Кліч роднага звона

1

Гара, Гарбы — Карпаты.

2

Карзно — княскі плашч.

3

Правапіс згодна аўтарскага погляду.

4

Памёр?

5

Гэтая бітва адбылася ў жніўні 6753 года, альбо ў 1245 па сённяшнім календары.

6

Князі называлі адзін аднаго братам, хоць i ее былі такой раднёю.

7

Маецца на ўвазе тое, што Батый меў пайцзу (вярыцельную грамату) з вышэйшым у манголаў рангам — з адбіткам галавы раз'юшанага тыгра.

8

У летапісах i ў гістарычнай, мастацкай літаратуры рознае найменне тых асоб: Данііл-Даніла, Бату-Батыга-Батый, Міндоўг-Мендог, Войшалк-Войшаль... Тут i далей аўтар выяўляе свой погляд на гэтыя імёны.

9

Ганарлівец.

10

Князёў-нябожчыкаў у старажытнасці везлі на санях альбо неслі ў ладдзі

11

«Кароль Галіцыі i Валыні» (лац.).

12

Гэтыя падзеі гісторыкі пазначаюць 1228-ым, 1229-ым, а то i 1230-ым годам.

13

Тагачасная жонка Данілы Галіцкага была дачкой былога наўгародскага князя Мсціслава Удалага i ўнучкай палавецкага хана Кацяна.

14

Наперад! Не бойся! (венг.)

15

Пачвара! (польск.)

16

Гад! (укр.)

17

Глядзіце: Навагрудак! (польск.)

18

Смялей наперад! (ням.)

19

Трымацца да канца! (ням.)

20

Прыдурак! Абэлтух! (ням.)

21

Прэч, брыда! Прэч, паслугач! (укр.)

22

Дзядзька (пястун) — выхавацель.

23

Венгры ўцякаюць!.. (польск.)

24

Усе назад! Усе назад! (ням.)

25

Смерд — селянін.

26

Дворскi — упраўляючы княскай гаспадаркай.

27

Лупы — ваенная здабыча.

28

Маецца на ўвазе Аляксандр Неўскі.

29

Сынавец — пляменнік.

30

Ужо ў XII стагоддзі асобныя вялікія кіеўскія князі спрабавалі іменаваць сябе якраз так.

31

Спачатку качэўнікі Манголіі называлі сябе татарамі. Калі ж мангол Тэмучын у 1206 годзе стаў каганам Чынгісханам, дык па яго загадзе пачалі называць манголамі ўсіх падуладных.

32

Iцiль — Волга.

33

Землі сённяшняй Карэі.

34

Насельнікі паўночна-заходняй вобласці Кітая.

35

Маюцца на ўвазе продкі казахаў, таджыкаў, кіргізаў, узбекаў, туркменаў, іранцаў i інш.

36

Полаўцы-кіпчакі (куманы)— народнасць цюркскай групы — жылі ў стэпах Каўказа i Паўночнага Прычарнамор'я. Іхні галоўны горад Шарукань, мяркуюць, быў паблізу Харкава.

37

Тады Зямлю ўяўлялі востравам, акружаным вадой, дзе за заходам сонца была суцэльная цемра.

38

З Кітая.

39

Маецца на ўвазе порах.

40

Грыдніца — пакой у княскім палацы, дзе прымалі гасцей.

41

Жывот — жыццё.

42

Xоўтка — шкатулка.

43

Кубел — папярэднік куфра.

44

«Багiня» — самая прыгожая маладая жняя.

45

Землі сённяшняга Ірана.

46

Таць — злодзей.

47

Тагачасная, Міндоўгава, Літва — землі паміж сённяшнімі Навагародкам, Маладзечнам, Мінскам i Слонімам.

48

Прусы, балцка-славянскія плямёны, насялялі ўзбярэжжа Балтыйскага мора паміж ніжнім цячэннем Віслы i Немана.

49

Земгалы (земігола) — балцкае племя, жыло ў сярэдняй частцы сучаснай Латвіі (басейн р. Ліелупе).

50

Латгалы (лецьгала, лоцьгала) — балцкае племя, жыло на Усходзе сучаснай Латвіі, там знаходзіліся гарады Герцыке i Кукейнос, падуладныя Полацкаму княству.

51

Лiвы жылі на ўзбярэжжы Рыжскага зал. на паўн. ад Зах. Дзвіны i ў ніжнім цячэнні p. Гаўі, паўн. ўзбярэжжа Курземскага паўвострава.

52

Эсты — продкі сённяшніх эстонцаў.

53

Аўкштайты — найбліжэйшыя да Полацкай i Навагародскай зя¬мель продкі сённяшніх літоўцаў.

54

Жамойцы (жмудзь, жэмайты) — насельнікі заходняй вобласці i сучаснай Літвы.

55

Яцвягi — заходнебалцкія, ca славянскім элементам плямёны, жылі паміж Нёманам i вярхоўямі p. Нараў.

56

Булевічы — зямля на правым беразе верхняга цячэння Нёмана (мабыць, у тым ліку i мясціны каля хутара Балевічы Хатаўскога сельсавета Стаўбцоўскага раёна).

57

Дзяволта — мабыць, зямля ў цэнтральнай i паўночна-заходняй мясцінах сённяшняй Беларусі каля Ляхавічаў i Клецка.

58

Рушкавічы — мабыць, зямля па суседстве з Турава-Шнскай зямлёю.

59

Дайнова — зямля паміж Нёманам i Віліяй, па р. Котры межавала з Гарадзенскім княствам.

60

Нальшаны — зямля на паўночна-заходняй ускраіне Беларусь Сталіца — Крэва (?).

61

Варажскае мора — Балтыйскае мора.

62

Куявія i Мазовія — польскія княствы.

63

Маецца на ўвазе — аб'яўляць вайсковы збор.

64

Гутарка ідзе пра тагачаснага князя Ноўгарадскай зямлі Аляксандра Неўскага.

65

Куроны (куршы, корсь) — балцкае племя, жыло на Захадзе сучаснай Латвіі. Пазней разам з земгаламі склалі латышскую народнасць.

66

«Лічыць» i «варожыць».

67

Сажань — крыху больш 2 м.

68

Абутку (укр.).

69

Рыцарскую гімнастыку (ням.).

70

А п о л л е (з польск.) — воласць.

71

Ці не ад варункаў з палякамі ў ранейшыя i тыя часы, што тут апісваюцца, на заходнебеларускіх землях прыжыўся зварот на «вы»?

72

Уладзіміра (?).

73

На Русі з 12 ст. дваранамі называлі т. зв. «вольных слуг», якія атрымлівалі зямельныя надзелы на час вайсковай службы ў князёў i найбольш багатых баяр.

74

Віно развесяліць чалавечае сэрца. (лац.)

75

Тады Новы год адзначалі ў сакавіку.

76

Лянівы, a ў пераносным значэнні паганы (укр.).

77

Непрываблівы (укр.).

78

Гутарка ідзе пра тагачасную вагу каля 4 кіло.

79

Жэрабя кінутае (лац.).

80

Доказ, што грунтуецца не на аб'ектыўнасці, a разлічаны на пачуцці таго, каго перакояваюць (з лац.).

81

Літаральна (лац.).

82

Мяжа жадання (лац.).

83

Лаві момант (лац.).

84

Апавяданне «Хутар Амшарок» з цыкла аўтабіяграфічнай прозы.

85

Апавяданні «Ляля», «Мае ўцёкі» ад Леанілы», «Жыццё-быццё», «Іна», «Гэлька» — з цыкла твораў «Жар кахання. Апавяданні пра жанчын».

86

Сустракаючы словы «сёння», «цяпер» i інш., чытачу трэба ўяўляць не год альбо дзень, калі ён чытае гэта, а той час, калі аўтар пісаў гэтыя радкі, калі была адпаведная атмасфера для яго эмоцый i разваг. Для гэтага выдання аўтар лічыць патрэбным не «падпраўляць» сябе.