя зазноба? Тебе нравится? Ты желал бы иметь такую?»

Я, падлоўлены на патаемным, чырванеў, чым, здаецца, бянтэжыў i Леанілу, яна таксама пунсавелася плямінамі i намагалася менш пазіраць i размаўляць са мною, але ўсё гэта толькі пабольшвала мае жаданне чым болей побач з ёю, адчуваць нейкую страшнаватую радасць, памыснасць i яшчэ штосьці тое, што ўжо жадала мае сэрца, але чаму яшчэ супраціўляўся мой розум.

Неўзабаве пасля вяселля Уладзя падкупіў аднаго пенсіянера-інваліда, з'ездзіў з тым у сталіцу, у раён, «пагаварыў дзе трэба i з кім ды як трэба», i хутка пад свой вясёлы свіст прыгнаў дадому новенькі «Масквіч». Ды паездзіў, пафарсіў нядоўга. Нёсся аднойчы ўночы п'яны і,свішчучы, слізгануў на лёдзе i наляцеў на слуп — машыну пабіў, сам прытомнасць страціў. Яго ў час падабралі добрыя людзі, завезлі ў бальніцу, а пакалечаную i да ўсяго яшчэ кімсьці хіжым жыўцом абрабаваную машыну (з яе знялі колы, абадралі матор) пакінулі пры дарозе. Не вытрымаўшы, стары Емельяновіч папрасіў суседа-трактарыста, каб адцягнуў яе шкілет далей ад дарогі ўбок, у лес, дзе яго працягвае даядаць іржа i цяпер, праз столькі гадоў. Калі Уладзя вылечыўся i ад'язджаў з Леанілай на Далёкі Усход, Емельяновіч не выцерпеў, даў волю свайму гневу: «Ну што, сын, адзін пшык з усяго твайго выйшаў? Адным словам, свістун ты! Не прасвішчы толькі ўсё сваё далейшае!»

«Кто сказал, что земля имеет форму чемодана?! — не нудзіўся той.— Силы есть, заработаем, все, что надо, купим!»

Уладзя паехаў без журботы, а вось, як здалося, Леаніла падалася ў далёкі свет не зусім вясёлая, з сумам i з патушаным бляскам у сваіх незвычайных вачах. Яны не падавалі знаку гады паўтара. Калі я, ужо студэнт, аднойчы заявіўся дадому, дык уведаў: сюды, да Емельяновічаў, прыехала Леаніла з дзіцем, а наш вясёлы i бесклапотны Уладзя — у турме.

У кожны свой (тады часты) прыезд у вёску я амаль адразу ішоў да Емельяновічаў. Тыя сустракалі мяне радасна, зусім не асцерагаючыся, што я застаюся падоўгу з іхняй нявесткаю сам-насам, нават падахвочвалі: «Добра, Яначак, што ты зайшоў, раскажы Лёдзі пра гарадскія навіны, а то яна замаркоцілася тут»; ветла, нават таксама з радасцю вітала мяне Леаніла, была жвавая, гаваркая, з усмешкай, што харашыла яе i так папрыгажэлую пасля родаў: яе ногі яшчэ болей акругліліся, паўшар'і клубоў яшчэ болей папаўнелі, грудзі пабуйнелі, рукі, асабліва вышэй локцяў, не толькі пагладчэлі, але нібы ix падправіў, аграцыёзіў таленавіты майстра, плечы папакацелі, а стан, што заставаўся амаль без змен, сваёй вузкасдю яшчэ болей ажаночыў яе постаць. Нельга было не ўразіцца, як хутка дзяўчо пераўтварылася ў жанчыну. Да ўсяго я часта мімаходзь бачыў яе то аголенае вышэй калена таямніча i чароўна белае i прыцягальнае сцягно, то больш чым звычайна, расшпілены зверху халат, калі ў яго разрэзе проста зіхацела млечная белізна палавінак бачных са станіка тугіх грудзей, часта лавіў, узрушваўся ад яе то млява-тамлівага, то поклічнага, то ўсмешлівага альбо насмешлівага позірку, а то, бывала, быў сведкам яе задуменнасці i слёз ці, наадварот, бляску ў яе вачах, быццам выпадковых сяброўскіх прытульванняў...

Адным словам, на мае юнае сэрца абрушылася яшчэ большая лавіна жаночых чар, што я пачаў разгублівацца i ад ix, i ад таго, што часамі не толькі займала, але паланіла мой розум, калі мяне пад'юджвала ўжо схапіць Леанілу, сціснуць яе ў абдымках, а потым кульнуць на ложак, што чамусьці заўсёды гэтак блізка каля нас, i захлынуцца ў пацалунку... Ды нейкая магутная сіла стрымлівала мяне ад гэтага, у кожны мой новы прыезд — а яны былі найперш з-за яе, Леанілы — я не мог даць сабе волі. Можа, i таму, што, яшчэ не маючы нічога сур'ёзнага з дзяўчатамі, не мог разабрацца ў жаночай душы, баяўся свайго апошняга рашучага кроку i Леанілінага пратэсту. Нават як след не ацаніў, не перадумаў i не пераіначыўся пасля таго, калі аднойчы ўбачыў: я выходжу з іхняга двара, a Леаніла праз акно пазірае мне ўслед, a калі згледзела, што я гэта заўважаю, мітнулася ўбок...

Неяк на маіх зімовых канікулах пры праводзінах увечар у Емельяновічавых сенцах я спачатку блізенька адчуў Леаніліна дыханне, пасля яе імклівы пацалунак у шчаку, а затым змоўніцкі шэпт: «Давай заўтра сходзім у кіно, добра?» — «Добра»,— шэптам адказаў я.

Не скажу, што не ўс хвал я вал а мяне тое, што Леаніла парыўча прытулілася, пацалавала i запрасіла пабыць удваіх у нашым клубе, але я ў той вечар яшчэ не перабольшыў усяш гэтага, лалічыў, што яна не столькі хоча адлучыцца з дому са мною, колькі жадае паглядзець фільм, на які прыйдзе нямала люду, i яна стараецца трапіць туды не адна, а з мужавым сябрам.

Хоць ужо нястрымна наступала эпоха тэлевізара i ў вёсцы, але яшчэ тады, у хрушчоўскія часы, не толькі дзеці, моладзь, але i пажылыя людзі, прагнучы відовішчаў, прыходзілі раз у тыдзень у клуб, куды кінамеханік з суседняй вес к i (які, між іншым, часта прыязджаў да мяне да хаты, каб пагаварьщь пра навінкі беларускай літаратуры) прывозіў заляжалы ў сталіцы i ў вобласці кіношны друз — больш чым прасцяцкія фільмы пра шпіёнаў. A калі ён вывешваў афішы, што будзе індыйскае кіно, дык тады прывальвалі на яго I жанчыны, каб пад бясконцае мноства песень i танцаў пацешыцца каханнем маладых Яго i Яе, уволю наплакацца, калі зло разлучала тых i хтосьці з ix трапляў у вялікую бяду, a ўрэшце высушыць слёзы i парадавацца, што Яго i Яе ўсё ж знайшло вялікае шчасце.

Вось і мы з Леанілай прыйшлі ў клуб на індыйскі фільм, селi побач. Калі фільмовыя юныя героі сустрэліся, пакахалі адно аднаго, танцавалі вакол дрэў, прыгожых кветак, фанта на ў i спявалі вясёлыя песні, Леаніла, як бачыў, ціхенька, але з бляскам у вачах сузірала, адказвала ласкавай усмешкаю на мой позірк, a калі быў які смешны момант, то яна, разняволена смеючыся, знаёма прытульвалася да мяне плечуком ці каленам, а пасля, кал i багаты бацька героя забараніў сыну бачыцца з беднаю любімай i тая пачала выцерпліваць нястачы i жахлівыя напасці, не проста плакаць, але ліць слёзы ды галасіць песнямі, Леаніла таксама ціха заплакала, а затым схапіла i моцна сціснула пальцы маёй рукі ў адчайным парыве, нібы я мог памагчы той гераійі. Я не так глыбока, як яна, захваляваўся ад той любоўнай гісторыі, дык усміхнуўся ад такой чуллівасці маёй суседкі; кал i героі, вытрымаўшы расстанне i розныя беды, зноў сустрэліся, ажылі, зноў радасна i шчасліва закружыліся ды заліліся песнямі, калі па клубе пайшоў подых палёгкі, Леаніла, нібы апомніўшыся, аслабіла поціск, нават, здаецца, засаромелася, хацела адпусціць мае пальцы, але цяпер ужо я сціснуў яе руку i адчуў, што тая ўздрыгнула. Павагаўшыся, Леаніла не адабрала сваёй рукі, а яшчэ праз хвіліну неяк міжволі нашы рую апынуліся далонь у далонь, а пальцы спляліся. Ад гэтага адразу ж па целе пабегла маладая гарачыня, i мы сцішыліся ад яе, гэтай хвалюючай i елодычнай гарачыні ды, мабыць, ад хмелю, што шыбнуў у галаву.

З клуба ішлі па цёмнай вуліцы спачатку ў гаманкім гурце, а потым удваіх моўчкі.

— Янік,— першая падала голас Леаніла,— ты не павінен больш да нас прыходзіць...

Я ад такой нечаканасці ажно анямеў: што — я яе пакрыўдзіў? Але ж яна першая схапіла мяне за руку, а пасля лашчыла яе!

— Чуеш?

— Чую,— ледзь чутна адказаў я.

— Ты хочаш ведаць, чаму я такое гавару?

— Хачу.

— Учора ўвечар свякроў шаптала свёкру на вуха, што ты не ходзіш ні да адной дзяўчыны ў вёсцы, што мы, абое маладыя i паглядныя, падоўгу бываем адны...

— Няўжо яны кепска думаюць пра нас? — i здзівіўся, i пыхнуў маладым сорамам я.

— Бачыш, усякае пачынаюць думаць... Скажы,— здаецца папрасіла Леаніла,— a ў Мінску ты маеш дзяўчыну?

— Не.

— Калі ласка, скажы праўду.

— Праўда, я яшчэ ні з кім не падружыўся.

— Хіба няма прыгожых студэнтак, гараджанак?

— Ёсць, але я яшчэ нікога не выбраў.

— А мяне ты хочаш бачыць?

Я змаўчаў.

— Прашу, адкажы.

— Хачу,— з хваляваннем прызнаўся я.

— Як сябраву жонку ці найперш як маладую жанчыну?

Яна, не чуючы май го адказу, зноў запытала, ужо нібы са скрухаю:

— Ты не хочаш пагаварыць са мной шчыра?

Я мог запытаць, а на што нам гэтая шчырасць, але не змог вымавіць такое.

— Ты мне верыш?

— Веру.

— Дык чаму тады замаўкаеш, ясна не адказваеш пра тое, пра што я пытаю? — Леаніла зноў i зноў была смялейшая за мяне.

«Не магу,— было ў мяне на языку, але так з яго i не сарвалася,— бо мне трэба нават на страх самому сабе прызнацца: «Я цябе кахаю», «Я цябе хачу». Але як такое сказаць, калі на гэта не маю ніякага права! Нават больш — гэта будзе маім ударам Уладзю ў спіну!»

— Усё ж адкажы,— зноў папрасіла яна,— ты хочаш бачыцца са мною?

— Хачу.

— Сам-насам?

— I сам-насам.

— I я хачу,— прамовіла i вось цяпер, здаецца, яе голас уздрыгнуў.— Нам, Янік, трэба пагаварыць. Пра таемнае. Пра тое, пра што ніхто не павінен ведаць, што павінна быць вядомае толькі табе i мне... Цяпер мы не можам запыніцца ці збочыць куды. У вёсцы i ў ночы не толькі вокны, але i сцены ўсё бачаць. Выйдзі заўтра, як сцямнее, i чакай мяне за вашым гумном. Добра?

— Добра.

— Ну, а цяпер спакойнай табе ночы,— прамовіла ўжо спакойна.— Не думай толькі пра мяне дрэнна, бо я думаю пра цябе добра.

Каля нашых варот Леаніла злавіла, на міг паціснула маю руку i шпарка закрочыла да сваёй сядзібы.

Зразумела, ніякай спакойнай ночы тады для мяне не было. Дзе там! У галаве, здаецца, ажно віравала: што хоча пачуць ад мяне i сама сказаць Леаніла? Што яна не кахае Уладзю, але, спакушаная, вымушана была ісці за яго замуж? I што? Пакахала мяне? Калі так, дык што мне, Уладзеваму сябру, рабіць? Не зважаць на гэта, зажыць з Леанілаю? Але як яна можа жадаць гэтага? Каб было ўсё ўпотай? Ці яна, можа, хоча, каб я яе ўзяў замуж? Але ж я — яшчэ студэнт-першакурснік...

Я так i не звёў у тую ноч вачэй, пакутуючы пра тое, што для мяне «трэба» ці «нельга», «непрыстойна», a назаўтра, нядзельнай раніцаю, нічога не прыдумаў лепшага, як на здзіўленне бацькам хуценька сабраць сумку i марсянуць на першы аўтобус, каб уцячы ад няпростай размовы (i не толькі ад яе) з Леанілаю i каб ужо доўга не прыязджаць дадому.. Не, супакаення мне не было і ў студэнцкай мітусні: пякла прыкрасць, што я ўсё ж маладушлівы, а то i падманшчык, магу штосьці дакляраваць блізкаму чалавеку i парушыць сваё слова. Збаяўся нават паслухаць Леанілу: яна, можа, шчыра верыць якраз мне, іменна са мною хацела пагаварыць пра тое, што ёй баліць, пра тое-сёе параіцца. Можа, ёй трэба не тое, пра што ўспламянілася мае хлапечае ўяўленне, чаго патаемна, баючыся сам сябе, хачу ад яе я? Заадно хваляванне, самадакор пабольшылі смутак, Прагу кахання i пазнання жанчыны. Прызнаюся, якраз ад той буры ў душы я тады напісаў першае сваё апавяданне «Дзе ты, мая Гражына?», што надрукавалі ў нашай факультэцкай насценнай газеце i што прынесла мне славу «пісьменніка» ад адных i выклікала ўхмылкі, здзечыкі іншых.

Дадому наведаўся я толькі праз месяцы тры, калі бацькі не раз i не два прысылалі мне занепакоеныя лісты, а затым пазванілі ў дэканат з трывогаю, што здарылася з іхнім сынам, ці жывы хоць ён, за што, за няўвагу да бацькоў, мяне добра адчытаў наш дэкан, павучаючы, што я, калі думаю стаць пісьменнікам, павінен найперш любіць родны дом. Калі я, вінаваты цюцька, заявіўся дахаты, дык да Емельяновічаў не пайшоў, увогуле з дому амаль не выходзіў, але з Леанілай сустрэчы ўсё роўна не змог пазбегчы. Калі з поўнай сумкаю выйшаў праз некалькі дзён падавацца на аўтобусны прыпынак, дык амаль нос у нос сутыкнуўся з ёю — яна ў адной руцэ несла загорнутае дзіця, у другой — валізу. Мусіў павітацца, узяць з яе рук цяжар i разам ісці адной дарогаю. I без запытання было ясна: калі свёкар i свякроў Леанілу не праводзілі, значыць, яны пасварыліся, i нявестка пакідае ix, едзе да сваіх бацькоў.

— I сёння хацеў уцячы ад мяне, страшнай i паганай? — паколькі ішлі па вуліцы сам-насам, пакпіла Леаніла.

Мне, канечне, было няёмка, я хацеў неяк апраўдацца, а то i, скажу шчыра, зманіць, але не мог, дык толькі блазнавата ўсміхнуўся — з-за таго, што мяне зразумелі ці залавілі на месцы на чымсьці не вельмі прыемным. У аўтобусе мы селі разам на першае сядзенне; улагодзіўшы дачку на сон, Леаніла прыязна ўжо ўсміхнулася:

— Прызнайся, каго ты збаяўся? Мяне? Уладзю?

— Сябе,— прызнаўся.

— Дзівак ты,— сказала напаўголас.— Я ж кожную суботу вочы прагледжвала, стоячы каля акна: прыехаў ты ці не? Хоць ты, можа, думаеш, што я хачу пакінуць свайго свістуна i пачапіцца табе на шыю з дзіцем?

Я сумеўся i ад яе пільна-пяшчотнага позірку, i ад гэтага шчырага запытання: Леаніла разгадала ўсе мае мітрэнгі, я перад ёй нібы хлапчук.

— Я аж заплакала, калі тады прыйшла за ваша гумно, а цябе няма... Не захацеў яшчэ ўбачыцца, паслухаць мяне. Я хацела табе, толькі табе расказаць пра ўсё, што на маёй душы! Каб ты ўзяў маю руку ў сваю і, апусціўшы сарамліва вочы, як ты гэта ўмееш, слухаў! Але ты збаяўся... сябе... Чаму?

— Я разгубіўся...— прызнаўся я шчыра.

— Дык хіба нам не трэба пагаварыць? — Леаніла ўзяла маю руку і, сплёўшы са сваёй, зноў, як у клубе, запяшчоціла маю далонь, зноў раздзьмухваючы гарачыню ў крыві.— Свістун нам, Янік, ніякая не замінка... Я памылілася, бяздумна захапілася, што ён прыгожы, вясёлы, добра спявае i свішча: свістун ёсць свістун, цікавы, але пусты чалавек. Яго зухаватасць не дасць добрай долі ні яму самому, ні яго родным i блізкім, а рана-позна не толькі прывядзе яго ў турму, але i зусім звядзе са свету. Але я ўжо адчула, што такое — кахаць...—I яна яшчэ пяшчотней загуляла па маёй далоні сваімі пальцамі.

Не толькі нашы рукі, але ўсім целам мы ажно затрьшцелі ад успламянёнага жадання. A калі я падняў галаву i зірнуў Леаніле ў вочы, дык у ix, нібы прымлелых, убачыў мальбу.

— Калі ты дасі слова, што прыйдзеш на сустрэчу, дык я праз тыдні два вярнуся,— прашаптала яна.

— Даю,— прашаптаў i я, таксама, мабыць, умольна пазіраючы ў яе вочы.

— Ты толькі не бойся,— па-змоўніцку запэўніла яна.— Я нічога благога не замышляю. Ты ж такі харошы, сціплы, добры, дык i я хачу быць з табой людскай...

«Гэта i ёсць прызнанне ў каханні?» — я запытаў гэта не словамі, a позіркам i поціскам-ласкаю рукі. Яна адказала мне тым жа.

— I ведай: калі ёсць сапраўднае каханне, страсць, дык для ix не павінна быць ніякіх перашкод! Найперш з-за гэтага, хоць з-за аднаго іхняга мігу, хочацца жыць i з-за яго нават не страшна памерці альбо загінуць! Павер, я — не вар'ятка, а жывы, з цела i душы чалавек! Жанчына! I яна, грэшная, не можа жыць без каханага i кахання! I яшчэ запомні: вагаешся, пакутуеш сам — прыносіш тое i іншаму! Дык трэба быць смелым i ўсё рашаць самому! Вось чаму свістуны хапаюць, маюць больш, чым людзі сціплыя i сарамлівыя, тыя бяруць усё на хаду!

У Мінску я, i пры людзях упершыню пацалаваўшыся з Леанілай, пасадзіў яе на цягнік, а потым, закаханы i каханы жанчынаю, як сам не свой пяшком ішоў з вакзала ў студэнцкі інтэрнат на Паркавай магістралі, сустракаў знаёмых хлопцаў i дзяўчат, але не бачыў нiкога! Як i дакляраваў Леаніле, пасля гэтага дадому ездзіў кожны тыдзень; Леанілы аднак чамусьці не было, дык мы не маглі сустрэцца. Я i засмучаўся, i радаваўся гэтаму: перадумаўшы ўсё, рашыў: нельга мне здраджваць Уладзю. Некалі я лічыў яго не толькі сваім сябрам, але i кумірам, хацеў ва ўсім быць падобным на яго,— дык вось такому, часамі самаўлюбёнаму ганарліўцу i жорсткаму крыўдзіцелю слабейшых целам i духам, можна было б наставіць рогі,— але цяпер я спакваля ўсвядоміў: Уладзя, якому я зайздросціў i зайздрошчу, мабыць, вялікі нешчаслівец, як кажа Леаніла, чалавек з трагічнаю доляй. Такога падмануць, аблапошыць — грэх, нават i тады, кал i яго жанчына кахае цябе, а ты кахаеш яе. З-за такіх вось думак я зноў кінуўся ва ўцёкі: раней часу здаў вясенне-летнюю сесію i падаўся, як мы, тадышнія, казалі, на студэнцкую будоўлю, на щипну, у Казахстан (дарэчы, там я нямала чаш пазнаў: не толькі нечакана паціскаў ахвочую да любошчаў аднаатрадніцу, ад якой пасля ледзь выкруціўся, але i пачуў ад старых насельнікаў пасёлка сапраўдную гісторыю гібелі Чапаева, а седзячы на беразе ракі, дзе той утапіўся, неспадзявана. Падумаў, што Чапаеў — герой, але герой фальшывы: ён, як i іншыя героі грамадзянскай вайны, якімі нас вучылі захапляцца ў школе, ваявалі ее столькі супраць замежных захопнікаў, колькі супраць свайго народа! Значыць, будзь i ты такі — I табе будзе фальшывая слава! Значыць, сістэма наша на фалыны!).

Калi ў канцы жніўня я вярнуўся i заявіўся ў бацькоў, то ўведаў: ужо, раней часу, выйшаў на волю Уладзя (з пераламанымі ў турме касцямі i з гастрытам), забраў ад цесця Леанілу, але яны цяпер жывуць ужо не ў Емельяновічаў, a ў суседняй вёсцы, дзе Уладзю далі работу на трактары i кватэру, a Леанілу ўладкавалі на працу ў дзіцячы садзік. Леаніла, сказалі мне, «ходзіць другім дзіцем».

Пачуўшы гэта, я зараўнаваў, пакрыўдзіўся i нават абурыўся на Леанілу і, канечне ж, да ix не зазірнуў. Пазней пачаў збліжацца са сваёй аднакурсніцай, але неяк няўпэўнена, не горача i не страсна, дык упусціў яе, а затым заляцаўся то да адной, то да іншай, але i з імі нічога ў мяне не выйшла. A калі закончыў вучобу i трапіў у газету, дык зусім нечакана нават для самога сябе ажаніўся са старэйшай на гады два карэктаркай, толькі пазней, з гадамі, разабраўшыся, што мне, дзякуй Богу, трапілася не такая ўжо благая дзяўчына: не было і, бадай, няма нараканняў на яе як на жонку i маці маіх дзяцей. Праўда, калі час ад часу ехаў дадому i адтуль на аўтобусе, праязджаючы вёску, дзе жылі Уладзя i Леаніла, дык не мог не затрымцець маладым, няспоўненым пачуццём...

...Убачыліся мы з Леанілай ужо тады, калi i мне было ўжо за трыццаць. Хоць я даўно ўжо жыў у горадзе, прызвычаіўся бадзяцца па рэдакцыях i выдавецтвах, сядзець альбо часам i самому верзці лухту на доўгіх сходах, весці запаўночныя «кухонныя» размовы, тады-сяды выязджаць i далей Баранавіч ды Маладзечна, грэцца пад паўднёвым сонцам i купацца ў моры,— адным словам, па крысе ўжо а б i а раджа и i ўс я, але ўсё роўна мая сялянская душа ныла па вёсцы, i я тады, не меўшы яшчэ дачы, часта прыязджаў да бацькоў, каб памагчы ім садзіць i выбіраць бульбу, касіць, рэзаць i калоць дровы.

Тады, улетку, я прыехаў сенакоснай часінаю. Паколькі я меўся дзень-два памахаць касою i яшчэ дзень-два граблямі, але ўправіліся мы хутчэй (бацькавую дзялку перад маім прыездам спляжылі касілкаю), дык я займеў вольны час, таму рашыў крыху палайдачыць каля нашай рэчкі, а то i з'ездзіць на Кромань.

Калі ўвечар я па матчынай просьбе вёз на веласіпедзе малако, смятану i яйкі маёй замужняй сястры ў суседнюю вёску, то ехаў з хвалюючым прадчуваннем: сёння там убачу Леанілу. Канечне, мы ўсміхнемся адно аднаму, з жартам успомнім наш дзіўны «рамаи», пахітаем галовамі: «Ах, юнацтва, юнацтва!» i разы даемся, як разыходзіліся дагэтуль, каб кожнаму далей жыць сваім жыццём.

Я абгледзеў сестрыну кватэру, гарод, прыбудовы (сястра перабралася сюды нядаўна), пасядзеў крыху за стал ом, выпіўшы пару чарак, а пасля, калі прыцямнела, сабраўся ехаць дадому. Сястра выйшла праводзіць мяне, i мы, размаўляючы, вулачкай ішлі да блізкай шашы, за якой жылі Леаніла i Уладзя. Значыць, калі я сам не зайду да ix, то мы не сустрэнемся, нрадчуванне мае было ўяўнае. Канечне, заходзіць туды я не меўся, але лес ёсць лес: толькі мы з сястрой запыніліся на шашы, толькі сястра пажадала мне ўсяго добрага i пачала прасіць, каб я заязджаў да яе з жонкай i дачкой, як з суседняй вулачкі выйшла жанчына крыху вышэй сярэдняга росту i сярэдняй паўнаты, у гумоўцах, у цесным просценькім трыко i ў белай касынцы. З граблямі на плечуку. Леаніла.

— Янік! — радасна ўсклікнула яна, наблізілася i, як некалі ў Емельяновічавых сенцах, цмокнула мяне ў шчаку.— Янік!

— Вось дзе i як сустрэліся былыя суседзі! — усміхнулася сястра, у якой я нядаўна асцярожна распытваў пра Леанілу i Уладзю, дык уведаў, што «тыя жывуць як кот з сабакам: то спяць разам у адной будцы, то выдзіраюць адно аднаму вочы».

— Хадзем да нас, Янік! — загарачылася Леаніла, здаецца, цяпер на лёгкім падпітку.— Пасядзім, пагаворым. Нам жа ёсць пра што пагутарыць!..

— Цямнее ўжо, а яму ехаць на веласіпедзе без святла,— паспрабавала супыніць Леанілін парыў мая сястра.— Іншым разам зойдзе.

— Іншага разу можа i не быць! Я ведаю добра твайго брата! — паківала пальцам Леаніла i, моцна ўзяўшы мяне за локаць, змусіла пакаціць веласіпед да яе дома.

— Я прачувала, што ў нас сёння будуць госці,— радасна сказала.— I кот з раніцы мыўся, i далоні мае свярбелі! Ажно i праўда: госць! Ды які! Самы мне дарагі!

У сціплай, але дагледжанай вітальні Леаніла, як толькі ўключыла святло, прыперла кулачкамі мяне да сцяны:

— Заплюшчы вочы!

— Чаму?

— Я не хочу, каб ты бачыў мяне такой, стомленай i запыленай, паколькі я цэлы дзень грэбла, падавала на машыну сена. А цябе вось я хачу добра разгледзець.

Я не паслухаў, дык убачыў: за гэтыя гады яна, як i трэба, пасталела, яшчэ болей перарасла з дзяўчыны ў жанчыну, але гэтая –натуральная змена, як кажуць, вельмі не абабіла яе, не пастарыла на твары i не папсавала постаць. Яе русявыя валасы па-ранейшаму былі свежыя, падвітыя, мляватыя вочы зіхацелі маладосцю, твар папрыгажэў, высакаватая шыя была амаль без маршчын, плечы папакацелі, стан захаваўся вузкі i гібкі, толькі пабольшалі, але зноў жа хораша па-жаноцкаму, грудзі i клубы.

— Ты змяніўся i не,— цёпла сказала яна.— Памужчынеў, пашырыўся ў плячах, але яшчэ зусім малады i, здаецца, поўны здароўя i мужчынскай сілы!

— А ты стала красуняю,— сказаў i я ёй цёпла.— Ты цяпер вельмі падобная на актрысу Паўліну Мядзёлку ў маладосці.

— Не жартуй,— легка ткнула мяне кулачком пад рабрыну,— я пераўтварылася ў звычайную бабу.

— Не ў звычайную, Леаніла. Ад цябе проста вее маладосцю, свежасцю, чысцінёй i абаяльнасцю.

— Навучыўся ўжо гаварыць прыемнае жанчынам,— яна пагуляла са мной вачыма i вуснамі, а пасля ўзяла мяне за руку i павяла ў суседні пакой. Як было відаць, у чысценькую, але зусім сціплую зальку.— Пасядзі крыху тут, уключы i паглядзі тэлевізар, а я хуценька давяду сябе да ладу, паўстану перад табой іншай, можа, як ты кажаш, i красуняю.

Неўзабаве я ўжо сядзеў на канапцы i глядзеў тэлевізар, a Леаніла, як чулася, плёхалася ў ваннай. Калі выйшла адтуль у тапачках, галаногая, у чорнай спадніцы i беленькай блузачцы, дык я не змог стаіць свайго захаплення: вось каму быць дыктаркай на тэлебачанні альбо здымацца ў кіно! Яна, бачачы мае захапленне, ажно засвяцілася ад задавальнення, села побач, спакусна адкрываючы поўныя бліскучыя калені, узяла мяне за рукі:

— Яе жывеш, Янік?

— Досыць спакойна, Леаніла.

— Канечне, ты вучаны, вядомы, грошы добрыя маеш, жывеш у гарадской чысціні, жонка ў цябе, як я чула, памяркоўная, дык i жывеш спакойна. Не тое, што я.

— Ёсць свае хібы i ў спакоі, Леаніла.

— Можа,— уздыхнула яна.— Я не ведаю, што гэта такое — забяспечанае, спакойнае i задаволенае жыццё. Я жыву, як бачыш, сціпла, у вялікім неспакоі, а то i ў калатнечы. Мой свістун, як ты, канечне, чуў, п'е бязбожна, сам чэзне без пары, без часу i мяне губіць. Каб я жыла лепш, дык, сапраўды, была б, можа, красуняй!

— Ты i ёсць такая.

— Гэта, Янік, выручае мае добрае здароўе, мая моцная воля i тое, што я ўмею радавацца. Я маю нежаночы дух. Можа, i дзеля дачкі ды сына.

Нечакана яна падхапілася i павабіла мяне ў суседні паўцёмны пакой, дзе бачыліся паліраваная рудая шафа, накрыты просценькай посцілкаю двухспальны ложак, стол.

— Што мы перастарэкваем абы пра што!— па-змоўніцку прашаптала.— Давай, нарэшце, хоць пацалуемся як след! — I закінула мне рукі на шыю, прытулілася.— Каб ты ведаў, як я знебылася па табе!

Я, мужчына, ужо зведаў прагу i слодыч пацалункаў з жанчынаю, але Леаніла цалавалася незвычайна — лёгка, пяшчотна, але ўсё больш i больш захоплена, жарска, то шукаючы мой, то даючы свой кончык языка. Ды яшчэ гэтая пяшчотная аксамітнасць яе шчок i рук, блізкае прытульванне!

Пасля яна зноў узяла маю руку i прыклала яе сабе пад грудзі:

— Паслухай, як усхадзілася маё сэрца! Проста ходырам ходзіць!

Сапраўды, яе сэрца білася моцна. Як i маё.

— I тваё нібы молат! — шчасліва прашаптала i зноў прыпала да маіх вуснаў, даючы мне піць мёд пацалунку, a маім рукам натхненне лашчыць яе, а пасля ньтрнуць пад блузку да станіка.

— Што ты робіш? — выдыхнула, але зусім не асуджальна.

Я моўчкі неўзабаве ўжо вызваліў з палону яе моцныя, тугія грудзі i пачаў прыпадаць вуснамі то да адной, то да другой палавінак, час ад часу шэпчучы:

— Якія цудоўныя ў цябе грудзі! Якія грудзі!

— Яны, Янік, былі цудоўныя, калі ты некалі ўпотай лашчыў ix позіркам. Цяпер яны завялікія. Мне часам аж сорамна. Ды i хваты-мужчыны проста абрываюць ix.

Яе грудзі, матава белыя ў паўсвятле, былі не бедныя i правіслыя, як у маёй жонкі, a сапраўды, буйныя, важкія i па-маладому яшчэ стромкія. Ад маіх пацалункаў ix Леаніла адкінула галаву i застагнала:

— Каб ты вось так некалі!..

Мне ўжо добра знаёмыя былі гэтыя жаночае адкідванне галавы i стогн-шэпт, жаночы клік, дык я, ужо сталы, налоўчаны драпежнік, не запакутаваў развагамі i дакорамі, рэзка схапіў сваю жаданую здабычу на рукі i ў маласвядомым парыве проста кульнуўся з ёю на ложак.

— I каб вось гэтак ты некалі!..— прашаптала Леаніла, абвіла маю шыю, зноў дала мне вусны, слухаючы, як уладарыць мая рука. Спачатку над ёю, а пасля над сабой. I калі яе важкія, таксама вельмі аксамітна пяшчотныя клубы былі ўжо нічым не ахаваныя, густа пакрыліся нібы зярняткамі, расхінуліся, а яе стан падрыгваў, каб хутчэй прыняць мяне i спатоліць страсць, Леаніла нечакана паслабіла поціск маёй шыі, наструнілася, а пасля зняможана прашаптала:

— Чуеш, свістун дадому валачэцца!

Я замёр: сапраўды, чуўся далекаваты свіст. Хоць была пагроза, але я не меў сіл выпусціць з рук гарачае дужае жаночае цела i накрыў яго сабою. Я нібы патануў у ім, пажадным да мяне, упершыню так блізка спазнаючы Леанілу.

Леаніла з хвіліну паляжала нерухома, таксама ўпершыню спазнаючы мяне, маю плоць, а пасля горасна раскінула рукі ў бакі:

— Не хачу, не хачу, не хачу адпускаць цябе, але трэба! Падымайся, Янік, неяк трэба хуценька апарадкавацца.

Мы разлучыліся целамі; рукі, усё маё цела трымцела ад узбуджанай страсці; не магла ачуняць i Леаніла, бездапаможна лежачы i не саромеючыся перада мной, што на ёй толькі расшпіленая i загорнутая да шыі блузка. Ды вось паднялася i яна, хіснулася, абапіраючыся на мяне:

— Божа, які шал! На мне ўсё калоціцца! I чаму ён, як бывае, не заваліўся дзе пад плот!

Я пацалаваў Леанілу ў вусны, у яе цудоўныя грудзі i не сваімі, a нібы чужымі ці ватнімі нагамі падаўся ў залу, a Леаніла, як чуў, пачала шамацець адзеннем, потым выйшла з вялікімі чырвонымі плямінамі на шчоках, са змоўніцкай сарамліва-радаснай усмешкаю. Лагодна ўзлахмаціла мне чупрыну i пайшла на кухню.

Уладзя затрымаўся на двары, a калі ён зайшоў i пачаў, падаючы то на сцяну, то на падлогу, разувацца, дык я крыху супакоіўся: ён быў п'яны i не мог па маім i Леаніліным твары разгледзець, што мы нядаўна былі ў абдымках адно аднаго i нават зведалі міг блізкай жарскасці. Тым больш што Уладзя падаўся не на кухню i не ў залю, a ў ванную, дзе мыўся, фыркаў i свістаў.

— Не свішчы, злыдзень, у хаце! — стукнула ў сцяну кулаком Леаніла.

— Пайшла ты!..

— Трымай язык за зубамі: у нас госць...

— Твой хахаль?

— Выйдзеш — убачыш,— здаецца, ужо спакойна, разважна прамовіць Леаніла, ляскаючы талеркамі.— Не хахаль, а мой любімы чалавек. Самы любімы на свеце.

Праз хвіліны тры Уладзя — без кашулі, толькі ў штанах, босы, худы, што хрушч, некалі з прыгожым, а цяпер са спітым, зглумленым тварам — выйшаў i ўбачыў мяне.

— Янак! Друг!

Ён кінуўся, абняў мяне, i я адчуў: ён i зусім хворы, i слабы, ледзь-ледзь чапляецца за жыццё.

— Ды які ты рослы, дужы, прылізаны! — пазайздросціў ён.— Пан! Наш, савецкі, панок!

Ён, як i раней, меў самалюбна падціснутыя вусны, тонкі задзірысты нос i дзёрзкія зеленаватыя вочы, ва ўсім відаць быў ягоны выклік усяму свету, але адразу было бачна ўжо, што ён, гэты выклік, скіраваны не на важнае i сур'ёзнае, а на дробязі, а то i на дурноту.

— Жыве чалавек разумна, глядзіць сябе i сям'ю, дык i выглядае панам,— падала ўшчувальны голас з кухні Леаніла.— Не табе раўня.

— Заткніся,— груба абарваў яе Уладзя, у якога ўжо да ўсяго выветрыўся «рюскі» дух.— Стаўляй нам на стол пляшку.

— Мала табе было там? Казала ж: хадзем разам дадому, усяго не перап'еш, дык не, застаўся, рашыў дарэшты змарнаваць печань.

Калі зайшлі на кухню, Уладзя ляпнуў усё яшчэ пунсовую, але зусім не разгубленую Леанілу па клубе:

— Бачыш, Янак, якая мая баба гладкая! Ад мужчын адбою няма! Не аднаму ўжо галаву закружыла!

— Апроч цябе, толькі аднаму!

— Ды любіць пасцель!

— Але не з табою!

Для мяне была нязвычная такая грубаватая манера размовы. Леаніла, раз-пораз падымаючы на мяне прыгожа сарамлівыя вочы, заўважыла гэта:

— Паводзься культурней з культурным чалавекам.

Леаніла падрыхтавала мне пачастунак. Па-вясковаму просты: хлеб, куплёная вараная каўбаса, зялёныя парніковыя агуркі, яйкі. Яна, лічы, не піла, я таксама толькі прыгубліваў, а вось Уладзя апаражняў чаркі да канца i неўзабаве зусім акасеў, вёрз абы-што:

— Янак, я табе скажу... Я табе такое магу расказаць, што ты напішаш такую кнігу!..

Я толькі ўсміхаўся: да маіх бацькоў, калі я прыеду да ix, заўсёды заходзіць адзін наш аднавясковец, разумны, але, як i Уладзя, спіты, i ўсё мае памкненне мне «такое» расказаць. A калі я аднойчы прычапіўся, каб ён нарэшце апавёў мне свой сакрэт, дык ён сказаў мне шэптам: «А ты ведаеш, што Антон крадзе вобмешку на ферме? Што Міхась забіў дзіка?», а потым яшчэ цішэй: «Чуў, што наш парторг мае ў Дзераўной бабу?»

Леаніла стаяла за Уладзевай спіною i ўвесь час не зводзіла з мяне захопленага, змоўніцкага позірку. Бачачы, што Уладзя намерыўся дапіць пляшку i ўрэшце зваліцча з ног, я заспяшаўся дадому.

— Начуй у нас,— міргнула мне Леаніла.— Дзеці ў мамы, дык месца ў нас хапае. Ляжаш у зале на канапе.

— Начуй,— забубніў i Уладзя.— Мы яшчэ з табой не пагаварылі.

Я ўяўляў, якая пасля нядаўніх варункаў з Леанілай будзе мая начоўка тут, жадаў таго, але ўсё ж змусіў сябе пайсці адгэтуль, вывеў веласіпед на шашу, што шэра льснілася ў цемнаце, паволі паехаў, думаючы, што вось яшчэ адзін раз уцякаю ад Леанілы i зноў з-за Уладзі.

Хоць я не напружваўся i не спяшаўся, спакойна перажываў хмельнае імгненне з Леанілай, усё яшчэ, здаецца, адчуваючы яе, але i пры ціхай яздзе я неўзабаве наехаў на штосьці вострае: пачало асядаць, ляскаць абадом па асфальце пярэдняе кола. Нічога не заставалася іншага, як злезці з веласіпеда i павесці яго ў руках.

Ішоў я гэтак з кіламетр. Калі паласнула святлом паўнеба, а пасля азначыла дарогу, мой вялікі цень на ёй машына, я, рыхтуючыся звярнуць налева (направа была дарога на Івянец), зусім не пазважаў на яе, машыну, толькі саступіў з сярэдзіны шашы на абочыну, але легкавік каля мяне запыніўся. Мабыць, хтосьці хацеў запытаць мяне, куды вядуць гэтыя развілкі. Рыпнулі дзверцы i з машыны вылезла жанчына ў чорнай спадніцы i белай блузцы. У мяне аж заняло дух: Леаніла.

— Не чакаў?— усміхнулася яна, калі я падышоў да яе, заўважыўшы i ў цемнаце, што яна трымае ў руках нейкі скрутачак.— Думаў, што i сёння ўцячэш ад мяне?

Я моўчкі прытуліў яе, i мы аддана адно аднаму пацалаваліся. Як i раней, лёгка, нібы шукаючы адно аднаго вуснамі, захопліваючыся i тулячыся. Ды вось зноў бліснула доўгім пукам святла новая машына.

Мы, не змаўляючыся, збочылі i пайшлі ўздоўж лесу па траве, а пасля, бачачы непадалёку ў жыце вялізны камень, вакол якога было неаранае травяністае поле, збочылі туды. Машына, гонячы перад сабой цемру i святло, праехала; праз імгненне — веласіпед на доле, а мы з Леанілай трымалі адно аднаго ў абдымку, зноў цалаваліся, мабыць, аднолькава ўтрапёна прадчуваючы нашу хуткую жаданую блізкасць.

— Ты змог бы сёння заснуць пасля таго, што толькі пасмакаваў?

— Не.

— I я не змагла б. Вось i кінулася за табой услед, маліла-прасіла Бога: паспрыяй, няхай мой жаданы праколе веласіпед, пойдзе пяшком i далека не адыдзецца. I бачыш, Бог нам паспрыяў.

— Паспрыяў.

— Ты заслужыў маю ўзнагароду, а я заслужыла тваю...

Леаніла разгарнула скрутак (а гэта была посцілка), паслала на зямлю i апусцілася, вабячы мяне за сабою. Мы леглі, распранаючыся i лашчачыся. Пасля мая левая рука апынулася пад яе шыяй, а правая пяшчоціла яе цела з ног да галавы, змушаючы мяне заміраць ад кожнага Леанілшага выгібу, ад кожнай тугасці ці мяккасці.

— Як я марыла пра такія хвіліны! Я ведала, што ты дужы i пяшчотны, што мне з табою будзе добра.

Калі мы зноў пацалаваліся i ад успыхнутага жадання зноў, як i там, у Леаніліным доме, затрымцелі, яна ўжо сама павабіла мяне да сябе, i мы зноў спазналіся целамі, цешачы ix i сваю душу пяшчотай i ласкамі. Спачатку мы яшчэ спрабавалі штосьці сказаць адно аднаму, а потым моўчкі нібы панесліся па імклівай рацэ, усё далей i далей, пакуль набеглая бурная хваля не выкінула нас на бераг, змусіла ляжаць стомленымі i бяздухімі...

Дзіўна, але потым, калі мы ляжалі побач (Леаніліна галава была на маёй руцэ), я сёння на адчуваў, як раней, сораму, няёмкасці альбо раскайвання: выйшла тое ды так, як i чакалася ўжо даўно. Можна сказаць, здарылася непазбежнае.

— Ты часамі не лічыш мяне распусніцай? — запытала Леаніла.— Я ж ужо столькі гадоў бегаю за табою!

— Я лічу цябе такой, якая ты мне ўяўляешся.

— I якой жа я табе ўяўляюся?

— Жанчынай, якая хоча i ўмее кахаць.

Яна ўтуліла галаву мне ў шыю i акрапіла яе цёплымі слязьмі.

— Ты плачаш?

— Ад радасці i ўцехі, мой дарагі ўцякач. Ад нейкай вялікай палёгкі.

— Баюся, ты мяне прыхарашыла ў думках, дык хутка расчаруешся, убачыўшы, што я на справе зусім іншы, звычайны мужчына.

— Можа, крыху i прыхарашыла. Але ты для мяне быў i ёсць не зусім звычайны. Я пра цябе ўвесь гэты час марыла. А цяпер я думаю пра іншае ўжо.

— Пра што?

— Калі ты ад'язджаеш?

— Паслязаўтра.

— Дык калі мы зноў сустрэнемся i дамовімся, дзе i як нам бачыцца далей? Ці ты ўсё ж уцячэш ад мяне i ўжо назаўсёды?

— Цяпер ужо не змагу быць без цябе. А сустрэцца мы можам тут заўтра. Ля гэтага вялікага каменя, што блаславіў наша каханне.

— Я прыеду на веласіпедзе сюды ўполудзень.

— I я.

...Пасля таго мы з Леанілай пачалі сустракацца ў Стоўбцах. На кватэры яе адзінокай сяброўкі — тая дала Леаніле свой ключ.

Звычайна кожную сераду я прыязджаў цягніком раней, намагаўся як мага хутчэй прашмыгнуць ад вакзала ўзбоч аўтастанцыі, шпарка крочыў у мікрараён да гаспадарчага магазіна. Адтуль, праз вялікае акно, я выгледжваў той момант, калі насупраць магазіна спыніцца прыгарадны аўтобус i з яго разам з іншымі вясковымі жанчынамі i мужчынамі выйдзе добра знаёмая мне постаць, кіне зацікаўлены позірк на гэтую будыніну i пакрочыць да недалёкага пяціпавярховага дома. Я выцерпліваў яшчэ некалькі хвілін, а затым іншым, больш кружным шляхам, спяшаўся туды, падымаўся на трэці наверх, дзе мне не трэба было званіць: дзверы перада мной адразу ж адчыняліся. А як толькі Леаніла i я кідаліся адно да аднаго, задыхаліся ў абдымку i пацалунку: «Як я чакаў гэтай хвіліны!», «А як я чакала яе!», a неўзабаве я, знемагаючы ад галавакружнасці i ўзгарачанай крыві, нёс ці вёў яе ў зальку-спальню да раскладзенай ужо i засланай Леаніліным беленькім прасцірадлам канапы, спешна распранаў, каб бачыць зноў тое, што бачыў ужо, але ўсё роўна не мог нацешыць вочы, зусім не зважаючы на просьбу-шэпт: «Пачакай! Не спяшайся! Дай апамятацца, быць свядомай!» Ды дзе там! Хутка мы абое ўжо, задыхаючыся ад поклічу i страсці, ціхенька стагналі ці штосьці няўцямнае, але падзячлівае шапталі адно аднаму, цешыліся плоцьмі. Толькі пазней, калі спадала гарачыня, вярталася свядомасць, мы пачыналі размаўляць, расказваць, як жылі пасля апошняй сустрэчы ажно цэлы тыдзень.

Пасля мы, яўляючы што толькі адны на вялікім свеце, пілі чай ці каву, маглі ўзяць i па кроплі чаго мацнейшага, гарэзнічалі, гулялі, сваволілі, як зусім маладыя, зноў кахаліся — ужо не парыўна i бурна, як на пачатку, а пяшчотна, з летуценнасцю i пошукамі няўлоўнага i чароўнага, што то набліжалася, то аддалялася, але заўсёды было цудоўнаю мелодыяй, што напаўняла, змушала спяваць нашы целы i душы...

...Неяк ужо зімой, калі пасля, як i раней, кароткага прывітання мы з Леанілай зноў апынуліся на пасцелі i далі волю сваім рукам, я ўразіўся: на Леаніліных поўненькіх руках i буйна-тугіх грудзях цямнеліся сінякі.

— Што такое, Леаніла? — занепакоіўся.

— Гэта ж ён, свістун-гад, нарабіў.

— I па якой прычыне?

— Ён жа цяпер дайшоў да таго, што амаль нічога не можа мець са мною. Зацяпліцца — i адразу ачахне. Дык пазаўчора са злосці пачаў круціць на мне цела: «Ты не вянеш, не брыдчэеш, a ўсё цвіцеш — значыць, завяла хахаля, цешышся з ім, радая i задаволеная. Прызнавайся, гулюха, у Стоўбцах ён?» A калі я, не толькі не плачучы, але i слязы не пусціўшы ад болю, сказала, што нікога нідзе не маю, каб адчапіўся, дык ён не толькі не паверыў, але i дабіў сваёю праўдай: «Не дурны, бачу, як прыхарошваешся перад паездкай у Стоўбцы, па гадзіне-другой стоячы перад люстэркам!»

— Прыгожыя, мілыя мае,— шаптаў я i цалаваў яе рукі, грудзі, усюды, дзе былі сінякі,— вы варты пакланення, а вы церпіце такое жудаснае!

— Ён, канечне, не дурны: ад нашай любові мне палягчэла на душы, мне хочацца жыць i быць з табою,— Леаніла, цяпер плачучы ўжо, зусім не баранілася ад маіх пацалункаў.— Усе кажуць: я пахарашэла. Мусіць, абласканае i абцалаванае мужчынам жаночае цела, сапраўды, цвіце, а лёгкасць на душы весяліць вочы, кліча ўсмешку, радасць...

Ca слязьмі Леаніла не проста аддавалася мне, яна давала волю ўсёй сваёй страсці i імпэту, не хацела ведаць ніякіх перашкод i стрымлівання, любілася аддана ды з упаеннем i гэтага ж патрабавала ад мяне, а пасля, калі мы разлучаліся целамі, яна жадала яшчэ не меншых ласак i пяшчоты — гэта значыць маіх прыемных ёй слоў, каб упаіць імі свой слых. Скажу шчыра, мы, мужчыны, усё ж не заўсёды як след разумеем жанчыну, больш думаем пра сябе, чым пра яе ды яе своеасаблівую душу, a калі даб'ёмся свайго, дык амаль адразу задавальняемся, лунаем сваімі думкамі ўжо далека, думаем пра штосьці іншае...

...Праз год мы пачалі бачыцца радзей: я ўжо не рваўся ўтрапёна на гэтыя сустрэчы. Яшчэ праз год Леаніла, якую бачыў усё больш задуменнай, лежучы пасля блізкасці на маёй руцэ, нечакана не проста заплакала, a залілася няўцешнымі слязьмі.

— Ты чаго, Леаніла? — не зразумеў я.

Яна доўга не адказвала, хавала свой мокры твар, але пасля, калі я настояў, прызналася:

— Ты да мяне ахаладнеў. Ты хочаш не проста ўцячы, a пакінуць мяне.

— Няпраўда,— загарачыўся запэўніць яе ў іншым. Але лепш сказаць, што паспяшаўся пераканаць у тым самога сябе.

— Праўда. Каб ты ведаў, як цяжка мне, жанчыне, што мяне хоча пакінуць той, якога я кахаю даўно, каго лічу лепшым на свеце i каму аддаю сябе ўсю!

— Ды я не збіраюся цябе пакідаць!

— Збіраешся,— не супакойвалася Леаніла.— Ты i не спяшаешся сюды, можаш прапусціць адну-дзве нашы сустрэчы, i ўжо не адчуваеш да мяне таго, што меў раней.

— Я i цяпер кахаю цябе, Леаніла.

— Але не так, як раней. Цяпер ты, можа, спаўняеш толькі абавязак!

— Які абавязак? — міжволі вырвалася ў мяне ад таго, што Леаніла так глыбока адчувае мае думкі ці зазірае мне Ў душу.

— Ты ж ведаеш, што я i цяпер цябе кахаю спаўна, чапляюся за наша каханне ўсімі сіламі, каб не адпусціць, не страціць цябе, каб жыць з марай, надзеяй i верай далей, дык ты проста мне за ўсё гэта ўдзячны.

— Я не магу быць няўдзячным, але...

— Не трэба гэтых «але», Янік,— яна пяшчотна пагладзіла мяне па грудзіне.— Я недзе вычытала, што вы, мужчыны, кахаеце зусім іначай, чым мы, жанчыны. Вы па сваёй прыродзе нават да любімай хутчэй звыкаецеся, халаднееце, чым мы да свайго любімага. Я не думаю, каб ты завёў іншую, апроч жонкі i мяне, але адчуваю: ты са мной, канечне ж, з-за мяне, захутка пазнаў усё, спатоліўся, i я, простая вясковая жанчына, стала табе нецікавая. Ты можаш яшчэ сустракацца зрэдку са мной год-другі, але гэта ў цябе, можа, будзе толькі блізкасць са мною, не больш...

Канечне, было мала тых скупых слоў, што я шаптаўгаварыў ёй пра сваё каханне i пра яе жаночую чароўнасць, нават было мала той страснай блізкасці, што мы мелі i цешыліся ёю. Трэба было мне даць ёй штосьці большае. Я ж яго не толькі не даў, але i пакрыху, як яна праўду кажа, траціў тое па меры таго як зменшвалася мая страсць да Леанілы, як яна з шаленістасці пераходзіла ў спакойнае ўжо русла.

— Я вось што, Янік, падумала: не трэба, каб ты кідаў мяне ці я кідала цябе... Мы неўзабаве пойдзем адгэтуль, дзе мы столькі ўсяго зведалі, але, на жаль, не можам ні пачаць спачатку, ні зведаць больш таго, i пакінем адно аднаго... З усім, што было, ёсць, будзе...

...Сапраўды, мы рассталіся адно з адным. Не напаміналі, што мы ёсць, не клікалі на сустрэчу. Мабыць, i Леаніла, як я, схавала ўсё тое наша глыбока ў душы, толькі, можа, час ад часу адчувала, як тое ўсплывае само i азарае, змушае радасна біцца сэрца i шчасліва цешыццца душою.

Што гэта, бадай, якраз так i для Леанілы, я адчуў нядаўна, калі ехаў з жонкай да бацькоў i па дарозе ў аўтобус падсела Леаніла — цяпер, амаль у пяцьдзесят гадоў, мажная, з высокімі, але ўжо цяжкімі грудзямі, з важкім жыватом, пасівелая i змаршчыненая, як чуў, бабуля ўжо,— дык яна не магла падысці да мяне, але, заўважыўшы, што я еду, так молада, са ззяннем у ажыўленых вачах аблашчыла мяне радасным позіркам, што я не мог нават за гэты кароценькі міг, пакуль размаўлялі нашы вочы, раптоўна не ўспомніць i не перажыць ва ўсёй паўнаце тое, што бліснула маланкай паміж намі, не засмуціцца i заадно, мабыць, як i Леаніла, зарадаваўся, захваляваўся па-маладому, што яно тое, бліскавічнае, не толькі жыве, але несмяротнае...

1995

ЧЫГІР

Як толькі я павярнуў у свой двор, адразу ўбачыў доўгую драўляную лаўку, а на ёй — пажылога, а то, бадай, i старога мужчыну.

Чалавек быў у адмысловай позе: адной рукой трымаў на каленях паношаны чорны, сям-там працёрты, дык з белымі плямінамі партфель, другую звесіў паўз лаўку, адкінуўся на спіну i выцягнуў ногі. Ягонага твару не было відаць: туды аб'ехаў шэры капялюш.

Спачатку я, скажу шчыра, хацеў прайсці, не зважаць. Палічыў: прысеў i заснуў п'яны. Але i па наваксаваных чорных чаравіках, па ношаным, але адпрасаваным светлазялёным касцюме, гальштуку i гэтым старым, але нічым не абпырсканым, акуратным партфелі я адчуў душой: не, гэта — не п'яніца: старыя i асабліва адзінокія жлуктачы апушчаныя, брудныя, нават часамі, выбачайце, ужо i гідкія, а гэты мужчына — інтэлігент. Можа, нават з роду дзівакоў, што маюць вышэйшую адукацыю, чымсьці вельмі захопленыя, нават звыш меры, выхавалі ў сабе культ кнігі, ведаў, з-за ix не бачаць ні свету, ні жыцця, шануюць, любяць доўга насіць сваё любімае адзенне i абутак. З ix, бывае, пасміхваюцца, а яны нібы не бачаць гэтага, жывуць, паводзяцца па-свойму. Яшчэ нядаўна, калі жыў у іншым доме, адзін з суседзяў па пляцоўцы быў якраз такі дзівакпенсіянер, як гаварылі за вочы, «звіхнуты на летапісах». Можа, вось такі самы зайшоў сюды ці нават жыве тут — я перабраўся ў гэты стары, яшчэ з высокай столлю дом учора, дык яшчэ нікога з насельнікаў не ведаў.

Агледзеўся, заўважыў: двор наш не зусім бязлюдны. Блізка, каля агароджы дзіцячага сада i пад высокімі густымі таполямі, корпаецца ў маторы легкавіка малады мужчына ў джынсах i красоўках, а воддаль, каля майго пад'езда, дзе стаіць ужо новы дом, сядзіць дзед у светлым касцюме i капелюшы. Праўда, абодва, малады i стары, не паварочваюць галавы, быццам не заўважаюць гэтага, можа, ужо i нябожчыка.

«Значыць, усё ж п'яны»,— рашыў я, вагаючыся: падысці да небаракі ці не. Пажыўшы з дзесятак гадоў у горадзе, не раз i не два бачыў: гарадскія амаль заўсёды абыходзяць як тых, хто ад гарэлкі страціў усялякі чалавечы воблік, так i тых, хто не браў у рот i кроплі, страціў прытомнасць зусім па іншай прычыне. Зрэшты, я i сам прызвычаіўся ўжо прашмыгваць каля такіх грэшных ці нешчаслівых людзей.

Можа, i з-за таго, што быў у сваім двары, сёння я не змог абмінуць бедака, наблізіўся i моўчкі патармасіў яго за худы плячук. Чалавек захістаўся ўвесь — неўзабаве з яго галавы ўпаў капялюш i агаліў вялікую жаўтаватую, з карычневымі кропелькамі лысіну, высокі маршчыністы лоб, акуляры на даўгаватым i шырокім унізе носе, выгаленыя запалыя шчокі. Не, гэты чалавек не быў на малым ці вялікім падпітку, ён хутчэй за ўсё самлеў. Я хуценька падняў яго апушчаную руку, прыклаў вялікі палец да запясця — рука не была цёплая, але i не халодная, а праз колькі хвілін я адчуў i кволы пульс.

Тады я шпарка падняўся ў сваю кватэру на чацвёртым паверсе i пазваніў у «хуткую». Адтуль доўга, выклікаючы ўва мне абурэнне, распытвалі, хто я, дзе жыву, а пасля ўжо зацікавіліся i гаротнікам. Але калі я выйшаў на двор, запыніўся каля свайго «пацыента», то «хуткая» заявілася тут неўзабаве. За ёю амаль услед прымчала міліцэйская машына.

Спачатку непрытомнага агледзеў малады рыжы лейтэнант, а пасля да таго падышла немаладая жанчына ў белым халаце i белай шапачцы.

— Не, не п'яны,— сказала амаль адразу.— I пульс адчуваецца...

Цяпер, неяк дзіўна павёўшы бялёсымі бровамі, лейтэнант змераў з ног да галавы мяне:

— Вы — хто?

— Я жыву ў гэтым доме. Пазваніў вось у «хуткую»...

— Прозвішча хворага ведаеце?

— Не.

Лейтэнант схмурыўся, зірнуў на мяне неяк грэбліва, павярнуўся i гукнуў маладому чалавеку, які ўсё яшчэ не адыходзіў ад сваіх «Жыгулёў»:

— Грамадзянін-вадзіцель! Вы ведаеце гэтага чалавека?

— Не,— буркнуў той, амаль не азіраючыся.

— Жыльцы аднаго дома называецца! — злосна кінуў лейтэнант.

Я змаўчаў. Дзеля чаго апраўдвацца цяпер, калі звычайна так i бывае, як сказаў гэты міліцыянер.

Дзеда ў белым лейтэнант не зачапіў. Відаць, не паспадзяваўся на ўдачу.

Пасля, калі я, узрушаны, у чымсьці не паважаючы самога сябе, вяртаўся дадому, мяне нечакана запыніў стары. Як я ўбачыў, невысокі, таўсматы, некалі чорны, а цяпер спрэс сівы, з арліным носам i таўстагубы.

— Выбачайце, малады чалавек,— ён падаў голас па-руску, але нібы з нямецкім акцэнтам.— Гэта вы ўчора перабраліся ў наш дом?

— Я.

— Вы добра ведаеце, каму толькі што памаглі??? — у выцвілых вачах старога бліснулі пагрозлівыя агеньчыкі.

— Пажылому i хвораму чалавеку,— трохі з выклікам адказаў я.

— Эх вы, гуманіст! — усміхнуўся дзед, але зноў незычліва.— Ведайце: гэты «пажылы i хворы чалавек» — адпеты нацыяналіст...

Прызнаюся, я не то ўспыхнуў ад гневу, не то заадно i разгубіўся: як тут адносіцца да аднаго i другога — чыёйсьці хваробы i такога ліха?.. Па-другое, я не чуў, каб тут, у нашым горадзе, цяпер, у наш час, жылі i гэтыя самыя — маманты ці што! Ix жа, «хто не хацеў Кастрычніка», «хто нюхаўся з Пілсудскім i фашызмам», як вучылі нас па падручніках гісторыі, усіх пазводзілі, a калі хто ўцалеў, дык за мяжою i адтуль, «з падваротні», як яшчэ нядаўна пісалі, «брэша на нашу слаўную краіну, на нашы поспехі i жадае нам бяды i гора». I раптам... Што — гэты выжыў, цяпер у адлігу, вылез з нары на свет?

— Разумееце,— свідраваў вачыма мяне дзед,— я болей пяцідзесяці ўжо гадоў кажу яму «здравствуйте», а ён мне сваё: «дзяньдобры»...

— Дык з-за гэтага сыр-бор? — непрыязна вырвалася ў мяне.

— Не толькі,— не сумеўся дзед.— Я ж кажу вам: ён — адпеты... Ён сядзеў. I ў наш час...

— Выбачайце, а вы хто? — запытаў я.

— Гэта не важна,— той схмурыў чорныя бровы i намерыўся адысці.— Я вас перасцярог: паберажыцеся, калі не хочаце мець непрыемнасцей... Перабудова перабудоваю, ад якой вы, маладыя, вельмі захмялелі, a такія рэчы... Ніякага спуску... Зразумелі?! — Прыплюшчыўся.— Ці спачуваеш такім, плачаш па «мове»? Мо нефармал альбо з народнага фронту?

Ад суседзяў па пляцоўцы я даведаўся, што прозвішча хворага — Чыгір, што ён гадоў пятнаццаць ужо на пенсіі, жыве ў нашым доме ў аднапакаёўцы i што ён двойчы, пры Сталіне i пасля яго, сядзеў i нібы сапраўды за нацыяналізм.

«За што?» — спрабаваў я ва ўсіх дапытвацца.

«А Бог яго ведае...— звычайна паціскалі плячыма ў адказ.— Кажуць: нацыяналіст, i мы кажам... А так ён чалавек адзінокі, ціхі, культурны, нікому ў доме нават вока не запарушыў....»

Што да дзеда ў светлым касцюме, дык мне сказалі, што ён таксама пенсіянер, у свой час быў урачом. Занядужае хто ў доме, дык, бывае, бягуць да яго, i ён не адмаўляецца, памагае.

Назаўтра ці праз дзень мяне паслалі ў камандзіроўку, пасля яе было нямала іншых клопатаў у газеце i ў сям'і, а таксама захапіўся будоўляй на дачным участку — карацей, не пастараўся знайсці Чыгіра, зайсці да яго ў бальніцу, a ў яго, як пасля даведаўся, быў ужо трэці інфаркт. Не, я не баяўся сустракацца з такім чалавекам. На жаль, мы, цяперашнія людзі, такія: пакуль свой камар не ўкусіць, не можам адчуць болю, лічым людскую бяду найперш чужой i далёкай нам, а свае звычайныя клопаты лічым самымі важнымі на свеце...

Сустрэліся мы з Чыгіром, можа, толькі на чацвёрты месяц пасля нашага знаёмства, ужо зімой, калі не адзін раз падаў, знікаў, зноў налятаў снег, то браўся, то адступаў мароз, кал i адзін дзень было сыра, шмат вады, другі — шчыкліва, галалёдна, трэці — сухі мароз i белы снег, адным словам, ішла звычайная ў апошнія гады, няўстойлівая беларуская зіма. Дык вось, калі я аднойчы пазнавата, парыпваючы хрупкім снегам, крочыў дахаты, мяне пры святле блізкага ліхтара ўгледзеў Чыгір. Запыніў i падзякаваў за паратунак. Як i гаварыў дзед у светлым, размаўляў ён «на мове», i я, хоць быў невялікі знаўца, адчуў: Чыгір прамаўляе «чыста» — значыць, недзе з-пад Мікалаеўшчыны ці паблізу яе.

— Калі i вы ўмееце, хочаце размаўляць па-свойму, дык нас, такіх дзівакоў, будзе ўжо два ў доме,— усміхнуўся ён.

Спачатку, тыдзень-два, пры сустрэчы мы толькі віталіся, пасля пачалі загаворваць — то пра надвор'е, то пра публікацыі ў маскоўскіх газетах i часопісах.

— Паслухайце, Іван Аляксеевіч,— вырвалася аднаго дня ў мяне. — Я чуў, што вы прайшлі сталінскія i пазнейшыя лагеры. Давайце напішыце нам пра гэта.

Чыгір — а ён быў сярэдняга росту, у свой час, мусіць, каржакаваты, дужы мужчына, а цяпер высахлы, як вялены лешч, да таго ж кульгавы на правую нагу,— нічога мне не адказаў, толькі неяк раптоўна ўвесь нібы ўвайшоў у сябе, кроў быццам адліла ад ягонага твару, i ён вельмі бездапаможна ўжо абапёрся на самаробны кіёк. Бачачы, як за міг счах чалавек, я пакаяўся ўжо, што, захапіўшыся журналісцкім азартам, гэтак неабдумана ляпнуў пра тое, што ўявіў для сябе «цікавым», а што для Чыгіра было жыццём, i жыццём, канечне ж, нялёгкім.

— Выбачайце, Іван Аляксеевіч...— адступіў я.

— Вы, калі ласка, выбачайце,— адказаў ён, дастаў насоўку i выцер пот на лобе.— Не трэба...

Я цяпер змаўчаў.

— Не магу, не хачу чапаць незагойную рану... Ды вы не надрукуеце. Думаю, на мне ўсё яшчэ тое страшнае кляймо...

— Што да першага, Іван Аляксеевіч, то глядзіце самі, тут вас ніхто змушаць не будзе. А што да другога, то я гэта магу ўзяць на сябе...

— Ды я вызвалены, але нерэабілітаваны....— выдыхнуў ён з болем.— Адпаведна, вам знацца са мной небяспечна...

— A калі я сам хачу ва ўсім разабрацца? — запытаў я.— Цяпер рэабілітоўваюць i тых, на якіх яшчэ да нядаўняга, як вы кажаце, стаяла жудаснае кляймо...

— На мне жудаснае кляймо, дарагі мой чалавек, нацыяналіста. А гэта, паверце, самае страшнае. Калі паставілі — то навек... За ўсё могуць дараваць, але толькі не за гэта... Чаму так — не ведаю, i вы ніколі не ўведаеце...

Пры апошніх словах са свайго пад'езда выйшаў знаёмы дзед — праўда, цяпер у белых ботах, у паліто з каракулевым каўняром i ў каракулевай папасе, адразу кінуў учэпісты позірк на нас — Чыгір замітусіўся, папрасіў у мяне выбачэння i борздка закульгаў у суседні пад'езд. Дзед буркнуў мне сваё «здравствуйте», затрымаў на хвіліну-другую спадылба позірк i падаўся на сваю вячэрнюю прагулянку.

Што да Чыгіра, дык я яго, здаецца, зразумеў. Яшчэ нядаўна, пры Чарненку, я браў інтэрв'ю ў аднаго пісьменніка да яго сямідзесяціпяцігоддзя. Калі папрасіў расказаць трохі пра ягоную «дзекабрысцкую эпапею», дык той збялеў, затросся, счах i нічога не сказаў. Праўда, разы са два прыходзілася быць у былым пісьменніцкім доме творчасці, у Каралішчавічах, дык там сёй-той, узяўшы чарку i прагульваючыся пасля вячэры па цёмных лясных сцежках, разнявольваўся i расказваў пра тое, што мы чуем цяпер.

Я не ведаю, што i як было б у мяне з Чыгіром, каб не яшчэ адзін выпадак. На другі ці на трэці тыдзень пасля гэтага нечакана памёр таўстагубы дзед. Адна з бойкіх ці найбольш душэўных насельніц нашага дома абышла ўсе кватэры, сабрала па рублю за вянок i кветкі нябожчыку: казала, што Мірман апошні час жыў адзін (жонка яго пайшла на той свет некалькі гадоў назад, a дзеці з унукамі падаліся за мяжу), дык няма каму яго па-людску дагледзець. Канечне, я даў свой рубель. Але калі пасля праводзілі ад дома да жалобнага аўтобуса труну, то сярод тых, хто выйшаў на двор, я не ўбачыў Чыгіра. Увогуле ён не трапляў мне на вочы, можа, з тыдзень. Нават у свае шпацыры — старыя людзі, пенсіянеры звычайна выходзяць пахадзіць у адзін i той жа час. Я не вытрываў i пайшоў да яго — можа, не дай Бог, зноў злёг.

Не. Як пазваніў, неўзабаве дзверы адчыніў сам гаспадар — у доўгай карычневай, нібы бальнічнай, піжаме, крыху смешнаватым каўпаку на галаве, у тапачках. Праўда, белы-белы, згорблены i, здаецца, разгублены.

— Заходзьце,— запрасіў ён, адступаючы ў вузкім калідорчыку, дзе чулася цяпло, але цяпло трошкі цяжкаватае. Можа, i ад таго, што кватэру амаль не праветрывалі.

— Выбачайце,— сказаў я, павітаўся.— Не бачу вас, дык падумаў: можа, вы зноў занемаглі.

— Але, чуюся кепска,— адказаў ён.— Дык i не выходжу.

Ідучы па калідорчыку, а пасля i па адзіным пакоі, я не пераставаў уражвацца: усюды амаль ніякай мэблі, тым больш мэблі шыкоўнай, дарагой, як цяпер амаль у кожнай кватэры. Самаробная вешалка ў калідоры, пару старых драўляных крэсел, даўняя канапа, стол i кнігі, кнігі, кнігі на самаробных паліцах.

— О, каб не тыя дваццаць пяць гадоў, што я прамарнаваў па свеце...— Калі я сказаў добрае слова пра яго бібліятэку, сумна захітаў ён галавой.— Гэта — трэці мой збор. Лічы, на пенсію. Першы знік яшчэ да вайны, другі — у дзяржаўнай бібліятэцы. Другога, канечне, мне не шкода, няхай чытаюць людзі, а вось першага, сабранага да трыццаць шостага...— Уздыхнуў.— Большая палова ў ім была з дарэвалюцыйных рэдкіх кніг. У тым ліку былі i летапісы, прыжыццёвыя скарынінскія кнігі.

Памаўчаў, узіраючыся скрозь тоўстыя шкельцы на запоўненыя амаль ад самай падлогі да столі стэлажы.

— A занядужаў я ад смерці Мірмана...— сказаў пасля.— Грэх гаварыць кепска пра нябожчыка, але мы з ім знаёмыя даўно ўжо i не вялікія прыяцелі. Пазнаёміліся яшчэ тады, калі былі студэнтамі: ён — на медычным, я — на філалагічным. Потым, пасля вучобы, дарогі нашы разышліся. Ён недзе знік, а я паступіў у аспірантуру.

Чыгір сёння, бадай, упершыню са мной разгаварыўся, падахвочваючыся расказаць пра сябе. Я слухаў i намагаўся ні лішне не міргнуць, ні як-небудзь не так не дыхнуць — каб не перапыніць гаспадара. А ён нечакана нібы спахапіўся:

— Ды вы сядайце, калi ласка,— паказаў на канапу.— Можа, вам гарбаты?

Я хуценька сеў i замахаў рукамі:

— Дзякую-дзякую. Гарбаты не трэба.

Ён сеў побач, зноў, як i той раз на двары, увайшоў у сябе, але на гэты раз не счах, захаваў нейкую сваю загадкавую душэўную моц.

— Сустрэліся мы з ім у трыццаць шостым,— неўзабаве дадаў.— У мінскай турме, у вядомай многім нашым інтэлігентам «амерыканцы». Сустрэліся адмыслова: я — як вязень, ён — як турэмны ўрач. Калі мяне прыцягвалі ў камеру пасля допыту збітага, дык ён, бывала, прыйдзе паглядзець. Не, не лячыў. Спачатку толькі абмацваў позіркам, глядзеў, ці не аддам Богу душу, а пасля пачынаў гудзець, як авадзень: ведай, Янка, дарога сюды шырокая-шырокая, а назад яе няма. Зусім. Тут так: ёсць чалавек — будзе на яго справа. I чым болей чалавек разумны, вядомы — тым хутчэй трэба яе завесці. Так што не ўпірайся, расказвай, што думаў, рабіў супраць Савецкай улады, называй усіх хаўруснікаў, дык не будуць біць, адседзіш — i выйдзеш новым чалавекам...

Па першым часе я не мог разабрацца, хто ён: шчыры ці падасланы. Гудзеў, заганяў у кут, збіваў мой дух. Калі ж зламалі мне нагу, i ён пальцам не паварушыў, каб дапамагчы, то болей зразумеў. Пасля даведаўся: ён дастрэльваў збітых ці асуджаных вязняў — рабіў кантрольны стрэл... Пасля пяцьдзесят шостага яго перавялі галоўным урачом адной з нашых бальніц, ён лячыў, стаў доктарам медыцынскіх навук, атрымаў вялікую прэмію, шмат званняў, добрую пенсію, але... памёр, а пахаваць няма каму... Ды новы час міне, каго ён не лічыў за чалавека, даў нейкую надзею, a ў такіх, як ён, забірае тое, што яны ўзялі не так, як трэба... Праўда, яны не здаюцца, чапляюцца за былое «святое», выстаўляюць сябе анёламі, бурчаць, нават гатовы затаптаць новае, але... Хоць скажу вам папраўдзе: нябожчык — не самы страшны для мяне. Такіх, як ён, было нямала. А вось адзін з самых нялюдскіх, злавесных — Чорны чалавек...

— Кажаце, расказаць пра сябе, пра Чорнага чалавека? — калі папілі гарбаты з сухарыкамі, сумна ўсміхнуўся Чыгір.— Пра гэта можна сказаць коратка, як у анкеце, а можна апавядаць доўга, успамінаючы такое, што вам, маладому, можа, i не паверьщча... Ну, што я маю вам расказаць вось так адразу, за адзін вечар? Я ўжо, як бачыче, стары, трухлявы грыб, нарадзіўся яшчэ да першай сусветнай вайны, на хутары, паблізу Коласавай Мікалаеўшчыны. Мае маладыя гады — юначтва маіх равеснікаў, на долю якіх выпалі войны i рэвалюцыі, светлыя мары i жудасныя абманы... Калі, да слова, пачалася вайна з кайзерам, мой бацька (а ён у гэты час жыў ужо ў Стоўбцах) падаўся ў бежанчы, аж у Саратаў. Там бацька ўладкаваўся сталяром, мачі мыла бялізну, а я глядзеў малодшых сясчёр i брата, там, як па-цяперашняму, скончыў тры класы. Хоць пакрыху абжыліся на чужыне, але бацькоў зноў чягнула дадому. I ў дваццаць першым, калі падпісалі мір з Варшаваю, мы вярнуліся. Толькі ўжо не ў мястэчка, a ў бацькаву родную вёску, да яго брата. Гадоў колькі я памагаў бацькам па гаспадарцы, цёрся каля піянераў i камсамольцаў, бязбожнічаў разам з імі, а пазней, калі сталі на ногі, падаўся ў Мінск на рабфак. Прыехаў у самы пераломны час: ужо не толькі не пад прымусам, але i без лішняй агітацыі, сама па сабе ішла, як тады казалі, беларусізацыя, а заадно (чаго я, малады, гарачы, яшчэ не бачыў) пачалі ўжо ўрывацца халодныя вятры, што пачуліся выразней, калі я вучыўся ўжо ва універсітэце, калі пачалі ў навуцы, у культуры i мастацтве, а то i сярод партыйцаў выяўляць «шкоднікаў, што хацелі вярнуць стары лад, цара», калі цёмнаю хмараю пачало накрываць светлы небасхіл — надта ж над вёскай... У паветры занасілася: у нас ёсць нацдэмы! Спачатку я, як i многія іншыя, як i мая Надзя — а з ёй, студэнткай-хімікам, мы пажаніліся на апошнім курсе,— усе мы не ўбачылі вялікай пагрозы, паверылі: так, ёсць тыя, каму сніцца старое, хто не любіць новае, нас усіх. I калі пачалі браць «адшчапенцаў», мы толькі радаваліся: так вам i трэба, ліхадзеі! Тады ў вялікай цане былі горкаўскія словы пра ворагаў: калі яны не здаюцца, ix трэба знішчаць! Пасля універсітэта мяне пакінулі ў аспірантуры, i я пачаў вывучаць фальклор. Хутка напісаў дысертацыю, меўся абараніць яе, але... Уночы 15 кастрычніка 1936 года ў нашу з Надзяй i маленькім Пятром кватэрку пастукалі... Малойцы перавярнулі ўсё, забралі мае паперы, такія-сякія кніжкі i павялі... Адразу быў я сляпы, а можа, i дурны: бачыце, мяне арыштавалі па абмылцы, а вось іншых — справядліва... A іншыя так думалі пра мяне, з дня на дзень чакалі: выявіцца прыкрая памылка i ix адпусцяць як ні ў чым невінаватых... Калі мяне цягалі на допыты, калі нават, як казаў, зламалі нагу, я вытрываў, не нагаворваў ні на сябе, ні на іншых, але вось калі пусцілі «на канвеер» — калі следчыя мяняліся па чарзе, а мне не давалі спаць запар дзень, два, тыдзень, другі, трэці, месяц, то... Як ні брыдка, я здаўся, як i падвучваў Мірман, падпісаў усё, што падсунулі. Потым многім паказвалі той мой подпіс, потым той-сёй надоўга затаіў на мяне злосць... 15 мая трыццаць сёмага мяне судзіў i цяпер жывы-здаровы чалавек, з тых, хто ядуць балычкі i ні ў чым не каюцца, нават больш — гатовы ў любую хвіліну да новай расправы... Карацей, далі мне восем гадоў за тое, што я, славячы наш фальклор, «ідэалізаваў дарэвалюцыйнае мінулае, а гэтым вёў контррэвалюцыйную прапаганду»... Ужо там, у лагеры, у мяне паяснелі вочы i розум: расстрэльваюць, садзяць не толькі злодзеяў, бандзюг, шпіёнаў, але... самых звычайных — ды дзе звычайных, самых шчырых, сумленных, разумных! — вучоных, пісьменнікаў, інжынераў, урачоў, артыстаў, сялян, рабочых, старых бальшавікоў, хто сядзеў яшчэ ў царскіх турмах, рабіў рэвалюцыю i ставіў на ногі Савецкую ўладу. Сабраўшыся разам, агледзеўшыся, мы, так ужо выхаваныя, не кідалі ценю на партыю, на Сталіна, але не маглі не думаць: чаму, дзеля чаго гэта робіцца? Скажу шчыра, не разбяруся добра i цяпер, кал i столькі пра тое ўсё адкрыта. Няўжо быў адмысловы зуб на нашую краіну, на яе лепшых людзей? Няўжо хацелі адкінуць нас далека назад? Калі гэта так, то як можна было гэтак бессаромна, бязлітасна маніць, дакляроўваць i ў той жа час высякаць пад корань?! Я трохі ведаю гісторыю, але ніколі i нідзе столькі не лілі крыві, слёз i пры гэтым так не абалванілі, не застрашылі народ, каб не кляў, не ішоў супраць, a маліўся, абагаўляў крывапіўцаў...

— Мне тым больш не разабрацца: ці тут, як кажуць, нейкая хіжая сусветная змова, ці нечы прыкры характар i памылкі, ці віной i залішняя падатлівасць нашага народа...— спажыўшы паўзу, сказаў я.— Выбачайце, дзядзька Ян. Вы казалі пра нейкага Чорнага чалавека. Хто ён?

Чыгір, узбуджаны, нават трошкі хваравіта пачырванелы ад успамінаў i свайго расказу, зноў раптоўна абмяк, а ягоныя рукі дробна затрымцелі.

— Ёсць дзевяцігаловыя, ёсць шасці i трохгаловыя Цуды-юды, а ёсць i аднагаловыя, такія, як і ўсе людзі,—прамовіў праз нейкі час Чыгір.—Гэтыя, апошнія, заўсёды побач. Бывае, яны ці ён — над душой кожнага чалавека... Мой Чорны чалавек — мой зямляк, з адной вёскі. Калі я вярнуўся з Саратава, ён зайздросціў, што я па-гарадскому апрануты, па-гарадскому размаўляю. Пасля бралі яго завідкі, што я хутка засвоіў як след беларускую мову, стаў ледзь не вясковым дырэктарам, пасябраваў з камсамольцамі, i яны лічылі мяне за добрага сябра. Я гэтага не бачыў. Я памог яму падвучыцца, паступіць на рабфак, а пазней — i ва універсітэт. Ён, лічы, на крок не адыходзіў ад мяне, ліпнуў, як аса да варэння, бялеў, чарнеў ад таго, што ўдаецца мне i што не па сіле яму, а я ўсё верыў яму, гаварыў з ім пра самае патаемнае. Расказваў яму i пра Надзею. Ды ён i сам бачыў, як у нас усё ішло добра. Паказваў: рады, што мы пажаніліся, што мяне пакінулі ў аспірантуры. Адным словам, тады я лічыў яго самым лепшым сваім сябрам... Толькі стаў відушчы, з жахам зразумеў усё на следстве, калі выпадкова агледзеў напісаныя ягонаю рукою ананімкі на мяне... Якраз ён падаў ідэю, што я, шануючы наш фальклор, ідэалізую царызм i не прымаю Савецкую ўладу... Калі я паехаў мерзнуць i рэзаць лес, яго кар'ера пайшла ўгору. Спачатку ён трапіў выкладчыкам у вайсковую школу, пасля — у органы... I, можа, самае страшнае для мяне — звёў, забраў Надзю... Паходжваў, прасіў адмовіцца ад мяне, «ворага народа», кленчыў, поўзаў перад ёю, a калі не змог дабіцца свайго ласкаю, запалохаў. Яна адраклася ад мяне, выйшла за яго i дала нашаму сыну ягонае прозвішча. Праўда, у сорак шостым, калі нас выпусцілі, i я працаваў настаўнікам у Пухавіцкім раёне, яна прыязджала да мяне, расказвала пра ўсё, плакала, прасіла, каб я дараваў, узяў яе з маім i з другім, ужо ад Чорнага чалавека, сынам, але... Канечне, каб яна прыехала з дзецьмі, каб я ўбачыў сыночка, я пакінуў бы яе, перагарэў бы i жыў. А так я зацяўся, не перамог сваёй крыўды. А 15 лістапада сорак восьмага года мяне зноў павезлі з Беларусі на канец свету. «Віны за вамі няма,— міралюбна сказаў мне раённы ўпаўнаважаны,— але ёсць загад таварыша Берыі выслаць усіх былых палітычна асуджаных»... Выслаць — i ўсё! У каго сіла, у таго i права! Вярнуўся я з Усурыйскага краю ў пяцьдзесят восьмым — пажылым, хворым, адзінокім i, галоўнае, адбітым ад любімай справы, нікому не патрэбным чалавекам...

— А Чорны чалавек?

— У тым жа пяцьдзесят восьмым органы ад яго адракліся, выпусцілі ў званні падпалкоўніка. Ён уладкаваўся ў аддзеле кадраў аднаго нашага акадэмічнага навукова-даследчага інстытута (дарэчы, вось так прыгрэліся многія, на кім нашы слёзы i кроў). Чорны чалавек, канечне, не мог не агледзець: я спрабую знайсці сваю дысертацыю i хачу ўладкавацца ў новы інстытут мастацтвазнаўства, этнаграфіі i фальклору. Пятро Глебка, дырэктар, трошкі помніў мяне па трыццатых гадах, згадзіўся ўзяць на працу, але... Чорны чалавек не толькі не павініўся, не паспачуваў, a стаў на дарозе. Куды я потым не патыкаўся — праз пэўны час усюды мне адмаўлялі з самымі рознымі адгаворкамі. У рэшце рэшт мне ўдалося ўладкавацца ў бібліятэку. Плата там, самі ведаеце, маленькая, але я не зважаў на гэта. Абы быць бліжэй да кнігі.

— I другі раз, у адлігу, вам зламаў лёс Чорны чалавек?

— Праз гады два-тры я асвойтаўся i напісаў новую дысертацыю, паспрабаваў абараніцца. Работа мая трапіла да майго былога знаёмага па універсітэце, а цяпер акадэміка-моваведа. I ён зарэзаў яе ўшчэнт. За «нацыяналістычны ўхіл», за «прапаганду лютых савецкіх ворагаў» i, як кажуць, i гэтак далей. Я зразумеў: развітвайся, Яне, з навукай. Нікому ты не трэба са сваімі думкамі, ведамі, цяпер трэба тое, што i як пішуць многія ўгоднікі, калечачы нашу мову. Вось тады я падумаў пра самагубства. I, мусіць, засіліўся б, каб на маім шляху не сустрэлася Галя. Яна, маладзейшая за мяне на гадоў дваццаць, удава, сэрцам, душой адчула, што мне цяжка. Спачатку спачувала, грэла словам... Карацей, мы пажаніліся, i я памог паставіць на ногі яе хлопца, сам утрымаўся каля яе. Малаадукаваная, але вельмі сардэчная i культурная была кабета, я яе вельмі палюбіў у пажылыя ўжо гады... Я не пайшоў ні апраўдвацца, ні сварыцца з акадэмікам. Але аднаго разу мы выпадкова сустрэліся. Я хацеў абысці, ды ён затрымаў. «Дысертацыя твая выдатная,— кажа мне,— на галавы дзве, а то i тры вышэй за тыя, што абараняюцца, але... Ну, чаго ты прычапіўся да гэтых Тарашкевіча, Лёсіка, Ластоўскага? Я ведаю: яны былі высокаадукаваныя i культурныя людзі, незаслужана зганьбаваныя, загубленыя, іхнія працы, погляды не страцілі цаны i цяпер, але... Па-першае, яны не рэабілітаваныя. Толькі ўспомні ix — адразу дадуць у зубы. Вось i я табе даў. А па-другое, зразумей: я вось акадэмік, афіцыйны мовавед, перада мной здымае капялюш увесь наш корпус моваведаў, я атрымліваю звыш тысячы рублёў у месяц, маю дачу, езджу на «Волзе», п'ю каньяк, заядаю ікрой, дык што — я дазволю ix рэабілітаваць, уславіць, а сябе зацьміць? Ніколі!»

Я разгубіўся. Ну, мог такое сам думаць пра лжэ-вучонага, чыноўніка, але каб вось так той нахабнічаў! Дзікая злосць успыхнула ўва мне, але я стрымаўся: хіба зменіш што, калі трэснеш яму па сытым рыле?!

«I ўвогуле песенька нашай мовы спета,— ухмыльнуўся ён.— Чуў: цяпер у сіле тэорыя зліцця моў?! Так што трэба не адставаць...»

«Сволач!» — сказаў я i пайшоў прэч ад гэтага мова-еда.

Нейкі час я пстрыкаўся: напісаў колькі артыкулаў, рэцэнзій. Калі ж рэдактары ix бязлітасна крэмзалі, змушалі выкрасліць адны i ўпісваць другія імёны, цытаваць таго акадэміка, я не дазволіў нічога друкаваць. Не скажу, што мудра рабіў, але палічыў: лепш маўчаць, чым подлічаць... Калі ў нас тут першым стаў Мазураў i захапіўся «зліваць мовы», я паслаў яму ліст. Мовы, пісаў я, не так проста зліць, а вось людскія розумы, душы — лягчэй. Але падумайце добра, які чалавек будзе без свайго розуму, без сваёй душы. Можа, з яго выйдзе паслухмяная рабсіла, але ў рэшце рэшт яна, сляпая, калі не ўсё запар, то вельмі шмат змарнуе, не будзе дбаць пра будучыню. Калі мы думаем пра будучыню, пра нашых дзяцей i ўнукаў, калі мы клапоцімся пра нашу зямлю i паветра, дык давайце не вытоптваць душы, выхоўваць патрыёта. А тое, што нашы людзі могуць быць не такімі, відаць ужо i цяпер: паглядзіце, колькі ў нас бязлітасна высякаецца лясоў, колькі спрамляецца жывых рэчак, колькі будуецца шкодных заводаў, колькі людзей жыве толькі адным днём, абы сёння быў кавалак сала, колькі адракаецца ад роднай мовы, траціць інтарэс да кнігі — адным словам, мы на вачах трацім наш народ... Калі не задумвацца, угоджваць камусьці, то ўсё гэта можа здацца не страшным, нават больш — удачай. Мы першыя крочым у светлую будучыню! Не, мы першыя ідзём да сваёй вялікай бяды! Рана-позна дорага заплацім за цяперашнюю сваю дурноту! Пад канец я прасіў рэабілітаваць тых, хто гонар нашага народа, але хто па-ранейшаму зганьбаваны.

Адказу мне не было. Я не спыніўся. Напісаў вялікі ліст нашаму земляку, які займае вялікую пасаду ў Маскве. Якраз у гэты час, як на ліха, дырэктарам нашай бібліятэкі назначылі яго, Чорнага чалавека. З акадэміі яго выкурылі за хабар. I ўжо ён на сходзе, набіраючы «палітычны капітал», зачытаў той мой ліст у Маскву, застрашыў усіх i змусіў прызнаць яго «варожым, нацыяналістычным», а заадно перадаў яго ў органы... Мяне запрасілі туды. Малады ветлівы, але халодны таварыш пагаварыў са мной, параіў «не замінаць партыі праводзіць эксперымент», памаўчаць. Я, утрапёны, сам ішоў насустрач сваёй бядзе: напісаў ліст самому Брэжневу... Копія ліста зноў прыйшла ў бібліятэку... На гэты раз i старыя супрацоўнікі, што ўцалелі, i новыя, якіх сам набраў Чорны чалавек, не толькі асудзілі мяне, але рашылі вызваліць з работы, а маю справу перадаць у суд... Карацей, я зноў паехаў у казённым вагоне на казённых харчах у далёкі край, дзе адбыў тры гады... Само па сабе зразумела, новая мая дысертацыя, усе іншыя паперы зніклі... Галя не толькі чакала мяне, але за гэты час узбілася на дачу... I ведаеце: лёс, не, нейкі злы рок ці фаталізм проста дабівае мяне! Старшынёй таго садоваагародніцкага таварыства стаў Чорны чалавек! Я нікуды не магу ад яго ўцячы! Баюся: памру 15 чысла нейкага месяца i яго неўзабаве побач пакладуць, калі не выдзеляць яму нейкага іншага, больш ганаровага, месца...

Чыгір урэшце згадзіўся, каб я схадзіў туды, куды трэба, пагаварыў на яго справе, напісаў у газету пра ягоны лёс, але назваць прозвішча таго Чорнага чалавека адмовіўся. Але ведаючы, дзе разам вучыліся, працавалі, дзе маюць непадалёку садовыя ўчасткі, я даволі хутка выявіў: Чорны чалавек — Арцём Аляксандравіч Сыч. Увазнаўшы гэта, адразу ж уведаў i патрэбны адрас.

Аднаго дня я i пашыбаваў да гэтага Сыча. На мой званок амаль адразу адчыніліся абабітыя чорным дэрмацінам дзверы, але не шырока — толькі на кароценькі ланцужок.

— Кто там? — строга запытаў нябачны мужчына.

Я назваўся i назваў газету, дзе працую.

— Что вам надо?

— Пагаварыць з вамі.

— Пра што?

— Пра жыццё-быццё, пра ветэранаў...

— Вашы дакументы.

Я тут жа пасунуў пальцы ў верхнюю кішэньку пінжака, але, як на тое, газетнага пасведчання там не было. Забыў дома, у іншым пінжаку.

— Як — няма з сабою дакумента?! Ну i дысцыпліна ў вас, пісак!

Адчытаў як хлапчука i ляпнуў дзвярыма.

Я мусіў пайсці ні з чым. Спачатку, прадчуваючы нялёгкую гаману, думаў махнуць рукой на таго тыпа, схадзіць туды, дзе цяпер могуць рашыць больш, але ўсё ж хацелася зірнуць на яго, не міфічнага, а жывога сталінца, хто доўга правіў баль i цяпер «на варце святынь».

Карацей, гаспадар чорных дэрмацінавых дзвярэй зноў запатрабаваў дакумент i, калі я падаў яго ў шчыліну, узяў, доўга разглядаў, а пасля прабубніў сам сабе:

— «Орган ЦК КПБ».

Адкінуў зашчапку, упусціў.

Дагэтуль я чакаў: перада мной будзе ці бамбіза з бандыцкім выразам твару, ці, наадварот, ліслівы шпанючок. Зірнеш у вочы такому, а там сядзіць хтосьці іншы — хітры, жорсткі, бязлітасны. Я не раз ужо налятаў як на першых, так i на другіх, i трэба сказаць: другія, малыя ростам, кусалі больш, як трутні.

Не. Гаспадар быў трохі вышэйшы за мяне, чалавека сярэдняга росту, хударлявы i, як кажуць, не зусім выразны. На ім не было арыстакратычнай белізны, выпешчанасці, што звычайна бывае ў ягоных калег — дзяцей высокапастаўленых бацькоў, але не бачылася i яўных прыродных сялянскіх рыс, што кладуць след на твар ад ветру, сонца, марозаў i цяжкай працы. Як я сабе ўявіў: чалавек абгладжаны горадам. Што да характару, то на першы позірк здалося мне: супярэчлівы.

На Сычу былі скураныя тапачкі, насок правага быў падрапаны (па сабе ведаю: падобным тапачкам падымаў ніжнюю зашчапку на балконных дзвярах), паношанае, бліскучае на локцях, але шыкоўнае спартыўнае трыко з белымi лампасамі на штанах, на шчоках — роўны чырванец, на галаве — сівы вожык, a ў шэрых, ужо выцвілых вачах — чэпкі, калючы позірк. Чыгір перад ім, равеснік, на выгляд нашмат старэйшы i слабейшы.

— Праходзьце,— міралюбна сказаў гаспадар i неўзабаве першы стройна па-вайсковаму пайшоў па доўгім цемнаватым калідоры з высознай столлю, са старамоднай лепкай калідора i павярнуў направа — у прасторны пакой, дзе каля балконных агромністых дзвярэй стаяў каляровы тэлевізар, злева высіліся кніжныя шафы з аднымі зборамі твораў, з партрэтамі вядомых вучоных, рускіх пісьменнікаў. На адной з паліц кінуўся ў вочы партрэт Сталіна — той быў у вайсковым мундзіры i з зоркай, нібы зычліва ўсміхаўся, хоць туманна i пагрозліва прыплюшчваў тыгрыныя вочы. Справа стаялі пісьмовы стол, завалены педагагічнымі часопісамі, газетамі, i канапа.

— Я слухаю вас,— быццам не дома, a ў важным кабінеце сказаў Сыч, сеў на крэсла пры стале, а мне паказаў месца насупраць, на канапе, над якой вісеў шыкоўны дыван. Яшчэ болей дарагі дыван ляжаў на паркетнай падлозе.

— Я прыйшоў да вас як да чалавека, які нямала пражыў на свеце i шмат чаго пабачыў...— сказаў я, адчуваючы, што святло з балкона не толькі асвятляе, але б'е мне ў вочы, а вось гаспадароў твар у цяні.— Што вы, да слова, думаеце пра цяперашнія перамены?

— Спачатку ў мяне да вас два пытанні, малады чалавек. Першае: вы нейкім чынам ведаеце, дзе i кім я працаваў? Другое: вы прыйшлі сюды самі ці па заданні газеты?

Я адказаў тое, што ведаў.

— Там,— сказаў ён зусім сур'ёзна, хітнуў галавой,— пад пінжаком, маеш мікрафон?

— Не,— прамовіў я i паказаў, што пад штрыфлямі, поламі пінжака.

— Дык што ты хочаш пачуць ад мяне, ветэрана? — рэзка напаў ён, свідруючы цяжкім позіркам.— Пра змены-перамены? Пра якія? Пра тое, што найперш вы, пісакі, разышліся, бурыце ўсё, што мы мацавалі дзесяцігоддзямі? — Узяў са стала «Огонек», склаў яго i патрос перада мной.— Усё аплявалі: Сталіна, партыю, сацыялізм... А тое, што напісана пра правасуддзе, органы, увогуле ні ў якія вароты не лезе...

Зларадна ўхмыльнуўся:

— Што здзіўлены? Дыфірамбаў ад мяне чакаў? Не, дарагі. Не пачуеш ix ад нас, для каго на першым месцы партыя, Радзіма i... Сталін, які зусім не такі, як вы малюеце, а наш выратавальнік... А цяпер наце: ні мыла, ні шыла, адна балбатня ды разброд, нахабнасць нефармалаў, народнага фронту i здранцвенне ўлады... Вы яшчэ пашкадуеце, ох як яшчэ пашкадуеце, што так замахнуліся на наша мінулае!..

— Ясна,— сказаў я, не хочучы спрачацца.— Я ўласна, Арцём Аляксандравіч, прыйшоў да вас не дыскутаваць пра былыя святыні ці грахі, пра змены-перамены, як вы кажаце. Я вось пра што. Цяпер, як самі бачыце, аднаўляюць добрае імя многіх зганьбаваных у свой час людзей. Як асабіста вы, Арцём Аляксандравіч, цяпер гледзіцё на лёс вядомага вам Чыгіра? Можа, хопіць ужо цягаць яму цяжкі крыж? Можа, ён выпакутаваў права памерці звычайным нашым чалавекам, а не ліхадзеем?

Сыча нібы ўджалілі — ён уздрыгнуў, наліўся крывёю, адвёў вочы i пастукаў кантамі часопіса па стале.

— Вы адкуль яго ведаеце? — запытаў.

— Як сусед па доме.

У гэты час зазваніў званок, i Сыч, здаецца, радуючыся, што можа адысціся, падаўся да дзвярэй. На гэты раз нібы трошкі згорбіўшыся. Па гомане я зразумеў: зайшлі дзіця i жанчына. Неўзабаве яны былі ужо тут: поўненькі, нават пухнаты хлапчук гадоў сямі ў школьнай форме i маладая высакаватая прыгожая маладзіца ў чорных модных калготах, шэрай спадніцы i чорным світэры, трымаючы ў руцэ вучнёўскі партфель. За імі ўвайшоў Сыч, патлумачыў дачцэ ці нявестцы:

— Карэспандэнт.

— Хадзем, Толік, у залу,— сказаўшы мне калi не халоднае, то стрыманае «здравствуйте», жанчына абцягнула на сабе світарок, які напінаўся на высокіх грудзях, паправіла чорную шапачку i павяла сына з пакоя.

— Я папрашу: пры дачцэ, а то i ўвогуле прозвішча Чыгіра не называйце...— як нейкую ўмову паставіў мне Сыч i зноў сеў на крэсла.— Прызнайцеся: гэта ён вывеў вас на мяне? — запытаў, зноў узвысіўшы мяне на «вы».

— Ён не назваў нават вашага прозвішча, вас я вылічыў сам...

— Што вы хочаце ад мяне?

— Памажыце рэабілітаваць яго, Арцём Аляксандравіч.

— Вы лічыце: усе, хто тады сядзеў, толькі анёлы?

— Я не гавару пра ўсіх.

— Крымінальнага злачынства за ім няма. Але я не ведаю, як яго рэабілітаваць палітычна. Ён — нацыяналіст!

— Ёсць доказы?

— Ёсць.

— Якія? Даносы? Паклёпы? Урэшце, ён прапаведуе нашу выключнасць, сее варожасць да іншых нацый?

— Ну, цяпер гавораць, адкрыта пішуць больш, чым ён некалі,— памякчэў Сыч.— Але... Цяпер нібы можна, а тады...

— Дык давайце вернем справядлівасць, змыем з нармальнага чалавека паганае кляймо!

— Вы лічыце: гэта ўсё так проста?

— Не, не лічу. Але хто-хто, а вы можаце зрабіць для яго больш, чым хто. I добрага, i ліхога,— загарачыўся я.— A зрабіць добрае трэба нават дзеля апраўдання перад Чыгіром, які мог бы быць вядомым вучоным, шчаслівым чалавекам. Чыгір...

Сыч прыклаў палец да вуснаў: ціха! У калідоры пачуліся мяккія крокі. Тут жа сюды зайшла, як я хутка ўведаў, гаспадарова дачка. Мы заціхлі.

Маладзіца не была падобная на бацьку, удалася ў іншага чалавека, відаць, у маці, але цяпер, як i бацька, свідруюча зірнула на мяне, што я, скажу шчыра, сцяўся ад гэтага цяжкога позірку.

— Тата, што ты дазваляеш розным... чытаць табе натацыі? — накінулася яна на бацьку, i я здзівіўся, як можа на вачах мяняцца чалавек. Была красуня, тут жа — змяя.

— Выбачайце,— прамовіў я, узбуджаючыся яшчэ болей.— Я не мараліст.

— Надакучыла! — нервова ўзарвалася яна.— Надакучыла, як усякія папікаюць яго, як тыцкаюць на мяне: твой бацька тады i тады, тое i тое... Што — бацька быў галоўны, усё наладзіў? Бацька тады быў малады, выхаваны на рэвалюцыі i верна служыў. Можа, i ў яго былі памылкі, хібы, але... Не было, чуеце, не было столькі бруду, погані, крыві, як цяпер панапісвалі!

Яна прыпынілася каля кніжнай шафы, запунсавелася i, адчуўшы гэта, паляпала сябе прыгожымі пальчыкамі па поўненькіх шчоках, а пасля раз за разам пачала папраўляць масіўныя акуляры.

— Я ведаю гэтага Чыгіра, мамінага першага мужа,— дадала ўзбуджана.— Ведаю: мама кахала яго, ганарылася ім, верыла ў ягоную вялікую будучыню, як i ўсе маладзенькія дзяўчаткі. Хоць тата i выратаваў яе ад ганьбы, можа, нават i ад смерці, але яна пасля вайны хацела вярнуцца да Чыгіра, памагчы яму акрыяць. Яна згаджалася на ўсе ахвяры, абы быць з ім. Але Чыгір не перамог самалюбства, не ўзяў яе i дваіх дзяцей. Калі яго ў сорак восьмым зноў пасадзілі, мама кляла Цанаву, Берыю, Сталіна, пасварылася з татам. Мяккая, добрая, яна магла зноў загубіць i сябе, i ўсю нашу сям'ю. Яе змаглі суцішыць, але яна зненавідзела тату i вельмі рана пайшла на той свет. Дык, скажыце, гэты Чыгір ні ў чым невінаваты?

— Не нам судзіць яго, як ён пасля першага вызвалення аднёсся да вашай маці...— сказаў я.

— Не, я не пра гэта,— перапыніла мяне расчырванелая красуня.— Я асабіста рада, што ён адмовіўся ад яе. Ну, што ён даў бы ёй, дзецям, мне, каб быў маім бацькам? Нягоды i нягоднасць, пакуты i гібенне! А ён,— кіўнула на бацьку,— даў нам усё. Мы заўсёды мелі хлеб i да хлеба, былі апранутыя i абутыя. I, галоўнае, паўнацэнныя! Я не з тых, хто ганарыцца нястачамі, тым, што з-за ix няшмат дабіўся ў жыцці! Я гляджу на жыццё цвяроза. Калi ласка: мамін першы сын — інжынер-будаўнік, лаўрэат, ніколькі не пакутвае ад таго, што не носіць прозвішча Чыгіра, татаў сын, мой родны брат — армейскі маёр, я — кандыдат педагагічных навук, пішу доктарскую... Хоць я стала на ногі, але хіба мне кепска, што бацька мае вялікую пенсію, прымацаваны да добрага стала заказаў, прыладзіў нас да добрай паліклінікі? Хіба блага, што будзе забяспечана будучыня i майму дзіцяці? Дык, паўтару, што — мне ганьбіць бацьку?

— Выбачайце, я ж ні слова не сказаў вам пра гэта,— прамовіў я.— Прыйшоў да Арцёма Аляксандравіча зусім з іншымі, добрымі намерамі, я хачу папрасіць яго...

— Ведаем мы вас, газетчыкаў! — перапыніла мяне Сычава дачка.— Напішаце такое!.. A дзіця мае i так ужо траўміраванае. Не раз, калі па радыё, па тэлебачанні чуе жудасці пра тыя гады, пытае: мама, а што — i дзед наш быў такі, тое рабіў? Я не хачу, каб яно не паважала галаву сям'і, расло непаўнацэнным. Непаўнацэнныя — няўдачнікі ў жыцці...

— Ды, кажу ж, я не прыйшоў абняславіць Арцёма Аляксандравіча. Я хачу, каб ён памог Чыгіру.

— Не штурхайце тату туды, дзе яму можа пашкодзіць!..

— Ціха, Таня,— папрасіў Сыч.— I ўвогуле гэта ўсё ж мужчынская размова...

— Што — «ціха»?— зноў напала на яго дачка.— Не трэба маўчаць, лішняе дазваляць ахмялелым ад гэтай перабудовы... Дарэчы,— перавяла позірк на мяне,— я не чытаю цяперашніх газет, дзе пішуць пра Сталіна i пра ягоныя так званыя злачынствы... Скажу нават больш: Сталін, можа, i мусіў рабіць якраз так. У рэшце рэшт ён выйграў вайну, падняў на ногі краіну i навёў лад. Так што i такія, як мой бацька, рабілі тое, што трэба было... Мой муж, каб вы ведалі, там маёр ужо... I я ганаруся гэтым.

— Гэта ваша справа, Таццяна Арцёмаўна,— спакойна адказаў я.— Як i любіць ці не любіць перабудову.

— Я ненавіджу яе! — разышлася яна.— Жадаю ёй краху! I веру: прыйдзе той, хто завяжа распушчаныя языкі, зноў навядзе лад, ушануе тых, каго цяпер бэсцяць!

— А як з вашай маці?

— Што — маці? — здаецца, не зразумела маладзіца.

— Хіба ёй там, на тым свеце, не хочацца, каб нарэшце, калі можна, змылі пляміну з таго, каго яна кахала?

Сыч нахмурыўся, зацерабіў касмылістае брыво; яго дачка нібы сумелася, нейкі час завагалася, а потым, здаецца, ужо не мне, а якраз свайму бацьку сказала цвёрда:

— Не, тата нікуды не пойдзе! A калі не паслухаецца, дык я ніколі не дарую яму!

1989

ЖЫЦЦЁ-БЫЦЦЁ

1

Жэня не толькі здзівілася, але i раптоўна анямела: сюды, на пошту, ішла Рая. Упершыню за гэтыя пятнаццаць гадоў, што жыла ў Сівіцы. Дагэтуль абыходзіла гэты будынак i яе за вярсту.

Зайшла, запынілася за парогам, прыхілілася да сцяны i пачала нервова кусаць некалі поўныя, ружовыя, а цяпер быццам бяскроўныя вусны.

За апошнія гады змяніўся не толькі колер Раіных вуснаў. Уся яна стала іншай, Некалі, калі прыехала з чужой вёскі i ўвайшла ў дом Буслоў нявесткаю, была поўненькая, крамяная, з маладым чырвонцам на шчоках, пасля, калі адно за адным нарадзіла двое дзяцей, яшчэ болей набрала вабнай жаноцкасці. Нейкі час, бадай, была самая прыгожая маладзіца ў вёсцы. Пазней, калі пачаў здраджваць, а заадно i піць яе Васіль, увачавідкі змарнела. Цяпер вунь высахлая, з тонкімі i няроўнымі нагамі, змаршчынелая i пасівелая. Аж не верыцца, што можа вось так хутка пакінуць яшчэ маладую кабету краса i здароўе.

Жэні, бачачы ўсё гэта, можна было б зларадна цешыцца: так табе i трэба, занямонка! Добра ж у свой час ведала, што ёсць яна, Жэня, i што ёсць у яе дзіця ад Васіля, але не, не пазважала, захацела збудаваць сваё шчасце на чужым горы. Але не зладзіла. Колькі спачатку хадзіла задраўшы галаву, звысоку пазіраючы на вёску i на яе, Жэню з байстручаняткам, столькі цяпер апускае вочы i адплаквае тое, што некалі аддала сваёй радасці. Ды Жэня не цешылася: дзякуй Богу, тое балючае, што ляжала ў душы на цёмнай глыбіні, не вынырнула i не затапіла яе спакутаванае сэрца.

— Ну, што скажаш? — першая падала цяпер голас, адчуваючы, што неспадзяваная госця-суперніца ніяк не можа выціснуць якое-небудзь слова.

— Вася просіць, каб ты зайшла ўвечар з Юляю...— устрапянулася тая, часта-часта заміргала i, здаецца, моцна закусіла ніжнюю губу.

У Жэні зноў зашчымеў даўні, глыбокі крыўдны i горкі боль — цяпер ужо ад гэтага Раінага ласкавага «Вася». Як той ні цяжка было апошнія гады, хоць i траціла без пары маладосць, бач, усё роўна кахае некалі рослага, прыгожага, а цяпер вельмі хворага Васіля. I пераадолеўшы некалішнія ды сённяшнія гонар, рэўнасць, сюды прыйшла таксама не з-за абыякавасці да яго, каго адабрала ў яе.

— Чаго нам ісці? — усхвалявана запытала Жэня.— Мы...

— Ён хоча з вамі пагаварыць...

— Пра што?

Рая, падняўшы галаву i ўбачыўшы яе вочы, аж разгубілася: канечне, усім чуйным жаночым сэрцам адчула яе ажылую пакуту.

— Усё ж ён — Юлін бацька...

— Ну й што? — ціха прамовіла Жэня.— У яго даўно ўжо сваё, a ў нас — сваё... Сама ж бачыш: я не замінала i не замінаю вам жыць. Ці мне было лёгка, ці мне было цяжка, што нават часамі хацелася налажыць на сябе рукі, а цярпела. Высільвалася дзеля Юлі. Ну, а пазней, калі мае сцежкі сышліся з Косцевымі, убачыла свет i шчасце. Павер, цяпер нават радая, што тады Васіль адрокся ад мяне: я яго любіла, а ён мяне — не. Настояла б мая радня ўзяць мяне замуж — ён бы зусім зненавідзеў...

— Памрэ ён, Жэня...— усхліпнула Рая, непрыгожа зморшчылася, расцягнуўшы сіняватыя вусны, першы раз за іхняе знаёмства называла яе імя спакойна i цёпла.

Чалавечае сэрца — не камень. Як не захлынаецца ад болю, крыўды, але не можа цалкам ачарсцвець, счужыніцца i да крыўдзіцеля, умее калі не зусім дароўваць, то наладжваецца на спагаду. Хацела ці не хацела Жэня, але зараз адчула: гэтае пачутае страшнае слова «памрэ», а заадно i тое, што да яе першая прыйшла суперніца i назвала па імені, расчуліла яе сэрца, змякчыла душу. Васіль, Васіль... Сам сябе зводзіць са свету з-за сваёй распусты ці ўсёдаравальнасці самому сабе, вельмі рана пакідае жонку ўдавою, а дзяцей — сіротамі...

— Дык што мне сказаць яму, Жэня? — запытала Рая, усё па-ранейшаму зняможана тулячыся да вушака.

— Не ведаю,— шчыра прызналася яна.— Пагавару з Косцем, з Юляю...

— Скажу табе як на споведзі,— разгаварылася Рая.— Спачатку, як ён папрасіў паклікаць вас, я аж слязамі залілася. Бачыш, жыве з адной, а пра другую думае! Але перагарэла, адумалася. Дык цяпер скажу ўжо спакойна: ты не прапала, а я шчасця вялікага не набыла... А ён... Гарэў, кідаўся, мусіць, не ведаючы, што ён i для чаго робіць, ад чаго ўцякае i што даганяе... А цяпер самы няшчасны з нас усіх...

Не таілася, паплакала. Жэня маўчала, пазірала перад сабою на стол, на кніжачку з квітанцыямі i ручку, а па яе шчоках самі па сабе плылі спачувальныя слёзы.

— Прыходзьце,— сказала на адыход Рая.— Няхай выгаварыцца, вас паслухае. Можа, усім лягчэй стане. I найперш — Юлі... Ёй жа ў свет, у людзі хутка ісці, дык трэба, каб яна мела ў душы не цяжар, не зло...

2

Жэня забрала з дзіцячага садзіка сваіх меншых дзяцей i накіравалася дадому.

Сёння пяцігадовая Верка пайшла не з ёю, а пабегла разам з суседкай-сяброўкай, а трохгадовы Юрык шлэпаў побач, узяўшыся за руку, i без супынку шчабятаў. Яна слухала, штосьці нават адказвала, але думкі яе былі пра іншае. Яна нават сама добра не адчувала, пра што ёй хочацца думаць: ці то ўспамінаць сваю маладосць, Васіля, які прыйшоў з войска i, высокі, стройны ў вайсковай форме i фуражцы, прыгожы, смелы, адразу паланіў яе, ці то шкадаваць Васіля сённяшняга, хворага i нямоглага. Гэтая няяснасць была ад таго, што не хацела вяртацца ва ўспамінах у той час, калі была маладая, закаханая, верыла кожнаму Васілёваму слову i гэтак неабачліва кінулася ў агонь свайго кахання, як i намагалася шмат не браць да галавы пра Васілёву хваробу. Урэшце хто ён ёй? Чужы чалавек. Нават больш чым чужы — падманшчык i крыўдзіцель. А тое, што цяпер ён у бядзе, дык навіна тут малая: не да аднаго яго такі жорсткі лёс. Ды ёсць каму яго шкадаваць, плакаць па ім. Аднак набыць душэўны спакой Жэня не магла: развярэдзілася не толькі яе старая рана, але i душа...

Узрушаная i разгубленая, быццам як сама не свая, яна рупліва ўхаджвалася па гаспадарцы, пыніла звычайную, нават надакучлівую, але патрэбную жаночую работу ў хаце, як ніколі дагэтуль клапатліва, ласкава сустрэла старэйшую дачку са школы, а мужа — з работы.

Як ні намагалася, але не магла загаварыць з Юляй пра тое, што пачула ад Раі. Пра гэтую размову расказала мужу. Пасля вячэры ў гаражы, кал i ён пры святле падвешанай да столі яркай электрычнай лямпачкі корпаўся ў маторы «Жыгулёў».

Косця — на гадоў дзесяць старэйшы, у чорным рабочым халаце i ў кепачцы, што прыкрывала яго лысіну,— выслухаў яе моўчкі. Праўда, калі ўсхвалявана гаварыла, ён не пазіраў у вочы, нібы спакойна, а на самай справе, мусіць, узрушана цёр-цёр анучкаю замасленыя рукі, моршчыў высокі лоб i моцна сцінаў таўставатыя, на першы погляд трошкі непрывабныя, але што ні ёсць звычайныя мужчынскія вусны — здавалася, ці то не ведаў, што знянацку адказаць, ці то, як i кожны муж, калі не прыраўноўваў, дык адчуў балючае шчымленне, што яго жонка спачувае свайму былому каханку. Ён чалавек з нялёгкім лесам (яго першая жонка i дзеці загінулі ў аўтамабільнай катастрофе), стрыманы ў пачуццях, нават нібы нелюдзімы, але мяккі i спагадлівы, шчыра i моцна трымаецца за іхнюю сям'ю, дык цяпер, можа, чагосьці i збаяўся. Можа, i таго, каб раптам не парушылася тое, чаго ён дабіўся ўжо ў сталыя гады, пасля вялікай трагедыі ў сваім жыцці.

— Рашайце самі, Жэнька,— нарэшце ціха прамовіў ён.— Я замінаць не буду.

Яна хацела заспакоіць, каб ён дарма не трывожыўся, яна i Юлька, нагараваўшыся, сагрэліся душою каля яго, зажылі як след, таму да канца дзён сваіх будуць толькі з ім, ды i Верачка, Юрык ужо моцна звязваюць ix у адно цэлае i трывалае. Але не паспела сказаць нават слова: з веранды вымкнулася на ганак Юля i гукнула ёй:

— Мама, я — у клуб.

Гэта значыць, як i многія з вясковай моладзі, спяшаецца на ўмодненую ўжо тут дыскатэку, дзе яны, сабраўшыся, як аднойчы ўбачыла Жэня, уключаюць шматколернае мігатлівае святло, ад якога аж рэжа ўваччу, слухаюць неверагодна грымлівую музыку, крыклівыя, а то i лямантлівыя песні, танцуюць-таўкуцца ў вялікім гурце — гэтае незвычайнае святло, адмысловую музыку наладзіў новы загадчык клуба, малады, але без часу нейкі пакамечаны, лысы i барадаты Півонаў, які яшчэ нядаўна сам вішчэў у горадзе ў адным з самадзейных рок-ансамбляў i якога, кажуць, выгналі адтуль за распусту.

— Пачакай,— запыніла дачку Жэня,— хадзі на хвілінку сюды.

Юля запынілася, нібы павагалася, што далей рабіць, а пасля незадаволена падышла да гаража. Бач, маці зноў супраць, што яна «не туды ходзіць, займаецца абы-чым i што на яе залішне зыркае тое лысае i барадатае пудзіла!» Прыхілілася да вушака i зірнула спадылба: ну, хутчэй гавары сваю павучальную казань! Але я ўсё роўна пайду, бо ўжо не дзіця! Мне семнаццаты год!

У Жэні аж сціснулася сэрца: якая ж падобная на бацьку Юля! Рослая, чарнявая, такі ж настойлівы позірк у вачах, прамы нос i прызыўныя прыгожыя губкі, нецярплівая i рэзкая — усё, да крошкі, узяла ад Васіля. Толькі маці-прырода спагадліва адкінула грубаватыя мужчынскія рысы, а замест ix дала вабную гнуткасць, стройнасць, дык ужо i цяпер, яшчэ ў раннія гады, вунь красуня ў кароценькай чырвонай куртачцы i сініх штанах-джынсах.

— Юля,— прамовіла Жэня, бадай, упершыню не ведаючы, як гаварыць з дачкою.— Васіль... ну, твой бацька... просіць прыйсці...

Юля аж сцепанулася, быццам ад уколу, стрэльнула маладым, але пранізлівым позіркам. Пасля зірнула на ссутуленага айчыма — запытальна i недаўменна.

— Схадзіце,— не падымаючы вачэй i на падчарыцу, сказаў той.

— Вы — што? — ужо апамяталася i абурылася Юля.— Я? Да яго? Ніколі!

— Ён зусім хворы,— не Жэня, а айчым пачаў гаварыць з Юляю.— Ды не чужы табе чалавек.

— А хто ён мне? — рэзка запытала тая.

— Бацька.

— Не! — амаль крыкнула Юля.— Ён мне не бацька! Чуж-чужаніца! I яшчэ горш — здраднік, вораг...— Выпаліла з гневам, a калі ўбачыла, што айчым разгубіўся, a маці, перажываючы былое i сённяшняе, плача, супакоілася i пачала нібы апраўдвацца, нібы разважаць.— Мама, ну чаго мы пойдзем? Ён падмануў цябе, пацешыўся, растаптаў тваё каханне... Ён не адрокся ад мяне, ён больш — знявечыў маю душу... Я магу цяпер забыць, што мяне доўга, аж пакуль не прыйшоў да нас дзядзя Косця, называлі байстручкай, кожны мог пакрыўдзіць, я не магу нават забыць, як гэтая занямонка цябе аднойчы абражала ў магазіне... Але я век буду помніць той дзень, калі я з партфелікам, у формачцы з белым каўнерыкам i белымі манжэцікамі, з прыгожымі банцікамі і, галоўнае, радая, шчаслівая, што i я чалавек, вучаніца, вярталася ў першы дзень вучобы са школы, іду, а ён нясецца на матацыкле насустрач. Убачыў — нацягнуў брыль на мызу i не збочыў, a наўмысна наехаў на лужыну i абліў мяне з ног да галавы граззю... Я малая тады была, многага яшчэ не разумела, хоць добра ўжо ведала: іменна ён — мой бацька. Стаю тады i свету з-за жальбы, слёз не бачу: ну, за што так здзеквацца? За тое, што я ёсць, жыву, не даю яму спакою?

Юля выказала свой даўні боль у запале, а яны, старэйшыя, моўчкі яе выслухалі, а можа, нават абое i не ведалі, што цяпер сказаць ёй. Косця зацяўся, а Жэня заплакала ўжо наўзрыд: толькі вось цяпер яна ўведала, чаго гэтак галасіла Юля, калі прыйшла тады дадому брудная. Слоўка тады не прамовіла, што ў гэты светлы для яе дзень так зняважыў яе бацька. Пасля гэтага захварэла, здаецца, з тыдзень не падымалася з пасцелі.

— Дзядзя Косця,— ужо ціха прамовіла Юля.— Вы, толькі вы — ужо мой бацька. Толькі вас я павінна называць татам. I я пачну называць вас так, калі вы дазволіце...

Жэня перавяла позірк на Косцю: той моцна сціснуў анучку ў руках, мыляе-мыляе вуснамі, але нічога не можа сказаць ад нечаканасці, а пасля зажмурыўся — мусіць заціскаў, не пускаў на волю расчуленую слязу.

— Дзякую, Юлечка,— неўзабаве, пракаўтнуўшы задаўлены камяк, ажывіўся, усміхнуўся.— Я з таго дня, як увайшоў у вашую хату, лічу цябе сваёй дачкою...

Гэтая яго, ужо не стрыманая, а разняволеная радасць, нібы аж разгубіла Юлю. Яна, відаць, толькі цяпер зразумела, якая нябачная мяжа альбо сцяна разбурылася паміж імі. Трэба сказаць, Юля не паўставала, каб з імі жыў гэты прыезджы інжынер, але ўвесь час разумела, што ён усё ж ёй не бацька. Бачыла, з ёю ён добры, спагадны, але ўсё ж Верачку i Юрыка лашчыць з сапраўднай бацькоўскай любоўю, якой не мог мець да яе. Але цяпер Юля нічога больш не прамовіла, ужо не па-дзіцячы, а па-сталаму глядзела на ўсё, што здарылася, а можа, па-свойму i радавалася, што нарэшце добрага айчыма назвала бацькам, альбо па-свойму засмучалася, што ў запале сказала столькі злога пра чалавека, што даў ёй жыццё.

— Нічога не зробіш, як людзі кажуць, жыццё-быццё...— пахітаў галавою гаспадар i, каб ужо супакоіць ix, адарваць ад цяжкіх дум i пачуццяў, нібы па-зямному будзённа, а на самай справе мудра ледзь не загадаў: — Ну, вы схадзіце, праведайце хворага, а я за гэты час падрамантую ўсё як след. Паслязаўтра ў горад з'ездзім, у музеях пабудзем.

3

Удзень было сонечна, цёпла, а вось цяпер, увечар, закрапаў дождж, папоўз ці то зверху, ці то з нізін холад — канчаўся верасень, дык восень брала сваё, змушаючы адкрасаваць i апасці тое, што ўвабралася ў сілу за лета, астыць паветра i зямлю, запрашаючы сівер i зябкасць.

Жэня паволі крочыла да Буслоў — упершыню пасля таго, калі ажаніўся Васіль i прывёз у дом Раю. Не заходзіла сюды нават тады, калі памёр стары Бусел i амаль услед за ім далася Бусліха: тыя, працавітыя, заможныя, трохі фанабэрыстыя людзі, не зрабілі ёй вялікага зла, але i вялікай дабрыні не выявілі, лічачы, што яна, сірата, ды яшчэ не з ганаровага роду, не вартая іхняга сына. Праўда, перад смерцю абое нібы адумаліся, перадавалі праз дачку грошы, прасілі дараваць — Жэня ці то адчапнога, ці то падарункаў не ўзяла, але, калі ix хавалі, на могілкі хадзіла.

Жэня ішла адна: рашылі з Косцем не змушаць Юлю ісці сюды супраць яе волі. Няхай падумае, сама разбярэцца, што ў яе на душы i, можа, зойдзе пазней. Яна i так узрушылася сёння, што не пайшла ў клуб, распранулася i легла ў пасцель. Здаецца, нават з павышанай тэмпературай.

У Бусловай хаце трапіла якраз на вячэру. Рая борздзенька падхапілася з-за стала, пачала памагаць распранацца, падала тапачкі, a дзеці, сямікласнік Пятрок, выліты бацька, i пяцікласніца Люся, падобная на маці, сумеліся, паапускалі галовы — яны, змалку пра ўсё ўведаўшы, заўсёды саромеліся яе i Юл i, стараліся не трапляць на вочы.

Буслова хата была вялікая — ажаніўшыся i стаўшы лесніком, Васіль да трохпакаёўкі прыбудаваў яшчэ два прасторныя пакоі i веранду. Жэня ішла ўслед за Раяю па калідоры i пакоях, вельмі не прыглядалася, але міжволі бачыла: на падлозе i на сценах шмат дарагіх дываноў, усюды нямала новай мэблі, люстраў, аж два тэлевізары — малы, мусіць, чорна-белы i вялікі, відаць, каляровы.

Васіль ляжаў у бакавым пакоі на шырокім драўляным ложку, накрыты коўдраю ў бялюткім чахле і, можа, ад гэтай белі сам таксама быў вельмі ж бледны. Яна, які ўжо час не бачыўшы яго нават здалёку, цяпер аж разгубілася: які зблажэлы! Не мужчына, а цень ад яго! Злямчаныя валасы, нібы васковы лоб, запалыя вочы i шчокі, тонкая шыя i белыя, лічы, кастлявыя рукі.

Рая моўчкі падала ёй крэсла, а сама, не сказаўшы i слова, выйшла з пакоя.

— Садзіся,— прамовіў ён зліплымі сухімі i патрэсканымі вуснамі, a калі яна апусцілася зусім непадалёку, квола ўсміхнуўся: — Што — не пазнаць?

— Змяніўся,— шчыра адказала яна, адчуваючы нейкую няёмкасць, што яна цяпер такая папаўнелая, ружавашчокая і, можна сказаць, маладзей сваіх гадоў.

— А дзе Юля? — схмурыўся.— Не захацела прыйсці?

— Можа, i не варта настойваць, каб яна вось так адразу ўзяла i прыйшла сюды...— апускаючы голаў i абцягваючы на круглыя калені ў цёплых панчохах спадніцу, адказала яна.

— Можа,— згадзіўся.— Хоць папрасіць яе дараваць, развітацца хочацца...

— Ты што — некуды пераязджаеш? — нібы нічога не зразумеўшы, запытала яна.

— Думаю пераехаць. За вёску, да бацькі i маці...— ціха прамовіў, i ў яго патухлых, нібы шкляных,вачах нагарнуліся слёзы.

— От выкінь дурное з галавы! — знарочыста сярдзіта сказала Жэня.— I сам трымайся, i сям'ю не мардуй.

— Не, Жэня,— прамовіў, пазіраючы не на яе, a ў столь.— Не жылец ужо я. Пракляты рак стачыў мяне, дык з кожным днём слабею i слабею.— На хвіліну замаўчаў, выцер рукавом белай кашулі скупыя, але адчайныя мужчынскія слёзы.— Думаў: сто гадоў пражыву. Век буду малады, здаровы, дужы. Але не. Знянацку нешта падсекла. I паратунку, душой адчуваю, няма.

— Кажу, выкінь абы-што з галавы,— паўтарыла яна тое, што найперш магла сказаць цяпер.— Пра другое думай. Пра тое, як жыць далей ды каб дзяцей падняць на ногі.

— Цяпер то я ўжо ведаю, як трэба жыць...— уздыхнуў i глыбока ўвабраў ў сябе свой цяжар.— A некалі гарачы, легкадумны i бесталковы быў. Якраз з-за гэтага зламаў табе маладосць. Ты мне падабалася, вабіла, але я, выбачай, не думаў браць цябе замуж. Думаў: пагуляю — i ўсё... Сказала ты мне са слязамі, што зацяжарыла, а я не толькі раззлаваўся. Зненавідзеў цябе, нібы найперш ты ва ўсім вінаватая. Таму i з Раяю ажаніўся лёгка, жыў без турбот. Але ішоў час i штосьці само па сабе пачало лезці ў галаву, грызці душу: не, даражэнькі ветрагон, не цеш сябе, ты не цаца, а падманшчык, двудушнік i мярзотнік! Заліваў няпрошаныя думкі i згрызоты гарэлкаю, бывала, піў ледзь не да смерці, на іншых жанчын кідаўся, звярэў, дзічэў, а лягчэй не было. Наадварот, станавілася ўсё цяжэй i цяжэй. Калі ты выйшла замуж, акрыяла, нават расцвіла, я адчуў: зусім дабіты. Я табе такога не даў бы. Я змучыў бы цябе, як вось змарнаваў жыццё Раі...

Жэня не перапыняла, слухала і, глушачы растрывожаныя пачуцці, боль, ціха плакала. Васілёвы словы не крыўдзілі, не абуджалі гнеў — не, яны супакойвалі, нават радавалі, што чалавек нарэшце зразумеў тое, што павінен быў ведаць даўно. Такой бяды, што гэтае пакаянне позняе.

— Які не цяжкі мой грэх перад табою, але я сябе магу суцешыць: ты не прапала, зажыла так, як трэба,— спавядаўся Васіль далей.— А вось перад Юляй няма мне даравання. Не за тое, што з-за юру, незнарок даў ёй жыццё, што жыве без бацькоўскай ласкі. Я не магу дараваць сабе адзін жудасны выпадак, які i яна мне ніколі не даруе. Як цяпер помню: яна, маленькая, харошанькая, чысценькая, ідзе са школы, а я лячу насустрач на матацыкле, бачу яе — i ўва мне, п'янага дзікуна, падымаецца, расце нейкая сляпая злосць. Не збочваю, a наўмысна наязджаю на лужыну i абліваю дзіця з ног да галавы...

— Я ўсё, Васіль, разумела, а вось гэтага — не,— пахітала яна галавою.— Я — адно, а вось невінаватае дзіця ды яшчэ ў такі для яго дзень — зусім другое...

— I ведаеш, найбольш пад'юшчыла тое, што Юля якраз на мяне падобная...— Прызнаўся, памаўчаў крыху, выціраючы рукавом спацелы лоб, а пасля дадаў: — Да гэтага веска адносілася да мяне яшчэ больш-менш нармальна: што ж, i такое бывае... Але вось пасля гэтага я адчуў: усё, людзі мяне не любяць. Амаль ніхто, апроч маці i бацькі, мне нічога не сказаў, але ўсе нібы адмяніліся... Каб ты ведала, як мяне пранізаў гэты іхні холад! Але я, ёлупень, не стаў на калені перад усёй вёскай, перад Юляю, а яшчэ болей зацяўся...

Жэня змаўчала, выцерла хустачкаю слёзы.

— Даруйце...— ціха, з просьбаю прамовіў Васіль, зноў, як i на пачатку сустрэчы, замыліў вуснамі.— А я сабе ніколі гэтага не дарую...

— На мне таксама віна ляжыць,— сказала яна, трохі суцешваючы яго.— Не паслухала старых людзей, не шанавалася. Не падпусціла б цябе — усё зусім іначай было б...

— Даруйце,— зноў папрасіў ён.— Бо якраз я ўсё гэта натварыў.— Павярнуўся, пасунуў руку пад падушку i дастаў адтуль невялікі згортачак.— Жэня, Юля налета канчае дзесяць класаў i, відаць, паедзе ў горад. Я хачу тое-сёе падарыць ёй на абновы.— Падаў дрыготкаю рукою.

— Не трэба, Васіль,— шчыра сказала.— Яна не возьме гэтых грошай, ды мы цяпер не без капейкі. Косця любіць Юлю, нічога ёй не шкадуе. Як і для свайго дзіцяці.

— Я разумею,— засаромеўся, нават нездароўча паружавеў.— Але хай бы была ёй памяць.

— Тое, што ты сказаў нядаўна, найлепшая памяць,— адказала Жэня.— А грошы аддай Петраку i Люсі.

Васілёва рука аслабела, апусцілася на коўдру. Жэня, адчуваючы, што настала хвіліна развітацца, паднялася, падышла i пацалавала яго ў шчаку. Ад нечаканасці ён нават не варухнуўся.

— Ну, будзь здароў,— прамовіла.— Гані прэч хваробу, думай пра жывое.

— Дзякуй табе, добрая душа,— усміхнуўся, пазіраючы на яе з любасцю.— Пагаварылі — i мне стала нашмат лягчэй.

— Ну то i добра,— падбадзёрыла яна, махнула рукой i хуценька, глытаючы салёныя слёзы, падалася з пакоя.

4

Неўзабаве, калі выпаў першы малады снег, Васіль памёр.

Разам з іншымі адпраўлялі яго ў аношні шлях Жэня i Юля. Спачатку яна, Юля, была пахмурая, блізка не падыходзіла да труны, да нябожчыка, нават чужанілася людзей, але на могілках, калі труну з бацькам апусцілі ў глыбокую сырую яміну, прытулілася да маці i заплакала. Ужо не дзіцячымі, a сталымі слязьмі. Ад страты нялюбага, але роднага чалавека.

1986

ПЯТРО З ДАБРЫНІ

Міжгародні аўтобус.

Дарога далёкая, недзе за сем гадзін язды, дык міжволі нагледзішся i наслухаешся, што робіцца-дзеецца ў салоне, што за людзі твае выпадковыя спадарожнікі. Бывае, нехта спадабаецца паважнай гутаркай i такімі ж паважнымі паводзінамі, нехта насцярожыць падазронымі позіркамі i мітуснёй, нехта прыцягне ўвагу маўклівасцю i заклапочанасцю, a хтосьці так абрыдзе балбатнёй, выхілкамі, непавагай да суседзяў па паездцы, што зненавідзіш яго на ўсё жыццё. Адным словам, кожнае падарожжа — штосьці знаёмае, адно i тое ж, клопатнае i крыху стамляльнае, але разам з тым i асвяжальнае на ўражанні, на сустрэчы з людзьмі. Такое ж было i ў маёй леташняй паездцы па дарозе «Рэчыца — Мінск». Як помніцца, тады ў Светлагорску пасажыраў прыбавілася. Заскочылі маладзенькія, чырванашчокія дзяўчаткі-модніцы («З вёскі, паступілі некуды вучыцца»,— падумаў я), увайшла са старой, перавязанай аборкаю сумкай старая кабета («едзе ў Бабруйск альбо ў Мінск да дзяцей»), а пасля зайшла i аблюбавала за мной месца дзябёлая, рыжаватая i крышку рабаціністая, але вабная маладзіца i амаль услед, паставіўшы ў аўтобусны багажнік чамадан i развітаўшыся на пероне з пажылой кабетай, заявіўся гонкі, сіваваты мужчына ў сціплым шэрым касцюме, ведучы перад сабой малога, гадоў трох, паўнаватага, рыжанькага хлопчыка, вельмі падобнага на жанчыну, якая толькі што зайшла. Селі разам. Значыць, гэта была адна сям'я. Пра ix я падумаў тое ж, што маглі падумаць, мабыць, i вы: былі ў бацькоў, у адной з вёсак за горадам, а вось цяпер вяртаюцца туды, дзе цяпер жывуць. Зноў жа — у тыя ж Бабруйск альбо Мінск, куды неўзабаве памкнецца наш аўтобус.

Хутка вярнуліся з ведамасцю ад дыспетчара два шафёры, адзін сеў у кабіну, другі — на пярэдняе месца, i вялікі, з мяккімі, пакрытымі белымі чахламі крэсламі, аўтобус пачаў вырульваць з перона на вуліцу. Кабета на пляцоўцы пайшла побач i замахала рукой рыжанькаму ўнуку i яго бацькам.

— Шкадуе, што рана ад'язджаем, што не ўсё яшчэ зрабілі...— незычліва прамовіла маладзіца.

Мужчына не адказаў, толькі, здалося мне, нялёгка ўздыхнуў i ўсеўся ямчэй — здаецца, адкінуў назад спінку крэсла i прылёг.

Як i казаў, хочаш ці не хочаш, але мне прыходзілася ўсё чуць. Спачатку я, канечне, не зразумеў, з каго i з чаго кпіць маладзіца, а затым, калі яна пачала болей гаварыць, пачаў пакрыху i здагадвацца.

— Я ўжо не раз гаварыла, а цяпер скажу цвёрда: больш да тваёй мамачкі не паеду,— ужо гнеўна дадала яна.— Добра гэта ці блага, залюбіш ты ці не залюбіш — мне ўсё роўна. Не пакажу больш носа — i ўсё. Ты як хочаш: не дарагая табе свая сям'я, не шкадуеш, не клапоцішся пра нас, даражэйшая мамачка i яе гарод — ездзі адзін, рабі. Даставай дровы, матэрыялы, хату рамантуй, гной выкідай, соткі ўпарадкавай. Аблізніся (яна так i сказала: аблізніся) — i назад. Ледзь упаўзі ў кватэру — i на канапу! Што табе з таго, што мне трэба дзяцей у школу адправіць, у кватэры прыбраць, абед падрыхтаваць, у час на работу паспець, а пасля пабегаць па магазінах, вячэру зрабіць, бялізну памыць ды прыглядзець, як дзеці ўрокі вучаць... Не, больш сюды я ні нагою. Не хачу ні сумак цягаць, ні здароўе апошняе лажыць на сотках. Не хачу, каб людзі з мяне смяяліся, што дурная як пень...

Слухаючы, я аж хітнуў сам сабе галавой: старая, як i гэты свет, гісторыя — нявестка не ладзіць са свекрывёю, адваблівае ад яе сына.

Мужчына доўга маўчаў, a маладзіца ўсё выгаворвала i выгаворвала тое, што, мусіць, непакоіла яе ўжо даўно.

— Знайшла дурных! Калі якая цяжкая работа, дык адразу ж звоніць нам: «Прыедзьце, памажыце, Пятро i Зоя!» Што там вашы клопаты?! Галоўнае — мае. Але як памагчы, даць што — дык найперш Васільку i Верачцы...

Яна то гаварыла шэптам, то, забываючыся i абураючыся, павышала голас — скардзілася, папікала i тое, што не чула нічога ў адказ, здаецца, яшчэ болей распальвала яе. Я перастаў усміхацца: не, тут не звычайнае жаночае непаразуменне, тут — ужо сапраўдны канфлікт.

— Хоць бы калі разочак запытала: можа, i вам, Пятро ды Зоя, памагчы? Купіце ўжо i вы такую мэблю, якую маюць Васілёк i Верачка, а заадно вазьміце халадзільнік, тэлевізар каляровы. Усе жывуць як людзі, дык i вы пажывіце ўжо... Толькі падайце голас — памагу, падзялюся. Дык не. I не папытае ніколі пра тое, што трэба, i не дасць. I ты, цямця-лямця, не загаворыш пра гэта. Сорам, ніякавата ўсё табе! А вось Васілёк i Верачка не саромеюцца выцыганьваць ад маці i ад цябе. Саплякі яшчэ, a ўжо вунь што маюць! Не ты, старэйшы, a Васілёк «Жыгулі» мае, а Верачка на «Масквіч» збірае. I збярэ. Ды што я кажу? Не збярэ, а забярэ ад маці, а то яшчэ i ў цябе апошняе падчысціць. А ты, дурань, укалвай i на сваёй рабоце, i на матчынай гаспадарцы, памагай ім грошы зарабляць! Сябе не глядзі: ат, не трэба мне пышноты-дурноты, я i так, як ёсць, пражыву. Не ў лапцях жа хаджу i не на лаве сплю!

— Перастань, Зоя,— ціха папрасіў мужчына.

— Што — перастань, замаўчы?! Згарчэла ўжо мне чуць гэтае тваё — «сціхні», «цярпі», «неяк жыць будзем, не згінем», «трэба ж адзінокай маці, меншым памагчы», «пажывём—лепшае нажывём»!

— Па-твойму, я павінен адвярнуцца ад маці, родных?

— А яны — якія? Твая любімая мамачка, як толькі ты падцягнуўся, выпхнула цябе з хаты, а сама прымака ўзяла. А яны, яе новыя дзеці? Ды яны ўсё жыццё ваўчанятамі на цябе зыркаюць, але, кажу, не саромеюцца ўварваць штонебудзь ад нас...

— Нашто ж так гаварыць, Зоя? Няпраўда ж гэта. Мама зусім маладая была, калі мой бацька памёр. Гадоў Дваццаць пяць толькі мела. Пакуль быў я дома, яна нікога не брала. А як сам падаўся ў горад, дык яна толькі тады прыняла дзядзьку Хведара. I то абое пыталіся ў мяне згоды. Ды i Вася з Верай не такія паганыя ўжо. Можа, праўда, не зусім кроўныя, блізкія. Яны ж без мяне раслі, у людзі пайшлі. Цяпер таксама без бацькі. Дык хто ж ім паможа, калі не мама?

— А чаму яны маме не памагаюць? Гной выкідаць, сена касіць, бульбачку выбіраць альбо дровы загатаўляць?

Мужчына змаўчаў.

— Ara, маўчыш! — пазлараднічала маладзіца.— Бо сказаць няма чаго. Па-нершае, доўга пры маці i бацьку былі, не прывучаныя да работы, а па-другое, куды ім такую чорную, брудную работу пыніць: вучоныя, інцелягенты! Адзін — хірург, а другая — скрыпачка! А ты, Пятро, цёмны, дурны, ля станка стаіш, дык i ездзі, рабі тое, што ім сорам рабіць...

— Пасталеюць — паразумнеюць.

— Чакай-чакай! Перастануць чысціць матчын кашалёк, будуць усе выхадныя на сотках ці ў хлявах праводзіць, а цябе пачнуць паважаць, што малую адукацыю маеш, мала кніг чытаеш ды ў рок-музыцы не разбіраешся! Зашануюць i за тваю помач!

— Зашануюць ці не зашануюць — такой ужо бяды. Самае важнае, што я сам сябе не папікну, што маці адну не кінуў, ад ix, малых, не адрокся. А што для нас, няшмат дабіваюся, дык, па-першае, вышэй сябе не падскочыш, а па-другое, не такія мы бедалагі ўжо. Добрую работу, неблагую кватэру маем, не прапіваем сваё здароўе i дабро, да чужых не ходзім, дзеці добра вучацца — дык хіба гэтага мала?! Будзем жывыя — дык будзе i болей ды лепей.

— Упарты i дурны ты, Пятро,— уздыхнула маладзіца.— Цяпер такіх дурных дурняў ужо i мала. Другія ўжо нават у свае адпачынкі не ў вёску да бацькоў едуць, a ў шабашку.

— Так, разумных дурняў ці дурных разумных завельмі...

— Не,— рашуча не згадзілася з ім гэтая Зоя.— Найперш ты — дурань!

«Але на такіх «дурнях» свет трымаецца»,— хацеў я ўмяшацца ў чужую сямейную гаворку, але стрымаўся. Праўда, ужо ў Мінску, выходзячы з аўтобуса, развітаўся з імі, незнаёмымі, i пажадаў ім, як кажуць, усяго добрага.

1986

АСУДЖАНЫ

Суддзя — плячысты, з высокім загарэлым ілбом i з рэдзенькімі валасамі на бела-жаўтаватым цемені, пажылы мужчына — падняў галаву i строга прамовіў:

— Падсудны, ваша апошняе слова...

Сяргей вышэй ускінуў вочы: тут жа ўчэпіста, нават, як здалося, з пагардаю зірнулі на яго засядацелі: адзін — малады рыжы здаравец, другі — стары, спрэс лысы, з ордэнскімі планкамі на грудзіне. Абмацалі яго позіркамі i сярэдніх гадоў кучаравісты пракурор i кругленькі, пышны на здароўе адвакат, a ў зале паднялі на яго вочы гаротны, учарнелы муж нябожчыцы Стасюкевіч ды яго, Сяргеева, жонка — яна, з апушчанымі плячыма, у вельмі цёмным, ад таго нейкім надта ж чужым касцюме, з цёмнаю хусцінкаю на шыі, пахапліва i нервова пачала мяць рукамі маленькую чорную сумачку, а заадно жаласна замыляла прыгожымі, але цяпер непадфарбаванымі вуснамі.

Адзін Бог ведае, колькі ён сядзеў бы вось так, пазіраючы адразу на ўсіх ды задыхаючыся ад шалёнага сардэчнага стуку: лаўка пад ім нібьт гайданулася i паплыла. Ці не, гэта быццам ён сам паплыў-паплыў, хоць i сядзеў непарушна. Ці яму здалося, ці так i было на самай справе, але нечакана тут паярчэла электрычнае святло, зарэзала аж да слёз уваччу. Дык вось адзін Бог ведае, колькі ён сядзеў бы, нібы здранцвелы, каб не канваір. Той, маладзенькі, чорненькі, не па ўзросце насуплены, рэзка тыцнуў яму пад лапатку: пад'ём!

Сяргей, быццам уджалены, падхапіўся i міжволі з нешматлікага людскога гурту выхапіў позіркам толькі нязвыкла ссутуленую i прыгнечаную Вольгу, выдыхнуў найперш ёй:

— Я не вінаваты. Я не гвалціў i не забіваў Стасюкевіч...

Вольга раптоўна выпрастала свае хораша пакатыя плечы — i ў яе вялікіх, чарнявых, цяпер наплаканых, трошкі падпухлых вачах, бадай, упершыню за гэтыя месяцы, што ён быў пад следствам, зацяплілася надзея: а можа, ты, Сяргейка, сапраўды невінаваты? Можа, абылганы i звінавачаны зламыснікам?

Раней, калі ёй дазволілі наведаць яго, яна не бачыла свету з-за слёз — можа, шкадавала, а можа, яшчэ болей крыўдзілася: як ён мог, пражыўшы з ёю шэсць гадоў i маючы двое дзяцей, клянучыся, што кахае толькі яе адну, паквапіцца на іншую?! Здаецца, сапраўды Вольга не столькі перажывала, як больш пакутавала, што ён мог пасягнуць на маладзейшую i прыгажэйшую...

А можа, ён памыляўся. Можа, была іншая прычына Вользінай халоднасці да яго лесу. Можа, ёй абы-чаго нагудзела цешча, якая ў свой час была рашуча супраць, каб ён, шафёр, браў замуж яе адзіную дачку ды не абы-якую, а з музычнай адукацыяй: якраз з-за яго Вольга пакінула сталіцу, філармонію i вярнулася ў іхні гарадок настаўніцаю спеваў i кіраўніком харавога гуртка ў РДК. Можа, Вользіна стрыманасць была i ад сораму ды ганьбы: яе муж — гвалтоўнік i забойца! Перамяшалася, сплялося ўсё ў адзін вузел так, што горш i не прыдумаеш!

— Ну-ну! — пачуўся ў цішыні ўхмылісты i ў той жа час пагрозны суддзёў голас, а сам ён цяпер пачаў налівацца пунсовасцю.— На следстве пра ўсё прызнаўся, падпісаў паперы, што вінаваты, а цяпер — бач, святы!

— Я падпісаў пад прымусам...— ціха прамовіў Сяргей, перавёў позірк на Стасюкевіча, амаль аднагодка, тонкага i, здаецца, вельмі нервовага маладога мужчыну.— Павер, Косця, я ніколі нічога не меў з тваёю Нінаю... Не я загубіў яе. Я...

— Пра які вы гаворыце прымус? — гнеўна перапыніў суддзя, паправіў далонню свой рэдзенькі вяршок на галаве. Падакараў: — Вы, падсудны, каяліся б, прасілі ў таварыша Стасюкевіча i ў сваёй жонкі даравання, у нас — літасці, а не... сачынялі б, разумееш, версіі!

— Мяне змусіў падпісаць пратакол следчы Сядых. Сілаю...— сказаў ён, як той тапелец, хапаючыся за апошнюю саломінку.

— Вы яшчэ i паклёпнічаеце на наш суд! — суддзя зморшчыўся, нахіліўся да пажылога, а пасля да маладога засядацеляў, перакінуўся з імі словам-другім, а затым борздка падняўся i, не азіраючыся ні на каго, апавясціў:

— Суд выходзіць на нараду.

Яны, трое вяршыцеляў Сяргеевага лесу, пакінулі залу. Тут жа ўсе ажывіліся: сышліся ды міралюбна загаварылі пракурор i адвакат, хоць дагэтуль адзін дабіваўся для яго смяротнага пакарання, a другі прасіў мякчэйшай кары; Стасюкевіч, хістаючыся i абапіраючыся на спінку крэслаў, нібы не сваімі нагамі падаўся па праходзе на выхад, на калідор, дзе яго, мабыць, чакала недапушчаная на закрыты суд радня; Вольга нейкі час сядзела абяссіленая ад гэтага змрочнага «Суд выходзіць на нараду», а пасля, чапляючыся за крэсла, устала i нечакана памкнулася сюды, да загароды. Звычайна статная, кругленькая, цяпер яна была схуднелая, нават i пастарэлая, хоць ёй не было яшчэ i трыццаці гадоў.

— Не паложана! — выцягнуў руку i не падпусціў яе канваір.

Вольга запынілася ў кроках трох-чатырох, ашаломленая ад чужой сілы i сваёй бездапаможнасці, спачувальна зірнула, залыпала крышку навіслымі на вочы павекамі i зноў не стрывала, моўчкі заплакала. Пастаяла разгублена хвіліну-другую, паглытала слёзы, а пасля вярнулася на сваё месца i, не то скарыўшыся, не то адчаіўшыся, закрыла твар далоньмі. Нібы адгарадзілася ад усіх i ўсяго, нібы ўся ўвайшла ў сябе. З горам i бядою.

«Хутчэй бы ўжо ўсё скончылася!» — падумаў ён, не могучы далей назіраць, як пакутуе Вольга. Хоць тут жа i паправіў сябе ў думках: не, дарагі, i пазней, пасля суда, нічога не скончыцца i добра не будзе: Ыіны не падымеш, ад яе бацькоў, Косці i дзяцей гора не адвядзеш, а таксама i Вольгу не ашчаслівіш. Ды i яму, як сказаў адвакат, прыйдзецца адбухаць дзесяць, а то i ўсе пятнаццаць гадоў!..

Суддзя i засядацелі вярнуліся неўзабаве. Непрыступна i заадно вельмі ж урачыста суддзя пачаў сваю заключную прамову, ганьбячы Сяргея i яго «жывёльную амаральнасць», а потым, калі прамовіў «Суд пастанавіў...» i зрабіў паўзу, да яго, да Сяргея, рэзка нахіліўся малады рашучы канваір i ціха, але патрабавальна загадаў:

— Рукі!

Ён не зразумеў, што ад яго хочуць, азірнуўся. Убачыў: тут ужо не двое, а чацвёра салдат-канваіраў, i адзін з ix, дзябёлы, з маленькімі вусікамі сяржант, трымае бліскучыя наручнікі i не зводзіць прагнага позірку з яго рук. Здагадаўшыся, чаго ад яго хочуць, Сяргей паслухмяна занёс абедзве рукі за спіну — амаль тут жа шчоўкнулі замкі i яго запясці апякло металічным холадам, а суддзя спакойна дагаварыў сваё:

— ...прысудзіць да смяротнага пакарання...

Людзі, мэбля, зала, увесь свет патухлі ў Сяргеевых вачах: як — да смерці? За што?

Нібы праз глухую сцяну ён пачуў Вользін адчайны крык, напружыўся, ірвануў з жалезнага палону, ад смерці рукі — метал не вытрымаў яго неспадзяванай нечалавечай сілы, трэснуў, i ён, Сяргей, у роспачы ўскінуў рукі: людзі, свет, не будзьце гэтакія жорсткія!

На левай i на правай руцэ дужкі мёртва, са страшэнным болем сціскалі запясці, а вось ланцужок разарваўся амаль пасярэдзіне.

Усе — зала, суд — анямелі. I са здзіўленнем, i са страхам пазіралі на яго ўскінутыя рукі, на абрыўкі ланцужка ды, мусіць, чакалі самага нечаканага ўчынку. Але ён не паспеў ні скрануцца, ні штосьці выдыхнуць з сябе: канваіры, хутка апомніўшыся, схапілі яго за рукі, заламалі ix i пад ранейшае ўсіхнае аталапенне павялі яго адсюль.

У камеры ён ахамянуўся, нават па-свойму суцішыўся. Колькі дазвалялі, ляжаў на прымацаваным да долу ложку, адмовіўся ад ежы, адзервянела пазіраў на высокую мутную лямпачку, на дзіўныя ўзоры ад яе на столі альбо заплюшчыў вочы i, адчуваючы святло, ніяк не мог стрымаць ix падрыгвання, а то падхопліваўся i хадзіў туды-сюды па гэтай глухой яміне. Раптоўныя страх i жах мінуліся, разліліся па кожнай жылачцы жорсткай няўмольнасцю: ты — смяротнік, заўтра-паслязаўтра застрэляць цябе, як, бывае, зводзяць збродлівага ката ці валацужнага хворага, небяспечнага сабаку альбо драпежнага ваўка... Жыў, працаваў, кахаў, гадаваў дзяцей, верыў у штосьці светлае — i вось прапаў нізашто, знік, i ніхто не ўспомніць добрым словам...

...Ніна Стасюкевіч працавала ў іхняй бухгалтэрыі. Ёй было гадоў дваццаць пяць, мела двое дзяцей — хлопчыка i дзяўчынку. Як жанчына была прыгожанькая, рухавая, вясёлая, нават нібы завельмі вольная з іхняй браціяйшафярнёй, але чэпка прытрымлівалася мяжы i змушала ведаць гэтыя межы i іншых. Праўда, вось з ім яна паводзілася неяк адмыслова: то гарэзнічала, як i з усімі мужчынамі, разварушвала, нават пад'юшчвала на заляцанне, то нечакана злавалася, папікала, церабіла за нейкую дробязь, то падоўгу не размаўляла, быццам не зважала, не бачыла, што ён i ёсць такі.

Яе гэтую сімпатыю-антыпатыю да Сяргея хутка заўважылі ўсё шафёры, i той-сёй з ix пусціў чутку: Ніна закахалася ў яго. Гэтая пагалоска пагуляла па іхнім аўтапарку, а пасля выпырхнула i ў горад, даляцела да яго Вольгі i да Нінінага мужа, інжынера-электрыка з рамонтнай чыгуначнай майстэрні. Як i трэба было чакаць, i ў яго, i ў Ніны самі па сабе пасыпаліся непрыемныя сямейныя размовы, спрэчкі. Яны не гаварылі пра ix адно аднаму, нават больш — намагаліся не бачыцца, не размаўляць, але тое, што ў іхнія рэдкія суетрэчы яго чакалі то Нініна пяшчотная ўсмешка, замілаваны позірк, то яе зусім нечаканы гнеў, яшчэ болей кідалася людзям у вочы, падбівала ix на жарты i ўхмылкі.

У той трагічны дзень Нінін i яго лёс вырашыўся надзіва проста i звычайна. Ён паставіў аўтобус у гараж, пакручваўся ўжо каля сваіх «Жыгулёў», каб вось-вось паехаць дадому. Якраз у гэты момант, тут, на стаяначцы за варотамі, i знайшла яго Ніна. Папрасіла цяпер жа завезці яе ў вёску.

Яму была непрыемная гэтая просьба, бо трапляў у нялёгкую сітуацыю: пазвані Вользе i скажы, што паедзеш з Нінаю адзін на адзін за дваццаць вёрст,— Вользе не спадабаецца такая яго паездка, не пазвані i нічога не скажы — дабра не чакай, калі даведаецца пра гэта. Ён спрабаваў ухіліцца, але Ніна так настойліва прасіла, што ён урэшце здаўся i, не перасцярогшы Вольгу, павёз тую да бацькоў.

Застаўшыся сам-насам са сваёй незвычайнай спадарожніцай, ён пачуваў сябе зусім няёмка. А яна, як ніколі, сёння была вабная — з кучаравай русявай завіўкай, у блакітнай сукенцы з глыбокім выразам, у якім хораша абазначаліся палавінкі высокіх грудзей, у меру поўненькая, са стройнымі, нібы точанымі рукамі, з цемнаватымі, жывымі, з агеньчыкамі вачыма i поўнымі, пажаднымі вуснамі.

— Ты перажываеш, Сяргейка, што я прычапілася?— усміхнулася яна, калі ўжо выехалі з горада i імчалі ўзбоч маладога хваёвага ляску.

— Чаго перажываць, Ніна Савельеўна? — адказаў ён, зірнуўшы на яе, але стараючыся не затрымліваць гэтага позірку. Каб міжволі не любавацца яе вабнасцю.

— Перастань! — таўханула яго спрытным локцем.— Якая я табе Савельеўна?! Называй проста: Ніна альбо Яня. А то можаш назваць i яшчэ ласкавей: Янечка, Янінка...

— Вы — адно, а я — другое...

— От! — наўмысна схмурылася, а пасля задумліва ўгледзелася на асфальтаваную сухую, мясцінамі з белымі плямінамі дарогу, на дзве сцяны старога ўжо лесу, міма якіх яны імчаліся. Потым усхвалявана дадала: — Ці ты не разумееш усяго, ці прыкідваешся, што не бачыш нічога...

Ён прамаўчаў. Толькі адчуў: устрапянулася, занепакоена замітусілася сэрца, пыхнула гарачыня ў шчокі.

Яна таксама крыху памаўчала, а затьш, не пазіраючы на яго, заспавядалася:

— Можа, ты i шчаслівы, задаволены работаю, сям'ёю, жыццём. Я наўмысна, скажу табе шчыра, шмат употай назірала за табой i тваёй Вольгай. Яна ў цябе няпростая, ганарлівая трошкі, але, здаецца, цябе кахае. Ты ўвогуле адданы ёй, дзецям. Я ж, Сяргейка, зусім абыякавая да свайго Косці. Я, бывае, жахаюся: як я магла выйсці за яго замуж! Некалі, яшчэ студэнтамі, мы выпадкова сустрэліся з ім у міжгароднім аўтобусе, пазнаёміліся; я спадабалася, нават зачаравала яго як жанчына, а ён уразіў мяне сваім розумам. На апошнім перад сталіцаю прыпынку мы зноў выйшлі з аўтобуса, прайшліся — i ён нечакана выпаліў: «Выходзь за мяне замуж». I я згадзілася. Праз два тыдні было вяселле. Але ўжо на вяселлі я з жахам убачыла: ён — камень, халодны валун, у яго вялікі розум, але зусім нетрапяткое сэрца... Далей — болей... Думала: будуць дзеці — прывыкну. Не прывыкла... Няўважлівы, нязграбны, панурысты i чужы...

Сяргей не падаваў голасу. Адчуваў: гэтая споведзь невыпадковая. Калі якраз табе жанчына расказвае, што яна не кахае мужа, то ты для яе неабыякавы чалавек. Але што ты можаш адказаць, калі ты сямейны i хочаш берагчы сваю сям'ю. Адхіліць чыёсьці пачуццё да цябе? Употай спажыць яго?

Ніна моўчкі схіліла голаў на яго плячук, але ён не дакрануўся да яе, хоць i хацелася пагладзіць пахкія прыемным шампунем, непаслухмяныя валасы, што добра па— казвалі Нінін неспакойны, нават непрыкаяны характар. Так, моўчкі, хвалюючыся ад блізкасці i змагаючыся з сабою, яны ехалі доўга, аж да вёскі, што паказалася за лесам.

— Харошы, добры ты чалавек, Сяргейка! — адхіляючыся, ціха прамовіла Ніна.— Я душою адчуваю: была б вельмі шчаслівая з табою. Не толькі жонкаю, але i...— Уздыхнула.— Нават каханкаю...

— Я, Ніна, звычайны,— адказаў ён.

— Можа, i звычайны,— сказала з душэўным цяплом.— Але я, павер, бачу ў табе незвычайнае... A калі такое жанчына бачыць, то...

Яна недагаварыла. Ён таксама не імкнуўся давесці размову да канца, моўчкі давёз яе да бацькоўскай хаты, пакінуў тут, а сам, нават не вылезшы з машыны, падаўся ў горад. Толькі калі разварочваўся i на міг зірнуў на Ніну, то ўбачыў: жвавыя вочы яе нібы патухлі, i яна махае яму вольнай рукою чамусьці адрачона...

...Назаўтра на рабоце, на адным з прыпынкаў, да яго аўтобуса падышлі тры міліцыянеры i папрасілі вылезці з кабіны. Пасля сказалі сесці ў іхнюю машыну. Спачатку ён не мог разабрацца, што ад яго хочуць, думаў, ці не лічаць, што ён п'яны, але пасля, у міліцыі, усё зразумеў. Не толькі зразумеў, але жахнуўся, калі маладжавы, з учэпістымі чорнымі вачыма i з тонкімі нервовымі вуснамі капітан Сядых ашаламіў яго:

— Ну, аматар слодычы, расказвай, як згвалціў i забіў Ніну Стасюкевіч...

На развітальную сустрэчу з Вольгаю яго прывялі ўжо ў паласатай апратцы, пасадзілі яго на адзін бок стала, а яе — на другі.

Вольга доўга не магла ачомацца ад яго адмысловага, незямнога адзення, якое само па сабе было цяжкім знакам, пазірала яму ў вочы i нібы не пазнавала — ні позірку, ні ўсяго яго. Мусіць, ёй здавалася: перад ёю зусім чужы чалавек. Каля стала, амаль паміж імі высіўся пажылы, але яшчэ дужы прапаршчык, заклаўшы рукі за паясніцу i сашчапіўшы ix у кулак.

Вольга — i сёння ў строгім чорным касцюме, такога ж колеру свэтарчыку i шапачцы,— як відаць было, таксама кепска спала апошні час. Змарнела, пад вачыма вунь нязвыклыя чорныя паўкругі, a ў вачах — застылая туга альбо нават i роспач.

Урэшце яна схамянулася, узяла з калень i падсунула па стале да яго цэлафанавы кулёк, дзе былі свежыя, здаецца, польскія яблыкі, а таксама i штосьці іншае, загорнутае ў белыя сурвэтачкі.

Ён сядзеў непарушна, па-ранейшаму моўчкі i пільна пазіраў у яе паглыбленыя цёмныя вочы.

— Ты абскардзіў прысуд? — запытала яна, i ён у яе зацікаўленым голасе адчуў i боль, i спагаду, i тое, што яна перамагла ўжо рэўнасць.

— Абскардзіў,— ціха, ледзь не шэптам адказаў ён.— Але не веру, што...

Нечакана яна працягнула загарэлую, з тонкімі, цяпер не падфарбаванымі пальцамі руку i накрыла яго за гэты час пабялелую, з выпнутымі тоўстымі сінімі жыламі правую руку.

— Можа, i зміласцівяцца...— падала незнарок.— Ты ж не мог забіць... Я душою адчуваю: ты яе не забіў. I, можа, нават нічога не меў...

— Дзякую, Вольга,— дрыготкім голасам прамовіў ён.— Ты скінула вялізны камень з маёй душы. Павер, з апошніх сіл пераканай сябе: я сапраўды не здрадзіў табе, невінаваты ў Нінінай смерці. Я — ахвяра выпадку...

— Раз'яднайце рукі! — строга загадаў прапаршчык, надзімаючы чырвоныя, бы нацёртыя цэглаю, шчокі.— Кантакт не паложаны.

Вольга не паспяшалася забраць руку, а вось ён адцягнуў сваю, ведаючы, што прапаршчык у любую хвіліну можа разлучыць ix. Ужо, відаць, назаўсёды...

Прадчуваючы хуткае развітанне, Сяргей намагаўся як лепш запомніць яе, прагна азіраў, пакутуючы, што яна такая яшчэ маладая, прыгожая, несгіравядлівым лесам асуджана на такое цяжкае душэўнае глумление, на бясчасную трату маладосці.

— Усё! Хадзем! — спажыўшы іхнюю паўзу, крануў яго за плячук прапаршчык.

— Вольга,— адыходзячы сказаў ён тое, што думаў сказаць на развітанне,— калі што якое, ну, не... Праз два-тры гады выходзь замуж, няхай будзе ў дзяцей бацька...

— Сяргей! — падхапілася, закрычала Вольга, кідаючыся наўздагон, але рашучы прапаршчык тут жа штурхнуў яго з пакоя i зачыніў за ім дзверы.

З ім, з Сяргеем, застаўся толькі Вользін адчайны крык — усё, што звязвала яго з тым, вольным светам.

Пасля ён цалкам аддаўся ва ўладу тых, хто цяпер трымаў яго пад вартаю.

На трэці дзень яго аддалі ў іншыя рукі, i ўжо новы канвой, абмацаўшы яго i ягоныя сціплыя рэчы, спачатку павёў з сабою, а пасля павёз аднаго ў абабітай жалезам шэрай машыне. Везлі нядоўга. Высадзілі за знаёмым гарадскім вакзалам, дзе яго чакалі ўжо не меней дзесяці канваіраў з аўчаркаю. Пад іхнім пільным назіркам ён прайшоў метраў сто, а пасля залез у вагон з матавымі вокнамі.

Па доўгім калідоры, узбоч закрачаных «купэ» яго завялі ў самы канец вагона, у апошнюю невялікую камеру. Праз паўгадзіны пачалі заводзіць у вагон i іншых — мужчын, жанчын. Некаторыя з ix, нібы не зважаючы на сваю долю, жартавалі, смяяліся, яго, адзіночку-смяротніка, мусіць, не бачылі.

Ехалі яны, здаецца, сутак пяць ці шэсць. За гэты час канваіры часта выводзілі зняволеных з камер у туалет, дык тыя ўжо агледзелі яго; хто дапытваўся, за што ён асуджаны, хто спачуваў, а хто i пакепліваў: «Перадавай там, на небе, прывітанне ад нас усіх Богу!»

Калі ўрэшце кудысьці прыехалі, яго вывелі з вагона апошнім, аднаго пасадзілі ўсё ў такую ж абабітую жалезам i без акон машыну, завезлі ў двор змрочнага будынка i аддалі новай варце, якая пасадзіла яго ў невялікую, глухую, з маленечкім i высокім закратаваным акенцам камеру.

Ужо тут яму паказалі адказ на яго апеляцыю, дзе была адмова на яго памілаванне. Жыццё яго пасля гэтага пайшло пад адным спачатку вельмі трывожным, жахлівым, а потым даволі спакойным знакам калi i як будзе тое?

Ён сцінаўся, дзервянеў, калі яго выводзілі на кароткую прагулянку альбо вярталі з яе. Кожны раз чакаў хлёсткага стрэлу, балючага ўдару ў скронь альбо ў патыліцу i раптоўнай цемені. Недзе на другім тыдні пажылы таўсматы сяржант, завёўшы яго ў камеру, сказаў:

— Пасля кожнага шпацыру ўсё больш сівееш. Хутка будзеш як лунь.

— Скажыце, прашу я вас, калі ўжо тое будзе? — не толькі запытаў, але ўжо i папрасіў сам таго ён.

— Не спяшайся паперадзе бацькі ў пекла...— усміхнуўся той, пакідаючы яго аднаго, асуджаючы на яшчэ адну бяссонную ноч.

Гэты ж непрыступны, здаецца, задаволены жыццём i сабою таўсцюк старшы сяржант аднойчы сярод дня неяк нязвычна зайшоў у камеру i, ужо не калюча, а неяк дзіўна зычліва пазіраючы на яго, гарэзна шпурнуў яму на калені чужое паношанае цывільнае адзенне.

— Пераадзявайся, дарагі.

Сяргей нібы прыліп да ложка. Што — прыйшла для яго, бачыш, «дарагога», тая часіна? Але дзеля чаго пераапранацца?

— Усё ж шчаслівы ты чалавек...— нібы не верачы сам сабе, хітнуў галавою старшы сяржант i, бадай, упершыню за іхняе змушанае знаёмства ўсміхнуўся. Быццам добраму сябру.

Сяргей здранцвела пазіраў на яго кароткія тоўстыя ногі, выпхнуты жывот, на масіўны карак, на мардатыя, але трошкі бледнаватыя, нават азызлыя шчокі, на вузкія шэрыя вочы — акідваў позіркам усяго з галавы да ног i нічога не мог зразумець.

— Учора ты павінен быў пайсці на нябёсы...— сказаў той, хаваючы вочы.— Ды зусім нечакана сапсавалася прылада. А сёння прыйшла папера, каб вызвалілі цябе. Выходзіць, ты невінаваты...

Сяргей адчуў: млее. Не, не ад радасці. Ад крыўды, горычы, што не толькі зноў абзыўнуліся, але наваліліся на яго агромністым цяжарам.

— Эй!— напалохана крануў яго за плячук нечаканы дабрадзей.— Вазьмі сябе ў рукі, не звар'яцей ад шчасця...

Ён уздрыгнуў i, усё яшчэ не могучы адсунуць ад сябе тое, што трэба паадолець, прашаптаў:

— За што? Чаму?..

— Не зразумеў...— насцярожыўся старшы сяржант.

Як ні дамагаўся ад яго патрэбных яму слоў следчы

Сядых, як ні цяжка, нават невыносна было на судзе i пасля яго найбольш тут, але Сяргей ні разу не заплакаў. А вось цяпер не вытрымаў, здаўся, нават скарыўся — спачатку абмякла, заныла сэрца, штосьці зрушылася, не, не адтала, а закамянела ў свядомасці, а пасля затуманілася ў вачах, i нешта — відаць, сляза — апякло шчаку.

— За што?— зноў ва ўсяго свету запытаў ён. Тут, у гэтым каменным мяшку.— Чаму?

— Вазьмі сябе ў рукі, дарагі,— зноў сваё паўтарыў старшы сяржант.— Павер, i я збіты спанталыку: першы раз такое за маю службу... Дык сапраўды шчаслівы ты...

Пасля гэты падабрэлы чалавек даў яму дакументы, грошы на дарогу, вывеў за вароты гэтай пагрознай будыніны і, паціскаючы на развітанне руку, пажадаў:

— Ну, будзь здароў. Жыві, як i ўсе...— I зноў усміхнуўся.— Ну, а нас не памінай ліхам. Нават выпі зрэдку за нас чарку...

У свой гарадок Сяргей вярнуўся на світанку.

Калі ноч стаяў у калідоры i ў тамбуры, курыў цыгарэту за цыгарэтай i пазіраў то на цёмны лес, то на дамы без святла, то асвечаныя вакзалы, пероны, шлагбаўмы, думаў: прыедзе — нейкі час, пакуль уднее, пасядзіць на станцыі. Не варта сутоннем заходзіць дадому: убачыць у двары альбо ў хаце Вольга — абамлее са страху.

Аж яго намер не ўдаўся: яго сустракалі. Вольга, цешча i Косця Стасюкевіч. Усе яны, нібы ведаючы, дзе якраз ён знаходзіцца, стаялі насупраць выхада. Убачыўшы ix, ён аж памарудзіў, быццам баючыся сыходзіць на тую зямлю, па якой хадзілі яны. Але калі яго падагналі ззаду, ён паволі, адчуваючы дрыготку ў нагах i руках, спусціўся з высокай падножкі.

Нязграбна, як чужымі нагамі, ступіў раз-другі, не зводзячы позірку з Вольгі. Але ці то святло далекаватага ліхтара было скупое, ці то нейкая тумановая павалока нацягнулася на зрэнкі — ён не мог пранікнуць позіркам у Вользіны вочы. Яна ж, хоць на дварэ ўбіраўся ў моц лістапад, у знаёмым яму светлым плашчыку, у белай шапачцы, вобмегам кінулася да яго, абхапіла за шыю.

Хоць даўнавата ўжо, з мая, не быў вось так блізка з ёю, але цяпер мігам зноў адчуў знаёмы пах яе валасоў, своеасаблівы, быццам малочны ці пасля цёплай пасцелі, водар яе крамянога цела. Толькі вось яе дотык быў іншы — адданы, пяшчотны, але i ў той жа час зусім не той, які бывае пасля разлукі, па-свойму стрыманы, нібы мацярынскі.

— Сяргейка!— арошваючы яго твар слязьмі, абцалавала яго шчокі, павекі i вусны Вольга.— Сяргейка мой мілы i дарагі!..

Расхваляваная, узбуджаная, яна не давала яму варухнуцца, пазбаўлялася ад горычы i заадно радавалася:

— Любы мой! Адзіны! Самы-самы лепшы на свеце!

Ён бязвольна прымаў гэтую пяшчоту і, мусіць, ужо зусім не па-мужчынску плакаў. Бадай, яшчэ не ад радасці, а таксама, як i Вольга, ад горычы.

Неўзабаве Вольга схамянулася, абхапіла свае шчокі далоньмі.

— О, божа! Які ж сівы. Як снег, белы!

Гэты яе ўскрык нібы абудзіў яго. Ён выцер далоньмі слёзы са шчок і, мусіць, упершыню за апошнія месяцы ўсміхнуўся — можа, найперш ім, Вользе, цешчы i Косціку, раніцы, гораду, дожджыку, што вось заімжыў.

Спажыўшы момант, калі ён пачаў адтайваць душою, падышла поўная ў балоневай зялёнай куртцы цешча, пацалавала тры разы i прамовіла са слязьмі:

— Выбачай, сын. За ўсё...

У гэтую хвіліну ён сапраўды дараваў гэтай трошкі ганарлівай кабеце за ўсе яе папрокі, знявагі. Ужо валодаючы сабою, зноў усміхнуўся:

— Забудзем старое, мама...

Цешча аж уздрыгнула, упершыню пачуўшы гэтае ласкавае «мама», шчыра i расчулена заплакала. Можа, i ад уцехі, што i яе дачка, i ўнукі могуць ужо смела пазіраць людзям у вочы, не саромецца i не пакутаваць.

— Віншую, што вярнуўся...— падышоў, паціснуў руку Стасюкевіч, цяпер у скураным чорным паліто, са знятым капелюшом.— I заадно даруй, што я такое падумаў пра цябе...

Сяргей моцным поціскам адказаў Стасюкевічу, з сумам бачачы, што той асунуўся, учарнеў, а пасля ўжо ў яго, у мужчыны, ціха запытаў:

— Знайшлі ўсё-такі забойцу?

— Скора пасля твайго суда зноў знайшлі згвалчаную i забітую... —прамовіў той.— Дык я i падумаў: не, штосьці тут не тое... Пайшоў да яе,— паказаў на сцішаную Вольту.— Кажу: хадзі, пішы ўсюды, каб лепш усё расследавалі. Вунь ужо трэцяя жанчына за год гіне. Значыць, ёсць нейкі злыдзень альбо злыдні, якія робяць сваё чорнае. Яе надта тут не паслухалі, адцерабіліся: маўляў, мы сваё ведаем i робім! Але калі напісала ў сталіцу i адтуль прыехаў следчы, дык той i раскапаў: трох, маю Ніну таксама, загубіў Вятроў з райсельгастэхнікі. Папаўся на чацвёртай, на міліцыянерцы, якая паспела аглушыць яго першая i начапіць наручнікі. Цяпер гэты маньяк, а заадно i следчы Сядых, які не аднаго чалавека ўжо звёў на той свет, цябе таксама ледзь не загубіў, арыштаваныя...

— Як усё, выходзіць, проста!..—уздыхнуў Сяргей.

— Не проста, сыночак...— выціраючы хустачкаю слёзы, пахітала галавою цешча.— Але дзякуй Богу, што ёсць на свеце справядлівасць!

— Хадзем, Сяргейка,— пяшчотна прамовіла Вольга i ўзяла яго пад руку.— Ужо, можа, нашы маленькія галубкі прачнуліся, чакаюць татку...

Сэрца яго аблілося мужчынскаю цеплынёю; хутка ён убачыць родную вуліцу, дом, які збудаваў сваімі рукамі, i сваіх дзяцей, якія цяпер не будуць кінутыя на волю лёсу, выратуюцца ад долі бязбацькавічаў.

Рушылі ў горад, што пачынаў прачынацца. У ім Сяргею трэба будзе навучыцца жыць па-новаму...

1985

ІНА

1

— Калі ён зайшоў у наш кабінет, дык я адразу ж падумаў, што гэты крыху старэйшы за мяне чалавек незнаемы, але я яго недзе, можа, нават зусім выпадкова бачыў ужо.

Мне нагадалася ягоная постаць — сярэдняга росту, камлюкаватая, з кароткімі рукамі i нагамі, з тоўстай, як кажуць, бычынай шыяй, а таксама ўспомніўся позірк прадаўгаватых, амаль чорных зрэнак — цяжкі, змрочны ды з рашучым паглядам. Душой адчувалася, што гэты мужчына мае ўраўнаважаны, але цвёрды, a ў гневе няўмольны i раз'юшаны, як у вала, характар.

— Вы — Альфрэд альбо Алік? — не вітаючыся, учэпіста акінуўшы позіркам мяне з ног да галавы, з лядком у голасе, што аднак уздрыгнуў, запытаў ён.

— Я.

— А я — муж Інэсы Л., вашай былой аднакурсніцы i каханкі.

Не перабольшваю, у мяне ледзь не абарвалася сэрца. Я няўцямна падняўся з-за стала, мусіць, разгублена ды вінавата зірнуў на яго. Цяпер, у такім гнятлівым стане, ужо раптоўна ўспомніў, дзе бачыў яго, гэтага Мікалая: на фотаздымку, што паказвала мне Іна. Там была яна, яе дачка i ён, бадай, нават у гэтым цемнаватым i мяшкоўным касцюме, пахмурны i нібы адрачоны. Мне цяпер было няёмка, сорамна не столькі перад гэтым чалавекам, у якога я столькі ўкраў неацэннага, а перад Інаю: з ёю не толькі няўдала, але i прыкра я развітаўся.

— Вы ведаеце, што Інэсы ўжо няма?

— Не,— выдыхнуў я, здзівіўшыся-жахнуўшыся.

— Вось як вы цікавіцеся лёсам тых, хто не толькі маладое цела, але i добрую душу вам аддаваў! — без цырымоній папракнуў ён.— Яна атруціла сама сябе.

Я не мог больш пазіраць яму ў вочы. Не, не ад яго нямога спакутаванага дакору — ад таго, што апошнія гады тры, санраўды, пачаў забываць пра Іну, a калі ўспамінаў, дык ужо ні ў чым не папікаў сябе, а гэтым самым, канечне, быў калі не абыякавы, дык спакойны да яе далейшага лесу.

«Іна! Іна! — хацелася мне цяпер выдыхнуць з болем i віною.— Што ты, такая маладая i разумніца вялікая, нарабіла?!»

— Шлюб наш быў выпадковы,— сказаў госць.— Яна выйшла за мяне замуж таму, што я першы браў яе з дзіцем. Я кахаў яе, але...— Уздыхнуў.— Мы не маглі быць разам шчаслівыя...

Я ўсё яшчэ не мог вымавіць ні аднаго слова — ад такога страшнага зыходу, што выбрала Іна.

— Калі яна вучылася тут, у сталіцы, я прадчуваў, што ў яе з'явіўся хтосьці іншы. Часта здараецца, што муж можа быць сляпы, як крот, зусім не бачыць, што вытварае яго жонка. Я адразу ж усё зразумеў... Я, жывы чалавек, не мог не зараўнаваць, аднойчы пасля спрэчкі нават збіў яе, але не я, а яна перамагла мяне з радаснай усмешкай: «Можаш забіць мяне, але я ўпершыню пакахала, стала жанчынаю!» Я хацеў ужо тады знайсці вас, шчасліўца, i застрэліць! Я ж паляўнічы, маю зброю. Ды пашкадаваў — не вас, яе... А затым, калі ваша каханне абарвалася, я паспакайнеў, палічыў, што цяпер, «пасля буры страсці», як яна казала, у нас усё наладзіцца. Не, не наладзілася. Яна больш не здраджвала мне, але ў яе з'явіліся бяссонніца, плач, слёзы, істэрыка без дай прычыны, a ўрэшце змора. Нават не верылася, што на такое нястрымнае здольная яна, жыццярадасная, моцная, з ясным i светлым розумам!

Я маўчаў.

— Іменна пра вас я ўведаў пасля яе смерці з яе дзённіка,— ён дастаў з унутранай кішэні невялікую, але тоўстую запісную кніжку ў бліскучых, перламутравых чырвоных вокладках, паклаў яе на стол.— Спачатку я хацеў спаліць гэтыя запісы: тут шмат непрыемнага пра мяне i добрага, захапляльнага пра вас — ды не хацеў, каб калі-небудзь прачытала ўсё гэта Інэсіна дачка. Але перадумаў. Дзеля Іны. Няхай яе споведзь будзе ў таго, каго яна кахала. А вы ўжо, што хочаце, тое i рабіце з гэтым.— Пастаяў, пакусаў вусны.— Я ўжо дараваў вам, суперніку i ворагу. Ды цяпер не столькі мне, колькі вам ушаноўваць памяць пра Інэсу.

Прамовіў так i, не развітаўшыся, пайшоў.

2

«...I сёння былі сумныя лекцыі. Проста не верыцца: гістфак, такія цікавыя тут навукі, столькі забытага, займальнага, а некаторыя выкладчыкі бубняць-гнюсяць пра ўсё гэта са сваіх пажаўцелых канспектаў, што становіцца нецікава i сумна.

Ды сёння адбыўся выпадак, што вельмі ўзбудзіў мяне. Адзін наш студэнт, А., пачаў гаварыць на лекцыі-семінары па гісторыі КПСС па-беларуску. Выкладчыца, тоўстая, сытая, з залатымі зубамі, але няўклюдная капа, спачатку слухала ўважліва, вырачыўшы вочы, а потым паблажліва ўсміхнулася: «Вось i я ўбачыла жывога нацыяналіста!»

Усе мы, другакурснікі-завочнікі, наструніліся.

«Выбачайце, я не прапаведую нацыяналізм,— сумеўся А.— Ці гаварыць па-беларуску ў Беларусі — нацыяналізм?»

«Адукаваныя беларусы размаўляюць на языке, a калі яны гавораць на мове, то яны — нацыяналісты. Апроч пісменнікаў (яна так i сказала — «пісменнікаў»), настаўнікаў i некаторых вучоных-моваведаў».

Пачуўшы гэтую жывую перапалку, усе, хто ведаў i не ведаў беларускую мову, ажно ўгнулі галовы. Божа, падумалася мне, i гэта — гісторыкі, разумныя людзі, урэшце беларусы? Ды гэта ж статак бараноў!

«Глупства!» — не выцерпела я.

«Во яшчэ адзін нацыяналіст! — зларадна пацешылася выкладчыца, як казалі, жонка цэкоўца.— Хто ж гэта? Пакажыцеся, каб мы ведалі ў твар сваіх ворагаў!»

«Гэта сказала я,— мне прыйшлося падняцца i назваць сябе.— I паўтару: не гаварыце глупства, калі вы лічыце сябе сапраўдным гісторыкам. A ў беларускім нацыяналізме вы мяне не абвінаваціце: я руская, гавару, як вы кажаце, на языке, а мовы не ведаю, на вялікі жаль».

«Гэта вы гаворыце глупства! — успыхнула ўджаленая ідэйніца.— I патураеце месніцтву!»

3

— Сапраўды, было такое здарэнне-казус, калі мне ва універсітэце, як кажуць, прамывалі мазгі. Спачатку дзяўбла тая выкладчыца — свая, беларуска, якая абараніла дысертацыю пра тое, як КПСС мудра кіруе прафсаюзамі, гаварыла, як цяпер кажуць, на дземянцееўцы, у жыцці была наскрозь мяшчанка, але ў аўдыторыі звышадданая рэжыму (пазней на сходах, у друку граміла нефармалаў, БНФ, была супраць дзяржаўнасці «мовы», хадзіла ў калоне пад чырвонымі сцягамі, a ўрэшце ўбілася разам з мужам i дзецьмі ў камерцыю i адалярылася), потым павучалі іншыя. Сапраўды, тады заступілася за мяне толькі Іна.

Мяне i яе неяк аднойчы паклікалі ў дэканат, дзе, гнеўна блішчучы вачыма, у якіх самазадаволена застылі веліч i пагарда, упэўнена разваліўшыся на крэсле, сядзела кэпэсэсніца, а за сваім сталом прымасціўся наш дэкан — пажылы, кучаравы i сівавалосы, з буйным чырвоным носам мацак, які, гаварылі, бярэ хабар з бацькоў абітурыентаў i студэнтаў-завочнікаў, а таксама ласы на прыгожых студэнтак.

Дык вось ён, як было відаць, труслівы перад кэпэсэсніцай, пачаў павучаць нас: «Вы ж — будучыя гісторыкі, дырэктары школ альбо нават партыйныя работнікі, дык найлепш павінны разумець: рана-позна ўсе мовы, культуры ў СССР павінны зліцца ў адну, у абагацелую рускую мову i культуру. Мы, беларусы, маем вялікі гонар першымі падаць тут прыклад».

Скажу шчыра, я змаўчаў на такую тупасць альбо на свядомую подласць, а Іна не выцерпела:

«Гэты тэзіс быў модны пры Хрушчове, Мазураве i Машэраве. Цяпер іншая, больш узважаная, нацыянальная палітыка».

«Замаўчыце,— дэкан пачырванеў ужо ўвесь.— Іначай мы будзем вымушаны развітацца з вамі!»

«I яны маюць ступені i званні, вучоныя! — абурылася Іна, калі мы выйшлі з дэканата.— Невукі ці хітрыя прыстасаванцы-падлізы!»

Якая была гэтая Іна? Вышэй сярэдняга, амаль майго росту, даўганогая i танклявая, драбнаватая, як, скажам, англічанкі, на твары, не сказаць, каб ужо красуня пісаная, але абаяльная бландзінка з блакітнымі, здаецца, сумнаватымі вачыма. Што асабліва кідалася ў вочы, дык гэта тое, што яна заўсёды, як помню, насіла клёшныя ці джынсавыя вузкія, з рознымі замежнымі наклейкамі штаны i свэтры альбо блузкі, а свае светлыя валасы прыпадымала да верху галавы, а там прытыкала ix шпількамі, a хвосцік ад ix апускала ўніз, а на яе высакаваты лоб звісаў падстрыжаны чубок, а каля адной i другой скроні — гарэзны завіток. Па характары, наколькі я ўжо ўведаў за паўтары гады, яна была жыццярадасная, але чамусьці часамі скрытная i сумотная. Да гэтага часу паміж намі была звычайная чалавечая ці, лепш сказаць, студэнцкая прыязнасць, калі i мы адно аднаго, бывала, падратоўвалі кнігамі альбо канспектамі. I не больш.

«Іна,— сказаў я ёй тады.— Ты, можа, не будзь з імі такая дзёрзкая. Я стаю i буду стаяць на сваім, бо мне ўсё гэта роднае i дарагое, а табе нашто непрыемнасці ды з-за чужога чалавека?!»

«Хіба мы зусім чужыя? — яна зірнула на мяне пільна, ясна i, здаецца, чула.— Хіба мы не калегі па жыццёвым шляху, не павінны памагаць адно аднаму?»

«Усё так, Іна,— адказаў я.— Але, бачыш, яны могуць падшыць палітыку, а то i сапсаваць лёс».

«Ты збаяўся няладзіцы?»

«Не».

«Дык i маўчы, калега. Не вучы, каб i я хітравала, была абыякаваю, безуважнай да таго, што дарагое іншаму».

Праўда, праз некалькі дзён, калі яна лабыла на выхадныя дома — у Барысаве, дзе служыў яе бацька-вайсковец, яна сказала мне: «А ведаеш, ты перасцерагаў мяне недарэмна. Калі я дома расказала пра цябе i пра той інцыдэнт, дык i бацька-падпалкоўнік, i маці, i мой муж-беларус напалі на мяне: будзь далей, не звязвайся з нацыяналістам!»

«Вось бачыш!..— усміхнуўся я.— Прыязнасць з ворагам небяспечная!»

«А ты хіба вораг? Каму?» — усміхнулася i яна.

«Выходзіць, усім. У тым ліку i самой Беларусі. Шаную, люблю яе ўсё — значыць, яе вораг. Хоць пры гэтым шаную, люблю i ўсё іншае добрае, прыгожае на свеце, у тым ліку i рускае. Ды ў нашых умовах трэба любіць толькі рускае. I пры тым не лепшае, a касмапалітычнае, масавае».

«Алік,— яна называла мяне, Альфрэда, якраз так,— я пра ўсё гэта не задумвалася дагэтуль. Раскажы мне калі ў вальнейшыя хвіліны пра вашу гісторыю, культуру, навучы вашай мове».

«Думаеш, я сам шмат гэтага ведаю? Мяне ж вучылі ў школе, а пасля ў сельскагаспадарчым тэхнікуме, у арміі выпускнікі нашага i іншых такіх дэканаў, такіх выкладчыкаў, як наша кэпэсэсіха. I працую я з такімі ж спецыялістамі».

«Але ж ты працуеш у вёсцы, дзе яшчэ, як ведаю, захавалася беларуская стыхія. Ды ты, як адчуваю, шмат чытаў, умееш гаварыць не калькамі, штампамі з нялепшай рускай мовы, a мысліш самастойна, арыгінальна. Цябе мне люба слухаць па-беларуску».

«А ты не баішся, што я цябе абеларушу, адлучу ад бацькоў i мужа?»

«Не баюся. Зусім».

«Ну, глядзі, каб потым не дакарала, што звязалася не з тым, кім трэба».

4

«...Сёння зноў позна вярнулася са студэнцкага інтэрната, дзе жыве А.

Вось села далей апісваць свой жыццёпіс (канечне, хтосьці можа ўхмыльнуцца: ах, якая значная асоба, каб весці дзённік! Няхай кпіць, але я не магу не запісаць — не, лепш сказаць, не пагаварыць сама з сабою!) i задумалася: чаго я хаджу пасля лекцый да А.? Што — я, сапраўды, хачу лепш ведаць той край, куды нас прывялі i, як кажа бацька, запынілі, можа, i назаўсёды шляхі-дарогі (тут, у Беларусі, кажа мой стары, нам будзе лепш, чым у роднай Расіі)? Ці я хачу пачуць усё гэта якраз ад А.? Ці я хачу найперш быць больш з ім? Я сама не разумею сябе. Мне чамусьці добра, што ён, старэйшы, можа, на гадоў пяць ці сем, ёсць, што з ім добра сядзець побач ў аўдыторыі, у чытальнай зале, размаўляць ці маўчаць. Далібог, я ўпершыню пазнала, што з чалавекам — не, не з жанчынаю, а з мужчынам — добра, хораша, прыемна i памаўчаць, адчуваючы штосьці спакойнае i радаснае а д н о. Я вось ужываю гэтае «штосьці», але сама цяпер не магу зразумець, што гэта такое: яно, гэтае штосьці, сыходзіць найперш ад А. Я не магу яму пра гэта сказаць, бо баюся яго напужаць: ён, можа, падумае пра гэта ўсё інакш, чым я, палічыць мяне іншай, горшай ці, чорт яго ведае, нават лепшай, чым ёсць я на самай справе. Ды ўсё ж я да яго цягнуся i буду цягнуцца, бо за ім ёсць нейкая сіла, моц, вера, перакананасць, пазіцыя, мужчынскасць, чаго так не хапае ў нашым жыцці. З ім ты адчуваеш сябе слабою, але ў лепшым сэнсе гэтага слова, а ад яго табе сыходзіць тое, з-за чаго хочацца жыць, кахаць.

Сорамна каму прызнацца: я — жанчына, маю дзіця, два гады ўжо замужам за іншым чалавекам, а я нічога яшчэ не зведала, што зведваюць за гэты час жанчыны. Мяне ў васемнаццаць гадоў спакусіў прыгожы жанаты, але хітры i памаўзлівы афіцэр. Мы былі блізкія толькі адзін раз. Я не сказала пра гэта ні сяброўкам, ні маці, дык спаўна паплацілася: мусіла раджаць. Пазней мяне папрасіў выйсці за яго замуж крыху старэйшы хлопец з нашай жа будыніны, які толькі што адслужыў, як потым уведала, на атамнай лодцы. Хлопец як хлопец, спакойны, непітушчы, добры слесар, можа, толькі з адной заганаю: у маладыя гады ўжо злыселы, дык з-за гэтага мусіць насіць парык. Праўда, ён мяне папярэдзіў, што не можа мець дзяцей. Падумалі-паразважалі мы з мамай, канечне, не самае лепшае гэта, што магу я мець, але бярэ з дзіцем, абяцае яго глядзець як сваё — трэба ісці (бацька дык перасцерагаў: глядзі, дачка, можа, ён ужо не мужчына!). Сапраўды, потым выявілася: ён, гэты Мікалай, не толькі не можа мець дзяцей, але не можа нічога мець з жанчынаю. Ды я спачатку не насцярожылася, не напужалася: можа, i добра, што мне не трэба аддавацца мужчыне: я з-за таго афіцэра ўзненавідзела ўвесь мужчынскі род. Мікалай лячыўся, а я была спакойная. Але праз год я пачала нават на здзіўленне сама сабе мяняцца, не разумець, што робіцца з маім целам, з маёй душою. Мне не спіцца i не весяліцца, такая прага да таго, што патрабуецца самой прыродаю, такая ад гэтага пакута, што жыццё становіцца нямілае. Я адчула: не, не ўсе мужчыны — нягоднікі i што жыццё без мужчынскай ласкі, без блізказці з ім — не жыццё, а сям'я — не сям'я. Муж параіў, як наталіць маю прагу, мае жаданне, але я рашуча адхіліла ненатуральнасць. Як бессаромнасць, здзек i гвалт. Напала на яго: калі ты ведаў, што ты ненармальны мужчына, дык нашто ты жаніўся? «А я,— адказаў ён,— хацеў, каб усе лічылі мяне нармальным мужчынам, нават тады, калі мы развядзёмся.» — «Цябе, канечне, трэба шкадаваць, спрыяць, памагаць табе, але ты — усё ж сволач,— выпаліла я яму,— ты завязаў мне свет. Ды што скажуць пра мяне людзі? Тады нарадзіла дзяўчынаю, цяпер разводжуся! Дык хто я? А я за ўсе гэтыя гады толькі адзін раз была блізкая з мужчынам! I то ўсё тое было нібы ў сне, з болем i пакутаю! Я зусім не ведаю, што такое страсць, хмельны пацалунак i абдымак, любоўныя жарскасць i ўцехі, a ўрэшце — жаночае шчасце! Можа, другой такой жанчыны, як я, болей няма на ўсім свеце!»— «Што ж,— сказаў ён,— не хочаш разводзіцца ці пачакаць, пакуль я вылечуся, дык заводзь сабе хахаля. Але так, каб пра гэта ўсе ведалі!»

Вось якое мае жыццё, вось якая я! I нікому, А. таксама, пра гэта ўсё не скажаш, хоць яго, А., я, несумненна ўжо, кахаю, хачу быць ягонай. Ды... А.— жанаты i, здаецца, вельмі добры сем'янін!»

5

— Сапраўды, я пачаў адчуваць, што сум у Ініных вачах, што знікне на хвіліну-другую, а затым зноў усплыве, палоніць вочы, не проста так, а па нейкай прычыне. Ды я не мог запытаць у яе пра гэта, яна сама не загаварвала пра тое. Толькі ўсё часцей я пачаў перахопліваць яе задуменны, засяроджаны на мне позірк, ад чаго яна бянтэжылася i пунсавела.

Аднойчы, тым жа летам, калі мы ўвечар сядзелі з Інай у маім інтэрнацкім пакоі (мае аднапакаёўнікі, лічачы, што ў мяне з Інай ужо штосьці ёсць, які ўжо раз пакінулі нас тут удваіх), вярнуўся наш самы старэйшы студэнт — таўстатвары i вясёлы, часамі цынічны, але заўсёды, хітры i выкрутлівы, з думкаю найперш пра сваю карысць.

— Цяплынь, хараство вакол,— паўшчуваў адразу нас абоіх,— а вы, маладыя, прыгожыя, сядзіце ў душных чатыpox сценах i тлуміце сабе голаў граматыкаю! З'ездзілі б лепш на возера ці хоць бы ў кіпо схадзілі!

Іне, здаецца, спадабалася гэтая паўнамёкавая парада, а я сумеўся: паездка з жанчынаю на прыроду ці паход з ёю ў тэатр — гэта ўжо значыць больш, чым звычайная вучоба ці нават сяброўства. A калі Іна выйшла, а я затрымаўся, каб упарадкаваць стол, таўсцяк зашыпеў мне на вуха:

— Гэтыя талмуды,— пастукаў костачкай сагнутага пальца па кнігах i канспектах,— толькі зачэпка. Пратры свае лупы: Іна ўтрэскалася ў цябе па вушы, жадае, каб ты яе не адукоўваў, a паціскаў як след! А яна — бабец што трэба! Каб не ты, дык яе каторыя нашы хлопцы даўно ўжо ціскалі б! Дык чаму табе не заціснуць яе: ты — жанаты, яна — замужняя! Пацешылі адно аднаго — i разышліся ў розныя бакі!

Калі я, можна сказаць, збянтэжаны, выйшаў з пакоя на калідор, Іна, убачыўшы мой стан, запытала з асцярогай:

— Ён сказаў пра мяне што-небудзь цынічнае?

— Не,— паспяшаўся заспакоіць яе я.

— Бадай, неабачлівая я: прыходжу да мужчыны, застаюся з ім сам-насам! — прамовіла яна.— Канечне, пра гэта можна ўсё, што хочаш, гаварыць. Ды я табе, Алік, веру i думаю, што ты абароніш мой гонар.

— Я нікому не дазволю абразіць цябе,— адказаў я, а потым загарэўся: — Давай сходзім у рэстаран ці ў кіно!

— Ты багаты, можаш патраціцца на жанчыну?

— Не багацей, але адзін раз у рэстаран звадзіць магу.

— Іншым разам,— усміхнулася яна. А кал i падышлі да трамвайнага прыпьшку, папрасіла: — Давай пасядзім крыху ў парку.

Мы перайшлі рэйкі i на ступеньках спусціліся ў парк, знайшлі вольную лаўку, селі побач, пазіраючы, як перад намі, на абгароджаным пясчаным футбольным полі, бегаюць за мячом, гарланяць падлеткі.

— Мне тужліва, Алік,— упершыню яна загаварыла са мной пра асабістае сваё.

— Чаму? — упершыню гэтак спаважліва запытаў я.

— Я не бачу сэнсу ў жыцці...

— Такая маладая i прыгожая?

— Я маладая i, здаецца, як пішуць у газетных аб'явах, «прывабная жанчына», але... Скажы,— зірнула мне ў вочы так, нібы хацела ўбачыць маю душу,— ты шчаслівы?

Я паціснуў плячыма.

— У цябе ёсць дзеці?

— Сын.

— Жонка твая прыгожая, добрая?

— Звычайная.

— Ты яе моцна кахаеш?

— Можа, найпраўдзівей адказаць так: прывыкнуў.

— Па тым, што ты заўсёды такі акуратны, відаць, што яна добрая гаспадыня.

— Добрая.

— А я, Алік, каб ты ведаў, можа, самая нешчаслівая жанчына ў свеце...

— Чаму?

— Я люблю толькі бацькоў, дачку i яшчэ аднаго чалавека...

— Мужа?

— Не. Мужу я спачуваю, але не кахаю яго...

Я не мог запытаць, каго яна кахае, толькі раптоўна сэрца мае зайшлося: няўжо ў яе ёсць палюбоўнік?

Яна дастала з сумачкі фотаздымак i падала мне — там я ўбачыў яе, таксама ў штанах i пінжачку, малое дзіця i яе пахмурнага мужа.

Адчуваючы, што я ў гэты час думаю пра яе, яна накрыла маю руку, якую я трымаў на сваім калене, сваёй невялякай зграбнай рукою:

— Харошы ты, Алік. Спакойны, разважны, надзейны. За табой твая сям'я, мабыць, як за каменнай сцяною.

— I ты, Іна, харошая, вялікая разумніца i спагадніца, надзейная.

— Вось i прызналіся адно аднаму ў каханні,— пажартавала, паднялася.— Пайшлі, а то так нядоўга i да граху дайсці...

Я правёў яе да трамвайнага прыпынку i на гэты раз паімкнуўся пад'ехаць з ёю да вакзала.

— Не трэба, Алік,— папрасіла яна.

— Чаму?

— Не трэба,— настойліва паўтарыла, пасля цмокнула мяне ў шчаку i хуценька ўскочыла ў трамвай, як толькі адчыніліся там дзверы, памахала мне рукой, сумотна ўсміхаючыся.

Я паволі вярнуўся ў інтэрнат, спрабаваў чытаць, а пасля, перад сном, чуючы розныя гавэнды, анекдоты аднапакаёўнікаў, ніяк не мог пазбыцца думак пра 1ну. Мабыць, невыпадкова ж яна сказала, што не мае любові да мужа i нешчаслівая. Але ж яшчэ некага не проста паважае, а кахае. Каго?

Нечакана ў мяне нібы перавярнулася ўсё на душы: а можа, той чалавек — я? Можа, яна мне ўжо выразна намякнула: як кажа наш таўсцюк, хопіць сушыць мазгі, давай сыдземся i возьмем усё, што даецца мужчыне i жанчыне ў маладыя гады?

Яна мне вельмі падабаецца, я хачу быць з ёй чым даўжэй разам, але... За пяць гадоў, што жанаты, жонка, канечне ж, не здраджвае мне, а я не здраджваю ёй. Як угадала Іна, мая Вера — вельмі дбайная гаспадыня. Кватэра наша, я, сын, сама яна, нашы соткі i агарод заўсёды дагледжаныя не проста добра, а лепш, чым у іншых. Можа, толькі Вера зарана паўнее, нават цяжэе, залішне з-за дробя зей сварыцца з калегамі-бухгалтарамі ды хоча ўсяго звыш меры нацягаць у дом, не ўяўляе далейшага жыцця без каляровага тэлевізара i машыны, дзеля чаго ледзь не рабуе сваіх бацькоў i перасварылася з сёстрамі, а мне, механіку, спрыяе вучыцца таму, каб я стаў інтэлігентам, настаўнікам, а потым — дырэктарам школы, калі праз гадоў сбм пойдзе на пенсію гэты, цяперашні. Якраз з-за будучай маёй пасады яна пілуе мяне, каб я адрокся ад «сваёй нікому непатрэбнай беларускасці» (таму, да слова, нават ёй, жонцы, я не расказваў, як мяне абсякалі кэпэсэсніца i дэкан i як заступілася за мяне Іна. Зрэшты, пра 1ну я не апавёў яшчэ i таму, што Вера вельмі раўнівая). Вера такая дзелавітая, што нават блізкасць са мной найперш мае не тады, калі ўспыхне — ад убачаных мной яе калена, грудзей ці ад любоўнага позірку ці іншых сотняў, тысячаў натхненняў — здаровая пожадзь, а тады, кал i ёй «гэта добра будзе для здароўя». Я не раз пацяшаўся: «Ах ты, мой бухгалтар!», але пазней такі жончын разлік мне пачаў не падабацца, а значыць, i не спрыяць... Праўда, калі-нікалі Вера магла i пагарэзнічаць, але па-свойму дзіўна: скажам, паколькі ў яе вельмі халодныя рукі, нават улетку, дык яна любіла час ад часу падкрасціся да мяне i запусціць свае ледзяшы мне пад кашулю, незвычайна радуючыся: «Надо взбодрить соратннчка!», a калі я шчыра i жартам вішчэў, дык яна далей цешылася: «У мяне халодныя рукі, затое гарачае, добрае сэрца. A ў цябе цёплыя рукі, але халоднае сэрца». Ды... усё ж Вера — жонка i сусямейніца верная. Здаецца, яна не ўяўляе жыцця без сям'і, з-за яе, сям'і, яна пойдзе на ўсё, учэпіцца, абдзярэ кіпцямі самага роднага чалавека, самага вялікага начальніка, яна зусім не церпіць распусных жанчын i рэжа ім у вочы самую горкую праўду, абразу i пагарду, дык, бадай, не яна за мной, а я за ёй як за каменнай сцяною.

Да ўсяго, зразумейце, мне цяжка было ўявіць, як можна жанатаму легка сысціся з іншай жанчынаю ці дзяўчынаю, а пасля, як я чуў ад сваіх аднапакаёўнікаў, весела, задаволена расказваць іншым пра свае палюбоўныя прышды i поспехі ды з такімі падрабязнасцямі, што мне, ужо не юнаку, было сорамна. Тым не менш я адчуў: Іна неяк незаўважна ўвайшла ў маё жыццё, мне добра, хораша, што яна проста ёсць, мне радасна яе бачыць, з ёй размаўляць i падоўгу маўчаць, хоць я першы, канечне ж, не пераступлю той мяжы, за якой у нас раптоўна наступіць блізкасць альбо разлад. Я прадчуваў: калі такі, то Іна рана-позна адыдзе ад мяне i, можа, пагорнецца да іншага, да ўрвіцеля, які не задумваецца пра тое, што я высока падымаю як «можна» ці «няможна». Ад думкі, што Іна, такая абаяльная, свежая, можа апынуцца ў абдымках нейкага пройды, у мяне балюча занывала сэрца. Дык што — я, верны сем'янін, пакахаў іншую жанчыну? Але для чаго? Чаму розум мой цвярозы, сэрца захвалявалі мяне такой неспадзяванкаю?

6

«...я сказала яму наўмысна, што, апроч бацькоў i дачкі, кахаю яшчэ аднаго чалавека. Гэта значыць — яго. А. не запытаў, хто той мой абраннік, здаецца, усцепануўся, пахаладнеў на душы, што я кахаю іншага. Мне ж не трэба цяпер шмат слоў, я разумею: А. пакахаў мяне, хоць хутка i легка не скажа пра гэта. Не, я маніла яму, што не хачу жыць. Я, як ніколі, імкнуся ў жыццё. Я люблю яго, хачу чэрпаць з яго прыгаршчамі, i з ix, прыгаршчаў, піць самой i даваць яму, А., гэтаму «нацыяналісту», які на самай справе проста здаровы, разумны, зусім натуральны чалавек, які хораша ўмее быць самім сабою, асобай!.. Цяпер, мабыць, як ніколі, мала асоб i зашмат шэрасці, сераднячкоў, якія ва ўсім такія...»

7

— Пасля нашай недагаворанай размовы ў парку Іна больш да мяне ў інтэрнат не заходзіла. Калі яна адразу пасля лекцый падавалася на сваю кватэру, дык я зажурбочваўся, быў як сам не свой, блукаў без вялікай патрэбы па чужым да майго ўзрушэння i разгубленасці горадзе, a калі вяртаўся ў інтэрнат i браўся чытаць, дык толку было мала. Назаўтра ж, сустрэўшыся з ёю ў аўдыторыі, я не толькі радаваўся, але i бяптэжыўся, гаварыў ці тое-сёе рабіў зусім неўпапад.

...Навальніца — спачатку з лёгкім пацямненнем, а пасля з цяжка зацягнутым сіза-чарнаватым небам, з вялікімі разгалінастымі маланкамі i ляскатна-грукатлівым перуном, а пасля з уліўным дажджом, пахкім свежай вадою i асаджаным гарадскім пылам-смогам, ад якога проста ўміг пацяклі мутныя ручаі, мужчыны ўжо не пераскоквалі бурных сцёкаў, a ішлі па ix у туфлях, а жанчыны, шануючы модны дарагі абутак, паразуваліся i нязвычна для горада весела крочылі босыя,— дык вось навальніца заспела нас знянацку. Hi ў мяне, ні ў Іны ў той ясны i сонечны зранку дзень не было парасона, дык мы, заседзеўшыся ва універсітэцкай бібліятэцы, пасля пастаялі ў вестыбюлі новага корпуса i, бачачы, што не перачакаем дажджу, пабеглі проста ў залеву. Тулячыся да сцен, час ад часу забягаючы ў скразняковыя пад'езды, каб неяк дабрацца да вакзала, да Інінага аўтобуса, мы вымаклі да ніткі.

Сёння Іна не затрымлівала, дык я ўслед за ёю ўскочыў на прыпынку з непагадзі ў прысадзісты цёплы аўтобус пад нумарам 69 i паехаў у Масюкоўшчыну, як i Іна, зусім не засмучаточыся, што мокры. Наадварот, адчуваў якуюсьці асвяжальную радасць ад такога спорнага ліўня.

— Які дождж! — усклікнуў я.

— I здаецца, надоўга!— таксама ўзнёсла адказала Іна, i мы ўсміхаліся адно аднаму ад уцехі, нібы сёння ў горадзе, у нас вялікая падзея.

Неяк міжволі ў мяне само вырвалася:

— Сам напісаў?— Ініныя блакітныя вочы ўжо не толькi пазбавіліся ад сумотнасці, але i молада, захоплена заззялі.— Ты — паэт?

— Не, я не пішу вершаў,— адказаў я.— Гэта напісаў наш Максім Багдановіч, які амаль усе свае дваццаць пяць з паловаю гадоў пражыў на чужыне, выдаў пры жыцці толькі адну кнігу, але стаў класікам нашай паэзіі, перажыўшы ў літаратуры i некаторых старэйшых, i наступных, хто вінаваціў яго ў дэкадэнцтве, упадніцтве i ў нацыяналізме!

— Няўжо i ў вас быў нацыяналізм гэты?

— Каб быў ён, здаровы i моцны, дык сёння была б зусім іншая Беларусь. Ды не толькі яго, але i амаль усё нацыянальнае выпалалі ў трыццатыя гады. А цяпер, сама бачыла, як высякаюцца новыя парасткі. А без ix, новых галінак, дрэва старэе i чэзне.

— Я пра такія рэчы дагэтуль зусім не задумвалася,— прызналася яна.— Скажу шчыра, нават радавалася, што тут нам легка i добра. Бо раней, у Сярэдняй Азіі, нам было няпроста.

— Вось што значыць павесціся з такім, як я. З кім павядзешся, ад таго i набярэшся!

— Здаецца, на нацыянальнай глебе сутычак у нас з табой не будзе. Ды калі я яшчэ вывучу вашу мову!

Мы размаўлялі вось так, а на нас у аўтобусе пазіралі i са здзіўленнем, i з ваўкаватасцю. A сярэдніх гадоў, даволі з густам апрануты, праўда, п'янаваты мужчына павярнуўся да мяне i прыклаў руку да грудзіны:

— Я тожа беларус, але языка свайго не знаю. Як i рускага добра не ведаю.

— Дрэнна,— хітнула галавой уніз Іна.

— Знаю, што плоха. Інжынер усё ж! Але ведзь у горадзе ўсе сцясняюцца па-беларуску гаварыць, i я, дурак, сцясняюся, хоць язык беларускі, калі яго добра ведаць, сочны!

У аўтобусе загудзелі — хто за гэта, хто супраць, а я падаў знак 1не: не трэба гэтых выпадковых дыскусій. Тым больш што нам трэба было ўжо выходзіць. Калі пакінулі душнаваты аўтобус, шпарка пабеглі да недалёкага паўкружнага высокага гмаху.

— Вось я i дома,— прамовіла Іна, калі мы заскочылі ў вузкі i ветраны пераход-выгбу паміж дамамі.

— А я правяду яшчэ цябе да твайго пад'езда.

— Аз пад'езда — да дзвярэй кватэры?

— А што — нельга?

— Можна,— усмешка не пакідала Ініных вачэй i вуснаў.— Ды прыйдзецца запрашаць цябе ў кватэру, пераапранаць у сухое, ставіць пляшку, даваць чай, каб не прастудзіўся з-за мяне.

— У кватэру не прашуся: няёмка перад тваёй сястрою.

— А яна з сям'ёю ў ад'ездзе, дома я адна.

Іна сказала нібы між іншым усё гэта, а я адчуў, што трапіў быццам у зашчымку: ні напрошвацца ў госці да жанчыны, ні адступаць. Скажу шчыра, сэрца маё затрапятала, як асінавы ліст.

— Была я ў цябе ў гасцях — цяпер ты нанясі мне візіт у адказ,— здаецца, зусім спакойна запрасіла Іна.

Яна, проста выратаваўшы мяне, першая рушыла з прахадной, я падаўся за ёю, i мы поплеч пабеглі ўжо змрокам уздоўж мокрых, пахкіх сваёй лістотаю бэзу, вішань, сліў, а па другой руцэ бліскучых рознакаляровых легкавікоў на вялікай асфальтаванай пляцоўцы.

— На другі паверх можна падняцца i без ліфта,— ужо ў доме сказала Іна, a калі мы апынуліся там, адамкнула адны, у калідор, пасля другія, у кватэру, дзверы i ўсюды першага ўпускала мяне.

— Зараз пераапранемся, пагрэемся чаем альбо кан'яком,— дзелавіта прамовіла, кал i разуваліся ў невялікай вітальні. Тут жа зайшла ў пакой, што быў насупраць,— мабыць, як я паспеў ухапіць зрокам за міг, у спальню гаспадароў — неўзабаве выйшла адтуль ужо ў доўгім цёплым халаце, што хораша аблягаў яе высакаватую постаць, а мне падала новае мужчынскае спартыўнае трыко i паказала, дзе ванная.

8

«...Божа, як я хвалявалася, калі хацела, каб А. зайшоў са мной у сестрыну кватэру! Не ведаю, ці заўважыў ён, але я змушана намагалася быць спакойнай. Можа, i не прыкмеціў: бедны, сам зусім сумеўся...»

9

— Мы, ажыўленыя, але, мабыць, са стоенасцю i напружанасцю ва ўсім (ад гэтага, бадай, i ў яе, i ў мяне часта штосьці падала з рук), выпілі па кілішку-другім кан'яку, прыкусілі, запілі каваю, паглядзелі кінафільм па тэлевізары. Пасля я сядзеў ужо нібы на іголках: пачала не даваць спакою думка, што трэба падымацца ўжо, ісці адгэтуль, бо стоенасць i напружанасць набіраюць яшчэ большую моц. Я чакаў, што, можа, Іна паспрыяе: усё, дарагі, час позні, табе пара дадому. Але яна не толькі не напамінала, але i не давала знаку пра гэта, хоць ёсць нямала спосабаў, як падаць ix, гэтыя знакі, што ты, госць, ужо нежаданы.

Урэшце я не вытрымаў змагання з самім сабою, падняўся з канапы, i яна, седзячы непадалёку ў крэсле i добра зразумеўшы мой парыўчы pyx, падхапілася.

Ужо пара мне дадому збірацца,—

Вечар позны, а час не стаіць.

Ах, калі б ты магла здагадацца,

Як не хочацца мне ухадзіць!

— Максім Багдановіч? — усміхнулася Іна.

— Ён.

— I тут няма ніякага нацыяналізму!

— Які нацыяналізм! Тут — жыццё!

Іна зірнула на мяне ўжо не з усмешкай, а з нейкай глыбокай умольнасцю. Гэты позірк пранізаў маю душу, i я нечакана нават для самога сябе ступіў, абняў i прыпаў да яе вуснаў — Іна не проста саступіла доўгім пацалункам, яе губы былі паімкнёныя насустрач, узгарачаныя. Як адразу адчуў я, мужчына, яе пацалунак быў не сяброўскі, а поклічны, хмельны, ад якога дробна i, здаецца, гулка аж у скронях тропатна забілася сэрца, а сухая гарачыня хлынула ў твар. Я прытуліў яе да сябе. Іна спачатку нібы ўперлася кулачкамі мне ў грудзіну, а пасля мякка падалася, заплюшчыла вочы i закінула рукі мне на шыю. Я сашчаміў у далоні адну палавінку яе грудзей i адчуў, як таксама шалёна трапечацца яе сэрца. Яна адкінула галаву, адплюшчыла вочы, i я ўбачыў у ix зіхоткі блакітны бляск.

— Іна!

— Алік!

— Я люблю цябе паміма сваёй волі!

— А я люблю цябе сэрцам i душою!

— Я ўжо не магу без цябе, чуеш!

— I я.

Мы зноў пацягнуліся да вуснаў адно аднаго, доўга цалаваліся i туліліся целамі, а пасля, калі ўсё ў маёй свядомасці патуманела, я лёгка скрануў яе, зусім падатную, i апусціў на канапу. Мы леглі, па-ранейшаму ў абдымку, цалуючыся. Я даў волю сваёй руцэ, упершыню адчуваючы яе моцнае, тугое, пяшчотнае i гарачае цела, а пасля мы зблізіліся. Спачатку i я, i яна штосьці спрабавалі гаварыцьмармытаць, а затым яна нібы ў адчаі застагнала, i мы, абое не могучы стрымаць трымцення, цешыліся нашай блізкасцю. Але праз нейкі час — ацверазенне, сарамлівасць i калі не жах, то нейкі сполах ад таго, што ты ўчыніў.

— Ты застанешся тут,— прашаптала Іна, тулячы твар у маю шыю.— Ты не павінен пакідаць мяне адну.

— Добра,— адказаў я, гладзячы яе аголены плячук. Пазіраў у бела-матавую ад тэлевізарнага святла столь, але ўсё яшчэ нібы бачыў Інінае цела — даўгаватыя худыя, але зграбныя ногі (невядома чаму яна заўсёды носіць штаны i хавае ix), таксама худаватыя сцёгны i клубы, моцны i ў той жа час пяшчотны жывот, буйнаватыя натапырчаныя грудзі, натхнёны твар з дробнымі рысамі.

— Пра што ты думает? — запытала яна.

— Пра тое, што здарылася.

— Ты каешся?

— А ты?

— Я, Алік, адчула сябе жанчынаю. Упершыню ў жыцці...

Я тады не ведаў усіх яе сямейных сакрэтаў, дык гэтыя яе незвычайныя словы (як можна толькі цяпер адчуць сябе жанчынай, калі ўжо некалькі гадоў замужам i маеш дзіця?) палічыў за добрую манеру, каб супакоіць мяне, палюбоўніка, чыйгосьці мужа i бацьку.

— Табе, Алік, было добра са мной?

— Добра.

— А я ашаломленая. Я ўсё яшчэ цябе адчуваю i зноў жадаю... Веру i не веру, што такое было, можа яшчэ быць!

— Было, будзе.

Першая наша сумесная ноч была амаль бяссонная, з ласкамі, размовамі i шэптам ды з такімі ўцехамі, што i я, мужчына, ашаламіўся — ад Інінай падатнасці i страсці, ад новага пазнання i ўпаення.

10

«...Я аддалася яму! Ды з такой прагаю, з такой радасцю i ўзамен адчула такія покліч, страсць i шчаснасць, што цяпер ужо з поўным правам магу сказаць: я — вялікая грэшніца, здрадзіла мужу, абакрала іншую, але я — Жанчына! I як добра быць ёю, калі ты целам i душою аддаешся любімаму, а ён — табе!..»

11

— Я не толькі перабраўся жыць да канца сесіі да Іны, але потым мы з'язджаліся i сустракаліся ці то ў Мінску, ці то ў Ініным Барысаве альбо ў нашым раённым гарадку, у Крупках, амаль кожны тыдзень, а на час сесіі наймалі асобную кватэру.

Я зажыў двайным жыццём: глядзеў сям'ю, меў блізкае з жонкай, якая не здагадвалася, што я ёй не зусім верны, нават падхвальвала, што я з гадамі ажыўляюся як мужчына, але з нецярпеннем чакаў нашых з Інаю сустрэч.

«Глядзі,— бывала, яшчэ болей зачароўвала яна мяне,— як я з табою развілася! Як папышнелі мае сцёгны i клубы, як напоўніліся грудзі! Я нават не думала, што ў мяне можа быць столькі жаноцкага!»

Ды чым бліжэй да канца вучобы, я задумваўся больш. Я не ўяўляў, як можна жыць без жонкі i дзіцяці, але я ўжо не ведаў, што будзе без Іны.

«Ты страціў запал да мяне?— гарэзавала яна.— Я табе, баламутніца, надакучыла?»

«Іна,— неяк аднойчы я не адгукнуўся на новыя яе гульні i пяшчоту,— нам трэба зрабіць рашучы крок!»

«Які? — асеклася i панікла яна.— Ты хочаш абарваць усё, што ёсць у нас?»

«Праз месяц-другі мы скончым вучобу i больш не зможам так часта прыязджаць у сталіцу. Дык што тады?»

«Я таксама пра гэта думаю i, пакуль мы можам быць разам, я — уся твая, а ты будзь увесь мой!»

«А пасля, Іна?»

«Не ведаю, Алік».

«Я, Іна, надумаўся развесціся i ўжо да канца дзён сваіх злучыць свой лёс толькі з табою».

«Я хоць сёння магу пайсці ад свайго нялюбага мужа, тым больш, што ён не бацька маёй дачкі. Але ты...— маркотнела i тулілася да мяне яна.— Табе, мілы i любы мой, будзе нашмат цяжэй адарвацца ад сваёй сям'і. Ты пасля будзеш калі не ўсё жыццё, дык доўга пакутаваць...»

«Дык што — загубіць наша каханне?»

«Не ведаю, Алік. Я хачу быць шчаслівай, але хачу, каб i ты не быў без радасці i ўцехі. Я хачу быць толькі тваёю, але я не пасягала i не пасягаю на цябе. Каб цябе, таго, хто вярнуў мяне да жыцця i паказаў, што такое каханне, не засмучаць, я магу ахвяраваць сабою...»

12

«...Ён кахае мяне, хоча быць маім мужам. Божа, якое шчасце было б быць яму жонкай, нарадзіць ад яго дзяцей i жыць моцнай сям'ёю. Ды ўсё ж, на жаль, ён не будзе зусім шчаслівы са мною. Ён не з тых, хто можа легка пакінуць блізкіх i родных яму людзей, ён будзе пакутаваць.

Дзе выйсце? Я ж, калі мы разыдземся ў розныя бакі з А., ужо не змагу ні дня жыць з Мікалаем i не ўяўляю, ці здолею пакахаць каго іншага, быць з тым такой блізкаю, як я была, ёсць з А. Дык што, калі я страчу А. назаўсёды, не пераадолею гэтага i не збліжуся з кімсьці іншым, мяне чакае адзінота, сум, слёзы ў падушку i змарнаванае жыццё?..»

13

— Перад апошняй, як лічылася, паездкай у сталіцу, куды я павінен быў завезці сваю выпускную пісьмовую работу, а адтуль вярнуцца з дыпломам, жонка мая, як ніколі, была ўзбуджаная.

Я i цяпер добра помню той вясновы цёплы ад маладога сонца поўдзень, калі яна прыйшла дахаты паабедаць i аддаць мне новенькую зялёную папку, дзе роўненькімі лістамі ляжала перадрукаваная канторскай машыністкаю мая дыпломная.

—Вось,— падала яна папку мне i неяк уся засвяцілася знутры, канечне ж, па-жаночаму радуючыся, што нарэшце заканчваюцца доўгія гады маіх i яе турбот, што хутка буду я пры сям'і i на добрай рабоце, што павага да нас у вёсцы ўзрасце: неўзабаве я магу стаць дырэктарам школы, а яна — галоўным бухгалтарам.

Цяпер, калі яна свяцілася i радавалася, мне было цяжэй, чым тады, калі яна за штосьці чаплялася i калі я меў да яе скрытную, зацятую злосць, а то i нянавісць, часамі пакутуючы, што мы сышліся ўсё ж досыць выпадкова i праз некалькі гадоў засталіся рознымі людзьмі. Цяпер я пазіраў на яе i шчыра шкадаваў, што ў яе на адной лытцы буйна выступілі жылы i часта прыносяць ёй пакуту, што яна такая мажная на клубах, жываце i ў плячах, што ў яе цяжкія для жанчыны рукі, што на яе круглаватым твары запоўныя шчокі i што ўрэшце я ўжо не захапляюся ёю, люблю іншую.

— Ты, здаецца, не вельмі рады, што заканчваецца твая валынка?— шчасліва ўсміхнулася жонка.— Што хутка, як цыган па драбіне, палезеш угору?

Прыкра было псаваць ёй добры настрой, ды трэба было рана-позна пачынаць цяжкую i непрыемную размову.

— Сядзь, Вера, пагаворым.

Яна апусцілася на новую i дарагую канапу, са здзіўленнем зірнула на мяне, сарамліва абцягнула падол спадніцы на поўныя калені.

— Вера,— чуючы, як гулка б'ецца сэрца, прамовіў я з намаганнем,— я перад табой i Толікам нягоднік...

Яна з лагоднай усмешкаю вырачыла вочы: што з табой сёння?

— Я пакахаў іншую жанчыну i прашу ў цябе разводу...

— Ну-ну!— падахвоціла яна да такой гутаркі, канечне ж, думаючы, што я жартую, што, наколькі яна ўжо ведала, я проста не мог паквапіцца на чужую жанчыну.— I хто ж тая, што хоча перабегчы мне дарогу?

— Я кажу праўду, Вера.

Яна спачатку застыла, а потым ад яе гладкага ружаватага твару адхлынула кроў, i ён пачаў бялець: цяпер сэрца, душа падказалі ёй, што ўсё гэта сапраўды магло здарыцца i што наша сям'я, наш дастатак, яе мары — усё можа раптам рушыцца, што яна абражаная i пакінутая.

— Так выйшла Вера...

— Вось цяпер я пачынаю многае разумець іначай...— памалу, слова за словам, зацадзіла яна.— Твая маўклівасць... Цяжкія ўздыхі ўночы... Частыя паездкі ў Мінск... Абыякавасць да мяне...

Яна перавяла позірк на дыпломную i, здаецца, першае яе жаданне было схапіць яе, скамячыць, а то i парваць усе лісты i шпурнуць гэта мне ў твар. Я абачліва прыціснуў папку да сваёй грудзіны.

— I хто ж тая лярва? Замужняя? Разведзеная?

— Яна замужняя прыстойная жанчына, але будзе разводзіцца.

— Прыстойная не будзе разбіваць сваю i чужую сям'ю!

— Мы пакахалі адно аднаго.

— I ты ўжо спіш з ёю?

— Выбачай, але я пра такое не магу гаварыць.

— Спляліся, як...— i далей у запале яна сказала такое непрыстойнае, што я мушу апусціць яго.

— Чаму ты лічыш, што гэта — звычайныя любошчы, распуста? Кажу ж, у нас вялікае каханне.

— А я табе нялюбая ўжо? Што ніколі ні на аднаго самага прыгожага мужчыну не зірнула? Што цябе лепш, чым сябе, гляджу? Што нашаму дзіцяці душу ўсю аддаю? Што кватэра. наша — поўная чаша i як музей? Што во гэтыя рукі ніколі не ведаюць спачыну?

— Я ж прызнаю, што перад табой i Толікам я нягоднік.

— Пайшоў ты... са сваім прызнаннем! Ты жыццё мне скалечыў! Ты...

I далей у яе пачалася істэрыка — са слязьмі, з лаянкай. Яна ў парыве гневу i роспачы пабіла шкло, паламала рамку i парвала партрэтны фотаздымак, дзе яна i я, маладзенькія, танклявыя i сімпатычныя, былі ў шлюбным уборы, а пасля рванула дзверцы ў шафцы i пачала хапаць, шпурляць на падлогу, біць чаркі, сподкі i кубкі, a калі я паспрабаваў яе супакоіць, раз'юшана накінулася з кулакамі на мяне...

Яна некалькі дзён ледзяніла маю душу маўчаннем, нянавісцю i пагардай, не варыла мне есці i не мыла маёй бялізны, паводзілася так, нібы мяне ўвогуле няма на гэтым свеце. Можа, чакала, што я ўрэшце не вытрываю такой вайны i пачну прасіць дараваць мне, а яна, спагнаўшы сваю крыўду i злосць, пачуўшы мае раскайванне, клятву ў далейшай вернасці, пачне зжывацца з думкай, што трэба захаваць сям'ю, жыць са мной i такім. Калі я аднаго дня зноў папрасіў згадзіцца развесціся, дык яна ўся ўспыхнула, скруціла фігу i так ткнула ёю мне пад нос, што з яго аж пайшла кроў. «Во табе развод! Во табе прыстойную, маладую, прыгожую, танклявую i лёгкую!» У той жа дзень яна паслала тэлеграму маім бацькам: «Срочно приезжайте. Решается наш семейный вопрос». Тыя, канечне ж, адразу прымчаліся. Бацька маўчаў, a маці слязьмі i, галоўнае, абміраннем, просьбамі «не зводзіць яе раней часу ў магілу» (у яе, сапраўды, было вельмі слабое сэрца) дабілася таго, што я для яе спакою мусіў паклясціся, што запыню ўсё з Інай i застануся з Вераю ды Толікам.

...Іна адразу, па маіх вачах, зразумела ўсё.

— Я разумею тваю жонку i зусім яе не асуджаю,— сказала яна, калі мы выйшлі з універсітэта i прыселі ў ягоным дворыку на лаўцы.— Яна ведае, за што змагаецца.

Я пазіраў на Іну i не мог ніяк наглядзецца на яе: яе светлыя, з жаўтаватым адценнем валасы былі элегантна прыгожыя, блакіт яе вачэй нібы патух i выяўляў задуменнасць, драбнаваты твар свяціўся маладой свежасцю, рукі, аголеныя амаль да пахаў, уражвалі грацыёзнасцю, a грудзі, што ўздымаліся пры дыханні, вабілі акругленай паўнатою. Цяжка было падумаць, што гэтая зграбная i страсная жанчына больш не будзе ў маіх абдымках, што я ўжо не пачую яе ласкавых слоў, пяшчоты, не ўбачу яе спачатку поклічнай тамлівасці, а потым задаволенай азоранасці, што так прыгожыць яе...

— Каб не маці, дык я...

— Не апраўдвайся, калі ласка,— папрасіла яна, узяла маю руку ў сваю.— Не наш лёс быць нам разам... Ты прызначаны для іншай, а я асуджаная... Пакуль што нават няма той малітвы, што памагла б мне! Ды я не зусім нешчаслівая: у мяне некалькі гадоў быў ты i я з табой столькі ўсяго любага, добрага i велічнага пазнала! Я стала Жанчынаю! Цяпер шкадую, што не нарадзіла ад цябе. Няхай бы дзіцятка было няспыннай маёй любоўю да цябе, да ўсяго таго ўзвышанага, што было паміж намі!

— Я не ведаю, Іна, як буду жыць далей. Сына я любіў i люблю, але... Я прыхільнік, нават вялікі прыхільнік сям'і ды, калі вярнуся да жонкі, дык гэта будзе мае сямейнае турэмнае зняволенне...

— Звыкнешся пакрыху,— задумліва прамовіла Іна, а пасля зірнула на мяне пільна, нібы апошні раз.— Давай, любы, самы дарагі мне чалавек на свеце, развітвацца. Рэзка! Назаўсёды! Без ніякіх дакораў адно да аднаго! Бывай! — Яна паднялася, моцна пацалавала мяне ў вусны і, сапраўды, рэзка павярнулася і, закінуўшы раменьчык сумачкі на плячук, пайшла-пайшла, высока падняўшы галаву. Стройная, гібкая, у самым росквіце маладых сіл...

14

«...Я як мага хутчэй пайшла ад яго — не для сябе, а дзеля яго, беднага i змучанага. Не ён, а я павінна пакутаваць.

Дык вось плачу — не, не я плачу, а плача душа мая, мае цела, што ўжо не ведае яго ласкі. Адно — знаходзіць, мець, але зусім іншае — страчваць. Які цяжкі, жахлівы боль страты любага, мілага i дарагога! A. страціў волю, спакой, а я страціла свой лёс!.. Я не бачу цяпер сэнсу жыць...»

15

— I вось што праз пару гадоў выйшла з усяго гэтага. Іны няма, а я пры спрыянні жончыных сваякоў перавёз сям'ю — жонку, сына i маленькую дачку — у сталіцу, дбайны аспірант (жонка хоча, каб я стаў вучоным), клапатлівы сем'янін. Наша кватэра i ў горадзе — поўная чаша i нібы музей. Да ўсяго мы купілі легкавік, прыдбалі дачны ўчастак i напытваем па вёсках дом.

На днях я выбіўся са спакойнай каляіны i ўзрушыўся, калі пачуў, як мая яшчэ болей памажнелая жонка супакойвала новую сяброўку, якой здрадзіў муж: «Не гарачыся, не падавай на развод. Ён, твой мужанёк, пойдзе да яе, а ты, яшчэ маладая, застанешся з дзецьмі i нікому не будзеш патрэбная. Лепш саламяны муж, чым мілыя дзеткі. Скажу табе па сакрэце, i мой некалі спакусіўся на маладзейшую i страйнейшую, захацеў развесціся. Здуру i я хацела прагнаць яго ды адна разумная жанчына надавуміла. Дык я сама стала на дыбы, бацькоў яго паклікала, падсыпалі яму добра, дык адумаўся, перагарэў i во чалавек як чалавек! Можа, я, дурніца маладая, тады найперш сама была вінаватая,— не толькі спагадна, але i нібы радая, што спрыяе ў горы, якое зведала i сама, зашаптала жонка.— Як ён першы раз паехаў на завочную сесію, я ў той жа дзень вымыла посуд, падлогу i адзенне. A калі дарагі табе чалавек ад'язджае куды з дому, дык у гэты дзень не трэба нічога мыць у хаце. Вымыеш яго!»

Пачуўшы гэта, я пыхнуў гневам да той разумнай жончынай дарадніцы, болем па каханні з Інаю ды з сорамам, нялюбасцю да самога сябе, але паволі аціх, супакоіўся, пачаў далей пісаць сваю дысертацыю, каб праз год-другі абараніцца, стаць кандыдатам гістарычных навук, а пасля, можа, узяцца i за доктарскую, бо ў вучоным свеце ты без звання i ступеней мала што значыш...

1995

ГЭЛЬКА

1

— Падвязеш? — падарыла яму вельмі прыязную ўсмешку Гэлька, трымаючыся за ручку адчыненых дзверцаў i ўсоўваючы галаву сюды, у салон «Жыгулёў».

— Сядай,— адразу ж адказаў Казімір, прывязаны чорным рэменем да свайго сядзення. Прамовіў ветліва, але на самай справе з затоеным хваляваннем.

Гэлька, якая папрасіла падвезці яе з вярсты дзве, села побач, міжволі змусіўшы яго, сярэдніх гадоў жанатага мужчыну, учэпіста акінуць позіркам яе паўнаватыя, ужо загарэлыя да белых i трошкі бліскучых каленяў, сям-там з зажылымі i свежымі драпінкамі ногі, a ўслед за гэтым ягоныя вочы самі прагнавата каўзанулі па мажнаватых цяпер, калі Гэлька села, клубах пад чорнай спадніцаю. Вышэй хораша лашчыла вочы, аж, здаецца, выпіваючы зрок, сіняя блузка, туга напінаючыся на статных грудзях. Нібы не зважаючы на яго азіранне, Гэлька апусціла на прыпол пакоўную чорную гаспадарчую сумку і, зноў усміхнуўшыся загадкава, падала вачыма знак: паехалі!

— Куды везці? — само па сабе вырвалася ў яго ўзбуджана гарэзнае запытанне.

— А куды хочаш,— зусім спакойна прамовіла яна, вольна i перад ім, чужым ды яшчэ мужчынам, узяла верхнімі пальцамі абедзвюх рук каўнерык блузкі i захітала яе, каб туды, на яе белую грудзіну, нават, можа, i пад станік, трапіла свежае паветра.

Гэтыя дні было вельмі горача, мляўка, усё ў прыродзе ажно панікла i прагавіта чакала першай вялікай чэрвеньскай навальніцы — пасля авільгатнеласці, асвяжэлых лістоты i травы, шчодра напоенай зямлі i парнасці святло ды цяпло павінны былі аспакайнець, стаць лагодныя i працяглыя, i тады для вёсак пачнецца сенакосная часіна.

Зноў жа, не могучы стрымацца, Казімір перавёў вочы вышэй Гэльчынай блузкі — на яе высакаватую, з белай палоскаю пад вузкаватым падбародкам шью, на поўныя i свежыя поклічныя вусны, за якімі ледзь бачна абазначаліся светлаватыя вусікі, агледзеў яе роўны не малы як для жанчыны, але вабны нос, загарэлыя паўнаватыя, з ямачкамі шчокі i зазірнуў у вялікія цёмныя, але жывыя i лагодныя вочы, што былі пад колер яе валасоў.

— Першы раз бачыш мяНе? — Нібы здзівілася Гэлька.

— Не першы, але ты сёння нейкая не такая,— сумеўся ён.

— А якая?

— Амаладзелая i пахарашэлая.

— Дык я, па-твойму, ужо старая i непрывабная?

— Не. Але сёння, праўда, іншая.

— Вось што значыць скінуць гумоўцы i фуфайку, апрануцца, падчапурыцца так, як i ў горадзе! — пажартавала Гэлька.— Недарэмна ж кажуць: убяры пень як след — i ён харошы!

«Ты i ў гумоўцах ды ў фуфайцы харошая»,— хацелася сказаць яму, але не змог: не ўмеў падлашчвацца да жанчын вось такім чынам. Хоць каб падхваліў Гэльку, дык гэта была б праўда: яна ў свае трыццаць гадоў пышнела ад моцнага здароўя i непатрачанай жаноцкасці. Таму нібы апраўдаўся:

— Цябе, каб дазволіла, можна везці нават на край свету!

— I вязі! — зноў не збянтэжылася яна i ў знак згоды на такую нечуваную для вяскоўцаў рызыку махнула паўнаватай, аголенай вышэй локця, гожай рукою.

— Павязу! — падбадзёрыў сам сябе.

— Кажу ж, вязі!

Вось на табе! Думаў: ён, крыху старэйшы, пагарэзуе, возьме над ёю верх сваімі жартамі, ажно яны, гэтыя ягоныя жарты, няўдалыя, ад ix найперш няёмка яму. Ён нават не разумеў, чаму ў яго такі настрой, навошта ён так паводзіцца. Ды вось штосьці пад'юджвае ж, як таго пеўня, хадзіць калi не фанабэрыста, дык з нейкім выклікам ці форсам! Між іншым, не першы раз у яго вось такое з гэтай Гэлькаю, колькі разоў ён каяўся, лаяў сябе, што якраз такі, але заўсёды, сустрэўшыся з ёй, разведзенай зграбнай, памяркоўнай, па натуры добрай маладзіцаю, зноў i зноў чамусьці сваволіць, ведаючы загадзя, што схібіць i пазней будзе строга, а то i з нянавісцю дакараць толькі сябе.

— Каб ехаць на край свету, не хопіць бензіну,— нечакана вымавіў ён i тут жа зразумеў: нібы ратуецца ад аднаго, але на самай справе разгубліваецца i асаромліваецца ад іншага.

— Вязі тады ў Янкавіны,— ужо не задзірыста, a вельмі спакойна, нават быццам шкадуючы яго, прамовіла Гэлька i перавяла задуменны позірк на дарогу-брукаванку. А гэта значыць — перавяла вочы ад яго.

Іхнія Янкавіны — за павароткаю, дзе заканчваецца бярозавы i алехавы прылесак альбо паслялесак, гусціцца лазовае кустоўе, а за ім пачынаецца невялікі луг, раптоўна ўскідваецца свет, яснее i большае, а за лугам — рэчка, не, лепш сказаць, гэта некалі была рака з рэзкімі паваротамі, ямінамі i вірамі, а цяпер спрамленая i аброслая травой ды самасейнымі кусцікамі канаўка, зразумела, на рэчцы мост, па якім i цяпер могуць вывалакаць з Налібацкай пушчы ў белы свет машыны ацалелыя старыя дрэвы, а за ім, трывалым мастом, на ўзгорку,— першыя вясковыя хаты.

Казімір крануў свае «Жыгулі», паволі пакаціў з горкі, намагаючыся пераадолець свой хіб, сваю няёмкасць. Цяжка i разабрацца, чаму так бывае: з усімі дзяўчатамі, маладзіцамі ён разважлівы, упэўнены, ніхто з ix, каб i хацелі, не ашаломіць, нават не збянтэжыць яго, а вось з Гэлькай ён не патрапляе ні спакойна гаварыць-разважаць, ні жартаваць. Ён адчуваў — глыбока, у спратах сваёй душы,— чаму гэта якраз так, але пра тое адчуванне баяўся прызнацца нават самому сабе: тое было ягонай, схаванай, бадай, зусім затоенай тайнаю.

— Была ў Дзераўной?— толькі вось так паспрабаваў ён паразумецца з Гэлькай, каб разам з ёю перайсці на іншую размову.

— У Дзераўной,— адказала яна, здаецца, зусім абыякава.

— Нешта добрае купіла?

— Дробязь. Тое-сёе з бялізны, а таксама — сякеру, цвікі, касу, бабку.

Апошняе — напамін пра сякеру, цвікі, касу, бабку — проста ледзь не крычала болем пра тое, што яна, Гэлька, жанчына, мусіць займацца тым, што павінен мець за клопат мужчына, але ён, Казік, зноў жа не знайшоў нічога лепшага, як схавацца за жарт:

— A віно, гарэлку купіла?

— А вось ты хочаш выпіць? — неяк захоплена запытала Гэлька.

— Я не святы, выпіваю.

— Ведаю. Але ты выпіваеш калі-нікалі i, здаецца, з самымі патрэбнымі табе людзьмі.

— Не зусім так,— сказаў ён.

— Патлумач,— папрасіла Гэлька, але па-ранейшаму пазірала толькі на дарогу.

— Я калі-нікалі выпіваю i з прыемнымі мне людзьмі...

— Ca мной ты не хацеў выпіць. Значыць, я табе непатрэбная i непрыемная...

Ён змаўчаў.

— Чаго праглынуў язык? — павярнулася да яго, але чамусьці весела зірнула Гэлька.— Ці ты асцерагаешся такіх, як я, разводніц? З імі можна пажартаваць, пакпіць, ix можна куснуць альбо, наадварот, папрасіць у ix таго, чаго хочацца, але ўсё гэта рана-позна небяспечна, бо мы, разводніцы, адмысловы люд!..

— Дык ты дазваляеш калі-нікалі зайсці i да цябе на чарку? — бадай, упершыню з надзеяй запытаў ён.

Цяпер змаўчала Гэлька, неяк незвычайна пазіраючы ўперад, куды несла ix машына, i ён зразумеў, што i на гэты раз сказаў не тое i не так, што зноў у яго з Гэлькай свае недамовы ды што ён, старэйшы, жанаты мужчына, дзеіць не так, як трэба. Гэта — не столькі нерашучасць, гэта — штосьці большае, што зацуглівае яго, сямейнага, бацьку дваіх дзяцей. Ён можа гаварыць прыемныя словы, гарэзіць, апроч жонкі, i іншай жанчыне, але ўсяму гэтаму ёсць мяжа; гэтая мяжа сама жыве ў ягонай душы, ва ўсім, што ён засвоіў ад дзядоў, бацькоў, вызначае, што трэба ці няможна рабіць, дык вось ад яго, таго няпісанага закону, ідзе вера, перакананне, што ты, не зважаючы ні на што, павінен быць верны родзічам, жонцы i дзецям, не даваць вол i сваім пачуццям i захапленням. Пра такіх, як ён, кажуць: «людзі даўняга сораму».

На павароце, мінаючы алехавы прылеснік i вымкнуўшыся на нешырокі яшчэ нядаўна балоцісты, а цяпер асушаны, a ў апошнія гады атравелы, але няўдала, з бародай высокай i жорсткай травы-кустоўяў луг, Казімір змусіў сябе разняволіцца i ўжо з пэўным намёкам апусціў далонь на Гэльчына прыемна халаднаватае калена i сціснуў яго.

Гэлька не ўздрыгнула i не адкінула ягонай рукі, толькі ціха папрасіла:

— Не трэба.

— Чаму?

— Ты зусім не такі, якім хочаш паказаць сябе мне.

— A які я?

— Пра гэта трэба нямала гаварыць, Казік...

«А чаму нам нарэшце не пагаварыць пра тое, што мы хаваем не толькі ад людзей, але i ад сябе?»— нецярпелася запытаць яму, ды не змог.

Ён зноў першы адступіў — забраў руку з яе калена, перакінуў яе на пераключальнік хуткасці i больш чым належыць, пранікнёна ўталопіўся на дарогу. Балазе якраз вымкнуліся, нібы самі бегучы насустрач, Янкавіны, дзе адна з нершых хат з гэтага боку была Гэльчыная.

— Дзякуй, што падвёз,— быццам i не было нядаўна паміж імі дзіўнай, а то i недагаворанай размовы, сказала Гэлька, а кал i ён запыніў машыну, тут жа сама адчыніла дзверцы i адразу ж выйшла, а пасля, не азіраючыся, спакойна i годна закрочыла ў свой двор, легка несучы сваё паўнаватае, але стройиае цела.

2

У ix былі госці.

Каля плоту прытуліўся «козлік», a ў ім, насунуўшы на твар белую, трошкі пакамечаную ўжо кепку i адкінуўшыся на спіну, марнаваў час шафёр Жэня — неблагі, крыху затурканы, але спешчаны, як i ўсе вадзіцелі начальнікаў, малады мужчына.

Той, пачуўшы рып тармазоў Казікавага легкавіка, вылез са сваёй машыны, рады бачыць знаёмага і, галоўнае, як лічыў, простага чалавека, i пагаварыць.

— Гутараць нашы партайгеноссэ?— падаючы яму, маладзейшаму, руку усміхнуўся Казік.

— Гутараць, Браніслававіч,— як i заўсёды, незадаволены сваёй начальніцай, уздыхнуў Жэня.— Ужо з гадзіну, не меней. Значыць, прыйшоў капут яшчэ адной тваёй пляшцы каньяку.

«Партайгеноссэ» — гэта Жэнева «гаспадыня» («хозяйка»), сакратар райкома партыі па ідэалогіі Рабцава i яго, Казікава, жонка, парторг тутэйшага саўгаса. «Партайгеноссэ», «партайфрау», «гаспадыня» — гэта Жэневы кепікі; Казік, пачуўшы ix, упадабаў гэта i спрабаваў гэтак пацешвацца з жонкі, але тая аж пазелянела аднойчы, сыпнула снапом іскраў з-пад сваіх акуляраў ды кінулася на яго з кулакамі: «Заціхні! Гэта — кашчунства!»

— Хоць не прысядай ты з імі, Браніслававіч,— папрасіў Жэня,— не паспеем да сямі вярнуцца ў горад!

Казік лагодна ўсміхнуўся, ведаючы, чаму Жэня хоча вярнуцца ў горад якраз да сямі гадзін вечара. Як расказаў той летась, аднойчы ён імчаў сваю «партайфрау» у горад у вялікі дождж, дык вось яна, п'яная, нечакана змусіла запыніць машыну, адчыніла дзверцы i, не вылазячы з кабіны, на яго думку, дурнавата ўсклікнула: «Які цёплы дождж! Якое водарнае паветра! Дыхай, Жэня, дыхай!» — «Зараза! — аж вар'яцеў тады ад злосці гэты Жэня.— Хутка сем гадзін, перастануць у магазінах прадаваць гарэлку, а ты: дыхай-дыхай! Нябось сама ўлімоніла добра, яшчэ зажадаеш у горадзе дадаць i змусіш, каб я стаяў каля сяброўчынага дома i чакаў цябе!»

Праўда, сёння Казік не паспеў ні пачаставаць сасмяглага Жэню кіслым бярозавікам, лустай хлеба з вяндлінай, ні зайсці ў хату ды пакланіцца «партайфрау»: Рабцава, сярэдняга росту, прыгожая, але нейкаю пошлай красою, гладкая, нават усыцелая, у строгім сінім касцюме ды сінім свэтарчыку, сыходзіла ўжо з ганку, а яе праводзіла ягоная высокая i тонкая, ссутуленая, таксама зашпіленая на ўсе гузікі строгага чорнага касцюма Вера. Абедзве вось пунсовенькія, вясёлыя, пад лёгкімі кроплямі поту — значыць, як i казаў Жэня, апаражнілі бутэльку каньяку.

— Здравствуй, Брониславович,— нібы па-дружбацку, але i ў той жа час паблажліва падала яму руку бойкая Рабцава.— Как живешь?

Як i заўсёды, «партайфрау» пыталася несур'ёзна, абы загаварыць, дык i ён, як i дагэтуль, адказаў так, каб толькі не маўчаць:

— Добра, Клара Авяр'янаўна.

— Вось гэта малайчына! — усцешылася тая.— Аптыміст! Ніякіх нараканняў i просьб! — I ўжо яго жонцы: — Добры ў цябе муж, Вера! За такога i я пайшла б!

«Каб i той, як я, быў дурнем, хатняй рабсілаю»,— свярбела пакпіць яму, паколькі ведаў пра нялёгкую долю мужоў, чые жонкі начальніцы, але не асмеліўся ды i не мог дапусціцца да такога.

Рабцава заўважыла яго маўклівы намёк, падкол, але не пазважала на гэта, перавяла гамонку на іншае:

— Затрымаецца, Браніслававіч, пагода?

Запытала ў яго як у «зкаўцы прыроды», лесніка.

— Ты ж знаўца прыроды, павінен усё ведаць.

— На днях будзе навальніца, а праз дні два-тры зноў апагаднее.

— Выдатна! — задаволілася тая.— Значыць, можам даваць каманду па раёне: пачынаць сенакос.

«Даць каманду» — гэта ў ix, у райкомаўцаў, у крыві. Казік не вытрываў, ужо не столькі ўсміхнуўся, колькі нават дайшоў да ўхмылачкі, успамінаючы, як гадоў пяць таму, кал i ягоная Вера з эканаміста-планавіка нечакана стала парторгам, была тут адна цікавая, нават, лепш сказаць, смешная гісторыя. Калі прыйшоў час жаць жыта, новы (цяперашні) дырэктар саўгаса паслаў камбайнёраў на поле; Вера завіхнулася пахваліцца пра гэта ў райком; былы дырэктар быў з партызанаў, меў сяброў у вобласці ды сталіцы, акнязіўся, дык яму многае тут дазвалялі, а зараз раптам — званок з раёна: адбой! Як так — зноў вы першыя пачынаеце жаць i зноў без «идеологической запевки?» Трэба пачаць іначай, «в честь нового исторического съезда», з музыкай, каб людзі лепш адчулі, што такое жніво «в стране развитого социализма!» Канечне, запынілі камбайны. Прыехалі з раёна райкомаўцы (во з гэтай Рабцавай), агітбрыгада, аўталаўка. На дварэ пякло, стаяла сухмень, жыта асыпалася, а каля поля сабраўся невялікі гурцік камбайнёраў i шафёраў, прыгнаных з вёскі дзядуль i бабуль, якія слухалі прамовы, музыку i песні. Канечне ж, сталыя людзі дакорліва моршчыліся, а потым, без начальства з раёна, зубаскалілі — з яго Веры таксама. Праўда, Рабцава — а яна тады пасля настаўнічання працавала ў ідэалагічным аддзеле i першая агледзела «идеологический просчет» — неўзабаве займела большую, сённяшнюю, пасаду. Праўда, Жэня неяк аднойчы сказаў яму, што яна — каханка «Хозяина» i мроіць, калі таго перавядуць у вобласць, каб разам з ім трапіць туды i самой.

— Казік,— калі Рабцава вальяжна села ў кабіну i дала знак Жэню ад'язджаць, млява пазяхнула Вера.— Я стамілася, хачу адпачыць.

— Канечне, цэлы дзень жала ці цэглу цягала! — пакпіў ён.

— Як ты не паважаеш, не цэніш маю працу!— без крыўды, але i не цёпла сказала яна.— Разумовую, больш стамляльную, чым фізічную!

— Як не аслабнуць, не зажадаць прылегчы, калі піць у такую гарачыню! — незалюбіў ён.

— Я не магла не пачаставаць яе.

— Кідала б ты гэтую дурную работу,— ідучы з падпітай жонкаю да ганку, зноў, як ужо не раз, сказаў тое, што было ў яго на душы.— Тады быў бы большы толк ад цябе. Як ад эканаміста, так i ад хатняй гаспадыні.

— Несвядомы ты, а то i заземлены мешчанін,— лагодна паўшчувала яго, чалавека без вышэйшай адукацыі, Вера.

— Я, як кажа шафёр Жэня, просты чалавек. Муж i бацька. Але мне надакучыла быць i гаспадаром, i гаспадыняй.

— Што ж рабіць, калі мне трэба з раніцы да позняга вечара быць па-за домам? Ды ў раёне праз дзень-другі? Мне проста няма часу займацца гаспадаркаю!

— Кажу ж, адмаўляйся ад нежаночага занятку.

— A хіба я, жанчына, не спраўляюся са сваім, як ты кажаш, заняткам? Ці, па-твойму, па-дамастроеўску, бабе дарога — ад печы да парогa? Усе бачаць, а ты ніяк не хочаш заўважыць: у мяне талент арганізатара!

— Ты паказала б лепшы, добры талент, каб была добрым эканамістам, прыкладнай жонкай i маці. Не ты, жанчына, а я, мужчына, дзяцей гадую, гаспадарку вяду.

— Ты ж не дурань,— зазлавала ўжо.— Хіба не разумееш: трэба пацярпець, каб мяне заўважылі i як след ацанілі ў раёне. Тады, можа, інструктарам у райком возьмуць, дык у горад пераедзем, пазбавімся гэтай гаспадаркі.

— Не трэба нам ніякага горада.

— Янкавіны табе любыя?

— Любыя!

— А мне — не. Тут — глуш i шэрасць. Я хачу ў горад, хоць бы ў раённы.

— Ніхто цябе туды не запросіць.

— Чаму гэта? Я ж адзін з лепшых парторгаў! Якраз так сёння мне Рабцава сказала.

— Ты сама ведаеш, каго бяруць на такія пасады...

— Маладых, прыгожых i падатных?

— Чаго пытаеш, калі сама ўсё ведаеш,— схмурыўся ён.

— Бяруць. Але не адкідаюць i непрыгожых, непадатных, але разумных.

— Такія найбольш у судзе, але ў цябе для гэтага не тая адукацыя.

— Як хочаш, але я настроілася толькі на горад. Таму i валаку тое, чаго іншыя не цягнуць. Таму i табе, кажу, трэба пацярпець.

— Надакучыла...

— Нідзе не дзенешся, патрываеш. Калі не для мяне i сябе, дык для дзяцей, якім я хачу даць добрую адукацыю, развіць усе іхнія здольнасці, каб хутчэй, чым я, займелі сваё належнае месца ў жыцці, падняліся па службовай альбо навуковай, творчай лесвіцы. A незычліўцам сваім дзецям не можаш быць i ты, наіўна ўлюбёны ў вёску, у лес, ва ўсё простае, паколькі ніколі нічога лепшага не бачыў...

Як i дагэтуль не раз, «пагаварылі!» Казімір адстаў; Вера падалася ў дом, каб заваліцца на ложак i ў сне выцерпець хмель, каб зноў пакінуць на яго ўсе клопаты па гаспадарцы.

Некалі, калі яна пасля інстытута прыехала сюды, была не толькі тоненькая i худзенькая, але сарамлівая i нават безабаронная, мізэрнаватая ў акулярах. Ён, вярнуўшыся з войска, не думаў браць замуж яе, іхнюю кватарантку. Ды ўсё рашыла маці-нябожчыца: «Хлопец, не выбірай, не ганіся на жаночую красу, а бяры дзяўчыну вучаную, спакойную», «Верачка, былі дагэтуль у нас пастаялкай, а цяпер заставайцеся маёй нявесткаю». Пажаніліся. Спачатку Вера яшчэ нейкі час сарамацілася, але пасля, калі нарадзіла, займела голас, лёгкую пагарду да свекрыві, яго i вёскі, да яе звычаяў i нораваў, бэсцячы ўсё, што тут было да 1939 года, называючы ix то «заходнікамі», то «куркулямі». Ён цярпеў, але пазней, калі яна стала парторгам i аддалілася ад сям'і, начала жыць іншым, малазразумелым i не вабным яму жыццём, ён адчуў: яны — чужыя людзі. Яна ці не мела таго, што трэба, ці вельмі стамлялася на сходах ды семінарах, што нават страціла ахвоту да палюбоўнай гульні, пяшчоты, пачала мяняцца — яе клубы яшчэ болей павузелі i пахудзелі, грудзі паніклі i звялі, у вачах знікла жывасць, a позірк стаў халодны, уладны з ім i ліслівы з Рабцавай i іншым начальствам. Ды i голас перайначыўся, пасуровеў. «Паслухай,— бывае, проста загадвае,— ёсць неабходнасць зрабіць тое i тое...»

Яшчэ год-другі таму, калі яшчэ не пакутаваў ад адчужанасці, спрабаваў ажаночыць яе — да слова, мог нават удзень нечакана i гарэзна схапіць на рукі i па-маладому свавольна кінуць на ложак, шэпчучы: «Ёсць устаноўка, каб парторгі-жанчыны кахалі сваіх мужоў!» Яна не толькі не расслаблялася, не замірала пяшчотна ў абдымку, а рэзка выцярэблівалася: «Кінь свае жывёльныя страсці i кашчунства! Я табе не Ядзя альбо Гэлька!»

Ядзя i Гэлька — незвычайныя ў Янкавінах жанчыны, суперніцы. Гэлька зусім маладая, адразу ж пасля школы выйшла замуж за аднавяскоўца, які вярнуўся з войска з дысбата i закружыў ёй галаву формай i сваімі, як яна спачатку лічыла, смелымі i вясёлымі, а на самай справе паўблатнымі паводзінамі. Жылі яны няблага, праз гады два аддзяліліся ад мужавых бацькоў, перайшлі ў свой новы дом, завялі гаспадарку, а пазней купілі «Запарожац». Нешта зарабіў муж-шафёр, нешта прыдбала яна-кладаўшчыца, i, канечне ж, дадалі іхнія бацькі. Добра то добра, але разам з іхняй заможнасцю крочыла i бяда: у ix не было дзяцей.

Гэльчын муж лічыў, што гэта адбываецца па жончынай віне, першы час цярпеў, а затым пачаў прыкладацца да чаркі, a выпіўшы, навучыўся прыдзірацца, папікаць. Яна, як ведалі ўсе ў вёсцы, была жанчына жвавая, смелая, не аднаму мужчыне, нават начальству, дала аплявуху, хто спрабаваў паваліць яе на мяшкі ў складзе, але, адчуваючы сваю віну, маўчала, цярпела мужавы прыдзіркі i папрокі, толькі сам-насам плакала ад болю i крыўды. Аднойчы той усчаў ужо сварку, а сварка перарасла ў бойку. Яна не вельмі паддалася яму, але ён, мужчына, усё ж набіў яе больш i мацней.

«Мы павінны развесціся,— сказала яна назаўтра яму, цвярозаму, глыбока ў душы спадзеючыся, што той адумаецца i будзе жыць з ёю па-чалавечаму,— Ці я пайду адгэтуль, ці ты ідзі».

Ён панікла змаўчаў за сняданкам, a ўвечар, зноў п'яны, сказаў:

«Пайду да Ядзі».

Ядзя, крыху маладзейшая за Гэльку, на той час удава, жыла з маленькай дачкою.

«Ідзі, каб вочы мае больш цябе не бачылі»,— са злосцю адказала яна, верачы, што Ядзя не прыме яго, такога пры крага.

«I пайду, i дзяцей у нас будзе многа!»

«Кажу ж, сыходзь к чорту. Што да тваёй палавіны нашага дабра, дык я сплачу за яе».

Сапраўды, ён укінуў у легкавік свае касцюмы, паліто, абутак, забраў тэлевізар, ашчадную кніжку ды паехаў на другі край вёскі да маладой удавы. I тая не выгнала яго. З год жыў з ёй не па законе, а пасля, калі стаў бацькам, развёўся i запісаўся з новай жонкаю. Яшчэ праз год тая нарадзіла другое дзіця.

Гэлька, здаецца, зусім не адчайвалася, што на вачах усёй вёскі пакінуў яе муж, не хадзіла, як іншыя, біць вокны ў Ядзінай хаце: спачатку веска, нават мужава радня спачувалі якраз ёй. Але калі той займеў дзяцей i стаў, як усім казаў, шчаслівы, нават пачаў менш піць, амаль усе перамяніліся: нібы па-ранейшаму былі за яе, не хвалілі яе мужа, але ўжо i не ганілі яго. Гэлька зразумела: веска ўжо не за яе, а за яго. Ёй ужо нібы прызначылі: жыві, як прыйдзецца ä не асуджай шчаслівага чалавека. Зразумеўшы гэта, Гэлька панікла.

Гады два намагалася лішне не трапляць людзям на вочы, не хадзіла на гулянкі, дзе мужчыны i жанчыны развясельваліся, але апошні час, здаецца, калі не пераламала сябе, дык знайшла моц, каб зусім не замаркоціцца. Сёлетняй зімой, кажуць, яе браў замуж нашмат старэйшы ўдавец з суседняй вёскі, але яна не пайшла за яго. Адпрэчвала ад сваіх дзвярэй i начных залётнікаў, a ў складзе — розных спачувальнікаў ды ўрвіцеляў.

Што да Казіка, дык ён неяк міжволі пачаў больш чым трэба, думаць, назіраць за Гэлькай i неўзабаве быў уражаны ад таго, што ўбачыў у яе вачах: самоту, а то i глыбокі смутак, а з імі i незамутнёную чысціню, цёплую i лагодную мяккасць, што ішлі ад яе добрага сэрца.

Здаецца, яна адчула, што ён хораша думае, пазірае на яе, нават быццам зазірае ёй у душу i спачувае. Здаецца, адчула, што гэтае спачуванне адменнае, што ідзе не толькі ад чалавечай дабрыні, але i ад любові, i яна таксама міжволі пагарнулася да яго, Казіка, хоць часамі асцерагалася, а то i баялася сваёй гэтай памкнёнасці, нейкай светлай надзеі. Ды з ім іначай, чым з іншымі, гутарыць, усміхаецца, а то, бывае, так пільна i задумліва ўгледзіцца на яго, што аж працінае яму душу, вабячы непатрачанай жаноцкасцю.

Разы два Казік познім вечарам i на досвітку падыходзіў да яе сянец, браўся за клямку, але ні разу не зачапіў яе, стрымліваючыся не столькі ад боязі, што Гэлька не ўпусціць яго, колькі ад узмоцненага адчування віны перад сям'ёю, найперш перад дзецьмі. Калі ён пасля гэтага пачынаў абыходзіць Гэльку, не трапляць ёй на дарозе, дык у гэты ж час мянялася да яго i яна: выпадкова сустрэўшыся, кпіла, была дзёрзкая, i яму пачынала здавацца, што ён абы-што прымроіў сабе, Гэльцы ён не падабаецца, дык ён зусім дарэмна ўпотай мае нейкае спадзяванне на яе...

...Вось i ў гэты вечар, клеплючы касу, Казік падакараў сябе, што i сёння так няўдала паводзіўся з Гэлькаю. Ён то дае ёй нейкую надзею, то тут жа адступае, a маладзіцы патрэбна яснасць, патрэбен мужчына. Калі не муж, дык хоць надзейны каханец. Які ж год яна ўжо адна i, як усе кажуць, ні з кім не блізкая. А мае такі ўзрост, такое здароўе, што, канечне ж, жыць ёй без мужчыны пакута. Але што рабіць яму? Не тлуміць ёй галаву? Цярпець такую Веру? Жыць найперш дзеля дачкі, якой ужо чатырнаццаты год i якая пачынае ўжо затрымлівацца каля люстэрка, шэпчацца з сяброўкамі пра хлопчыкаў i чытае тыя кнігі, дзе пішацца пра каханне? I дзеля сына, які сёлета перайшоў у трэці клас i цягнецца за ім, бацькам, як нітка за іголкаю? Мабыць, так i трэба жыць, калі хочаш быць добрым мужам i бацькам, але хіба сапраўднае гэта жыццё, калі ты, сярэдніх гадоў чалавек, яшчэ поўны сіл ды імпэту, мусіш глуміць у сабе тое, што патрабуе волі, гарэзнасці i ўцех?!

3

Як i казаў ён Рабцавай, праз два дні спякота нібы выбрала сваю моц; белыя воблакі, што дагэтуль усплывалі на высокае блакітнае неба i падоўгу кучоміліся на адным месцы, цяпер хутка знікалі за небакраем, а новыя пачыналі згушчацца, шарэць i цяжэць. Урэшце, калі асабліва было млосна, шэрыя воблакі зацягнулі ўсё неба, схавалі сонца, пагрозна зацямнеліся, змусілі затаіцца на зямлі дрэвы i траву, пасля недзе далека, яшчэ без маланкі, вуркатнуў гром, пацягнуў, захістаў дрэвы што раз усё мацнейшы вецер, а затым пырснуў вельмі цёплы дождж. А з маланкай i ўжо моцным громам хлынуў уніз лівень, адмываючы стрэхі хат, платы, дрэвы, зямлю i напаўняючы наваколле ўсё большай свежасцю.

Пасля вялікай навальніцы ўсё на полі i ў агародзе пыхнула, памкнулася расці ды квітнець; калі зпоў сцішэла, сплылі, абвіслі на адным баку неба сіне-чорныя хмары, павышэла i зноў паблакітнела неба, заявілася яркім, гарачым, але ўжо не мляўкім кружочкам сонца, пачало ўсё паказваць на працяглыя цяпло i суш, пачалася сенакосная часіна.

Паехаў касіць сваю дзялянку i Казік. З раніцы пляжыў траву на лугавіне, а пасля, калі пачало прыпякаць сонца i ападаць paca, выкошваў у кустоўі, а пад абед, па-добраму натомлены, сеў у машыну i пад'ехаў да недалёкай знаёмай яміны ў іхняй спрамленай рачулцы.

Ды нават не дайшоў да гэтай купальнай мясціны, мусіў за крокаў трыццаць хітнуцца з тваністай сцяжыны за куст: у яміне, як было відаць па са браных у вузел на патыліцы валасах, плёхалася жанчына. Гэлька. Мабыць, таксама касіла (цяпер яна жыла з маці, бацька памёр летась, а браты былі за светам, дык сама пыніла i мужчынскую работу, а цяпер, як i ён, зажадала асвяжыцца).

Няёмка было падцікоўваць, не тыя ўжо гады, каб зай-мацца такім цікаўна-пазнавальным хлапчукоўствам, але ногі нібы прыраслі да зямлі, а вочы не адарваць ад вады i жаночай галавы: Гэлька молада i ўцешна гуляла-дурэла ў лагоднай для яе вадзе. Дастаяўся да таго, што Гэлька насваволілася, супакоілася, падплыла да берага, асцярожна выпрамілася i, паазіраўшыся вакол, павольна выйшла з вады. Высакаватая, белая (толькі ногі да калень ды рукі да локцяў былі загарэлыя), з поўнымі i стромкімі грудзямі, з падцягнутым прыгожым жыватом i ёмкімі, але хораша дапасаванымі да ўсяго цела клубамі. Ён зачаравана пазіраў, як яна спакусна выпучвала грудзі, калі падымала стройныя рукі i разбірала валасы на патыліцы, як яны, валасы, неўзабаве апалі i схавалі спіну з кідкім для вока раўчуком пасярэдзіне, як яна апраналася ў сукенку, а пасля падабрала касу, торбачку ды закрочыла берагам уздоўж рэчкі. Як на тое, у гэты час воблакі закрылі сонца i сюды, на гэтую мясціну, кустоўе, лужок i рэчку ўпаў цень, просты, звычайны, але здалося цяпер, што, адыходзячы, адгэтуль забірае святло i змушае прыроду панікнуць Гэлька...

...Выпадкова ўбачанае з той хвіліны было для яго як наслань, мроілася штодня. I ўвечар, калi клаўся спаць, i раніцай, калі прачынаўся. Апалоньвала яго зусім нечакана, ні з таго, ні з сяго, азараючы душу нейкім светлым пробліскам, нібы найвялікшымі марай i надзеяй, радасцю i шчасцем. Ён нават саромеўся, што гэтак захапіўся жаночым целам i не толькі думае, але нібы бачыць яго на яве, любуецца i трызніць ім. Больш — ён дакараў сам сябе: ці не абзыўнуўся ў ім самы што ні ёсць звычайны пажаднік з грэшнымі думкамі i помысламі? Каяўся, але...

4

...I сёння Вера рана завалілася спаць. Як i заўсёды, калі вып'е, на асобнай пасцелі.

Спалі ўжо i дагледжаныя ім дзеці, а вось яго сон не браў. Яго раздражняла, што Вера не спачывае спакойна, як i трэба жанчыне, а моцна, па-мужчынску храпе, а то варочаецца i стогне. На добры толк трэба было б ёй паспачуваць, але яно, спачуванне, не прыходзіла. Урэшце ён не вытрываў, узяў апратку, вобмацкам усунуў ногі ў тапачкі i вышаў на двор.

Там было цёмна i ціха. Веска спала.

«I Гэлька, мабыць, ужо спіць,— самі па сабе ўзніклі такія вось думкі, калі апранаўся.— Спакойна, хораша разняволіўшы сваё пышнае цела ды, можа, вабна падклаўшы далоні пад шчаку. Мусіць, яшчэ пахарашэлая ў сне...»

Гэлька... Падумаўшы пра яе, зноў быццам убачыў зялёныя луг i дрэвы, кусты, узварушаную ваду, жаночыя галаву, стройныя рукі i плечукі над ёю, а потым i ўсю Гэльку, што спаважна, але з насцярогай выходзіць на бераг i ўскідвае за галаву рукі...

Міжволі ён выйшаў з двара i затаіўся на вуліцы. Нібы які рабаўнік.

«Што гэта я? — ажно здзівіўся.— Ці не зноў самі мае ногі вядуць да Гэлькі, каб зноў запыніць руку на клямцы дзвярэй яе сянец?»

Пайшоў. Патушыў, кінуў долу цыгарэту. Каб ніхто не згледзеў агеньчыка ад яе. Неўзабаве ягоная рука была ўжо на знаёмай клямцы i, як раней, запынілася на ёй, а яго сэрца знаёма закалацілася, запаўняючы яго хваляваннем i нерашучасцю. Ды перамог сябе, рашыўся: лёгка, але бразгнуў раз-другі. I амаль тут жа сэрца нібы абарвалася: да аконнай шыбіны, што жухла адсвечвалася, прыпаў чалавечы твар, а пасля адчыніліся дзверы ў хаце, пачуліся крокі ў сенцах.

— Хто там?

Гэлька.

— Я,— з неўтаймоўным хваляваннем вымавіў ён.

— Казік?

Чыркнуў з прабоя кручок — дзверы сенцаў адчыніліся. За імі — Гэлька ў белай доўгай кашулі, з распушчанымі доўгімі валасамі.

— Які такі клопат поначы? — здаецца, здзівілася.

— Вялікі, Гэлька... Упусціш?

— Заходзь. Не трымацк жа цябе за парогам, хоць i ноч, а я адна дома...

— Ведаю... — прамовіў i, адчуваючы ўжо дрыготку ў руках i нагах, абхапіў Гэльку, сплятаючы свае рукі на яе спіне.

— Ці не выпіўшы ты? — усміхнулася.

— Не.

— Дык ты ў начныя госці да мяне?

— У начныя госці.

— Я ж табе казала,— яна была наструненая, але не вызвалялася,— ты не такі!

— A які?

— Ты, Казік, сем'янін, верны сваёй жонцы.

— Не адмаўляюся: сем'янін. А вось што да гэтай веры, то я ўжо стаміўся ад яе... Бо зныў па табе...

Яна змаўчала i ўпнулася, калі ён паспрабаваў бліжэй прытуліць да сябе.

— Не трэба, Казік,— ціха папрасіла.

— Чаму?

— Нам з табой i цяпер нялёгка, а тады будзе яшчэ цяжэй...

— Чаму?

— Таму... Ды ты i сам усё добра разумееш.

— Разумею, але, кажу ж, знябыўся я па табе. Дзень i ноч бачу цябе перад сабою...

Уздыхнула. I вельмі нялёгка.

— Мы не павінны болей цурацца адно аднаго,— угаворваў яе i заадно сябе.— Нашы сцежкі-дарожкі сышліся...

— Ты якраз так лічыш?

— Якраз так.

— А што выйдзе з усяго гэтага?

— Не ведаю. Але няхай будзе тое, што выйдзе. Прашу: не адпіхай, будзь маёю. Я ж буду тваім.

— Хіба ты любіш мяне?

— Люблю,— прамовіў ён, i яна падалася ўжо на яго прытульванне.— Я не ведаю, як добра сказаць табе пра гэта, але болей ужо не магу без цябе, зусім знемагу.

Калі ён пацягнуўся да яе вуснаў, дык не адвяла свае, i яны надоўга сцішыліся ў прагным пацалунку. А пасля, калі адарваліся i перавялі дыханне, Гэлька схіліла голаў на яго грудзіну:

— Завязваем мы няпросты вузел, Казік...

— Калі я табе неабыякавы, дык i завязвайма!

— Каб ты мне быў абыякавы, то хіба я тут стаяла б i такое дазваляла? Але, можа, давай, любы мой, пакуль не зусім страцілі развагу, запынімся ў час! Я не пра сябе думаю, хоць таксама марнею, а пра цябе. Ты ж будзеш пасля пакутаваць. Калі не перад Верай, дык перад дзецьмі. Ты ж шчыры i сумленны чалавек!

— Можа, i буду пакутаваць, але затое не будзе маёй цяперашняй пакуты.

Гэлька зноў змаўчала, мусіць, спрабавала знайсці сілу, каб не дапусціць таго, што ўжо немінуча набліжалася, але i зноў адказала на яго пацалунак, ціхенька застагнала, адчуваючы, як ягоныя рукі пачалі блукаць па яе целе, пяшчотна лашчачы яго. Вось затрымцела ўжо i яна, i сэрца яе, як чулася, моцна забілася.

Ён моўчкі накінуў кручок на прабой i падхапіў Гэльку на рукі.

— Не трэба,— папрасіла яна,— сама ўжо завяду цябе ў спальню,— але калі ён панёс, дык ласкава абвіла ягоную шыю рукамі, хмелячы водарам валасоў i свайго маладога цела.

— Паляжы ціха,— шэптам папрасіла, калі ён пасля бурных пацалункаў i абдымкаў авалодаў ёю.— Дай пазнаць цябе!

Ён паслухаў, але ненадоўга: з'яднаныя іхнія плоці па мужчынскім i жаночым кліку хутка прызвычаіліся адна да адной, запатрабавалі свайго, бурнага i страснага. I яны далі волю гэтаму; спачатку абое штосьці мармыталі, намагаючыся выказаць сваё каханне i пяшчоту, а пасля, толькі стогнучы, цешыліся блізкасцю, палымнелі, нібы ў агні, здаецца, забыўшыся пра ўсё на свеце. Праўда, праз нейкі час, калі ён памкнуўся адхіліцца, яна не адпусціла яго, i яны абое зноў, але зусім па-новаму ўжо затрымцелі ў слодычнай знямозе...

Пасля доўга ляжалі моўчкі i спрабавалі апамятацца. Дзіўна, але Казімір не адчуў чаканага дакору, стаў нібы зусім новым чалавекам ці, лепш сказаць, мужчынам.

Гэлька павярнулася i ўтулілася тварам у ягоную шыю.

— А ты любкі!

— Як гэта? — запытаў усцешна.

— Так надта ж разважлівы, спакойны, a ў пасцелі гарачы.

— Бо i ты любкая, гарачая.

— Табе было добра?

— Не тое слова, Гэлька.

— Глядзі цяпер сам,— усцешна прамовіла i яна.— Можа, не чапай больш мяне, а то я, калі прывыкну да цябе, то ўжо не адстану, вып'ю з цябе ўсе сокі!

— Пі, колькі хочаш.

— Не баішся майго шалу?

— Не. Я якраз яго яшчэ i не зведаў.

— Ты мне даўно падабаешся,— прызналася яна.— Яшчэ з таго часу, калі была вучаніцай, а ты вярнуўся з войска. Ды ты надта ж хутка ажаніўся са сваёй кватаранткаю. Таму, можа, i я хутка пайшла замуж. A апошнія часы, ведай, любы, не спала з-за цябе не адну ноч. Ды пакутвала, ты мучыў i сябе, i мяне...

— I цяпер буду мучыць...

— Калі так, як сёння, то муч. Толькі перасцерагаю: ты пакуль што толькі распаліў у маёй цямніцы агонь, але яго трэба будзе i патушыць...

— Патушу,— жартам адказаў ён i неўзабаве, калі яны пагарэзавалі, палашчылі адно аднаго, зноў зблізіліся, зноў мармыталі i стагналі, а пазней, калі крыху акрыялі ад прыемнай стомы, Гэлька здзівілася:

— Зірні, любенькі мой, на вакно: днее...

5

Пасля гэтай ночы было безліч сустрэч — у Гэльчынай хаце, пакуль у сыноў гасцявала яе маці, а затым у лесе, па дарозе ў горад i з горада, у жыце, a ўвосень ён зноў прыходзіў у яе дом — толькі не праз дзверы, а праз загадзя прачыненае Гэлькай акно. Аднойчы, калі яны разгуляліся i забыліся пра асцярогу, нечакана ў дзверы спальні пачуўся стук Гэльчынай маці:

— Гэлька?

Яны, як дзеці-шкоднікі, заціхлі, але не выпусцілі адно аднаго з абдымкаў.

— Гэлька, чуеш ты ці не?

— Што, мама? — «сонна» запытала тая.

— Табе блага?

— He.

— А чаго ты кідаешся па пасцелі, стогнеш, а то i енчыш?

— Сніла сон. Cпi i ты, не замінай. I калі ласка, не зважай на мяне!

— Не пазважай, калi ледзь не плачаш, просішся, як бы хто душыць цябе.

Ды толькі здаецца маладзейшым, што можна легка падмануць старых. Вось i Гэльчына маці першы час нібы не здагадвалася, як цяпер жыве яе дачка, але падазрона пачала адводзіць убок вочы, больш не загаворваць пра яе замужжа. Аднойчы вечарам, бачачы, як Гэлька, вымыўшыся i змяніўшы на сабе адзенне, вычэсваецца каля люстэрка i ўсміхаецца сама сабе, запынілася за плячыма:

— Ты болей выхарошваешся на ноч, чым на дзень...

— Я ж яшчэ маладая, дык i ўночы павінна добра выглядаць,— аджартавалася Гэлька.

— Для каго?

— Для сябе.

— Толькі для сябе?

— I для вас, мама.

— I ўсё?..

Гэлька вельмі не збянтэжылася, але з хваляваннем адчула: яе сакрэт — ужо не сакрэт для маці. Ды нібы спакойна запытала:

— Вы на штосьці намякаеце, мама?

— Ды маю што сказаць...

— Гаварыце.

— Ды трэба ўжо сказаць...

Гэлька не азіралася, больш чым засяроджана разгладжвала шчокі, але напружылася ўся, чакаючы, што i як скажа маці. Пазней можа быць яшчэ страшнейшае — тады, калі зноў загаворыць пра яе ўся веска.

— Каго ты прымаеш?

— Калі?

— Не дурыся, дачка,— незадаволілася маці.— Не глухая, дык чую, як ты адчыняеш па начах акно i нехта лезе праз яго ў тваю спальню.

— Гэта ўсё вецер, мама!

— Вецер-шмецер! I з ім хіхікаеш, ложак ломіш?!

— Выдумшчыца вы, мама!

— Ага, «выдумшчыца!» Толькі вось думаю: той начны вецер — не халасцяк i не ўдавец, а жанаты мужчына! — A паколькі Гэлька змаўчала, дадала: — Найперш жанаты будзе не праз дзверы хадзіць, а праз вокны лазіць! Ды i ў вёсцы, ведай, ужо здагадваюцца пра ўсё. Не раз чула я ад кабет: проста на вачах твая Гэлька пахарашэла...

— Праўда, я пахарашэла, мама?— запытала Гэлька i нават крутнулася перад люстэркам.— Значыць, мне на карысць начны вецер!

— На карысць усё было б, каб той не лазіў употай да цябе ўхажорам праз акно, a хадзіў мужам праз дзверы,— папікнула маці.— Значыць, ён, кажу, жанаты, мўсіць таіцца.

— Ты, мама, добры следчы!

— Глядзі, скора нехта i іншы следчым стане! Той не будзе з табой перастарэкваць, a i красу тваю змарнуе, i вокны нашы памалоціць, што напраўду тады ў хаце вецер засвішча! I не паскардзішся нікому!

Гэльчыны рукі міжволі замёрлі, а на лобе сабраліся маршчыны.

— Мама,— прамовіла ўсёй душой.— Я кахаю яго, а ён кахае мяне. Мы вельмі шчаслівыя.

— Ён — жанаты?

— Жанаты.

— Хто ён? Ці не Казік?

— Чаму ты так думает? — здзівілася яна.

— Ды бачу ж, як ты на каго пазіраеш, як з кім гаворыш...

— Не скажу, мама, гэтага нават i табе. Але ведай i яшчэ адну вялікую таямніцу: я нашу яго дзіця. Памылкі ўжо няма: я — цяжарная.

— А божа! — успляснула рукамі старая.

— Ты не радая, што i я стану маці, зраблю цябе бабуляй?

— Чаму не, радасць вялікая, але...

— Я не баюся ніякіх «але». Я выпакутавала сваё шчасце.

Маці, як чула, цяжка ступіла крок-другі, апусцілася на канапу.

— А што скажуць людзі? Яны найперш не ўсцешацца, што ты радая, а пачнуць гадаць, хто бацька твайго дзіцяці!

— Ён хоча перайсці да мяне.

— О, божа! I ты хочаш, каб ён пакінуў жонку, дзяцей?

— Хачу. Ды наргойваць на гэтым не буду. Мне хопіць таго, што ён ужо даў мне.

— Я i не ведаю,— цяжка ўздыхнула маці,— ці ты распусная, ці не?! Грэшніца ці не грэшніца?!

— Я, мама, ніколі не была i не буду распусніцай. А вось што да граху, дык вінаватая. Зграшыла. З любімым чалавекам. I вось, як чуеш, грэх прынёс мне радасць.

— Радасць то радасць,— не сунімалася тая.— Але ж... Каб ён быў нежанаты, несямейны! Хай бы нават быў сляпы на адно вока, аднарукі альбо аднаногі, ды халасты ці ўдавец!

— Будзем, мама, прывыкаць i да такога. Я памру лепш, чым пайду ў бальніцу пазбаўляцца ад дзіцяці. Нараджу яго насуперак усім!

— A калі яно, беднае, некалі запытае, хто яго бацька?

— Хіба я, маці, не змагу яму ўсё патлумачыць? Няўжо яна, мая крывінка, мяне не зразумее?

Маці не адказала, толькі зноў i зноў уздыхнула з цяжарам на душы.

6

Мусіў Казік зажыць двайным жыццём. Па-адному — дома, з сям'ёй, на людзях, i зусім па-іншаму — з любай Гэлькаю, з якой адчуў сябе мужчынам i чалавекам. Ды... Ягонае жыццё, выходзіць, яшчэ больш зменіцца: як толькі што сказала Гэлька, яна нечакана нават для сябе зацяжарала ад яго.

Стомленыя пасля нядаўняй любоўнай гульні, сцішаныя пасля Гэльчынага прызнання, яны ляжалі побач нейкі час моўчкі.

— Ты, любы, можа, не рады, што я ашчасліўленая?— Гэлька прыўзнялася i панамагалася i ў восеньскай цемені ўбачыць Казікаў твар.

— Я думаю,— прызнаўся ён.

— Толькі не набірай абы-чаго ў галаву,— папрасіла яна, цалуючы яго ў шчокі, шыю i грудзіну.— Няхай усё будзе так, як выйдзе. Што б ні было, як бы ты ні павёўся, але дам пабачыць свет таму, каго нашу.

— А што мне рабіць цяпер? — сур'ёзна задумаўся ён.

— Для мяне, ведай, мой самы дарагі чалавек, хопіць ад цябе ўжо i таго, чаго ты дабіўся!— пачала супакойваць яго яна.— Я люблю цябе, а цяпер ты для мяне, кажу ж, самы дарагі чалавек, але я зусім не хачу адрываць цябе ад сям'і. Я маладая, здаровая, маю падмогу, дык выгадую дзіця. Перасцерагаю: калі ты цяпер пачнеш угаворваць мяне, каб я пазбавілася ад яго, дык я дзеля яго адмоўлюся нават ад цябе!

— Я зусім не хачу рушыць тваю радасць.

— То дзякуй вялiкi, любы! Мілы! Родны мой!— яна пачала ўтрапёна цалаваць яго, i ён не мог не адказаць на такі падзяклівы i гарачы парыў...

...Неўзабаве, як казала Гэльчына маці, як i грэба было чакаць, i ўся вёска ўведала: Гэлька цяжарная. Спачатку быў пошапт пра гэта, а пасля ён, гэты пошапт, успыхнуў у вялікую вясковую навіну, а яна, навіна, пачала не толькі перадавацца з хаты ў хату, але i абрасгаць рознымі чуткамі i здагадкамі. Ад ix зашчымела не адно маладое жаночае сэрца: хто ж бацька Гэльчынага дзіцяці?

Што да самой Гэлькі, дык яна не збянтэжылася i не засаромелася — наадварот, высока падымала галаву i годна насіла сваё папаўнелае цела i не прамінала сказаць, што магла б зацяжарыць i раней, з былым мужам, «але не хацела нарадзіць ад дурня». Калі ж у яе найбольш цікаўныя дапытваліся, «з кім яна падгуляла», дык яна, адводзячы бяду ад любімага чалавека, зманіла, што, маўляў, «не ўстояла перад адным чужым маладым i надта ж харошым шаферам, які падвозіў мяне ў горад».

Цяпер прыйшоў ужо час апусціць нос, ніжэй нацягнуць на вочы брылёўку яе былому мужу. Прыціхла i яго Ядзя — яна дагэтуль нібы ганарылася, што якраз яна здолела ашчаслівіць чалавека, якому не магла даць шчасця яна, Гэлька.

7

Калі ўжо сышоў снег, падсохла, было то маладое сакавіцкае неба, то ўсходжваўся вецер, шарэлася i крапаў халодны дождж, Гэлька нарадзіла сына.

Вясковыя кабеты, згараючы ад нецярпення, як толькі парадзіха з дзіцем вярнуліся дадому, адразу ж пашыбавалі да ix, пільна абгледзелі лобік, носік, губкі i падбародак малога, каб пераканацца: зманіла Гэлька ці не, нарадзіла ад чужога чалавека ці свайго? Пасля, сабраўшыся купкаю, як кажуць, паласкалі языкамі, але тайнага бацьку Гэльчынага сына не апазналі.

...Казік, улучыўшы хвіліну, калі на дварэ шарэла, а Гэльчына маці выйшла са сваёй хаты ў вёску, з нецярпеннем i хваляваннем зайшоў да Гэлькі. Адно, канечне, было, калі ён употай крочыў сюды да Гэлькі як да жанчыны, але зусім іншае было, калі ён ішоў сюды на сустрэчу i з ёю, i з іхнім дзіцем, што стала плодам іхняга кахання.

Гэлька — яшчэ папаўнелая пасля родаў, але рухавая i па-ранейшаму борздкая, у новенькім халаце — сустрэла яго яшчэ ў сенцах, радасна i з любоўю закінула яму за шыю рукі. Яны абняліся, пацалаваліся, як муж i жонка ў радасныя хвіліны свайго жыцця, калі адно аднаму вельмі любасныя i дарагія.

— Пакажы ж,— папрасіў Казік, калi перавёў дыханне пасля доўгага пацалунку,— што ж у нас выйшла!

— Зірні-зірні на сваё старание,— Гэлька ўсцешана павяла яго ў дом, у знаёмую яму спальню, да каляскі на колах.

Яна была радая, шчаслівая, а ён хваляваўся: у яго яшчэ адно дзіця, але пабочнае, тайнае ад людзей, з невядомым лёсам. У спальным пакоі было цемнавата, дык ён нагнуўся, пільна агледзеў невялікі зморшчаны тварык, па якім пакуль што было цяжка пазнаць, на каго падобнае дзіця, а пасля нагнуўся i пацалаваў малое ў шчочкі. I ў гэтую ж хвіліну тое заварушылася i закрактала.

— Учуў, што татка прыйшоў!— шчасліва прамовіла Гэлька, узяла дзіця на рукі і, не саромеючыся яго, Казіка, расшпіліла верхнія гузікі на халаце i дала грудзі.

— Каб ты ведаў, які ён хваткі!— азарылася ўсмешкаю.— У цябе пойдзе. Будзе рослы i дужы мужчына.

Ён з замілаваннем пазіраў i на яе, прыгожую, шчаслівую, i на яго, дзіця, што ўжо так прагла жыць. Пасля, калі накормлены мацачок зноў ляжаў i спаў у калысцы, Гэлька прытулілася да яго i прашаптала:

— Яму ж, Казічак, трэба сястрычка...

8

— Гэта — крах!..— позняй ужо восенню, лепш сказаць, перад самым Новым годам, не гледзячы яму, Казіку, у вочы i няўцямна трымаючы ў руцэ відэлец з падчэпленым кавалачкам агурка, цяжка выдыхнула за вячэраю Вера.

Ён, ужо які час жывучы раздвоена, з радасцю i смуткам, калі не ахаладнелы, дык ужо абыякавы да Веры як да жонкі, са шкадаваннем зірнуў на яе: на рана памаршчынены лоб, абапал якога на скронях засівелася кайма, на запалыя пад акулярамі звычайна халодныя, а цяпер разгубленыя вочы, на танкаватыя нервовыя нос i губы ды на непрывабны пушок на шчоках, што чамусьці страцілі свежасць i лёгкую пунсовасць. Да ўсяго Вера за апошні час яшчэ болей схуднела i заняпала як жанчына. Нібы была хворая, хоць на нездароўе вельмі не скардзілася.

— Пра які крах ты гаворыш?— з затоеным хваляваннем запытаў ён.

— Няўжо ты не разумееш? — незадаволена зморшчылася яна i яшчэ болей пастрашнела.

Ён увесь сцяўся i, паколькі ўжо дзеці выйшлі з-за стала i падаліся глядзець бясконцы замежны фільм па тэлевізары, настроіўся на цяжкую сямейную размову.

— Партыя пала! — скрушліва прамовіла Вера.— СССР паў!

Вось яно што! Значыць, Вера яшчэ нічога не чула пра яго i Гэльку, не можа ці не хоча падумаць пра тое, што, можа, якраз ён — каханец той жанчыны, бацька яе дзіцяці. Нібы для яе няма ў гэтым ніякай небяспекі. Дурніца ты, хацелася выпаліць яму, не прападзём, пражывём i без тваёй партыі, i без СССР, а вось з-за таго, чаго няма ў нас з табою, жыць далей разам проста няма як!

— Я ж табе не адзін раз казаў,— прамовіў уголас,— менш слухай хітрую i двудушную Рабцаву, больш глядзі сваю работу i сям'ю.

— Рабцава — распусніца i кар'ерыстка!

— А ты што — раней не бачыла гэтага?

— Я ж падумаць не магла, што яна так подла мне хлусіць, так падмане. Яна ж абяцала, ледзь не клялася перавесці мяне ў горад. Калі не ў райком, дык у райвыканком. Ажно рванула ўслед за Першым у вобласць i цяпер, калі партыя распушчаная, няблага ўладкавалася!

— Нічога новага i дзіўнага ў гэтым няма. Не тое дагэтуль у такіх, як Рабцава, было на хлусні i абяцанках.

Як не падабаліся i раней такія ягоныя размовы, гэтак загнявілі яны Веру i цяпер:

— Рабцава Рабцавай, а партыя партыяй! Партыя перамагла ўсіх сваіх ворагаў, фашызм, падняла СССР да ядзернай i вадароднай бомбаў, да спутніка, да звышдзяржавы!

I некалі, слухаючы тут, у гэтай хаце, бяседы Рабцавай i Веры, i ў гэтую хвіліну, калі чуў толькі адну жонку, Казік адчуваў здзіўленне: няўжо не толькі Рабцава, але i яго Вера думае якраз так, як гаворыць? Не раз i не два, ладзячы паляванні вышэйшым партыйным кіроўцам, чым Рабцава, бачыў, чуў, што тыя на падпітку гавораць пра партыю, на яе вярхоўных такое, што аж страшнавата робіцца: вунь яно што на самай справе! А вось Вера нават з ім, мужам, лічыць партыю святой. Нават цяжка зразумець: гэта ў яе ад шчырай веры, ці ад таго, што яна штосьці завучыла як малітву?

— Жывуць людзі добра, нават лепш за нас i ў невялікіх краінах,— сказаў ён.— У нас жа на зброю, на спутнікі, на развіты сацыялізм i камунізм выціснулі ўсе сокі, увесь дух.

— Разумееш ты! — зноў гнеўна бліснула вачыма Вера.— Цяпер тут у нас рвецца да ўлады Пазняк — нацыяналіст i фашыст!

— Ты сама добра ведаеш, што ён якраз такі?

— Рабцава... Ды ў цэкоўскіх лістках, у некаторых газетах пісалі пра гэта!

— А ты ўсё верыш i Рабцавай, i вышэйшым за яе, i іхнім газетам, паўтараеш услед за імі, як папу гай!

— Як магло такое выйсці?— проста жахалася Вера.— Было ледзь не дваццаць мільёнаў членаў КПСС, такая армія — i ўсё развалілася!

— Не ўсё.

— А табе радасць, што пал i партыя i СССР!

— Мне радасць будзе тады, калі не толькі партыйцы, a ўсе людзі будуць добра жыць.

— Без СССР такога не будзе! Беларусь адна не ўстоіць, не стане заможнай!

— Ды не думай ты за ўсіх...

— А пра што мне думаць?

— Як жыць далей табе, мне, дзецям...

— Ды ведаю, чаго ты, індывідуаліст, вясковы ўласнік па натуры, хочаш: каб я з табой засталася ў гэтай глушы, была i на службе, i закапалася з вушамі ў гаспадарку! Каб была я простаю бабай!

— Не ўсім жа парторгамі быць! Ды, можа, не так ужо i блага — быць жанчыне проста бабай!

— Ды гэта твой узор жанчыны! Як Гэлька! З-за пажаднага інстынкту вунь нарадзіла i без мужа!

— Дарэмна ты так зневажаеш яе,— заступіўся за тую.— Яна хоча быць простай жанчынаю, маці, дык i нарадзіла.

— А ты адкуль гэта ведаеш? — напала на яго Вера.— Ці, можа, ты з ёй спаталяў сваю пажаднасць?

— Можа,— паколькі пры такой размове мог сказаць праўду, дык i не стрымліваўся ад яе.— Бо хацеў быць проста мужчынам.

Па тым, што i як ён прамовіў, Вера не паверыла ў яе, ягоную праўду, дык фанабэрыста адмахнулася:

— Дык ідзі да яе! Гадуй байстручка, будзьце з ёю проста мужык i баба! Яна ж вунь якая гладкая, смызная i падатная! У яе, сапраўды, простым думкі, пра адно!

— Пайшоў бы, Вера, прмзнаўсй ён шчыра, каб не нашы дзеці.

Тая рэзка ўзняла галаву і, здаецца, ужо з недаўменнем, а то i з насцярогай зірнула яму ў вочы — ён жа сядзеў непарушна, прыжмурана пазіраў убок i па тым, што было ў яго нялёгкім позірку, яна, мабыць, нарэшце зразумела: не яна змучылася з ім, а ён пакутуе з ёю. Ды, можа, як i кожная жанчына, адразу не схамянулася, не падумала i не прыструніла сябе, a хапіла, як выкінутая на бераг рыбіна, паветра, захакала, моршчачыся ў плаксівай міне:

— Калі табе трэба проста баба, дык пакідай мяне, тую, якой быць найперш такой — мала! Я выгадую сваіх дзяцей i адна! А каб не мазоліць вам вочы, перавязу ix да сваіх бацькоў!

Ён, дагэтуль не раз разважаючы, як яму быць, не падумаў, што Вера можа, калі яны разыдуцца, пакінуць Янкавіны, іхні дом i перабрацца з адной вёскі ў іншую ды не проста выехаць, a звезці ад яго дзяцей.

— Ідзі! Ідзі! — ужо нервова спаганяла на ім свае крыўды i адчай Вера.— Я не трымаю!

Казік не зазлаваў, аднак i не суцешыў яе, з адчаю, але ўжо свайго, падняўся i выйшаў з дому на начны, халодны, ужо засыпаны снегам двор...

1992, 1995