Князёўна Дарута, або Чалавечая кроў ліпучая

Людміла ХЕЙДАРАВА

КНЯЗЁЎНА ДАРУТА, або Чалавечая кроў ліпучая

Раман-фэнтэзі

Слова аўтара

Хаця падзеі, якія разгортваюцца ў рамане, прыпадаюць на сярэдзіну XVII стагоддзя падчас вайны з Масковіяй і геаграфічна адпавядаюць беларускай зямлі ў басейне ракі Бярэзіны і яе прытока Свіслачы, - гэтая гісторыя магла здарыцца дзе заўгодна і калі заўгодна. Таму не варта гартаць энцыклапедыі ў пошуках імёнаў, пададзеных у рамане, ды строга судзіць храналогію гістарычных падзей, у якія трапляюць героі. Але - хто ўзыходзіў на круты замкавы курган, што высіцца над сутокам дзвюх маляўнічых рэк каля мястэчка Свіслач, якое ў мінулым мелася быць цэнтрам удзельнага княства, слынным горадам, хто ступаў па сцёртым бруку ягонага падножжа, хто падняўся да векапомных волатаў-камянёў, пакладзеных у падмурак аднаго з былых гмахаў замчышча, - той адчуе веліч гэтай зямлі, якую нішчылі і рабавалі на працягу шматлікіх стагоддзяў ворагі і часовыя гаспадары, суайчыннікі і заваёўнікі, і ўсё-ткі не здолелі адабраць яе моц, зруйнаваць яе памяць, пазбавіць яе гонару. А я - жыла на гэтай зямлі, жыла яе хараством, ласкай і веліччу, жыла яе гнеўнымі і смешнымі, жорст-кімі і рамантычнымі паданнямі - такімі, як і самі людзі, якія адвеку сяліліся тут або пакідалі яе ў пошуках лепшай долі, прыходзілі сюды са зброяй або паміралі за яе і на ёй. Гэтыя паданні, як і колішняе падлеткавае ўяўленне, шчодрае на прыдумку, крыніцамі жывілі плынь майго расповеду. Мая праца - не даніна зямлі, якая гадавала мяне, бо даніну плацяць паднявольныя, не ўдзячнасць ёй, бо па аддзяцы чалавек лічыць сябе нічым не абавязаным. Гэты сказ - прызнанне ў любові, якую яна адкрыла мне ў гэтым свеце, з якой вучыла мяне сваёй мудрасці, моцы і слову - прызнанне ў любові зямлі, што ўвасобіла маё запаветнае Белаводдзе, зямлі, на якой жыла і жыве нашая сапраўдная Літва, нашая Белая Русь.

ЧАСТКА I

УЛОННЕ ЖЫЦЦЯ

1

Знадворку чуліся бязладныя, кароткія ўдары.

Дарута ведала, што маці сячэ ламачча, назбіранае імі ранкам у лесе. Нізкі высахлых зёлак, развешаныя пад бэлькай у запечку, напаўнялі іхнюю маленькую хатку водарам кветак, сонечных лугавінаў, угрэтага палыну Нават святочная апратка, якую дзяўчына парадкавала ў куфар, перакладаючы торбачкамі з рабінкавай травой, здавалася навобмацак цёплай. У хатнім прыцемку Дарута не адразу пазнала новы андарак¹, які маці каторы год збіралася апрануць на сустрэчу з князем. Тыя сустрэчы кожны раз чамусьці не адбываліся, і дзяўчына ўпотай лічыла іх прыдумкай, незразумелай матчынай прыхамаццю.

"Вось і ўчора казала, што ў нядзелю пабачыцца з князем. Напэўна, таму і андарак дастала, - здагадалася Дарута. - Добра яшчэ, што князь сапраўдны, а не прывід які!" - дзяўчына ажно адмахнулася ад нечаканага ўспаміну. Раптам ёй захацелася прымерыць гэты ўпарта ненадзяваны андарак.

Дарута адступілася да вакна, каб падзівіцца на вішнёвыя ў срэбна-белых росах ружы, вышытыя палосамі па чорнай ваўнянай тканіне. Цьмяная плямка ранішняга святла, якое прапускала акенца, зацягнутае бычынай плеўкай, дазваляла разгледзець хіба што колеры. Дзяўчына расчаравана ўздыхнула і асцярожна праціснулася ў дзябёлую тканіну андарака.

- Еду-у-уць! - нечакана ўварваўся, каб тут жа захлынуцца, жахлівы, пранізлівы крык маці.

"Няўжо не хлусіў Ходзька…" - Дарута ажно скаланулася ад нязвыклага холаду ў сваім целе…

…Не дужа тады паверыла яна сябруку. Думала, што жартам страшыць яе. Ходзька сцвярджаў, што свіслоцкі пан не толькі даў яму дазвол на шлюб, а нават вырашыў, не адкладаючы, ажаніць яго з Дарутай увосень! Але днямі Ходзька прыйшоў дужа ўстрывожаны, паведаміў, што неўзабаве яна можа чакаць гасцей ад пана. Ён чуў, як дзядзька пана падахвоціўся прывезці Даруту ў маёнтак, каб засведчыла сваю згоду на шлюб. Ходзьку здалося, што насмейваюцца паны, быццам нядобрае задумалі. І калі раней Дарута не лічыла вартым распавядаць што-небудзь маці, дык тут не вытрымала, на ўсякі выпадак пераказала Ходзькавы звесткі.

"Мы з табой вольныя людзі! Ды ты яшчэ ў дзявоцтва не ўвайшла! Во-оой, што надумалі-і-і-і… - загаласіла Марухна, але спахапілася. - Ходзьку пакліч да нас, можа, сам усё і прыдумаў. Вунь і бацька ягоны быў вядомы на вёсцы прыдумшчык ды баюн!"

Увечары Ходзька паўтарыў Марухне ўсе навіны. Жанчына, нягледзячы на хваляванне, якое адбілася белымі плямамі на яе счырванелым твары, рашуча сказала, што будзе шукаць заступніцтва ў князя.

Ходзька не спадзяваўся на князя і прапанаваў уцякаць…

…"А, можа, насамрэч, уцячы?.. Калі зараз пабегчы гародам да Рэгулянкі, а там кустамі да лесу - шукай ветру ў полі!" - яна памкнулася зняць з сябе святочны андарак, што прымервала, але перадумала. Усё ж такі ёй хацелася на свае вочы пабачыць тое, што мае адбыцца. Ды і страху перад невядомым не было. Наадварот, гэтае невядомае зманліва слала звілістую, поўную прыгод дарогу. Дарута не тое што любіла дарогу, з дзяцінства яна ўспрымала яе як свой дом, як сваё жыццё.

- Чаго стаіш!? - Марухна ўбегла ў хату з сякерай у руках.

Дарута няспешна прыладзіла на куфар накрыўку.

- Ты што, з лёсам барукацца надумалася? - крыкнула Марухна, кідаючы сякеру за дзверы ў сенцы. Жанчыну ажно калаціла ад узрушання.

Дарута ўважліва глядзела на маці. Яна не памятала, каб тая калі-небудзь крычала на яе.

- Ач-чом-майся! Б-бяжы! - заікаючыся ад перапуду, выгукнула Марухна.

- Ад мядзведзя не бегала! - адпрэчыла Дарута. Але трывога маці пера-далася ёй, працяла, авінула, блытаючы адчуванні, як бывае, калі плывеш па крынічным возеры, дзе цёплая, угрэтая на паверхні вада нечакана змешваецца са сцюдзёным струменем. Дарута здрыганулася.

Марухна пільна сачыла за дзяўчынай. "Нічога ёй не давядзеш, не ўкладзеш у галаву! Ну, рашайся хутчэй! Коннікі вось-вось будуць на падворку. Можна яшчэ схавацца. Рашайся! - крычала ў думках Марухна. - Як жа так? Слава, а не ганьба належыць ёй на гэтай зямлі. I Зара тое ж наваражыла. Як зберагчы яе? Божухна, падкажы, уратуй, утаймуй неразумную!.."

Дарута вагалася. Нешта як хапала яе за ногі, поўзала каля іх, шаптала: "Не думай… Не пашкадуеш… Хіба тут тваё жыццё?.. Едзь! Гэта шанец! Магчыма, адзіны!.."

Даруце раптам здалося, што яна аддаляецца сама ад сябе. "Не! Сама да сябе!" - нечакана ўзнікла старонняя, як бы чужая, думка. Яна адчула, што губляе Марухну, Ходзьку, нават сябе, што ўсё, на чым стаяла раней ейнае жыццё, канчаецца ў гэтае самае імгненне, і рванулася да дзвярэй.

- А-ёй! Кідаецца ў мае абдымкі! - зарагатаў рыжы цівун Халей, ступаючы на парог хаты. - Не спяшайся! Цябе чакае лепшая доля! Ды ты прыбралася, дзеўка! - Халей разгледзеў святочны андарак на Даруце. - Добра! Хоць пан і гідзіцца вашай грубай апраткі, але ўпадабае тваю стараннасць, - каб надаць значнасць сваім словам і стрымаць новы прыступ рогату, Халей узвёў свае вочы ледзьве не на лоб. Здаецца, менавіта ад гэтага ў грудзях Халея зрабілася незнаёма тужліва. Халей здагадваўся, што пан рыхтуе здзек з дзеўкі і яе маткі, якія насмеліліся без дазволу яго, гаспадара гэтых земляў, прасіцца ў двор старога князя. "Хоць яны і вольныя людзі, але ж не ў такой ступені, каб рабіць гэтым прыкрасць пану. Ды і чортава хатка на ўзлеску, хоць і занядбаная праз сваю ліхую славу, на панскай зямлі стаіць", - апраўдваў сябе ў думках цівун. Спалохаўся, схлусіў ён пану, што не самохаць Марухна з дачкой аселі на панскай зямлі. Падабраў іх неяк пад зіму на паштовым шляху, дапытаўся, што ў Свіслачы да князя ідуць, і дзеля пацехі пасяліў тут. Нагаварыў, што ніхто не пусціць іх, простых, брудных вандроўнікаў да таго здзічэлага, звераватага князя. Яшчэ ў скляпенні кінуць, а тое і ў раку на спажыву ракам. А ў гэтую хатку князь нядаўна заязджаў падчас палявання. Вядома заязджаў, але даўно, калі зямля разам з леснічоўкай была яшчэ ягонай. Не адзін год дурыў іх Халей сваімі абяцанкамі. "Дзеўка, вунь, паднялася. А тут, бач, што атрымліваецца! Можа, павярнуць адсюль, пакуль Тамаш не прыйшоў? Скажу, што не заспелі…" - Халей краем вока ўбачыў, што дзяўчына адступіла за гэты час да печы, і яму раптам зрабілася весела ад яе страху, захацелася нават дадаць яго.

- Пан выказаў табе пашану, паслаў брычку, а не так, як Жданку - везлі кулем. Гонар, бач, табе! Не марудзь, дзеўка!

Не ведаючы, што рабіць, Дарута агледзелася і ўбачыла цэбар з пойлам, якое не паспела аднесці карове. Ад разгубленасці яна ледзьве ўтрымала цяжкі цэбар. Пераступаючы нагамі, каб захаваць раўнавагу, Дарута зачапіла нагой стары ўслон з каванымі ножкамі, адна з якіх канчалася вастрыём і чамусьці была завязаная ў вузел. Ён дастаўся ім гэткім разам з хатай і неяк прыжыўся. Марухна даўно менавала кульгавы ўслон бядой за здоль-насць куляцца і пры гэтым рабіць ёй шкоду. Абдзіраючы дзявочае калена, услон перакуліўся і нават задрыжаў. Даруту ажно перакрывіла ад болю.

- Куды! Пастаў на месца! - заступіў ёй дарогу Халей.

- Аднясу пойла карове, - Дарута апусціла вочы. З калена струмень-чыкам цякла кроў.

- Не здохне твая карова! А здохне… - Халей нахіліўся, каб ухапіцца за цэбар.

- Ды каб ты сам здох! - Дарута нечакана для сябе абрынула цэбар з пойлам на ненавісную рудую патыліцу.

Цівун бокам ціха асеў ёй пад ногі.

Марухна, якая гэты час не магла ні думаць, ні слова мовіць, апамяталася, падбегла да вакенца. Два вершнікі з нецярплівасцю паглядаючы на хатку, пакінулі сёдлы. У брычцы, здаецца, нікога не было. Мужчыны былі незнаёмыя.

Марухна ў роспачы агледзелася. На вочы трапілася мужчынская апратка, якая знайшлася некалі на гарышчы і з таго часу без патрэбы вісела каля дзвярэй.

- Апранайся! - загадала яна Даруце, зрываючы з цвіка апратку. Хуценька зашчапіла дзверы, схапіла нажніцы з падваконня. Надрэзала ручнік, каб адарваць палоску.

За дзвярыма пачулася лаянка.

Дарута перавязвала калена, як дзве тоўстыя касы засталіся ў руках Марухны. Медны абруч перахапіў валоссе на галаве дзяўчыны, якая цяпер у зрэбнай кашулі і штанах, нагадвала поўнага моцы юнака.

- Князь-дзеўка… - прашаптала ўражаная Марухна, абачліва кідаючы адрэзаныя косы на тлеючае вуголле пячнога ўлоння. Валоссе пачало курчыцца, дымець, і жанчына, каб перабіць пах паленых валасоў, кінула ў печ нейкае рыззё, што трапілася пад руку. Пацягнула смуродам.

Дзверы ажно выгіналіся, трашчалі пад моцнымі ўдарамі раз’юшаных людзей і нарэшце не вытрымалі, выстралілі, ашчэрыліся вострым ашчэп’ем абапал пралому, у якім злавесна выбліснула лязо сякеры.

- Злітуйцеся, паночкі, - залямантавала Марухна, пераступаючы цівуна. Яна знарок доўга корпалася з засаўкай, каб дакрычаць, давесці тое, што было вельмі важна, што магло ўратаваць Даруту. - Пашкадуйце, мяне, старую! Падслепаватая! Дурная матка трапілася хлопцу! Сіратой пакіну яго на гэтым свеце! Здалося, разбойнік нейкі! Не пазнала я, паночкі, ціву-на, а сынок і ўцяміць не паспеў нічога. Цёмна ў хатачцы нашай, паночкі любыл, як і на душы! Злітуйцеся над старой!

У наступны момант Марухна разам з дзвярыма вылецела ў сенцы. Падаючы, яна паспела яшчэ ўхапіцца за нечы пыльны бот.

Дранцвеючы ад жаху, Дарута ўсім сваім целам адчула, як мякка хруснуў пад сякерай матчын хрыбетнік.

- Пся-крэў! Цівун мёртвы! - вылаяўся пісклявым голасам адзін з нападнікаў.

- Сабаку і смерць сабачая, - абыякава азваўся другі, падчапляючы ботам руку цівуна. Рука торгнулася. Глядзі, і жывучы, як сабака! - дадаў ён гідліва, павяртаючыся ў бок Даруты. - Дзеўка дзе? Тамаш, папытайся ў яго! Толькі блізка не падыходзь, мабыць, у штаны наклаў, не варушыцца нават. Ну і смярдзіць тут! Што за прыхамаць у Эдварда!

Дарута няўцямна глядзела на матчыны парэпаныя ступні, нязграбна раскінутыя ногі, на ейныя вылузаныя з рукавоў рукі, абсыпаныя вяснян-камі, і старанна абмінала поглядам тое месца, дзе глыбока, па самае дзяр-жанне, сядзела сякера - варожая, чужая ў цёплым, жывым целе Марухны. У гэтым было нешта ненатуральнае, прыкрае, непраўдлівае…

- Не скажаш, дзе схавалася дзеўка, ляжаш разам з маткай! - прагучаў зноў пісклявы голас. Насупраць Даруты ўжо стаяў таўстун з вывернутымі пад нос вуснамі на бліскучым ад тлушчу твары.

I раптам Дарута адчула, як гарачая кроў разліваецца па ейных жылах, напаўняе гудкай зямной сілай, як тады, на бабруйскім тандзеце, калі нечакана для сябе яна ўсур’ёз адгукнулася на выклік мясцовага асілка…

…Ад смеху людзі хіба што не качаліся па траве. Марухна, саромеючыся за сваё прастадушнае дзяўчо, схавала твар у поняўку. І толькі асілак уважліва зірнуў у прагныя вочы Даруты і салодка працадзіў скрозь зубы:

- Не тут, мая харошая…

- Чаму не тут? - шчыра здзівілася Дарута, чым выклікала перуновы запал весялосці ў разявакаў. - Не верыш? - яна ўмомант апынулася побач з асілкам. Горда загаліла рукаў, напружыла руку. - Памацай!

Асілак карцінна паставіў вочы ў неба, затым адтапырыў мезенец і асцярожна крануў ім плячо дзяўчыны. Хуценька, нібы апёкся, сунуў мезенец у свой рот.

- Ды я колькі Ходзьку валіла! - Дарута пачынала ўжо злавацца.

- А! - асілак зрабіў выгляд, што напалохаўся, чым таксама пацешыў людзей.

І Дарута не вытрымала, наскочыла на блазнюка, з усяе моцы ўчапілася за ягоную шыю з надзьмутымі жыламі. Нібы жывы ківач, боўтаючыся на бакі, яна вагой свайго цела імкнулася выбіць сусціжніка з раўнавагі. Асілак спрабаваў выкруціцца, адарваць яе ад сябе, і ў той момант, калі Дарута разгублена зразумела, што бываюць людзі больш дужыя, чым ейныя сябрукі, нечакана абрынуўся на калені.

Віскат, улюлюканне, якія да гэтага чуліся ў натоўпе, адразу сціхлі. Не разумеючы, што здарылася, Дарута адпусціла шыю асілка, які абмякла ссунуўся на дол. Горла асілка выдавала нейкія жудасныя хрыпы. Людзі ўжо не весела, а нядобра глядзелі на яе, як хрыпы сціхлі і моцны храп скалануў варожую цішыню натоўпа. Дарута незнарок націснула на яго шыі кропку Зары…

- Ты што, нямы? - пісклявы таўстун прыўзняў падбародак дзяўчыны.

Дарута перахапіла ягоную руку і штомоцы пацягнула на сябе, адначасна саступаючы ўбок. Гэта была яе ўлюбёная хітрасць, якой Дарута яшчэ ў дзяцінстве карысталася ў шматлікіх бойках з мальчукамі. Хаця яна ўжо вырасла з тых боек і часам адно дзеля смеху паказвала Ходзьку сваю сілу, пісклявы таўстун праляцеў паўз ейны бок і тварам бразнуўся на гліняную падлогу, паказваючы неадпаведныя сваім таўшчэзным нагам маленькія чырвоныя чаравікі.

- Сам нямы! - кінула наўздагон Дарута і азірнулася.

Высокі, незвычайнай худзізны мужчына з прыкметнай сівізной на скронях і абыякавым поглядам халодных, што рыбіных, вачэй, крывіў рот у грэблівай усмешцы. Здавалася, тое, што ён бачыць, не адпавядае ягонаму разуменню, але ўсё ж такі забаўляе.

- Ідзі сюды! - раптам загадаў мужчына. - Ты! - ён тыцнуў у напрамку дзяўчыны пальцам, лянуючыся нават разагнуць яго.

Дарута было памкнулася да гэтага чалавека, але адразу апамяталася і схапіла кульгавы ўслон, пагрозліва ўзнімаючы яго на паскуднага крыўляку. У той жа момант цвёрдыя, моцныя пальцы перахапілі яе прыцэўкі². Выпушчаны з рук услон ляснуўся на падлогу. Немалады, лянотны на выгляд чалавек перамяшчаўся як маланка! Вострае, нібы жалезнае, калена ўдарам пад пахвіну ледзь не зваліла Даруту з ног. Ейная галава тузанулася так, што валасы адкінуліся на патыліцу, адкрываючы гарачы погляд цёмных, шызых з водбліскамі зялёнага полымя вачэй. Медны абруч бразнуўся аб нешта на падлозе і меладычна зазвінеў. Імгненная разгубленасць, нават, хутчэй, здзіўленне, ажывіла вочы мужчыны і дала Даруце магчымасць сабрацца з сілай. Яна штомоцы тузанула даўгалыгага на сябе за ўчэпістыя рукі, якія ўсё яшчэ трымалі ейныя прыцэўкі, і, калі ягонае цела прытулілася да яе, рэзка адштурхнула, адначасна, як вучыў Ходзька, выкруціла свае захопленыя рукі ў бок вялікіх пальцаў нападніка.

Незнаёмец, выгінаючыся, марудна валіўся на спіну, утароплена гледзячы на Даруту, нібыта высільваўся нешта ўбачыць, разгадаць, у той, каго палічыў было за юнака. У апошні момант ён апамятаўся, павярнуў галаву, каб упасці на бок, як трапіў скронню на вастрыё завязанай у вузел ножкі ўслону. Ягоныя шырока расплюшчаныя вочы заторгаліся, нібыта чалавек яшчэ высільваўся дагледзець штосьці неверагоднае ў сваім жыцці.

- Дароціца… - прашаптаў мужчына і раптам усміхнуўся, выскаляючы доўгія моцныя зубы.

Даруце здалося, што яна бачыць вялізную змяю, якая разявіла сваю пашчу перад укусам. Яна скаланулася ад агіды і жаху.

- Княгіня… - мужчына паспрабаваў падняць галаву, але яна, быццам падсечаная, глуха грукнулася на падлогу…

Дарута аглядзелася вакол. Яна не магла зразумець - што далей рабіць ёй тут, у нечакана ціхай і страшнай хаце? Яна зусім не шкадавала зня-вечанага жытла, пра якое Ходзька распавядаў і не такія жахі з мінулага. Наадварот, хацелася хутчэй пакінуць гэтае месца. Дарута прыслухалася да сябе, да сваіх адчуванняў. Дык вось якая яна атрымалася - невядомасць! Сцюдзёна і велічна, нібыта ў заснежаную бездань, абрывалася ў будучыню яе ўражаная душа. Але нешта яшчэ трымала яе тут, самае апошняе, самае лёгкае, самае неверагоднае з яе зусім маладога жыцця.

- Дарута… - пачулася ў дзяўчыны за спінай.

- Марухна! - Дарута забылася на ўсе свае думкі. - Жывая! Я тут, матулька!

Але адразу зразумела, што маці паклікала яе амаль з таго свету.

Вейкі Марухны здрыгануліся і неяк дзіўна прахлюпала ў ейных грудзях:

- Дарута… - Марухна торгнулася і шырока вытарашчыла вочы. - Не маці я… табе… хуста… князь… - прасіпела жанчына і аціхла.

Дарута паклала свае далоні ёй на вочы і апусціла матчыны павекі. Назаўсёды.

Цівун застагнаў і гэта выбавіла Даруту ад здранцвення.

У хаце пахла крывёй, якая сцякаючы па няроўнай падлозе, назбіралася ў лужыну крыху воддаль галавы Тамаша. Над гэтай лужынай віліся мухі. Яны падалі ў яе і тут жа ўзляталі, з цяжкасцю адрываючы лапкі з ліпкай чалавечай крыві.

Дарута накіравалася да печы, разгрэбла вуголле пад яшчэ тлеючай, смярдзючай анучай. Некалькі сухіх лучынак, прыхаваных на растопку, хутка заняліся, калі яна падзьмула на вуголле. Прасмоленае пакулле, наматанае на чапялу, успыхнула чырвоным д’ябальскім святлом, выпускаючы рогі чорнага смуроднага дыму. Цяпер убогая хата падалася Даруце нават злавеснай.

Дарута, як заварожаная, глядзела на агонь, што ахвотна слаўся па старых, пачарнелых бярвёнах, праканапачаных паміж сабой высахлым мохам.

3 лужка на беразе Рэгулянкі данеслася трывожнае мыканне.

"Куды з ёй схавацца? Збяруцца людзі на пажар, забяруць карову, не прападзе, - вырашыла яна. - Трэба хутчэй адсюль!"

Дарута ўзняла на рукі Марухну і аднесла ў брычку. Яна прывязала за брычкай двух коней і асцярожна кранула лейцы.

"Хуста!" - нечакана ўзгадаўся наказ Марухны…

…Дарута ведала пра якую хусту казала маці. Марухна хавала яе на саменькім донцы куфра, не дазваляючы нават дакранацца да гэтай каштоўнасці - зеленавата-блакітнай танюсенькай ваўнянай тканінцы, аздобленай срэбнымі ніткамі ды расшытай у кветкі, пялёсткі якіх складаў жомчуг, а сярэдзіну залатыя пацеркі, мела форму расцягнутага кола, нагадваючы рамонкавую паляну, дзе кветкі разам павярнулі свае галоўкі да ранішняга мяккага сонца. Даруце часам здавалася, што яна памятае гэтую хусту ўсё сваё жыццё.

- Пасаг твой! - мовіла Марухна аднойчы. І заўсёды маўчала на пытанні малой аб паходжанні гэтай незвычайнай рэчы ў іхняй сям’і. Часам дзяўчынка чаплялася дужа моцна і маці жартавала, што дзяўчаты пра ўсё даведваюцца на сваім вяселллі. І, калі раней Дарута адразу пачынала распытваць Марухну пра вяселле, дык аднойчы адступілася назаўсёды. Вяселле пачало здавацца ёй страшнай падзеяй у жыцці і набліжаць яго сваёй цікаўнасцю яна не хацела. Дарута нікому, нават Войцеху не распавядала пра тое, што неўспадзеў давялося ёй ўбачыць у лесе.

Яна пабегла тады ў лес на саменькім золку. Шлях быў не блізкі. Нягледзячы на познюю восеньскую пару, Дарута спадзявалася знайсці познацвет - незвычайна прыгожую вялізную кветку, што вырастае з цёмнай, халоднай, сырой зямлі тады, калі ўжо нават дрэвы амаль страцілі сваю лістоту і цвіце, не зважаючы на першыя прымаразкі, падымаючы штодня новую пяшчотнаружовую галоўку.

Дарута бачыла іх залетась каля паштовага шляху, вяртаючыся з Брыцалавіцкіх балотаў з поўным кошыкам журавінаў. На гэты раз яна вярталася, трымаючы ў руцэ букецік ружовых кветак, перавязаных маленечкай ліянай цёмназялёнага плюшчу. Дарута хацела ахвяраваць гэтыя дзівосныя кветкі самай прыгожай, самай чароўнай дзяўчыне, на якую не маглі надзівіцца вочы кожнага, хто спы-няў на ёй погляд. Жданка і Войцех павінны былі ў той дзень пабрацца. Праз нейкую пошасць, што выкасіла ў свой час палову Шэйпічаў, Жданка засталася сіратой, і ў маленстве жыла па суседзях. Цяпер усёй вёскай сабралі ёй пасаг, каб праводзіць у хату Войцеха.

Дзень пачаўся добра, сонца, хаця і нізкае гэтай парой, стварала ўражанне святочнага настрою і нават цеплыні. Дарута радасна бегла якраз насустрач сонцу, калі да яе даляцелі гукі не тое палявання, не тое пагоні. Яна ўжо чула як невядомы звер ломіцца праз нізкарослы гушчар на ўзгорку і саступіла з ледзь прыкметнай сцежкі да сасны, каб на ўсякі выпадак схавацца за ёй. Зямля правалілася пад Дарутай роўна ў той момант, калі яна ўбачыла Жданку, якая выбегла з гушчара. Скрываўлены белы твар са страшэнна вырачанымі вачыма - над букецікам дзівосных кветак у ашчадна ўзнятай пад час падзення руцэ Даруты. Спрабуючы нажом, з якім яшчэ малечай ніколі не расставалася, зачапіцца за край ямы, Дарута чула жудасныя крыкі Жданкі, лаянку невядомых ёй паляўнічых. Толькі ўвечары па прыступках, выдзеўбаных нажом у рыхлай лясной глебе, што абвальвалася пры кожнай спробе выбрацца, дзяўчына пакінула звярыную пастку.

Ад бездапаможнасці і жалю да Жданкі Дарута праплакала на лаве ўсю ноч. Маці моўчкі атуляла яе, давала піць нейкія ўзвары.

…Нават цяпер, у гэты дзень, поўны смерці, крыві і агню, Дарута скла-нулася ад жахлівага ўспаміну. Яна спыніла коней і хуценька вярнулася ў хату. Ад дыму і гарачыні было цяжка дыхаць. Стараючыся не думаць пра яшчэ жывога цівуна і двух другіх, цераз якіх ёй давялося пераступіць, Да-рута імгненна вывернула долу змесціва куфра. Берасцянка з хустай цяпер апынулася на самым версе. Дзяўчына засунула яе за пазуху і прыхапіла яшчэ два скруткі палатна на пахаванне Марухны.

Ад’язджаючы, Дарута не азірнулася на палаючае знявечанае жытло.

2

Адразу ад хліпкага мастка праз Рэгулянку пачынаўся густы лес. Колы брычкі падскоквалі на тоўстых, вылезлых з зямлі каранях магутных сос-наў, што раслі абапал вузкай лясной дарогі, якой карысталіся тут падчас нарыхтоўкі драўніны - на будоўлю, або на дровы. Дарута праязджала бліз таго месца, дзе два гады таму прама на яе выбегла скрываўленая Жданка. "Калі б не нож, падараваны Азай, ці выбралася б са звярынай пасткі? -Дарута намацала на шыі матузок і дастала навязаны на ім свой нож. - Дзіўна, але пад час бойкі ў хаце нават не ўзгадала пра яго…"

…Аднойчы напачатку лета да іх з Марухнай неўспадзеў далучылася цыганка Зара. За некалькі гадоў сумеснай вандроўкі Зара навучыла маленькую Даруту разбірацца ў зёлках, мовячы, што гэта будзе яе ключом ад замкоў мінулага і будучыні. Дзеля таго, маўляў, Зара і пайшла з імі. Цыганка вучыла Даруту слухаць зямлю, ваду, паветра, а таксама размаўляць з птушкамі, звярамі. Яна казала, што, каб разумелі цябе, трэба выразна ўяўляць самому тое, што гаворыш. А каб самому зразумець іншага, неабходна забыць пра сябе і асабліва тое, што ты не ведаеш мову, бо ў адрозненне ад зёлак, усе мовы маюць адно карэнне. Толькі ў дрэваў яно ў зямлі, а ў моваў у небе. Разумець чалавеку замінае не чужая мова, а тое, што ён жадае слухаць толькі сябе самога. Вось жа цыганы і дзеці разумеюць!

Неяк увесну яна прывяла з сабой дзяўчынку, галава якой, уся ў бліскучых цёмных кудзерках, што вятрак, круцілася на тоненькай шыі.

- Аза, ідзі, пакажы Даруце, што ў цябе ёсць, - Зара злёгку падштурхнула дзяўчо.

На парозе хаты, гаспадары якой далі Марухне зімовы прытулак, Зара азірнулася.

Здавалася, абедзве дзяўчынкі не дужа імкнуліся да новага знаёмства. Насупленыя тварыкі, на адным з якіх гарэлі ўпартасцю зялёныя, а на другім задзірыстым выклікам чорныя вочы, не абяцалі ўзаемнай прыязнасці. Зара вярнулася.

- Ты ж ведаеш, Аза! Аднойчы яна можа ўратаваць тваё жыццё. Але нічога не атрымаецца, калі вы не пазнаеце адна другую праз гады.

- Лепш памру… - прашаптала Аза.

- Чаму раптам? Мы ж дамаўляліся! - здзівілася Зара.

Дзяўчынка маўчала.

- Добра, пайшлі, скажаш мне, - Зара павяла малую за браму.

Даруце было прыемна чуць, што яна можа паспрыяць у будучыні жыццю незнаёмай, няхай і вяртлявай дзяўчынкі. І яшчэ яе дужа цікавіла, што такое можа паведаміць Аза, чаго не ведае Зара. Але як ні прыслухоўвалася, з хуткай гаворкі абедзвюх вылучыла толькі адно слова, якое Аза горача выкрыкнула некалькі разоў: "Гаджэ!"

- Як хочаш, гэта, урэшце, тваё жыццё, - сярдзіта закончыла перамовы Зара і пайшла да хаты.

Аза прысела на кукішкі па другі бок брамы і пачала нервова драпаць невялікім нажом злёгку ўбраную ранішняй шэранню зямлю. Яна памалу паскарала свае рухі і хутка ўжо вакол яе пачала ўтварацца яміна.

Дарута не магла зразумець, што хоча зрабіць Аза.

"Які незвычайны нож у яе руцэ!" - Дарута нават не заўважыла, што ўжо стаіць каля брамы. У той момант, калі яна збіралася выйсці з двара, нож Азы ўтыркнуўся роўна перад чаравікам Даруты.

- Вось гэта рэч! - узрадавалася Дарута, міжволі выхопліваючы з зямлі маленькі нож з вузкім кароткім лязом і дзяржальнам, зробленым з незнаёмага ёй каляровага рога. Там, дзе злучаўся з клінком, рог меў белы колер, сярэдзіна яго, нібы залапле-ная, выглядала чорнай, а самае вастрыё палала ярка-чырвоным полымем. Да таго ж дзяржальна, паволі звужаючыся, рабіла нож зручным нават у ейнай маленькай далоні.

І не проста зручным, а амаль прыліпала да яе. Дарута пераклала нож у другую руку Ледзь прыкметны выгін рога не перашкаджаў яму ёмка класціся і ў правую далонь.

- Аддай! Не тваё! - гнеўна зыркнула сваімі чорнымі вачыма Аза, нават не падымаючыся з кукішак.

- Дык чаму тады шпурляешся ім? - азвалася Дарута, неахвотна аддаючы нож зыр-катай, вяртлявай Азе. - І чаго капаешся тут?

- Ты не гаспадыня мне, каб я табе адказвала!

- А ты проста злая крыўляка!

- І нічога я не злая! - ускочыла Аза, страсаючы са спадніцы чэпкія былінкі высахлай леташняй травы.

- Злая-злая! - не здавалася Дарута.

- Сама ты злая! - знайшлася Аза.

Дарута не жадала адказваць на такое нахабства.

- Не хачу ратаваць табе жыццё! - заявіла яна, павяртаючы ў двор.

- А я і не прасіла! Падумаеш, князёўна знайшлася! Дзе, дзе тваё княства? - здзекліва закрычала Аза. - Дзе яно, дзе?

Дарута павярнулася да сваёй непрыяцелькі.

- А ты, а ты… - ад крыўды, ці ад слова "князёўна", якое чамусьці прыпляла Аза і якое не стасавалася на яе думку з абразай, Дарута не знайшлася, што сказаць.

- А я сабе магілу капала, - нечакана самотна прамовіла Аза, гледзячы проста ў вочы Даруце.

Дарута адчула сябе зусім збітай з панталыку. За спінай Азы сапраўды чарнела яміна.

Рухавая, задзірыстая Аза з бліскучымі чорнымі кудзеркамі і яшчэ болей бліскучымі вачыма таксама не стасавалася з ямінай нават на не-дабразычлівы позірк Даруты.

- Бяры, - прапанавала ёй Аза свой ножык.

Дарута адвярнулася. Канечне, яна б з задавальненнем узяла гэтакі скарб, але ж не ад ворага.

- Бяры, - усё адно з сабой туды не забяру, азірнулася Аза на яміну.

- Пакінь сабе, - раптам пашкадавала яе Дарута. - Я цябе ўратую. Толькі пакуль не ведаю як. Але абавязкова ўратую цябе, не хвалюйся. Таму пакінь нож сабе, ён табе спатрэбіцца.

- Не-а, Зара сказала, што без клінка ты можаш забыцца на мяне.

- Не забудуся! - горача заявіла Дарута. - Чаму гэта раптам забудуся?

- Гады пройдуць, пакуль мы зноў сустрэнемся, мы вырасцем і будзем ужо інакш выглядаць.

- А ты нагадаеш мне сваё імя, Аза, я ўспомню і ўратую!

- Не-а, Зара сказала, трэба, каб ты мяне заўсёды памятала, бо не будзе часу ўспамінаць.

- А, можа…

- Бяры! - Аза хуценька ўклала нож у далонь Даруты.

- А ты як? Вазьмі, я, праўда, не забуду пра цябе! - Дарута рашуча вярнула нож дзяўчынцы.

Аза патрымала крыху нож, палюбавалася на яго, прылашчыла, паца-лавала і паклала на зямлю перад Дарутай.

- Ён - твой! Я проста берагла яго для цябе. Ён заўсёды быў тваім - так сказала Зара. Сёння я павінна была аддаць яго табе са словамі "князёўна, я вярнула табе твой клінок". Гэтыя ж словы я павінна буду паўтарыць пры нашай наступнай сустрэчы.

Дарута ледзь разумела тое, што казала Аза. Як можа належаць ёй нож, які яна бачыць упершыню? Чаму "князёўна"? Так часам называла яе ў калыханках Марухна. Гэтак толькі што дражнілася Аза. Хто ж тут можа зразумець? Дзяўчынка старалася ўспомніць хоць якую падказку са свайго жыцця, але нічога не атрымлівалася ў яе, нейкая хуткая чорная плынь праносілася перад вачыма, засцілаючы вочы. І раптам…

Дарута магла паклясціся, што бачыла, няхай гэта нічога не тлумачыла, але яна бачыла, як да яе цягнецца белая жаночая рука, на сярэднім пальцы якой раптоўна сляпуча бліснуў пярсцёнак. Яе сэрца, здавалася, сціснулася ў кропку, а пасля закалацілася так, што Дарута зразумела - яна б аддала ўсё, што мела, толькі за тое, каб белая рука дакранулася да яе зараз…

- Князёўна, я вярнула табе твой клінок!

Аза дзвюма рукамі ўрачыста падала ёй нож.

Дарута пагладзіла сталь, рогавае дзяржальна, падняла вочы на Азу. Гэта не было жартам. І яна паверыла - Азе, князёўне, клінку, белай жаночай руцэ са сляпучым пярсцёнкам на сярэднім пальцы, паверыла нават хуткай чорнай плыні, няхай усё гэта будзе існаваць толькі адно імгненне, яна не сквапная, яна застанецца ўдзячнай гэтаму імгненню назаўсёды…

Але імгненне доўжылася. Толькі вочы Азы блішчалі ўжо цікаўнасцю і, здаецца, разуменнем.

Дарута моўчкі ўзяла шчодры дар. Вольнай рукой яна зняла са сваёй шыі скураны матузок, на якім знаходзіўся адзіны ейны скарб, нядаўна падабраны каля каплічкі. Гэта была цяжкая срэбраная завушніца ў форме кола. На дне кола ляжаў месяц, а з верху на тоненькіх цэпках звісалі зоркі.

- Мне хочацца, каб ты на мяне таксама ніколі не забылася. Гэта належыць табе. Я проста берагла яго да нашай сустрэчы. Вазьмі, цыганская князёўна! - Дарута пастаралася абладзіць свой дар гэтак жа ўрачыста, як і Аза.

Але Аза не варушылася. Яе тварык пабялеў, а гарачыя вочы, якімі яна ўтаропілася на завушніцу, здавалася, маглі расплавіць яе.

- Што з табой? - спалохался Дарута.

Аза, не адрываючы погляд ад завушніцы, зняла са сваёй шыі цэпку з роўна такой жа.

- Адкуль гэта ў цябе? - запыталася Дарута.

- Гэта завушніца Ружаніцы, яе маці, - адказала Зара, якая незаўважна падышла да дзяўчынак. - Ружаніца ўлетку прапала з табару. Мы толькі і знайшлі тую завушніцу, што Аза табе паказала. Іх зрабіў бацька Азы, іншых такіх няма. Ты памятаеш, дзе знайшла сваю?

- Ды непадалёк тут, каля каплічкі…

- Ты нават не ведаеш, колькі ўжо сёння зрабіла для Азы! - мовіла Зара. - Нам пара, - яна ўважліва, як дарослай, зазірнула ў вочы Даруце. - Развітвайцеся.

Дзяўчынкі не хацелі развітвацца. Яны глядзелі адна на адну, пакуль у іх адначасова не паліліся слёзы…

Зара зноў прыйшла да іх у той жа дзень. Яна загадала Даруце нікому не гаварыць пра нож і не хваліцца ім. Растлумачыла, што гэты нож не звычайны, што ён заўсёды вяртаецца да свайго гаспадара, і абавязкова прывядзе Даруту на радзіму.

- Зара, а з чыйго рога дзяржальна гэта? - Дарута, слухаючы цыганку, не выпускала нож са сваёй рукі.

- З конскага.

- Зара, не смейся!

- Паглядзі на мяне, хіба ж я смяюся?

Выгляд у Зары быў сур’ёзным і Дарута разгубілася.

- Хіба ж бываюць коні рагатымі?

- Ну, можа, і не зусім рагатымі, а вось аднарогімі бываюць.

- А ты сама бачыла аднарогага каня?

- Не, Дарута, я не бачыла, а вось дзед Азы - баро шэро Бэнг - князь Бэнг па-вашаму, бачыў аднарога. Паслухай, што я чула пра гэта.

- Зара, пачакай! Што такое "баро шэро"?

- Гэта вялікая галава, Дарута! Князь цыганскі. Але слухай…

…Паляваў неяк на сваіх землях малады князь. А зямлі ў яго было - не абскачаш за тры дні і на кані. Гэты князь быў дужа смелы і сілу меў не-бывалую, каня падняць пад пуза, мядзведзя мог задушыць голымі рукамі. Таму часта на паляванне выпраўляўся адзін, калі не лічыць яго любімага сабаку Зыра, з якім і ноччу не расставаўся. Забавіўся князь, палюючы на аленя, і заехаў у такую глыб пушчы, куды, напэўна, ніхто з людзей ніколі не залазіў. Надышла ноч і хаця з неба свяціла поўня, у пушчы было даволі цёмна. Вырашыў князь заначаваць на маленькай прагалінцы, дзе спыніўся разам са сваім канём і сабакам. Але не паспеў ён і вогнішча раскласці, як нечакана конь ягоны стаў на дыбы ды ірвануўся з прывязі так, што адбіў рала³, да якога быў прывязаны і, ламаючы кустоўе, знік у гушчары. Зыр, скавытаючы, туліўся да ног князя. І тут амаль нячутна з кустоў на прагалінку выйшаў чалавек. Зыр было кінуўся на незнаёмца, але па яго поўсці пачалі бегаць тонкімі змейкамі маланкі і стала яна дыбам. Зыр упершыню за сваё сабачае жыццё схаваўся за гаспадара.

- Стой, дзе стаіш! - загадаў князь незнаёмцу. - Хто ты і што робіш тут?

Чалавек спакойна спыніўся.

- Бэнг я. Быў цыганскім важаком у сваім племені.

- Чаму быў? Я чуў пра такога баро. А што зараз?

- Не прыспешвай, князь! У нас з табой не так шмат часу, каб…

- Як ты пазнаў мяне? - перапыніў цыгана князь. - Ці, можа, сачыў за мной? - У голасе князя прагучала пагроза.

- Зараз я ведаю, што пажадаю, князь!І бываю там, дзе пажадаю!

Чалавек нецярпліва зварухнуўся і князю падалося, што ён убачыў кусты скрозь постаць незнаёмца і нават лёгкія адбіткі святла поўні на тых кустах. Ён страсянуў галавой, каб пазбыцца гэтага наслання.

- Не бойся мяне, князь!

- Як ты насмеліўся…

- Не задзірайся, прашу цябе! - перапыніў яго Бэнг. - Не абраза гэта! Зараз ты ўсё зразумееш. Не ты да мяне, я да цябе прыйшоў, бо не маю інакшага выйсця, таму прашу цябе, выслухай мяне!

- А калі я не пажадаю слухаць цябе?

- Твой род можа спыніцца.

- Не кажы лухту, Бэнг!

- Не да таго мне зараз, каб лухтой займацца.

- Чаму я павінен верыць табе? Чаму я павінен верыць таму, што ты збіраешся мовіць мне?

- Добра. Я толькі пачну. Ты сам вырашыш працягваць мне, або не. А каб ты верыў, скажу табе адну тваю таямніцу - падземны ход, што вядзе ад замчышча за раку…

- За раку?! Спыніся! - князь азірнуўся, каб упэўніцца, што ніхто не чуе іх. - Ты гэтага не можаш ведаць! Пра гэта не ведаюць нават мае продкі, якія вывелі адно да ракі ход. Сляпцоў, што рабілі яго пад ракой, я падабраў на дарозе, калі вяртаўся з вайны пасля вызвалення Смаленску. Мяркую, не ведалі сляпцы, што рабілі, бо працаваў з імі толькі я і дзядзька Затко, карміў іх толькі дзядзька Затко і я…

- Твой дзядзька Затко і адвёз іх да Дняпра, дзе паказаў ім шлях у цёплы край…

- Ты адзін з іх?

- Не.

- Ты сустрэўся з адным з іх і выявілася, што не такія ўжо і сляпцы яны былі? - занепакоіўся князь.

- Не хвалюйся! На жаль, зямны зрок не вярнуўся да іх. І ход падземны твой уратуе двойчы тваю сям’ю. Але, калі ты зараз не выслухаеш мяне, жыццё развее тваё семя без следу імя твайго на зямлі.

- Кажы, Бэнг! - узрушана прамовіў князь.

- У нас з табой застаецца зусім мала часу, таму толькі самае галоўнае! - Бэнг час ад часу занепакоена пазіраў на поўню ў чорным небе. - Слухай, князь! Два гады таму, калі памерла ад родаў мая жонка, я абраў сабе самую прыгожую маладую цыганку з іншага табару. Але яна паставіла ўмову - прывесці ёй небывалага каня - аднарога, тады будзе маёй жонкай.

- Аднарога? - перапытаў здзіўлена князь. - Цыганы вераць у адна-рогаў? Праўда, тутэйшыя людзі кажуць, што вадзіліся ў пушчы, але чулі тое ад дзядоў сваіх, якім іхнія дзяды баілі.

- Не спяшайся, князь. Не ўсё і не ўсе людзі бачаць, што існуе на гэтым свеце. На тваіх землях, менавіта ў гэтай пушчы год таму я высачыў аднарога. З вясны да глыбокай восені я вывучаў нораў і звычкі гэтага каня, каб падабрацца да яго. Але ўзяць яго немагчыма было ні сілай, ні хітрасцю. Вяртаючыся ні з чым да сваёй нявесты, я набрыў на лясную зямлянку. Старому, які ляжаў у ёй на хваёвай падсцілцы, закіданай імхом, нядоўга заставалася жыць. Ён адмовіўся падзяліць са мной ежу, але папрасіў вады. На раніцу стары закончыў свой зямны шлях, але ён паспеў расказаць мне, што скарыць аднарога можа толькі нявінніца, некранутая мужчынам дзяўчына. Калі яна падыдзе да каня, прылашчыць яго і пацалуе ў рог -той будзе служыць ёй да скону. Падмануць аднарога нельга. Жанчыну, якая намерыцца завалодаць ім, конь нанізвае на свой рог.

- Чакай, Бэнг! Твая казка вартая, каб выслухаць яе не на пусты жывот, перамінаючыся з нагі на нагу. Давай, раскладзем вогнішча і засмажым зайца. Добра, што я з каня майго паспеў зняць сядло з паклажай!

- Спыніся, князь, прашу цябе, - журботна прамовіў Бэнг. - Ужо амаль канец і ты ўсё зразумееш. Я хутка. Дык вось. Стары прасіў мяне аб адным - каб я дачакаўся ягонай смерці і потым спаліў цела, бо так яму належала канчаткова развітацца з гэтым светам. За той клопат стары абяцаў падараваць мне свой нож. Я не стаў дапытвацца, каб не саграшыць часам, а зрабіў, як моўлена было.

- Вось гэты нож, князь, - у руцэ Бэнга раптоўна з’явіўся невялікі клі-нок з каляровым рогавым дзяржальнам. - Ён з конскім рогам. Гэты рог здольны зрабіць любую ваду, нават атручаную самім змеем, жывой. Калі ў цябе застаецца яшчэ крыху цярпення, каб даслухаць мяне, князь, гэты нож сёння будзе тваім. Ён мяняе гаспадара свайго толькі тады, калі яго дабраахвотна даруюць і заўсёды вяртаецца да гаспадара, калі згублены, або скрадзены. Але таму, з кім вернецца гэты нож, трэба выказаць самую вялікую павагу, на якую толькі здольны, іначай…

- Кажы, - перапыніў Бэнга князь, які пачаў здагадвацца, што за чалавека, які баіцца агню, не хоча есці, а самога палохаюцца конь і сабака, ён бачыць перад сабой.

- Вядома, што лепш за ўсё было б, каб мая нявеста сама прыручыла аднарога і ён, натуральна, служыў бы ёй. Таму пасля пахавання старога я нават не наведаў свой табар, а адразу пайшоў да яе. Яна згадзілася, і мы прыехалі сюды.

- Дзе яна? Ты згубіў яе ў пушчы?

- Князь! Яна аказалася жанчынай! Больш таго. За намі ўпотай ішлі яе супляменнікі. Яны вырашылі, што я падстроіў усё гэта, і забілі мяне. Нават не пахавалі. Маю вялікую просьбу да цябе, князь! Калі развіднее, прайдзі крыху ў тым напрамку, у якім я пайду зараз. Там ты знойдзеш мае косці і свайго каня. Не пашкадуй тваёй скураной торбы для маіх касцей. Збяры іх і ўбачыш пад імі нож, які я паказаў табе. Ён твой цяпер. Пахавай мае косці, прывядзі на магілу мой табар і святара, каб адпелі мяне. А каб ніхто не падумаў, што мяне забіў ты, я скажу табе такое, што ведаем толькі я і мая дачка Ружаніца. Ружаніца гэта пацвердзіць. Бывай, князь! Куды б ні трапіла мая душа, яна будзе маліцца за цябе, калі выканаеш маю просьбу.

Бэнг ціха, але так, каб пачуў князь, прашаптаў два патаемныя словы і знік у гушчары…

- І што далей? - запыталася Дарута, калі Зара замоўкла.

- Князь усё так і зрабіў, як прасіў баро Бэнг.

- У мяне зараз той самы нож? - крыху раскосыя вочы Даруты акруглелі ад захаплення. - Нож старога, нож Бэнга, нож князя? - удакладніла дзяўчынка.

- Чула нават, што роўна такім рогам валодала Лізавета Першая, ангельская каралева.

- Зара, а якія патаемныя словы шапнуў Бэнг таму князю?

- Магу сказаць, бо гэта ўжо не таямніца, хаця тады ніхто ў табары нават не здагадваўся пра яе. У жаночым жыцці, Дарута, шмат таямніц, якімі яны не дзеляцца ні з кім да пары, а тое і забіраюць з сабой у магілу. "Ружаніца цяжарная" - былі тыя два словы.

У Даруты ажно круцілася ў галаве ад ведаў, што шчодра сыпаліся на яе ў той дзень. Яна хацела яшчэ распытаць цыганку пра многае, але тая змоўніцкі прыклала палец да вуснаў.

Зара навучыла дзяўчынку трапна кідаць нож. Дарута кідала нож з левай рукі, але гэта не замінала ёй. Яна магла трапна зрэзаць ім шышку на вершаліне сасны. І не прамахнулася нават у ястраба, які на яе вачах ледзь не ўчапіўся сваімі кіпцюрамі ў лясную галубку. Пасля яна плакала над скалечаным ястрабам, ужо шкадуючы яго. Зара параіла вылечыць птушку. З дапамогай зёлак, якімі Дарута лекавала птушку, ястраб загаілася крыло і ён суправаджаў іх, часам адлятаючы па сваіх птушыных справах. Цяпер Дарута не толькі не ратавала ад яго галубоў але іншым разам і ласавалася птушкай, засмажанай маці або Зарай са здабычы, ахвяраванай ім ястрабам Рабі.

Калі шляхі вандроўнікаў скрыжоўваліся са знаёмым ці родным табарам Зары, дзяўчынка з радасцю вучылася ездзіць верхам на кані. Яшчэ Зара паказала Даруце кропку на шыі, якую варта прыціснуць, каб чалавек заснуў. Дарута ад-разу паспрабавала выпрабаваць гэтую кропку на сабе, але прага да жыцця, з якога націснутая кропка выкідвала яе нібыта ляльку, не дазваляла змірыцца з падобным здзекам над сабой.

Аднойчы Марухна паказала Зары свой скарб - дзівосную рамонкавую хус-ту. Зара доўга разглядала яе, пасля ласкава правяла па хусце рукой, нібыта сустрэлася з даўняй знаёмай і асцярожна аддала Марухне. Яны аб нечым ціхенька гаварылі цэлы вечар. Дарута так і заснула пад іхні шэпт. На раніцу Зара знікла. Болей яны не бачылі яе і нават нічога пра яе не чулі. Дарута яшчэ доўга сумавала па Зары, бо Марухна, занятая працай, зазвычай пакідала яе на догляд і клопат цыганкі.

Напэўна, маці дужа давярала Зары…

…"Не маці…" - скаланулася Дарута ад непараўнальна вялікай пустэчы, якая раптоўна ўтварылася ў ейным жыцці. Затрэсліся плечы, перахапіла дыханне. Дарута падняла вочы, шукаючы падказкі неба. Бліскучыя гронкі арабіны над ейнай галавой здаваліся чырвонымі ў касых промнях вечаровага сонца. Абкружаная старымі ляснымі дрэвамі, арабіна знайшла выйсце да святла, выбавілася з цемры і нават песціць ужо свае ягады. Дарута не адчула ні гарачыні слёз, ні дравяністага смаку здобраных імі зялёных арабінавых ягад.

"Трэба спяшацца, хутка сцямнее", - нечакана зразумела яна.

Заставалася яшчэ шмат клопату на рэшту гэтага жахлівага дня. Дарута выпрагла каня, прывязала разам з іншымі да дрэва.

Брычка лёгка скацілася ў яміну, парослую абапал густым размаітым кустоўем.

Коні палахліва касілі вачамі на Марухну, пакладзеную ўпоперак сядла аднаго з іх, белая пляма на ілбе якога нагадвала зорку, стрыглі вушамі, але слухаліся. Дарута кіравалася на абрубель⁴. Там, на паляне, паблізу лукавіны Бярэзіны, яна пахавае Марухну, прачытае над ёй апошнюю малітву. А далей? Дарута ўжо ведала, што будзе рабіць далей.

На небе ледзь бачна праступіў маладзік, калі Дарута сякерай, якую яна дастала з Марухны, выкапала апошнюю сховань незразуметай ёю, заўсёды ціхай, палахлівай, але гэтакай рашучай, адданай і адважнай у ра-шаючую хвіліну жанчыне. Зямля на палянцы каля абрыва была мяккая, сыпучая, сухая, Марухна будзе задаволена. І Дарута зможа прыходзіць да яе штодзень. Яна, уласна кажучы, і не развітвалася, бо таямніца, якая легла паміж імі з апошнімі словамі Марухны, звязала іх мацней ад роднай крыві на гэтай зямлі.

Дарута па зацененым схіле абрыву асцярожна спусцілася да Бярэзіны. Хуткая чорная вада, віравала, прыцягвала, заварожвала. Напэўна, Дарута не рашылася б зайсці ў яе другім разам, але не ў гэтую ноч. Дзяўчына нецярпліва зняла апратку і кінулася ў ваду. Глыбіня пачыналася ад берага і плынь адразу падхапіла, панесла яе. Дарута не супраціўлялася. Над ёй дрыжалі зоркі, а бязважкасць, якую адчувала цела, пакрысе напаўняла лёгкасцю ўсю ейную істоту.

Летам на іхнім шляху часта трапляліся цыганскія табары. Звычайна цыганскія шатры былі раскінутыя на беразе якой ракі. Аднойчы Дарута з Марухнай спынілася адпачыць паблізу нейкага табара. Дарута, як рабіла гэта заўсёды, зайшла па калена ў ваду, астуджаючы натруджаныя дарогай ногі. Ёй падабалася ісці супраць цячэння, адольваючы пругкі націск плыні. Дзяўчынка не заўважыла, як да яе далучылася маленькая цыганачка. Ды і што заўважаць, калі тая проста моўчкі прыладзілася ісці разам з Дарутай. Так дайшлі да лукавіны ракі. Дарута ўжо хацела павярнуць назад, да Марухны, калі нечаканым наскокам маўклівая цыганачка спіхнула яе на глыбіню, што падступалася ў тым месцы да самага берага. Дарута не ўмела плаваць і, спалохана б’ючы рукамі па вадзе, трымалася з усёй сілы. Калі ейная непрыяцелька падплыла, ушчэнт стомленая Дарута, не жадаючы скарацца ёй, вырашыла - лепш на дно. І тут раптам яна зразумела, што гэта не так проста. Вада ўпарта трымала расслабленае цела. Дзяўчынку пачало ўжо зносіць уніз па цячэнні ракі і крыху на сярэдзіну, дзе плынь была мацнейшай, калі побач вынырнула чорная бліскучая галоўка.

- Рабі, як я! - весела загадала непрыяцелька, паказваючы, як рухае рукамі. - Бі нагамі!

Марухна жахліва баялася вады. Яна ніколі і не вучылася плаваць, хоць і правяла палову жыцця разам з братам на ягоным ветразніку. Жанчына бегла берагам следам за Дарутай і галасіла так гучна, што каля ракі сабралася ледзьве не палова табара. Калі Дарута выбралася з плыні да маці, цыганы са ўзбуджа-най гаманой абкружылі яе з маці. Дарута і Марухна з цяжкасцю зразумелі, што іх запрашаюць быць дарагімі гасцямі ў табары і не крыўдаваць на неразумную дзяўчынку. Яны пражылі ў тым табары да канца лета. Даруце дужа спадабалася плаваць. Але яшчэ болей яе захапілі цыганскія коні, дакладней, язда на іх.

Настаўніцай новага занятку Даруты сталася для яе Зема, тая самая дзяўчынка, якая спіхнула яе ў ваду. Пад восень Дарута годна трымалася ў сядле, але часцей за ўсё абедзьве дзяўчынкі не абцяжарвалі сябе клопатам пра конскую вупраж. Трымаючыся за грывы коней ды сціскаючы пяткамі конскія бакі, загарэлыя да чарнаты, яны з гіканнем насіліся па наваколі проста так, бяздумна, ад радасці жыцця, ад асалоды хуткасці, ад гарачыні маладой крыві, выклікаючы ў рэдкіх сустрэчных самыя розныя пачуцці - ад здзіўлення да зайздрасці і страху. Цыганы з разуменнем перасміхаліся між сабой.

Дзякуючы вандроўнаму жыццю Дарута не прывыкала да сваіх сяброў, яна з лёгкасцю развітвалася з імі, ніколі не сумавала па іх і, можа, таму дзеці адразу патраплялі пад уплыў яе незалежнай натуры. Ва ўсякім разе адстойваць сябе ёй давялося толькі некалькі разоў - і тое часцей з мальчукамі, якія сілай, дакладней, у бойцы спрабавалі ўзяць верх над Дарутай. Бойкі звычайна завяршаліся часовым прымірэннем, або гэткім жа часовым сяброўствам. Сяброўства з Земай атрымалася без вяршэнства і на гэты раз Дарута ледзьве стрымлівала слёзы, каб не выказаць сваю разгубленасць пад час развітання з ёй. Дзяўчынкі моўчкі стаялі адна насупраць другой, стараючыся не сустракацца вачамі, калі Зема раптоўна крутанулася і пабегла ў табар…

...Дарута выйшла з ракі толькі тады, калі адчула, што ёй зрабілася холадна. Неба пачынала шарэць, калі яна пешшу вярнулася па апратку, пакінутую на беразе. Заставалася прайсці да Каменкі, якая ўпадала непадалёк у Бярэзіну, а там - падняцца па ёй да мядзведжага логава - пячоры, на якую неўспадзеў натрапіла Дарута, калі бегала на Бярэзіну пабачыць першыя караваны купецкіх стругаў, што падымаліся да Свіслачаў…

…Не зважаючы на цвёрдую і, здаецца, адзіную забарону Марухны не хадзіць да княскага замка, Дарута ўсё-ткі не аднойчы любавалася ім, прабіраючыся бездарожжам адна ці з Ходзькам уздоўж Бярэзіны да сутоку. Там, на зліцці наравістай, мажнай прыгажуні Бярэзіны і легкаплыннай Свіслачы, на высокім кургане, ці не тысячу гадоў таму назад насыпаным палоннымі даўнішніх князёў, проста на касцях гэтых палонных, што даўно струхлелі ў высцюдзенай вятрамі зямлі, стаяў волат-замак. Шэсць радоў аканіц-байніц пільна сачылі за нава-коллем. Нягледзячы на велічнасць замка, складзенага з цэглы ўперамешку з валунамі, здавалася, што ён вось-вось усім сваім гмахам зрушыць і падымецца ў неба. Гэтае ўражанне ствараў вятрак, усталяваны на самай макаўцы муроў. Яго шырокія, пакручастыя крылы амаль ніколі не ведалі спакою і сыпалася, сыпалася з-пад жорнаў пахкая хлебная мука. Калі раней багацце замка выклікала зайздрасць і менскага ваяводы, то цяпер у князя, які болей не хадзіў у паходы, апусцела казна. Большасць навакольных земляў хутка перайшла ў маёмасць да польскага графа, які даўно паклаў вока і на сам замак…

…"Не меў князь шчасця загінуць на вайне", - пашкадаваў яго неяк Ходзька, распавядаючы Даруце тое, што пашчасціла яму пабачыць там і пачуць ад людзей.

"Дзе зараз сам той шкадавальнік?" - падумала Дарута. Яна, як тое рабіла тут заўсёды, плюхнула сабе ў твар сцюдзёнай, крынічнай вады Каменкі і атрэсла рукі. Разам з гэтым Даруце здалося, што яна канчаткова атрэсла ўсё, што было з ёй раней. Лёгкі павеў ветру прынёс нечаканы ў гэтай дзікай мясціне, але дужа знаёмы і жаданы пах - пах дыму, да якога прымешвалася ўсё тое, што складае пах жытла. Па другі бок Каменкі, насупраць, у адным са схілаў камяністага пагорку, парослага рэдкалессем і густым кустоўем, знаходзілася пячора, да якой трымала свой шлях Да-рута. Яна прывязала да нейкай лясіны коней і асцярожна перабралася па камянях на другі бок рэчкі.

Адразу бачылася, што былая мядзведжая пячора не пуставала апошнім часам. Подступы да лазу ў яе былі заваленыя вялізнымі камянямі і Даруце давялося караскацца ўгору па схіле, каб зазірнуць за гэтую нечаканую сцяну. Здавалася, што тут абжываліся надоўга. Дарута яшчэ не паспела вырашыць - ісці ёй да людзей, што, як і яна, шукалі схову ў лесе, або адступіцца, як моцны ўдар па галаве зваліў яе з ног.

Зенка, а гэта менавіта ён упільнаваў няпрошанага госця, агледзеўся.

- Здаецца, адзін. І што яму ў гэтакую рань спатрэбілася тут? - незадаволена прамармытаў ён. Але яму здалося, што юнак ведаў, куды ішоў. Чаму тады не падаў сігнал? Зенка не асабліва любіў думаць, таму тут жа вырашыў, што ўсё зрабіў ладам, а там - няхай Войцех разбіраецца. Зенка заўважыў нож, які, трымаючыся на матузку за шыю прышлага юнака, вываліўся з-пад кашулі. Такога нажа ён ніколі не бачыў!

- Вось гэта здабыча! - уголас абрадваўся маладзён, чапляючы нечаканую здабычу сабе на шыю.

Па хуткім часе Зенка ўжо адчыняў плеценыя з лазы, шчыльна прака-напачаныя мохам дзверы, за імі яшчэ адны, адхінаў скураны полаг. Каля агменю ён цяжка скінуў са свае спіны непрытомнае абмяклае цела.

- Хадзіў тут, нібы нешта вышукваў… - патлумачыў Зенка мужчынам, якія, хто неахвотна, а хто з цікавасцю падымаліся з насцілу, зробленага з бярвёнаў, накрытых паверх саломы звярынымі скурамі, мешкавінай, кавалкамі пушніны.

У агмені, абкладзеным каменнем, цьмела шызачырвонае вуголле. Зенка падкінуў палена. Пячора асвяцілася і Дарута, якая на гэтую пару, паціраючы на галаве мокры вялізны гузак, спрабавала стаць на ногі, са здзіўленнем аглядала абкладзеныя бярвёнамі сцены, на якіх вісела размаітая зброя гэтага часу: дзіды, арбалеты, лукі, тулы са стрэламі, шаблі, мячы, мушке-ты… Яна раптам засмялася, настолькі неверагодным здавалася гэта ўсё ў мядзведжым логаве.

Зенка адразу ж заступіў выхад з пячоры. Па мужчынскіх постацях, якія заварушыліся каля сцен, скакалі водбліскі полымя. Барадатыя твары разам павярнуліся ў бок Даруты. Людзі ад дурнаватага смеху Даруты канчаткова прачнуліся і ўважліва сачылі за ёй..

- Ты хто і пашто тут? - запытаўся нізкарослы, паўнацелы мужчына, абмінаючы агмень. Выраз яго твару быў строгі, нават суровы, але цёплыя, лагодныя вочы абяцалі Даруце спакой і спагаду. Яна ўжо хацела мовіць, як уцяміла, што тут апроч гэтага ласкавага чалавека ёсць і іншыя, глуха насцярожаныя да яе, чужака. Хто яны, гэтыя лясныя людзі? Па наваколлі хадзілі чуткі, што недзе пад Сычкавам на езжым шляху абрабавалі паш-товую карэту. І купцы, якія прыйшлі па Бярэзіне ў Свіслачы, сцвярджалі, што ў гэтым краі ёсць мытныя канторы проста на рацэ.

- А ты хто, каб дакладаць табе? - азвалася Дарута.

- Гляньце! Яшчэ і выскаляецца, дрэнь! - падхапіўся нехта зласліва ў цёмным куце логава.

Цяпер ужо зарагаталі мужчыны.

- Што ты чапляешся са сваёй мянушкай да ўсіх? - пакпіў адзін з іх.

- Не бойся, дзіця маё, - працягваў мяккі голас, - добрага чалавека дабром сустрэнем. А благі - сам сябе пакарае. Што прывяло цябе ў гэты час, у гэтае месца?

Дарута ўжо не слухала яго. Яна ўглядалася ў кут, адкуль весела і хітра блішчэлі нібыта знаёмыя вочы. "Войцех!" - ледзь не ўсклікнула яна. Але вочы незразумелым ёй чынам загадалі маўчаць. Дарута адвяла вочы. Ёй не было чаго тут баяцца. Яна сама і расказала Войцеху пра мядзведзя з пячоры, якога выратавала ад магчымай смерці…

…Вясна залетась была хуткая, імклівая. Даруце вельме хацелася ўбачыць першы караван купцоў, які павінен быў прайсці адразу пасля крыгаходу. Гэта перадалося ёй ад Марухны, якая часта вадзіла дзяўчынку сустракаць караваны. Аднойчы Марухна сустрэла знаёмага купца - і болей не хадзіла да ракі. Але Дарута ведала сама дарогу і гэтага было дастаткова. Яна бегала туды без Марухны. І тады, увесну, па дарозе на абрубель яна павярнула да Каменкі, каб накапаць для Марухны карэння валяр’яну, які нагледзела там яшчэ ў грыбную восень. Навокал было вельмі прыгожа - маленькія плямкі-лужкі здаваліся залатымі ад кураслепу, у лясных закутках яшчэ трапляліся пралескі, а на сонечных прагалінах прачыналася кветка-сон. Стаяла вясновая ўрачыстая лясная гамана. Жалобная нотка, якая раптам прагучала на гэтым свяце жыцця, выклікала ў Даруты ледзь не абурэнне. Хто сваёй несувымернай жадобай насмеліўся ісці супраць, скардзіцца на самую багіню вясны Лялю?

Скарга ішла з-пад зямлі. Дарута аблазіла ўвесь пагорак, пакуль зразумела, што вялізны камень, які трымалі на схіле карані старой сасны, абрынуўся разам з векавым дрэвам і заваліў уваход у логава звера. Той, напэўна, здыхаў ад смагі і голаду, бо толькі ціхае сіпенне, якое час ад часу перабівалася слабым стогнам, чулася з маленькай шчылінкі між камянямі. Дарута намачыла ў рэчцы хлеб, які заставаўся ў яе на дарогу і, абдзіраючы руку, прасунула ў шчыліну. Мокры хлеб чмякнуўся недзе побач са зверам, але не было чутна, каб той варухнуўся. Дарута ўзялася за працу. Дзяўчына разабрала завал, падкапала з верхняга краю валун і падсунула пад яго адбітае пры падзенні сасны рала. Спатрэбілася парадкам часу, пакуль яна ўсё-ткі разгайдала камень і скінула яго са схілу.

То быў мядзведзь. Ён ужо не сіпеў, толькі худыя, апалыя, са звалянай поўсцю бакі час ад часу дробна ўздрыгвалі. Распухлы язык не ўмяшчаўся ў пашчы. Не зважаючы на смурод, які ішоў з пячоры і ад мядзведзя, Дарута паспрабавала запіхнуць у ягоную пашчу хлеб, але не змагла. Тады прыгаршчамі і ў роце яна пачала насіць ваду з Каменкі і выплюхваць на мядведжую морду. Напэўна, вада ўсё ж такі дабралася да горла звера, бо сутаргава заторгаўся ягоны язык, засмоктваючы гаючую вільгаць, расплюшчыліся нагноеныя, напаўзацягнутыя плеўкай, маленькія, круглыя вочы. Праз нейкі час Даруце ўдалося скарміць яму яшчэ і некалькі кавалачкаў хлеба.

Наступнага дня Дарута зноў прыбегла да мядзведзя. Звер сустрэў яе варожым сіплым рыкам. Калі дзяўчына загаварыла з ім, мядзведзь прыпадняў пярэднія лапы і смешна асеў, хітаючы галавой то на адзін, то на другі бок. Дарута паклала свой пачастунак за крок перад ім і стала крыху воддаль.Мядзведзь рушыў было ў наступ - не зразумела толькі да хлеба, размочанага ў малацэ з мёдам, ці на дзяўчыну, але без сілы ўпаў і расцягнуўся на жываце.

Дарута не вытрымала.

- Ну, хопіць артачыцца, нябога! - яна па-гаспадарску падышла да звера, паклала ежу перад ягонай мордай. - Еш!

Мядзведзь яшчэ раз паспрабаваў зрабіць варожы выгляд, але абмяк ад упэў-ненасці дзяўчыны, з якой яна запіхнула ў разяўленую пашчу салодкую спажыву.

Той вясной Марухна займалася гаспадаркай адна. Дарута знікала з хаты на зары і вярталася толькі поцемкам. Ёй вельмі хацелася, каб сімпатыя, якую выклікаў у яе лясны асілак, была ўзаемнай. Мядзведзь ужо ведаў, якой сцяжы-най прыходзіць ягоная сяброўка і часам сустракаў яе далёка ад логава, куды не залазіў болей, не зважаючы на тое, як рабіла гэта Дарута. Дзе ён абраў сабе жытло ў наступную зіму, Дарута не ведала…

…- Фр-р-р! - нечаканы выгук, пагардлівы і насмешлівы, пачуўся злева ад Даруты. Дзяўчына хутка азірнулася ў той бок. Пячора там разгаліноўвалася.

- Коні! - здзівілася яна ўслых і ўспомніла пра тых, што пакінула на другім беразе Каменкі. - Прывядзі маіх! Знойдзеш іх за Каменкай! - загадала яна праз плячо Зенку.

Мужчыны прыкметна ажывіліся.

- Паўтары! Ты прывёў коней? - пасур"ёзнеў адразу Войцех. Ён падышоў да дзяўчыны. - Колькі? Чые?

- Тры. Са стайні свіслоцкага пана.

- Прывядзі! - Войцех зірнуў на Зенку, які нецярпліва таптаўся на месцы. З коньмі ў іх было цяжка. Сялянскія не падыходзілі да іхняга ладу жыцця, ды і не забярэш каняку ў такога ж знядоленага, як і самі яны, аратая! Два кані, здабытыя на паштовым тракце - гэта было ўсё, што мелася на восем чалавек.

- У мяне і брычка схаваная ў гушчары! - пахвалілася Дарута, бо ад-чула, што гэтыя людзі ўжо радуюцца ёй.

Мужчыны зарагаталі.

- Давядзецца дарогу насыпаць сюды!

- Ну, зух!

- Можа ты і пана захапіў з сабой? - чулася з усіх бакоў.

- З панам у мяне свае рахункі! - сказала Дарута.

"Даверлівая Дарута, над якой часцяком падсмейвалася іхняя вёска ў трыццаць дымоў, стала на шлях ваяра?" - Войцеху не дужа верылася ў гэта, хаця сіла яе выклікала зусім не смех.

Яны з маткай аселі наводшыбе, у лесе, якраз тады, калі палова вёскі вымерла ад чумы. Марухна казала, што іхнія родзічы загінулі ад той жа пошасці. Цівун быў рады дадатковым рукам, ды яшчэ і за сялібу, у якую ніхто і за грошы не пайшоў бы жыць, бо ўсе ў ёй неўзабаве паміралі ад той ці іншай трасцы, прызначыў падымны падатак, ды талаку.

Працавітая, маўклівая Марухна і прастадушная Дарута спадабаліся вяскоўцам. Ад аседлага жыцця дзяўчынка хутка падрасла, выцягнулася. Неўзабаве ўсе пачалі заўважаць яе не зусім звычайную сілу. Гэтая сіла была не столькі патрэбная ў гаспадарцы, колькі служыла падставай для вясковых баек. Войцех неяк пераказаў ёй, як выскаляюцца мужыкі пра яе.

- Аднойчы Дарута палезла да мужыкоў на млын… - Войцех пільна сачыў за тварам Даруты. - Было такое, Дарута?

- А хто не лазіў на той млын? - шчыра здівілася Дарута.

- Тады слухай далей… Мужыкі мяшкі з мукой цягалі. Яны па два - на адзін мех, а Дарута адна - мех на спіну і нясе. Пабіліся мужыкі аб заклад і ўклалі ёй цішком у мех двухпудовую гіру. Дарута - як і не заўважыла. Млынар тую гіру шукаць, важыць трэба, а гіры няма! Тут усё і выкрылася.

Войцех убачыў, што Дарута ўсміхаецца.

- Ты ведаеш, дзе я пачуў гэтую байку? У Свіслачах на кірмашы!

- Ну і што? - не зразумела Дарута.

- Няўжо табе не крыўдна?

- А што тут крыўднага?

- Не, ты скажы, было гэта ці не было?

- Ну, было.

- Мех з двухпудовай гірай?

- Ды выцягнуў яе Ходзька з меху таго! Пасля зноў засунуў у мех, калі мы аднеслі, вось і пайшла гуляць байка.

- Дык ты з Ходзькам цягала мяхі?

- А то ж!

- А чаму кажуць, што ты адна?

- Дык яны ж знарок!

- Чаму?

- А што ты ўсё ў мяне пытаешся? Запытайся ў Ходзькі.

Хіба магла яна сказаць Войцеху, што мужыкі рабілі выгляд, што забыліся на Ходзьку, бо хацелі раззлаваць маладзёна. Ды і не палез бы Ходзька на той млын, каб не Дарута. І што ён даўся ім! Вольнаму - воля! Падумаеш, ад зямлі - і раптам захацеў конюхам да пана! Дык на гэта яго два гады падбівала Дарута, выхваляючыся цыганскімі скакунамі, на якіх насілася некалі разам з чарнавокай Земай.

- І ты зусім не крыўдуеш?

- Не-а! - шчасліва ўсміхнулася дзяўчына.

- Ну, глядзі!

- А што мне глядзець? Хіба сіла - загана?

- Будуць жаніхі баяцца цябе. Хто ж з табой ажэніцца?

- А ты?

- Ты гэта сур’ёзна?

- Войцех, няўжо і ты баішся мяне?

- Жданка ў мяне, ты ж ведаеш!..

На хвіліну склалася няёмкае маўчанне.

- Ты пакрыўдзілася? - зажурыўся Войцех.

- Яшчэ што прыдумаеш…

Дарута проста збегла ад яго тады. Войцех так і не зразумеў - ці то на ім дзяўчына вучылася жартаваць з маладзёнамі, бо апроч яго не засталося тут, напэўна, ніводнага, з кім бы яшчэ падлеткамі яна не пабілася, хутчэй мовіць, не адшкумятала добра, ці то… Войцех не хацеў нават дадумваць сваю думку. У яго ёсць адна любая і другой не будзе ніколі. Ён гэта ведаў дакладна…

…Войцех уважліва паглядзеў на Даруту. Адвага і боль, рашучасць і спа-койная ўпэўненасць, моц і даверлівасць - усё гэта, змяняючы адно другое, адбівалася на твары дзяўчыны. Войцех здагадаўся, што яна перажыла ў апошні час нешта вельмі значнае.

- Вось як? - весела прамовіў Войцех. - Тады мы - браты! А цяпер? Адпачні крыху з дарогі.

На насціле каля сцяны мужчыны заварушыліся, вызваляючы месца Даруце.

3

Дарута прачнулася ад ютрані, якую, стоячы на каленях перад абразом Божай Маці, служыў той лагодны чалавек, які ноччу пачаў яе допыт. Ён адразу нагадаў Даруце святара, але яна не мела часу абдумаць гэта. Астатнія мужчыны шапталі за ім словы малітвы.

"Няўжо тут, у звярыным логаве, прытулку лясных уцекачоў, можа гу-чаць Божае Слова?" - не паверыла Дарута. Яна цішком пакінула насціл. І, хаця Зенка азірнуўся, ніхто не затрымаў яе.

Дарута прабіралася ляснымі сцежкамі да абрубелю, дзе ў магілцы, пад ледзь прыкметным, абкладзеным дзірваном грудком, яна пахавала Марухну. Там жа, пад саменькі дзірван Дарута паклала акрываўленую сякеру і берасцянку з каштоўнай хустай. Ёй патрэбна было ўзважыць усё, што адбылося апошнім часам, перабраць у памяці тое, што яна калі-небудзь чула ад маці і чужых людзей.

"Не маці я… табе… хуста… князь…" - прыгадала дзяўчына апошнія словы Марухны, спрабуючы зразумець, якую таямніцу высільвалася тая выкрыць ёй у апошнія імгненні свайго жыцця.

Дарута не памятала, каб Марухна калі сварылася на яе, або распытвала пра ейныя вандроўкі. Здаецца, проста радавалася ёй, засцерагала ды служыла, як умела. Даруце заўсёды здавалася, што Марухна нібыта пабойваецца сварыцца на яе. Яна іншым разам знарок рабіла так, каб праверыць мяжу матчынай цярплівасці.

"Не маці…" Але ж Дарута не ведала другой маці. І хаця людзі казалі, што ўжо вельмі яны непадобныя, яе гэта ніколькі не засмучала. Надаючы мала ўвагі адносінам з маці, Дарута звычайна менавала яе звычайна па-таварыскі - Марухнай. Толькі яшчэ дзіцём, прачынаючыся на раніцы, Да-рута клікала яе са сну мамай і Марухна ляцела да яе з усіх ног, лашчыла, мілавала. Але спадаў сон і яна зноў рабілася Марухнай.

...Адкуль яны прыйшлі з Марухнай у гэты край, Дарута не ведала. Маці казала, што праз нейкую сваю хваробу не памятае таго. У маці былі застуджаныя ногі, яны часта непакоілі яе, асабліва з халадамі. Напэўна таму Марухна з Дарутай звычайна зімавалі на якім падворку, а не ў дарозе. Спыняліся, як правіла, на заможным двары, куды Марухна часта паступала хатняй настаўніцай граматы і рукадзелля для дзяцей гаспадароў. Зразумела, што Дарута вучылася разам з імі. Марухна была добрай швачкай і, калі патрэбы ў настаўніках не было, зазвычай цэлую зіму абшывала сям’ю гаспадароў. Бялізна і апратка, вырабленыя ёю, не толькі мелі прыстойны, ахайны выгляд, але былі да таго ж аздобленыя карункамі, узорамі, вышыўкай, што яна таксама рабіла па-майстэрску. Дарута спачатку цікавілася ўмельствамі маці і нават пры неабходнасці магла сабе тое-сёе сшыць-вышыць, але доўга сядзець на месцы ў яе не атрымлівалася. Значна болей дзяўчынку вабілі заснежаны лес, заінелыя сады, белыя курганы, абрывістыя пагоркі, заледзянелыя ручаі і рэчкі, нізкія, бухматыя, як бы ўважлівыя, задуменныя зімовыя нябёсы. Велічнае царства прыроды нагадвала ёй казачныя краіны, пра якія іншым разам маляўніча распавядала Марухна.

Яшчэ да першай сваёй сапраўднай школы ў Кіеве Дарута добра лічыла, умела чытаць літары. Вандроўнае жыццё спрыяла разуменню розных гаворак ад габрэйскай да цыганскіх, ужо не кажучы пра польскую. З пісьмом было не так проста. Дарута ніяк не магла замірыцца з драпаннем маленькіх літар на вошчанай дашчэчцы. Яе натура патрабавала размаху. Да таго ж ёй належалі цэлыя прасторы некранутага снегу. Літары на цаліку атрымліваліся жывымі, зіхоткімі, уражлівымі, асабліва, калі вытоптваць іх нагамі. З прыходам цяпла разам са снегам чэзнуў і спакой маці. Колькі б ні прасілі яе гаспадары застацца хаця б яшчэ на які год-другі, затрымаць Марухну было немагчыма, як птушку, што ўвесну ляціць з выраю на радзіму.

Пасля той апошняй размовы з Зарай Марухна пачала клапаціцца, каб Дарута атрымала добрую адукацыю. Дзеля гэтага яны два гады запар пражылі ў Кіеве пры дзявочым Флораўскім манастыры на Падоле. Марухна баялася, што праз свавольства Даруты, дзяўчынцы адмовяць у навучанні. Так бы і сталася, калі аднойчы пад раніцу Дарута без дазволу сышла з манастыра на цэлы дзень. Яна вярнулася з вузельчыкам зёлак, назбіраных для хворай на вушы матухны ігуменні. Даруце вымавілі і папярэдзілі, што ў наступны раз не даруюць падобныя паводзіны. Дзяўчынка нават маці не сказала, што правяла гэты сонечны дзень на Дняпры, праўда, пасля таго ўжо, як пазнаходзіла на лугавінах патрэбныя зёлкі. Неўзабаве настаяцелька падлячыла тымі зёлкамі свае вушы і Дарута зрабілася запатрабаванай асобай у манастыры. Яе тамтэйшае жыццё магло стаць амаль вольным, але Даруце раптоўна спадабалася вучыцца, хаця да ву-чонай жанчыны навакольныя ставіліся насцярожана. Можна было пачуць, што тая, якая чытае, спявае і грае, - наўрад ці будзе дабрачыннай. Дарута не дужа зважала на гэта, а прагнула перамогі над ганарлівымі гарадскімі таварышкамі па вучобе, якія не планавалі зрабіцца манашкамі і не вельмі абцяжарвалі сябе ні тэалогіяй, ні навукамі. Адзіным, ад чаго катэгарычна адмовілася Дарута, было рукадзелле. Зноў жа, дзякуючы здольнасці да лекавання зёлкамі, якія прыносіла Дарута, ёй прабачылі гэтакую вольнасць, але за манастырскую браму выпускалі толькі разам з маладой манашкай, якая вучылася ў Даруты зёлкам. За вучобай дні праляталі імгненна. Чытанне духоўнай літаратуры, пісьмо, логіка, гісторыя, музыка, асновы філасофіі… Гэта былі не сістэматызаваныя веды, проста манашкі дзяліліся тым, чым валодалі самі. Дзякуючы Марухне, якая дапамагала адной з манашак у шыцці адзення для насельніц манастыра, а таксама царкоўных харугваў і богаслужэбных рызаў для кіеўскіх святароў, дзяўчынка атрымала ад гэтай манашкі пачатковыя звесткі па геаметрыі і нават астраноміі, хаця пра астраномію моўлена было не казаць нікому. Па хуткім часе настаўніцы пачалі вылучаць Даруту не толькі за стараннасць, але і за веды. Хаця жылося ім з Марухнай сярод добрых манашак няблага, на трэцім годзе манастырскай жыткі Марухна пачала збірацца ў дарогу. Калі знаходзілася якая школа на месцы іхняй зімоўкі, Дарута абавязкова хадзіла на ўрокі. Часцей ад усяго гэта былі школы пры каталіцкіх касцёлах. І ў любым выпадку Марухна яшчэ сама працягвала навучаць Даруту. Яна проста распавядала што-небудзь з таго, што вывучала раней сама, што чула ад брата, людзей, з якімі зводзіла яе жыццё. Такім чынам Даруце выпала даведацца шмат цікавага з гісторыі зямлі, па якой яны хадзілі, і чаго яна не пачула б у школе. Ёй падабалася ўяўляць сябе то гордай князёўнай Рагнедай, якая не пажадала ісці за сына рабыні, то ейным праўнукам князем-ваўкалакам Усяславам Чарадзеем… Дзяўчынка слухала тыя расповеды маці, нібы казкі на ноч…

…Вось і грудок. Дарута апусцілася на калені.

- Марухна, як надзейна было мне з табой і як пуста цяпер! Даруй мне, што падсмейвалася над тваім клопатам, перасцярогамі, тваёй уважлівай дабрынёй! Даруй, што зрэдзь называла маці, хаця не ведала іншай. Даруй, што не заслужыла ў тваіх вачах даверу на таямніцу, якую табе давялося забраць з сабой і праз якую не маеш там спакою. І што мне рабіць з тым аскалабкам, які ты пакінула ў маім сэрцы? А, можа, не дарма таілася ты да апошняга ўздыху? Хто мне падкажа зараз? Якое гора звяло нашы жыцці? Што шукаць мне ў князя? Чаму ты не жадала гаварыць пра яго, колькі я цябе ні распытвала! Я не ведаю, адкуль прыйшла і куды мне ісці мне, Марухна? - дзяўчына ўпала тварам на траву і нешта яшчэ доўга шаптала, нібыта хацела, каб гэты гарачы шэпт працяў зямлю, што легла на адзіна блізкую ёй жанчыну разам з яе нечаканай, недамоўленай таямніцай жыцця Даруты.

Войцех, які цішком прасачыў шлях дзяўчыны ад логава, бачыў, як яна падняла перад сабой сякеру і паліраваная сталь, што паспытала чалавечай крыві і плоці, злавеснай чырванню бліснула ў ранішніх промнях сонца. Дарута гаварыла з металам. Так размаўляюць з рабом. Так размаўляюць з Богам. Так размаўляюць з братам. Войцех скалануўся. Замова, праклён або клятва, што безаглядна горача і шчыра клаліся на халодную сталь, рабілі яе жывой, разумнай і непераможнай у руках гаспадара. Войцех дачакаўся, калі Дарута загарнула сякеру ў нейкую адзежыну, з асцярожлівай павагай паклала яе на грудок і зноў накрыла дзірваном. Рашучым крокам, знарок наступаючы на сухія галінкі, каб дзяўчына пачула яго і не спалохалася, ён выйшаў на прагал па другі бок паляны. Войцех пабываў ужо ў Шэйпічах. Там ад вернага чалавека ён уведаў не толькі тое, што адбылося з Дарутай, але мог шмат чаго паведаміць і ёй.

- Добрага табе, Дарута! - павітаўся Войцех.

- І табе!

- Забяры, - Войцех перш чым аддаць нож дзяўчыне, палюбаваўся на яго. Ён ведаў гэты нож столькі ж, колькі і Даруту, якая кожную вольную хвіліну бавілася з гэтай штуковінай, не выпускаючы з рук.

- Дзякуй!

- А чаму ўчора не паскардзілася, што Зенка адабраў?

- Сама б забрала сёння ў яго, калі б убачыла, - абыякава засведчыла Дарута. Яе думкі яшчэ не маглі адарвацца ад Марухны, падзей учарашняга дня.

- Давай дамовімся, што ў нашым атрадзе не кожны сам па сабе, а ёсць парадак, - прапанаваў Войцех.

- А што гэта за парадак, каб у мяне нож мой забіраць?

- Дарута, а калі б гэта не ты была, а вораг?

- Прабач, зусім забылася, што тут войска, лічы!

- Таму, як толькі ўзнікне пытанне - адразу да мяне. Пасля, як абвыкнеш-ся, будзеш пачуваць сябе больш вольна, а зараз прызвычайся ўзгадняць са мной свае дзеянні і цалкам жыццё ў атрадзе. Згода?

- Няма куды мне пайсці, Войцех, апроч гэтай мядзведжай пячоры, дзе ты галоўны мядзведзь.

- Галоўнае, каб ты на гэта не забылася…

Нейкі час яны ішлі моўчкі.

- Я быў у Шэйпічах. - Войцех прамовіў гэта ціха, каб празмерна не ўзрушыць дзяўчыну, але тая ажно пабялела з твару.

- Чаго ж ты маўчыш! - усклікнула Дарута.

- Супакойся спачатку. Не ўсё, напэўна, атрымалася так, як ты думаеш.

- Не цягні з мяне жылы, Войцех! Хаця… Марухну ўсё адно не вернеш да жыцця…

- Так, Дарута. Але слухай… Ходзька працаваў з коньмі на грэблі, не чуў, як па цябе прыехалі. Ён прыімчаўся на пажар, калі дах ужо бокам ледзьве ліпеў на кроквах. Ходзька ўскочыў у хатку, баючыся, што ты з маткай там гібееце. Ён паспеў выцягнуць з полымя цівуна ды белага ад страты крыві слугу пана, Тамаша.

- Жывыя? - запыталася Дарута.

- Так, цівун дык зусім, як і не быў у полымі.

- Шчасце ягонае, што цэбар з пойлам на яго выкуліла!

- Вось яно што! А людзі казалі, што, мабыць, моцны вядзьмак, калі агонь яго не бярэ.

- А Тамаш?

- Абгарэў месцамі, але не страшна. Адзіна, што язык свой страціў.

- Як гэта страціў?

- Ну. Няма языка, можа быць, як падаў, адкусіў сам сабе.

Як ні дзіўна, але Дарута абрадвалася. Не таму, што Тамаш застаўся без языка, а што жывы. І цівун кляты няхай жыве.

- Няхай Бог іх судзіць! Я толькі бараніла сябе! - Даруце зрабілася нават крыху лягчэй.

- Дарэчы, цівун сцвярджаў, што гэта вы з Марухнай адрэзалі язык Тамашу і спаліць іх хацелі, каб украсці коней з брычкай. А вось трэцяга абгарэлага чалавека не пазнаў ніхто. Ды і як пазнаць… - Войцех памаўчаў. - Мала што ад яго засталося. Відаць, ён быў важным панам, бо, кажуць, цівун - то маўчаў, то ўздыхаў, то кляў усіх, пагражаючы, што яны ўсе яшчэ атрымаюць за гэта.

- А дзе Ходзька? Ты бачыў яго?!

- Не, Дарута. Ходзьку цівун загадаў запрэгчы каня ў які панарад⁵ і адвезці іх у маёнтак. Адтуль яго і на раніцу не дачакаліся.

Дарута выслухала ўсё гэта па дарозе да пячоры. Яна ў сваю чаргу рас-сказала Войцеху тое, пра што ён не мог даведацца ад старонніх.

Войцеха не здзівілі вясковыя падзеі. Але тое, што дзяўчына выйшла жывой з такога лупу… было дзівам.

…Войцех быў абавязаны ёй жыццём, якім, папраўдзе, тады ўжо і не вельмі даражыў. Дарута ведала толькі, што тры гады таму назад Войцех, пасля таго, як цівун з дворняй па загадзе пана прымусілі мужыкоў заараць закінуты, яшчэ паганскіх часоў пагост з рэшткамі дамавінаў над пахаваннямі, падпаліў панскі маёнтак. Але няўдала. Палац уратавалі. Згарэла тролькі летняя прыбудова. У той страшны дзень, калі прапала Жданка, Войцех зноў падпаліў маёнтак. На гэты раз яго бачылі і пазналі. Калі б не пячора, пра якую апавяла яму Дарута, знайшлі б Войцеха ў лесе. У гэтую пячору і сабраў ён пакрысе сваё маленькае войска.

Айцец Стахор, пасля таго, як зачынілі ягоную царкву і разагналі вернікаў з абразамі, некалькі гадоў блукаў, шукаючы прытулку. Узімку знясілены і ага-ладалы, з падмерзлымі нагамі святы айцец, як ні дзіўна, сам знайшоў пячору. Войцех заспеў яго якраз у той момант, калі святар схіліўся над казаном, услых вырашаючы вельмі важнае для сябе і веры пытанне.

- Сыну Божы, ты паслаў мне збавенне і хлеб надзённы - або гэта спакуса д’ябла, каб парушыў я запавет твой "не ўкрадзі" і трапіў у пекла? Ты, Чалаве-калюбца, прыгатаваў мне, грэшнаму, салодкі спачын каля цяпла агменю - або гэтае полымя ёсць водбліск таго, што чакае мяне, акаяннага? Падай мне знак, Збавіцель, што гэта Твая Рука прывяла мяне ў гэтае самотнае месца, а не хітрыкі нячысціка. Не дазволь аддаць душу маю, што Табе належыць, да Твайго Святла імкнецца з лапаў цемры паганай. Дай лепш моцы загінуць вартым, угодным Табе!

Войцех асцярожна выйшаў з-за ласінай скуры, якая завешвала тады ўваход у пячору.

- Частуйся, святы айцец! Падзялі са мной, што Бог нам паслаў на дваіх, бо нездарма сягоння ў сіло маё трапілі дзве курапакі. Нездарма на стале маім ляжыць бохан свежага хлеба, а ў дзежцы - мядовая брага. Грэх аднаму спажываць такое багацце. Дык не дай мне ўпасці ў такі грэх, сядай са мной да стала, святы айцец!

Айцец Стахор, не паварочваючыся да Войцеха, узнёс малітву ўдзячнасці, якую закончыў такімі словамі:

- Слава Табе, Госпадзі! Дзякуй табе, шчодрая рука твая! - апошняе несумненна тычылася Войцеха.

Стахор так і застаўся з Войцехам, мяркуючы, што, калі Гасподзь прывёў яго туды, дзе ён мае паству і ёсць патрэба ў ім, то грэх пакідаць іх без Слова Божа-га. Праўда, гэта было ўжо ўвесну, калі да іх далучыліся тры беглыя катаржнікі.

Агей, Сяргушка і Захар’я былі браты - і гэта ўсё, што Войцех ведаў пра іх. Яны спавядаліся айцу Стахору і той наклаў на іх дзіўную епітым’ю: год маўчаць, не спажываць мяса і маліцца - што яны бездакорна выконвалі. Парушаць маўчанне дазвалялася толькі на споведзі. Тады святар і браты знікалі ў лесе. Агей, Сяргушка і Захар’я абзавяліся казой, з якой разам зыходзілі на ранку з пячорнага лагера, даследуючы наваколле.

Усціжане Пратас і Хадор за тыдзень да Зялёных святак дралі ў лесе лыка, калі іх заспелі за крадзяжом ляснічы са сваім братам. Дзецюкі распавядалі гэта жартам. Маўляў, усціжане заўсёды ездзілі ў гэты лес драць лыка. Бывала, што і разам запрагаюць усё цягла, якое ёсць - і едуць. А Піліп, ляснічы, сказаў пану, што лыка дзяруць. Ну, пан і загадаў пільнаваць ноччу. Страшна Піліпу аднаму поначы за такую справу брацца, дык і пачаў прасіць свайго брата Гаўрылу, каб з ім пайшоў. А каго яшчэ прасіць? У Гаўрылы ёсцека і самапалка пішчальная, сапраўдная, ад Міхайлы маскоўскага засталася, як уцякаў з нашых земляў. Але ж Гаўрыла ўпарты, наадрэз адмаўляецца.

- Не, заб’юць нас яны! Яны, усціжане, такія! Ды яшчэ і самапал забяруць!

Піліп упрошвае.

Гаўрыла сядзіць на лаве, то абуе пасталы, то здыме. Але пайшоў пішчалю сваю начыняць.

Як сцямнелася, выправіліся. Піліп наперадзе. Гаўрыла следам за ім з піш-чалькай напагатоў. І тут Піліп убачыў злодзеяў, ды як закрычыць страшным голасам! Гаўрыла следам як пальне, ды не ўтрымаўся на нагах і плюхнуўся долу.

Піліп азірнуўся, а Гаўрыла ўжо ляжыць. Ну ён і вырашыў, што гэта ўсціжане яго забілі. Ад жаху так прыпусціў у вёску бегма, сабака б не здагнаў. Маркоціўся Піліп да ранку дома, не ведаў, што рабіць яму, што бацькам, што жонцы брата казаць. Ды што зробіш…

Прыйшоў да Гаўрыліхі, плача:

- Забілі ўсціжане твайго Гаўрылу.

А Гаўрыла на печы ляжыць, з пастала палец тырчыць, падрыгвае ад смеху…

Гаўрыла тады не толькі жывым вярнуўся, але і цягло⁶ іхняе разам з лубам забраў. Сорамна было Пратасу з Хадорам перад бацькам, што гаспадарку разбурылі. Так і засталіся ў лесе. А чалавек у лесе, як і звер - чужынца на сваім абшары адразу ўчуе. Неўзабаве і прывёў іх да сябе Войцех. Вясёлыя, кемлівыя браты падабаліся яму. Гэта яны здабылі паштовых коней і скураны мех дынарыяў. Войцех прапанаваў ім пакінуць дынарыі сабе, але Пратас і Хадор пароўну падзялілі сваю здабычу на ўсіх. Толькі айцец Стахор адмовіўся ўзяць грошы - і цяпер ягоная частка ляжала ў Войцеха.

Ісай быў з купцоў, якія праз свае габрэйскае паходжанне і веру паводле за-мірэння Яна Казіміра і Багдана Хмяльніцкага былі пазбаўленыя права не толькі гандляваць, але і жыць у Кіеўскім і іншых ваяводствах чаркасаў. Мала таго, што неаднойчы рабавалі іх на дняпроўскай вадзе, дык і з зямлі сагналі. Ішоў разам з такімі ж выгнаннікамі, як сам, на поўнач, спадзеючыся знайсці прытулак і працу ў літве, дзе бываў раней у свае маладыя гады. Але, здавалася, гвалтам, пагромамі, забойствамі поўніла ўся зямля. Ён стараўся абмінаць любыя селішчы, але часам ад голаду губляў розум і тады ішоў да людзей. Бывала, нехта карміў. Бывала, краў. Бывала, білі. Яго, кудлатага, у лахманах ад адзежы, а дзе-нідзе і скуры, амаль што бяспамятнага, здзічэлага ад страху і доўгага бязлюдства напаткалі айцец Стахор разам з Сяргушкам і Захар’ям.

Яцку-цыгана Войцех адкупіў на тандзеце, калі таго ледзь не забіў гаспадар украдзенага цыганам каня.

Зенка не ведаў змалку ні сваіх бацькоў, ні месца, дзе нарадзіўся. Падлеткам прыйшоў у Свіслачы разам са сляпымі. Жыў пры свіслоцкім князі, але вечна галадаў там і збег ад яго. Быў на пабягушках у пана, але звыклы да волі і востры на язык хутка нажыў сабе ворагаў сярод пыхлівай панскай дворні і розных мясцовых падпанкаў. Зенка сцвярджаў, што бачыў, як Войцех краўся да панскага маёнтку, але не перашкодзіў яму. Гэтаму можна было даць веры. Калі пайшлі чуткі аб лясных разбойніках, Зенка, німала не шкадуючы свайго быцця пры панах, выправіўся шукаць атамана. Войцех тады вяртаўся ў лагер з хлебам, які выпякалі для яго ў Шэйпічах, калі з высокага дуба на ўскрайку абрубеля нехта весела прысвіснуў:

- Войцех!

- Злазь! - загадаў Войцех у гушчу кроны, адкуль паміж босымі пяткамі звешва-лася кудлатая ў ільняных кудзерках галава з блішчастымі нецярплівымі вачыма.

- Не-а! - пачулася адтуль. - У атрад возьмеш?

- Злазь, пагаворым.

- Не-а, абяцай наперад! - У юначым голасе чуўся адчай.

- Хто ты? - запытаўся Войцех, не ведаючы, як сябе паводзіць з нахабнікам.

- Чалавек, - пакрыўджана азваўся Зенка.

- Ну, а калі чалавек - чаму сядзіш, нібы цецярук на суку? - вырашыў пад-смяяцца з яго Войцех.

- Зенкам мянуй, як і ўсе! - юнак стаяў навыцяжку перад Войцехам. На выгляд яму было гадоў шаснаццаць. Шырокатвары, лапавухі, плячысты юнак з блакітным поглядам вачэй, што ажно торгаліся ад напружанасці моманту і жадання спадабацца, спадабаўся Войцеху.

- Адкуль ведаеш мяне? - падзівіўся Войцех.

- Бачыў з крэсівам у маёнтку.

- А што табе ў атрадзе?

- Між паноў не прыжыўся, на зямлі не журыўся, над нівай не гібеў - у самы раз паспеў!..

…Цяпер Дарута ведала ўсіх у атрадзе. Але ці знойдзецца ёй там месца?

Войцех, нібы чытаючы яе думкі, прапанаваў:

- Табе трэба мужчынскае імя, Дарута. Няхай будзеш Міткам, добра? Так лепей для ўсіх.

- Міткам, дык Міткам, - Даруце было ўсё адно.

Учарашні дзень, які разбурыў ранейшае быццё Даруты, здаваўся ёй цяпер далёкім-далёкім, нават несапраўдным праз сваю далеч. "Ну што ж, новае імя - законны чынш, які трэба плаціць лёсу за новае жыццё," - вырашыла Дарута.

Нараўлівая Каменка была той мяжой, якую пераступаў малады, паў-наваты, але грацыёзны Мітка. Апушаныя цёмнымі густымі вейкамі, раскосыя зялёныя вочы дзяўчыны, якая хавалася за гэтым імем, былі такімі цяжкімі і гарачымі, што, здавалася, западалі ў душу Войцеха, прапяка-ючы да дна. Войцех злавіў сябе на думцы, што гатовы служыць Даруце, столькі адчувалася ў ёй жыццёвай моцы, чысціні навароджанай страсці і полымя разняволенага духу. Ён не змог зразумець, адкуль узнікла гэтая думка і апусціў вочы долу. Босыя, па-дзіцячы пухлыя, зусім не сялянскія ногі Даруты з маленькай ступнёй і тонкай шчыкалаткай, лёгка ступалі па мяккай імшанай сцежцы. "Да халадоў патрэбна справіць ёй боты," -падумаў Войцех.

Лагер сустрэў іх навіной.

4

За магутным сталом, стальніцу якога складалі абчасаныя доўгія бярвёны, замацаваныя на зрубе, сабралася маленькае лясное брацтва. Каржакаваты мужчына з выбеленымі скронямі і пасмачкамі сівізны ў барадзе быў у асяродку ўвагі. І не толькі таму, што госць. І не таму, што Пратас і Хадор даводзіліся яму сынамі. Ды і не з таго, што амаль два месяцы, як Даніла застаўся ўдаўцом. Навіна была болей значная і тычылася лёсу, як кожнага з іх, так і грамады ў цэлым. Гэтага чакалі, але навіна ўсё адно прагучала, як нечаканы стрэл гарматы.

Поначы ў Свіслачы ўвайшло маскоўскае войска.

За гэтую ноч горад ператрэсла не горш ад габрэйскіх пагромаў. Войт, каб дагадзіць пану і даняць князя, параіў размясціць царскую залогу на тэрыторыі замчышча. Маўляў, князь, які раней, мабыць, выспавядаў паганства, а цяпер дажывае свой век праваслаўным, не здолее адмовіць братам па веры. А потым, як кароль выганіць войска лапатнікаў, канец і гэтаму здзічэламу, абрыдламу тутэйшай шляхце князю. Кароль, хоць і стараецца паказаць, што аднолькава ставіцца да ўсіх сваіх падданых і нават выдаў указ у абарону іншаверцаў, але ўсё і не зусім так, а здраду кароне, дакладна, не даруе.

Зарана радаваўся войт. Князь замураваўся ў замчышчы, як у каменнай труне, быццам бы, сапраўды, памёр там.

- Ну і папацелі ў гэту ноч пан з падпанкамі, каб дагадзіць новай ула-дзе! - апавядаў Даніла. - Войска разбіла свой лагер на лугавіне, па гэты бок Свіслачы. Царская слабада⁷ пазбавіла пана значнай часткі пашы. Пан локці кусае.

Дарута азірнулася на нейкі рух за спінай. У логава ціха, нібы крадком, праслізнуў Сяргушка. Яна паспела перахапіць хуткія позіркі, якімі, сяда-ючы да стала каля Агея і Захар’і, абмяняўся ён з айцом Стахорам. Дарута заўважыла, што гэта выклікала некаторае здзіўленне ў Войцеха, хаця ў адрозненне ад яе атаман не тое што галавой не круціў, але і брывом не павёў.

- Той, хто любіць, каб перад ім на задніх лапках стаялі, сам і поўзаць гатовы перад больш магутным за сябе. Гэта ўжо закон! - заўважыў Войцех.

- Няхай паны між сабой разбіраюцца, але чым гэта закончыцца для нашых сялянаў? - запытаўся Даніла. - Пан сябе не абрэжа. Прымусіць нас гнуць хрыбціну ўдвая. І што за доля такая! Кармілі нашых паноў, а цяпер яшчэ і маскоўскіх! - Даніла ўдарыў кулаком па стале. - Не бываць гэтаму!

- Ну, мы хрыбціну на іх не гнём і шапку перад імі не ламаем. Хутчэй, наадварот! - запярэчыў Зенка.

- Колькі вас тут? - горка ўсміхнуўся Даніла. - І воля ваша - да пер-шай шыбеніцы. У лес усіх не перацягнеш.

Гэта было праўдай. Усе, нават Зенка, раптам прыціхлі. Кожны ведаў, што свет ім не перарабіць. Так было заўсёды - каралі і іх падданыя, паны і аратаі, генералы і салдаты. Той, хто жадаў жыць уласнай воляй, вымушаны быў ісці ў лес, як яны, збівацца ў атрады гэткіх жа самых няшчасных беглякоў. Казалі, маскоўцы больш за Урал бягуць. Там лясы, што нашыя пушчы некранутыя, і балоты бясконцыя. Аратай сябе не пракорміць, але хто ўмее звера біць - не прападзе, ды і рыба там, кажуць, шго коні ў табунах. Праўда, і значна бліжэй, на востраве Дняпра, ёсць казацкая вольніца, але ж і ў іх атаман. Распавядалі купцы яшчэ пра вольныя землі на далёкім поўдні, каля самага мора, там цэлыя паселішчы ўтварыліся з людзей, якія пакінулі раздзіму ў пошуках ле-пшай долі. Як яны жывуць? Няўжо зусім без прыгону? А цар - дзе? І хто абараняе іх? І хаця дых займала ад уяўлення волі на зямлі, як ад дыхання супраць ветру, але жыццё на чужыне здавалася ім варожым у сваёй незразумеласці. Нават "маўчальнікам" не хацелася зрывацца з наседжанага месца. Ну, хіба што ўжо, калі зусім ніяк. Нарэшце кожны прыйшоў да згоды з самім сабой, дакладней да таго, што прамаўляецца, як "хай будзе, што будзе", мужчынскія твары разняволіліся, цяжкая задуменная адсутнасць перайшла ў некаторую робленую зухаватасць, якая нагадвала выклік лёсу.

Напэўна, адну Даруту не зачапіла заўвага Данілы. Ёй увесь час карцела распытаць старога пра тое, што сталася з князем. "Не маці я… табе… хуста… князь…" - пульсавалі ў галаве словы Марухны.

- Трэба да князя пагоню слаць! - рашыўся Войцех. - На гэтай зямлі спрадвеку разам жылі і бараніліся разам ягоныя і нашыя продкі. Няхай думае, што рабіць? Можа быць, збярэ сваю старую дружыну, тады і ў нас ёсць шанец далучыцца да яе. Будзем прасіць князя.

Усе раптам зразумелі, што гэта можа не толькі ўратаваць іх зараз ад маскоўцаў, але і даць магчымасць наладзіць пад рукой князя нармальнае жыццё ў будучыні, калі, вядома, пашчасціць застацца жывымі.

Зенка, ведаючы ўсе хады-выхады ў замчышчы, адразу ж вызваўся на ганца.

- Войцех! Даручы мне! - усхвалявана выгукнуў ён.

Даруту ажно захлынула жаданне трапіць у княжы замак.

- І мне! - ускочыла яна з-за стала.

Войцех убачыў, якой рашучасцю ўспыхнулі вочы Даруты. Ён ведаў упартасць дзяўчыны. І вырашыў не адказваць на яе выкрык. "Няўжо давядзецца звязаць яе, каб не выпускаць з лагера? - усміхнуўся ён сваім думкам. - Калі ўдасца!"

І тут нечаканую прапанову ўнёс айцец Стахор.

- Я пайду, - спакойна абвясціў ён, як нешта вырашанае.

- Стахор, ты ж нікога і нічога не ведаеш тут, - здзівіўся Войцех.

- Я быў у князя, сын мой.

- Ты? - усклікнулі тут ужо ўсе разам, апроч "маўчальнікаў".

- Я гаварыў з князем у ягоным замку, - цвёрда паўтарыў айцец Стахор.

Мяркуючы па адведзеных некуда на сцены логава позірках, можна было засведчыць, што Агей, Сяргушка і Захар’я пра гэта ведаюць даўно.

- Пра што? - з’едліва пацікавіўся Зенка, самалюбства якога пакутавала. Ён сам сабе пыжыўся, што быў тут адзіным, хто меў калісьці такі гонар.

- Я не даверыў бы табе і тваю таямніцу… сын мой, - лагодна прамовіў да Зенкі айцец Стахор, - а слова споведзі - слова да Бога. Я ж толькі самы нікчэмны яго слуга. Князь ужо, магчыма, пакінуў нас, - сумна дадаў ён.

- Як гэта пакінуў? - не стрывала Дарута.

- Так, - айцец Стахор узняў рукі ўгору.

- І ты маўчаў?! - Дарута памкнулася да святара.

Войцех з цікавасцю сачыў за дзяўчынай. Ён не мог зразумець, што за справа была ў яе да князя, але нецярплівасць і трывога Даруты былі відавочнымі.

- Сын мой, на ўсё воля… - Айцец Стахор нечакана задумаўся, як бы прыслухоўваючыся да самога сябе. І ўсё-ткі Дарута ўбачыла, як Сяргушка злёгку пакланіўся яму. - Так, сын мой… Магчыма і не… - філасофскі вызначыў айцец Стахор, - бо хто б тады адпяваў князя? - Здавалася, ён, і сапраўды, задумаўся над сваім пытаннем.

- Пойдуць Зенка і святар! - загадаў Войцех. - Праводзяць і чакаюць іх… - Войцех абвёў поглядам сваё маленькае войска. Агей, Сяргушка і Захар’я выцягнуліся перад ім у струнку. - Праводзяць Агей, Сяргушка і Захар’я!

Браты-катаржнікі моўчкі рушылі да коней.

Войцех убачыў Даруту і зразумеў, што яшчэ крыху і яму давядзецца абараняць свой атаманскі аўтарытэт. Дзяўчына, здавалася, страціла галаву праз магчымасць трапіць да князя. Яна ажно торгалася ад нецярпення. У той момант, калі Дарута ўжо ўставала з-за стала, каб заявіць уголас пра сваё жаданне, Войцех рашыўся.

- Мітка, ты казаў, што валодаеш таямніцамі зёлак? - запытаўся ён, каб перашкодзіць дзяўчыне выказацца.

- Так, - здагадалася Дарута.

- Тады давядзецца і табе выправіцца ў паход, - з непадробным шка-даваннем сказаў Войцех. - Магчыма, князю болей да спадобы твае зёлкі, чымся прычасце, - упэўнена дадаў ён.

Ужо добра сцямнела, калі ганцы пакінулі лагер. Пажадана было давідна прабрацца ў замак.

Даруце дастаўся той самы скакун, які нёс Марухну да яе апошняга прытулку. Гэта быў чорны, як смоль, жарабец з белым трохкутнікам, востры вугал якога выцягваўся паміж маленькіх чуйных вушэй.

Святар, пасаджаны ўсёй грамадой ззаду Зенкі, ехаў, аберуч трымаючыся за світку юнака. Айцец Стахор не прыціснуўся да яго і таму складалася ўражанне, што святар кіруе Зенкам, а той у сваю чаргу кабылай.

Каб абмінуць царскую слабаду і пазбегнуць цікаўных вачэй свіслоцкіх гараджанаў, ганцы меліся двойчы ўтаймаваць Бярэзіну. Першая пераправа адбылася непадалёк ад іх лагера, там, дзе перад паваротам Бярэзіна, не змяшчаючыся ў новае вузкае лагво, утварала вялікія пясчаныя мелі. Тут можна было і не злазіць з коней. Другая - мелася адбыцца вышэй ад су-току Бярэзіны і Свіслачы каля старажытнага габрэйскага пагосту. Зенка сцвярджаў, што бачыў там камень, датаваны адна тысяча трохсотым годам. Наўрад ці хто-небудзь можа перашкодзіць ім у месцы, якое і ўдзень людзі без патрэбы не наведваюць. Другая пераправа ў значнай меры залежала ад моцы коней, інакш магутная, вірлівая плынь пагражала падхапіць іх і вынесці да слабады, проста ў рукі маскоўцаў.

Войцех прадбачыў такі выпадак, таму Агей, Сяргушка і Захар’я везлі скруткі пяньковай вяроўкі, прытарочаныя да сёдлаў.

Княскі замак, абліты няпэўным святлом месяца, высіўся на кургане па другі бок ракі, захутанай у нізкі, рэдзенькі туман. Лёгкія подыхі ветру, якому нібыта ўжо не спалася пад раніцу, пагражалі развеяць і гэты не-надзейны шчыт начных ганцоў.

Адзін канец вяроўкі Агей прывязаў да бярозы, якая падступілася ў гэтым месцы да самай вады. З другім канцом, навязаным на руку, пера-праўлялася Дарута.

Чорны жарабец лёгка зайшоў у ваду і, моцна перабіраючы тонкімі нагамі, упэўнена трымаўся ўпоперак плыні. Па хуткім часе мокрая Дарута, якую калаціла ад холаду, надзейна замацавала свой канец вяроўкі да каменя, што зваліўся ў ваду з падмытага на павароце ракі берага, і тройчы торгнула за нацягнутую вяроўку. Гэта быў сігнал да пераправы Зенкі і айца Стахора. Агей, Сяргушка і Захар’я заставаліся па другі бок, вартуючы пераправу.

Ужо можна было разгледзець Зенку. Ён плыў сціскаючы ў руцэ аброць, нібыта цягнучы за сабой каня разам з айцом Стахорам. Дарута не паспела ўсміхнуцца гэтаму, як убачыла, што яе чорны жарабец узбуджана раздзімае свае ноздры. Дзяўчына разгубілася, бо толькі цяпер згадала, што конь са Свіслачаў і, напэўна, пачуў родныя пахі. Яна не паспела спахапіцца, як жарабец наровіста выгнуў шыю і з распушчанай аброццю ўпэўнена паімчаў да горада, кіруючыся, напэўна, да сваёй стайні.

- Белазор! - нечакана выгукнула Дарута ўслед каню, даючы яму імя. Конь запаволіў бег і ў нерашучасці спыніўся, заторгаў вушамі. - Ідзі сюды, ідзі да мяне, Белазор! - ціха паклікала яна.

Конь, здаецца, выбіраў - і не спяшаўся з выбарам. Дарута прысела на кукішкі, развяла ў бакі раскрытыя далоні і адчула, што вочы яе робяцца безданню, з якой падымаецца, разгінаючы агністыя кольцы спіралі, белая светлавая змяя. І гэтая змяя шаптала:

- Памажы мне, Белазор! Заклінаю крывёй Марухны, якая сцякала па тваіх баках! Заклінаю тваім конскім богам! Мне служы, Белазор! - Дарута паволі ўставала, не спускаючы вачэй з каня.

Айцу Стахору і Зенку, якія на гэты час з трывогай сачылі за незвычай-ным паядынкам, здалося на момант, што конь знік у дзівосным светлавым кольчатым кумчаку, што працягнуўся ад Міткі. Святар жагнуўся, бязгучна прамаўляючы словы нейкай малітвы. Але ўсё ўжо скончылася. Жарабец перабіраючы нагамі, нібыта песцячыся, бокам падышоў да Міткі і нават ласкава пацёрся пысай аб ягонае плячо. Зенка баяўся сустрэцца вачамі з тым, каго зусім нядаўна з цяжкасцю прыцягнуў на сваіх плячах у лагер.

- Сын мой, - прашаптаў айцец Стахор, падступаючыся да Даруты. -Хто даў табе такую ўладу? Пакайся, сын мой!

- Зямля, неба, вада, паветра, агонь, - пачала Дарута, але ўбачыла, як цяжэе погляд айца Стахора і перадумала. - Вера, айцец! - Яна прывязала аброць да канца вяроўкі, падвяла каня да вады і ласкава падштурхнула. - Ідзі на той бок, Белазор! Чакай мяне там!

Айцец Стахор перахрысціў спіну Міткі сваім крыжам, якім не аднойчы выганяў нячысцікаў са сваёй былой паствы і калі той нават не азірнуўся на гэта, святар уздыхнуў і супакоіўся - ён верыў у свой крыж. А не верыць у зямлю, неба, паветра і агонь ён таксама не мог, бо, што ў іх верыць -вунь яны! Але ж усё - з ласкі Божай!..

Пакуль айцец Стахор разважаў сам з сабой, Агей і яго браты перанялі Белазора на другім баку Бярэзіны.

Дарута нецярпліва торгнулася:

- Пайшлі!

Берагам ракі, парослым бярозамі і вербалозам яны хутка дайшлі да замкавага кургана, абкружанага з гэтага боку радамі завостраных дубовых бярвёнаў, якія надзейна мацавалі курган, не даючы рацэ пад час вясновага разводдзя падмываць яго.

- Давай, Зенка! Вядзі! - прашаптала Дарута.

Заўсёды блазлівы юнак злёгку ўздрыгнуў і моўчкі рушыў да вострых бярвёнаў, што заступалі дарогу. Аднолькавыя на выгляд, яны былі добрыя знаёмыя Зенку. Ён упэўнена штурхнуў адно з іх. Бервяно нібыта зварух-нулася, але не падалося.

- Іржа! - ахнуў Зенка, у абавязкі якога калісьці ўваходзіла дапамога старому наглядчыку патаемнай механікі княжага замчышча.

- Дай! - Дарута плячом навалілася на бервяно.

- Ніжэй бяры, - падказаў Зенка, становячыся побач.

І праўда, бервяно з’ехала ўбок, адкрываючы невялічкі праход над рудымі ад іржы палазамі. Зенка юркнуў у гэты праход і нечакана праваліўся пад зямлю разам з пляцоўкай зубчастых бярвёнаў.

- Ідзіце сюды! - з лазу высунуліся рогі драўляных крокваў.

Дарута і айцец Стахор па чарзе спусціліся па кроквах у цёмную каменную клетку.

- Адступіцеся да сцяны! - загадаў Зенка. Гэта было ягонае імгненне.

Тут жа пляцоўка з бярвення ўзляцела ўгору, шчыльна перакрываючы адзіную крыніцу святла. Даруце зрабілася страшнавата ў каменным палоне, асабліва калі з-пад рукі яе, якой яна абаперлася на сцяну, папоўз камень.

Зенка вёў іх некуды ўверх па прыступках, якія Дарута і святар намац-валі нагамі. Неўзабаве яны апынуліся на роўнай каменнай пляцоўцы. Зноў Зенка паштукаваў з камянямі і перад ім адкрыўся доўгі, вузкі праход, асветлены знадворку за кошт маленькіх байніц, раскіданых па левы бок.

У калідоры гуляў знаёмы рачны вецер, які прыносіў з берагоў Бярэзіны і Свіслачы пах рыбы, хвоі, туману. Можа таму на нейкі момант Даруце здалося, што яна ўжо была тут. Яна міжволі затрымалася на апошняй прыступцы. "Глупства! - адмахнулася Дарута ад свайго адчування. - Ніколі не ступала на каменны дол гэтых муроў! Нават у сне! Хаця… Не, якраз адзін такі сон быў! - раптам згадала яна. - Так. Але тады святло падала па правы бок і байніцы мільгалі вельмі хутка, нават хутчэй, чым цяпер!"

…Маленькія пухлыя рукі дзяўчынкі моцна трымаліся за шыю мужчыны з тонкімі чорнымі вусамі. Галава мужчыны і частка твару хаваліся пад высокім шаломам. А скрозь мяккую срэбраную кальчугу дзяўчынка чула моцныя, роўныя ўдары сэрца. Побач, каля сцяны асветленай байніцамі, подбегам ішла свет-лавалосая, станістая жанчына, на плячах якой срэбрам і золатам успыхвала ў сонечных промнях зеленавата-блакітная накідка, абсыпаная жамчужнымі рамонкамі. Гэтая накідка з закругленымі канцамі нагадвала рамонкавую паля-ну, дзе кветкі разам павярнулі свае галоўкі да ранішняга сонца. Празрыстыя ў бакавым святле байніц зялёныя вочы прыгажуні амаль не адрываліся ад мужчыны з дзяўчынкай. Рачны вецер, час ад часу забіраўся пад рамонкавую накідку і раздзімаў яе, што крылы за плячамі жанчыны. У нейкі момант яна ўскінула руку, каб прытрымаць сваю накідку і сонечны бляск каменьчыка ў пярсцёнку на сярэднім пальцы асляпіў дзяўчынку. Жанчына заўважыла гэта і наблізілася. Яе вочы выпраменьвалі такую пяшчоту, трывогу, любоў і покліч, што дзяўчынка не вытрымала, ірванулася да яе…

- Ма-а-ма! - нечакана ўголас закрычала Дарута. Ад свайго няўцямнага крыку яна спатыкнулася і, нязграбна куляючыся, паляцела ў цёмную каменную яміну са сцертымі ад часу краямі прыступак.

5

Ноч была навальнічная. У лагеры ніхто не клаўся. Чакалі ганцоў. Бавілі час за байкамі, успамінамі.

…У Данілы было чатыры сыны. Калі два ажаніліся, Даніла аддзяліў іх на ўласную гасподу. Жыў ён раней заможна. І сыноў змалку прывучаў да сялянскай працы. Бо як інакш? Калі мужчына нічога не ўмее рабіць - ні страху паправіць, ні малаціць, ні кош сплесці, ні каня дагледзець - якая ў яго можа быць гаспадарка? Зайздросцілі Данілу вяскоўцы. Ну, ад замож-нага жыцця каму не весела на душы? І пачаў Даніла жарты рабіць. Днём з сынамі добра высплюцца, а светлая ноч - ідуць малаціць. Наступны дзень - носяць. Вяскоўцы дзівяцца:

- Калі ты паспеў, Даніла?

Даніла толькі рукамі развядзе:

- Дык хіба ж гэта я?

Рашылі ўсціжане падпільнаваць Данілу. А ён, як ішоў да току, угледзеў гэта і крычыць:

- Ну, глядзіце, чэрці, каб не так як учора - адзін пралёт змалацілі! Тады вам будзе латушка мёду! А ў гумно я сам перанясу!

І пайшоў дахаты. Павячэраў. Як месяц устаў, малаціў усю ноч. А раніцай крычыць на падворку:

- Баба! Нясі чарцям латушку мёду! Змалацілі ўжо!

Супакоіліся тады ўсціжане:

- Чаму б не жыць Данілу, калі ў яго чэрці ў памагатых!..

Войцех слухаў гэта ў паўвуха. Самым жаданым для яго было б пачуць тупат коней. Мужчыны бачылі, што Войцех трывожыцца і, каб падняць яму настрой, прыгадвалі адну смешную згадку за другой.

…Жыла на Ўсціжы дзеўка-векавуха. Даўно б ёй час дзяцей нарадзіць, ды і час той мінуўся, а ніхто вока не кладзе. Непрыгожая была - нос дужа доўгі. А праз гэтае - злая, як той сабака на ланцугу. Перасварылася з усімі бабамі. Так яе і клікалі ўжо - Гора Бабіна. Вырашылі неяк за медавухай мужчыны ўратаваць сваіх баб. Пусцілі па кругу шапку - ёй на пасаг. Знайшоўся на яго жаніх з Таценкі. Селі. П’юць. І раптам жаніх пытаецца:

- Зірнуць бы на нявехну!

Спалохаліся мужыкі. Параіліся, ну, і грошы - на абрус:

- Глядзі!

Так і запілі маладую…

- А ты ведаеш, як у Вязычыне бровар будавалі? - паспрабаваў уцяг-нуць Войцеха ў размову Даніла?

Войцех толькі галавой крутнуў. Паміж ударамі перуна яму здалося… Не, гэта, сапраўды, коні! Войцех нырнуў у лаз, праз які адразу апынуўся на вяршыні кургана.

У мокрым старым, што вёў натарочаных коней, Войцех пазнаў дзеда Мікулу - свайго вернага чалавека з Шэйпічаў. Ён адмахнуўся ад нядо-брага прадчування.

Пакуль Ісай і Даніла з сынамі цягалі мяхі, дзед Мікула паведаміў, што ўдзень вёску абрабавалі маскавіты - разабралі бурт з хлебам. Гэта быў агульны запас зерня на ўсе выпадкі жыцця. З тым запасам яны не трашыліся ні засухі, ні мокрадзі, ні агню. Так рабілі тут спрадвеку. Зерня хапіла б вяскоўцам не толькі есці, але і засяваць палі на некалькі гадоў. Да таго ж у гумне Мікулы стаяла паштовая карэта, захопленая людзьмі Войцеха, і ён, баючыся, што яе раптам знойдуць, падпаліў увечары ўласнае гумно разам з зімовым запасам зерня і крупаў. Мяхі, якія Мікула прывёз у лагер - уласна, усё, што маглі павезці коні.

- Калі ты не супраць, у наступную ноч нашы звязуць сюды сваё дабро, - мовіў Мікула.

- Абмяркуем, дзед Мікула, - адказаў Войцех, уяўляючы ўва што можа пераўтварыцца іхні схоў. - Ноччу буду ў вёсцы.

На дасвецці, калі навальніца даўно адышла на захад, вярнуліся ганцы. Сярод іх не ставала Даруты.

Хворы князь даваў зброю, але на чале паўстання стаць не мог.

А Мітка?..

Чаго тут толькі не верзлі Зенка і святар!

- Ваўкалака! - запэўніваў Зенка. - Немаведама чаго як закрычыць страшэзным голасам "А-ама-а-а-ма!" А пасля як бразнецца вобзем - і ў дзеўку пераўтварыўся. Айцец Стахор - паслухаць - ці сэрца б’ецца, а яно - дзеўка! Далібог, дзеўка!

- Ведзьма? - з сумненнем у голасе і страхам у вачах пытаўся ва ўсіх айцец Стахор, згадваючы яшчэ і нагоду з канем і светлавым змеем. -Дарэчы, конь той вырваўся ад іх, калі яны вярталіся ў лагер і наўскач - без конніка! - паімчаў назад у Свіслачы. Мабыць да яе! Прываражыла! - цяпер амаль упэўнена зазначыў святар і перахрысціўся.

Мітку - ці як цяпер клікаць ведзьму? - яны пакінулі ў замку на догляд дзвюх жанчын, адна з якіх падалася ім…

- Не ў сабе, - паспяшыў вызначыць святар, пакуль Зенка вылупліваў вочы і круціў пальцам каля скроні.

Войцех у душы пасмейваўся над іх расповедам і страхам. Ну, што ж, калі адкрылася, што Мітка дзяўчына, дык і лепей ёй цяпер пабыць воддаль, а там - будзе бачна! Яго чамусьці зацікавіла згадка пра другую.

- А што гэтая … не ў сабе? Што яна робіць у князя. Я не чуў, каб там жыла такая.

- А… нічога! Уцеха Князева - кажуць пра яе дворныя. Яшчэ кажуць, што знайшлі яе ў лесе, прывязанай да асіны. Хацелі да войта весці. А пасля пабаяліся, бо як растлумачыць, што княскія людзі ў панскім лесе рабілі? Ды хто слухаць будзе? Кінуць у астрог і ўсё тут. Вось і прыцягнулі яе ў замчышча. А тут сам князь! Дзеўка без памяці была і раптам вочы расплюшчыла, нешта лапоча весела…

- Дык яна маладая?

- Ну, кажу ж, дзеўка!

- А што далей? - Войцех пашкадаваў, што перапыніў Зенку.

- Далей?.. Нічога, - Зенка страціў свой запал. Гэтая дзеўка не цікавіла яго. - Прыхамаць князя! Пакінуў у замку. Наняў жанчыну, каб даглядала яе. І гэта князь! Цень ад былога, а не князь! З тае пары, як знікла кудысьці, кажуць, яго жонка - ніводнай жанчыне не было месца ў яго пакоях А тут ласкавы нейкі да гэтай блажэннай… Цьфу! - не вытрымаў Зенка.

- Яшчэ і дачкой да таго ж кліча! Князёўна на галаву нашу знайшлася!

- Сын мой, князь робіць добрую справу, што ўзяў на сябе клопат пра божага чалавека, - умяшаўся ў размову айцец Стахор.

- А я - хто па-твойму?

Войцех не вытрымаў, засмяяўся, бо гэты хлопец, відавочна, раўнаваў убогую да сваёй былой прыдворнай жыткі.

Зенка зразумеў, што гамонка пайшла не ў зручны яму бок і перавёў усё на жарт.

- З галавой парадак - раз! - Зенка загнуў адзін палец. - Нікому не слуга - два! Сам сабе князь - тры! І чхаў на ўсё з гары!

- Ну, пра "чхаў", дык дарма ты гэта, - перапыніў агульны смех Вой-цех. - Хоць мы і лясныя князі, ды без людзей лясным зверам зробімся.

- Лясныя князі, кажаш? Вось гэта па мне? - усклікнуў ганарліва Зенка. - Але што за князі без дворні? Дзе ж нашыя падданыя? - занепакоіўся ўсур’ёз хлопец.

- Паны! - азваўся Даніла.

- І падпанкі розныя! - падтрымалі яго сыны.

- І мытнікі, - няўпэўнена прашаптаў Ісай.

Дзед Мікула, пераводзячы позірк з аднаго прамоўцы на другога, недаверліва ківаў галавой. Бач ты іх! Ускладалі спадзяванні на Багдана з Галотай! Дзе яны зараз? Галоту зямля паглынула. Багдан маскве служыць

- Вось ужо хто ваўкалака! Душыць цяпер сваіх, п’е кроў родную…

Увечары ў лагеры заставаліся толькі Стахор і Зенка. Атрад на чале з Войцехам прабіраўся глухімі ляснымі сцежкамі ў Шэйпічы. Задача была не натыкнуцца на які чужынскі патруль і выйсці ў тыл вёскі да спаленага бурта.

Ваколіцы Шэйпічаў пахлі спаленым хлебам. Гэта быў пах голаду.

Капой, скліканай у Мікулавай хаце, вырашылі хаваць сваё дабро -лепшую адзежыну, посуд, хлеб - у зямлю, як рабілі даўней тут дзяды іхнія, на выпадак татарскіх набегаў. Ніхто яшчэ не мог узяць у толк, як новая ўлада паладзіць са старой, і чым гэта адгукнецца на іхнім жыцці. Мяркуючы па тым, як завіхаўся каля маскавітаў цівун, ды войт наклаў цяпер царскую стацыю⁸ на агнішчан - чакаць добрага не выпадала. Яшчэ добра, што дзякуючы навальніцы, пажар, які знішчыў дабро Мікулы разам з клятай карэтай, прыпісалі навальніцы. Жалеззе ад карэты расцягнулі па сваіх падворках вяскоўцы.

Казалі тут і пра тое, што ў Свіслачах апроч станавога і прыстава ды іншых новых уладаў з’явіўся нейкі царскі камісар, якога народ тут жа ахрысціў чорным камісарам - не толькі за ягоную чорную апратку, але і за тое, што ён умешваўся ў кожную тамтэйшую справу. Слова чорнага камісара было апошнім. Усе свае слухаліся яго, а панства непакоілася і дужа баялася. Дайшла да Шэйпічаў і чутка, што напрыканцы месяца мясцовая шляхта ладзіць баль у гонар новых уладаў.

Яшчэ не світала, калі атрад падыходзіў да свайго лагера.

ЧАСТКА ІІ

У ПАЛОНЕ СУТАРЭННЯЎ

1

Дарута прачнулася ад дзіўнага шчабятання. Здавалася, што гэтае шчабятанне ўтвараў чалавечы голас, але яна не змагла разабраць ніводнага слова. У галаве нешта стагнала, скавытала, падсвіствала, нібыта вецер гуў у падстрэшшы. Дарута хацела прыпадняцца, але нават не паспела, як нешта варам разлілося ў галаве, і дзяўчына абмякла. Праз нейкі час яна зноў апрытомнела і паспрабавала хаця б расплюшчыць вочы. Гэта было балюча, але тое, што ўбачыла Дарута, прымусіла яе нават крыху прыўзняцца на ложку.

Каля акна скляпеністага пакоя стаяла напаўпаварота амаль празрыстая дзявочая постаць у строі колеру вясновай кіпені бэзу з язмінам, доўгія белыя валасы вольна клаліся на плечы, спадаючы з іх над згінастым станам.

Дарута заплюшчыла вочы. Яна ўспомніла сваё падзенне ў пашчу каменнай яміны з прыступкамі і зразумела, што апынулася ўжо на другім свеце. "Няўжо анёлы бываюць такімі? - здзівілася Дарута. Яна не дужа задумвалася, якімі бываюць анёлы, але ўсё ж такі ўяўляла іх крыху інакшымі. - Але тады і Марухна павінна быць тут!" - Апошняя думка так ускалыхнула дзяўчыну, што яна зноў прыўзнялася на ложку, каб агледзецца.

Марухны не было бачна. Дарута не зводзіла вачэй з анёльскай постаці, якая раптам напаўпаварота нахілілася, каб нешта падняць за падлогі. Белыя валасы яе ўпалі, закрываючы твар, а глыбокі выраз сукенкі неўспадзеў выкрыў слабыя маленькія грудзі.

"Не. Дзяўчына ўсё-ткі!" - з палёгкай вырашыла Дарута. Яна зусім не ведала, як трэба паводзіць сябе з анёламі.

Дзяўчына ў вясновым строі выпрасталася, трымаючы ў танюткай руцэ белую стужку і раптоўна зашчабятала нешта стужцы.

Дарута страсянула галавой, баючыся, што гэта ўсё-ткі жарты Мары, за якія жорстка расплочваюцца людзі. Востры боль апёк скронь. Дзяўчына, сціскаючы штомоцы зубы, трывала яго, каб толькі зноў не страціць прытомнасць. Цела пакрылася лёгкім потам, але боль адступіўся.

- Эй, - ціха паклікала Дарута дзяўчыну.

Незнаёмка, як бы нехаця павярнула свой твар, перапыніла шчабятанне.

У наступнае імгненне Дарута з усяе сілы памкнулася з ложка і тут жа звалілася на падлогу, прыбраную мяккім блакітным дываном.

- Жданка, - прашаптала яна, высільваючыся стаць на ногі.

Што было далей - ява, сон, трызненне, Дарута не магла зразумець. Яна была маленькай дзяўчынкай, якая коўзалася па гэтым блакітным дывану і чыесьці клапатлівыя рукі, не даючы ёй выпаўзці за ягоныя межы на каменную падлогу, мякка і настойліва вярталі яе да сярэдзіны пакоя. Нехта браў яе, ужо дзяўчыну цяпер, на рукі і клаў на ложак.

- Жданка, - часам жаласліва клікала яна. - А чаму не прыйшла Марухна? Пабудзь са мной. Дзе ты?..

…Яна зноў поўзала па блакітным дыване, куляючыся на ім, спрабуючы абхітрыць клапатлівыя рукі. Ёй давалі нешта піць - то невыносна брыдкае, то незнаёма смачнае. Калі яна была маленькай дзяўчынкай, то біла ручкамі па шклянцы, адпіхваючы яе ад сябе на выпадак брыдкага пітва. Калі яна была той, якой апошняй памятала сябе, у яе не было ніякай моцы ні адхінуць ад сябе конаўку з незразумелым пітвом, ні нават проста падняць руку. Некалькі разоў яна зноў чула ўжо знаёмае шчабятанне, але цяпер ніяк не магла ўспомніць імя той дзяўчыны…

Колькі прайшло так часу, Дарута не ведала. Аднойчы яна прачнулася. Галава была нечакана лёгкай. Дарута адразу паспрабавала сесці на ложку. Перад вачамі паплыў, закруціўся знаёмы ёй пакой з вялікім празрыстым акном, пабітым на белыя плямкі святла, і блакітным дываном. Калі яна здолела засяродзіць свой позірк на адной кропцы, адразу паспрабавала ўважліва агледзецца. Гэта не дужа атрымлівалася і Дарута наважылася стаць на ногі, упэўненая, што болей не дазволіць сабе ўпасці. Каб здзейсніць апошняе, давялося зноў апусціцца на ложак. Але імгнення, якое яна прастаяла на нагах, хапіла, каб убачыць велічны суток Свіслачы з Бярэзінай, вярнуць памяць і ўсвядоміць сябе на гэтым свеце

"Жывая! У замку самога князя!" - Дарута апусцілася на ложак, прылег-ла, каб сцішыць празмернае біццё сэрца.

Ранішняе сонца стала ў небе насупраць акна, якое складалася з пласцінак слюды ў свінцовых пераплётах. Промні, быццам чакалі гэтага моманту ўсё сваё жыццё, уварваліся ў пакой, асляпляючы Даруту, забіраючыся праз вочы ў самыя патаемныя куткі душы. Але не было ў гэтых кутках такога, чаго б яна баялася зараз.

- Жданка! - шчасліва прашаптала яна, калі дзверы адчыніліся і ў пакой увайшла тая, якую яна гукала нават у сваім цяжкім забыцці.

Так. Цяпер Дарута не сумнявалася. Гэта была Жданка. Самае незямное стварэнне, якое бачылі калі тутэйшыя жыхары. Жданка, якую прама з возу па дарозе з царквы перахапілі служкі пана. Жданка, якую даўно аплакалі вяскоўцы. Мілая суперніца!..

…Дарута не магла дужацца з ёй за Войцеха, але вырашыла адстаяць сваё права на Ходзьку, бо той, што смала, заліпаў на Жданку вачыма, часам зася-роджваючы свой погляд і на другіх дзяўчатах. Дарута раптам падумала, што Ходзька ўвайшоў у пару, калі маладзёны звычайна прыглядаюць сабе нявесту. Яна не толькі не кахала Ходзьку, але і не думала нават пра ўсялякія пачуцці да яго. Дык што з таго? Губляць задарма адзінага вернага сябра? Яна і не збіралася кахацца з ім. Часам Даруце рабілася нават смешна, калі яна ўпотай сачыла за ім, углядалася, шукаючы хоць якой прывабнасці. Ходзька не раз лавіў яе за гэтым заняткам і заўсёды бянтэжыўся. Ён не вельмі давяраў нечаканай увазе Даруты да сваёй асобы, але неяк у лесе, куды яны выбраліся за галінкамі на Зелянцы, насмеліўся і прыабняў яе. Не на жарт агаломшаная адчуваннем, якое выклікалі ў яе нецярплівыя, гарачыя, нечакана пяшчотныя рукі і вусны сябра, дзяўчына знянацку пагадзілася каб той прасіў у пана дазволу на шлюб з ёй. Ужо наступнага дня Дарута не ведала, як сказаць Ходзьку, што гэта няпраўда, што ў яе проста закруцілася ў галаве і яна не разумела тады, што прамармытала яму, карацей - атрымалася поўнае глупства. З таго вечара Дарута не тое што абдымацца, але і дакрануцца б да сябе не дазволіла. Яна не рашалася пакрыўдзіць сябра, але Ходзька ніякіх захадаў на абдымкі не паўтараў і Дарута была ўпэўненая, што ейны сябра даўно выкінуў з галавы дурную прыгоду з пацалункам. Вядома, што Дарута і не падумала казаць маці пра той выпадак у лесе. Так мінулася лета, надышла восень…

...Далей Дарута не адважылася ўспамінаць.

"Але Жданка! Не пазнае? Няўжо я так змянілася? Не можа быць, каб не пазнала! Вунь, сама, што цень выцвілы, а я адразу пазнала яе! Ды хоць бы зірнула на мяне! Туляецца, туляецца… Чаго яна?.. Але як Жданка трапіла сюды? І што яна робіць тут, у замку?" - думала Дарута, назіраючы за дзяўчынай, якая гуляла па пакоі, нібыта ў голым полі, зусім не зважаючы на сваю былую сяброўку.

"Божухна! Я ж - Мітка!" - раптам успомніла Дарута.

Яе падман, несумненна, быў раскрыты. Доўгая кашуля на голым целе яскрава сведчыла пра гэта. Дзяўчына расплакалася. Лясная сям’я, што прыняла яе да свайго агменю - ці не адвернецца, ці даруе гэты падман?

- Жданка! - гукнула Дарута.

Жданка лёгка падбегла да ложку, нахілілася над Дарутай, нешта журботна і ласкава прашчабятала.

- Як добра, што ты жывая! А Войцех не ведае, гаротны! - Дарута паспрабавала абняць дарагую сяброўку.