Князёўна Дарута, або Чалавечая кроў ліпучая

Княжыл ваяры не пакідалі замак, хоць амаль што ўсе старыл паплечнікі князя ўжо даўно абжыліся ў месце і нават абзавяліся сем’ямі. Кухары паспелі добра падсілкаваць іх, але прыцемкам у замчышчы дзе-нідзе зноў загарэліся вогнішчы, каля якіх па паходнай звычцы людзям хацелася па-сядзець, пагрэцца, падзяліцца ўспамінамі, думкамі, навінамі. Яны згадвалі былыя прыгоды, меркавалі пра бясконцую навалу на тутэйшую зямлю, у часе якой гэтая зямля корміць і сваіх, і чужых, паглынае кроў і сваіх, і чужых, хавае ў сваім чэраве і сваіх, і чужых. А сейбіты сеюць і сеюць зер-не і свае жыцці. А ваяры сеюць і сеюць смерць і сваю кроў. А жанчыны нараджаюць і нараджаюць новых сейбітаў і ваяроў… І навошта ўсё гэтае робіцца? Дзеля чаго? Здаровы звер палюе і забівае адзіна тады, калі галодны. Ці такія галодныя былі там, на іхняй зямлі, колішнія і цяперашнія ворагі? Ці, можа, што зрабілі тутэйшыя людзі ворагам сваім, што прыйшлі сюды помсціць? Што ж за звер жыве ў чалавеку? Ён прывык забіваць, каб выжыць і не жадае разумець, што выжыванне здаровай людской супольнасці даўно забяспечваюць мірныя сейбіты, пастухі, рыбакі. Чаму ж гэты звер зноў і зноў разяўляе пашчу, якая яшчэ не высахла ад папярэдняй крыві?.. Ваяры не маглі знайсці адказаў на свае пытанні. Добра, што гэтыя пытанні іх не займалі ў маладыя гады. Цяпер іх і адказы не цікавілі. Бог адкажа.

"Бог адкажа." - паўтарыў сабе Войцех, колькі часу ўжо слухаючы ва-яроў. Ягоныя людзі разышліся пад раніцу, хто ў лясны схоў, хто па сваіх хатах. Сам Войцех з Яцкам засталіся ў замчышчы на той выпадак, калі раптам зменяцца абставіны і можна будзе неадкладна дзейнічаць часткова па ранейшым плане, або неяк зусім інакш. Войцех не мог ужо сысці, пакінуць у безнадзейнасці Жданку і не звесці рахункі з графам. Час ад часу ягоныя кулакі сціскаліся да сутаргаў, і ад безвыходнасці яму хацелася сварыцца, дакараць князя ў нерашучасці. "Які план сарваўся! - жалкаваў ён. - Ці надарыцца яшчэ такая выгодная магчымасць разам знесці галаву гэтай навале? Эх, каб я тады ў палацы быў! Пад пахі Дарутку, ды дзёру! 3 ёй толькі непрытомнай і можна так справіцца. Падумаеш, непрытомная! - Войцех зноў прыгадаў Жданку. - Не! Не стаў бы рызыкаваць ёй. Вой, князь-князь… Проста пошасць нейкая на дзяўчат нашых! І што рабіць зараз з імі, з намі? І што мы можам тут зрабіць?.. - Войцех абмяк, кулакі ягоныя пакрысе расціснуліся. - Бог адкажа…" - прыгадаў ён выснову некага з ваяроў, кіруючыся ў замак праведаць сваю няшчасную нявесту.

Князь не спаў другую ноч запар. Мінулай ноччу ён так і не аддаў загад атакаваць маёнтак. Здзейсніць напад было немагчыма. Дарута заставалася непрытомнай, і лекары, якіх пад раніцу стала ўжо чацвёра, у тым ліку і лекар з маскоўскага войска, не дазволілі перавозіць яе ў такім стане. Самога князя запрасілі выйсці на падворак, дзе ў сёдлах ужо чакала ягоная світа, якой нехта загадзя паведаміў пра ад’езд. Граф абяцаў адразу адправіць пасыльнага, як толькі Дарута ачуняе. Вядома, што нельга было даваць веры тым абяцанкам, і заставалася адзіна спадзявацца на Зенку. Граф пакінуў яго ў сябе на службе.

Хутка развіднела. Першы сонечны промень заўсёды клаўся на партрэт Дароціцы, ад якога князь не мог адвесці позірк. Цяпер ён бачыў на ім дачку - жывую, але такую ж недасягальную, як і раней…

...Князь праклінаў сваю зорку, якая так нязграбна і жорстка вяла яго па жыцці. Арабскі гвяздар пры двары Жыгімонта ІІІ Вазы, куды дзядзька Затко адвёз юнага Баляслава вучыцца прыдворнаму этыкету, наваражыў яму гэтую зорку. Кроў і адзінота, страты і пакуты - усё гэта клалася на рэдкія ўсплёскі радасці, накана-ваныя лёсам, каб даць перапачыць, перавесці дых перад новымі выпрабаваннямі. Яшчэ гвяздар сказаў, што князь перажыве трох каралёў. Даўно за Жыгімонтам ІІІ Вазам узышоў на польскі трон ягоны сын Уладзіслаў IV Ваза і нават паспеў таксама пакінуць гэты свет. Князь шчыра шкадаваў, што неаглядная любоў караля-бацькі да каталіцтва не дала Уладзіславу выкарыстаць вялікі шанец, падараваны Богам, якога раздзіралі паміж сабой царква і касцёл. Уладзіслава, абранага на маскоўскі сталец, хаця і менавалі доўгі час маскоўскім гаспадаром, але пасля адной няўдалай спробы захапіць Маскву не было зроблена нічога, каб спраўдзіць гэты сталец за будучым каралём…

"А Уладзіслаў шырокіх поглядаў быў! Не зацяты. Сеў бы на маскоўскі сталец, а там, глядзіш, маючы ўладу, можна было б і пазбегнуць войнаў між сабою. Ці здолее трэці на ягоным жыцці кароль Ян ІІ Казімір Ваза ваяваць з Аляксеем Міхайлавічам за гарады Літвы? Няўжо людзі не разумеюць, што сеючы ліха, ліха і пажнуць? Вось і Даруту, непрытомную, вымушаны быў пакінуць на міласэрнасць ворагаў…" - папраўдзе, князь меў вялікі сумнеў у іхняй міласэрнасці, але надзея не пакідала яго. Што ён мог зрабіць са жменькай старой дружыны ды колькіх лясных ваяроў?

Толькі чакаць і спадзявацца, што моц, дадзеная князёўне роднай зямлёй, не пакіне яе ў гэтым выпрабаванні. І тады… - князь ведаў, што здолее паслужыць ёй верай, праўдай і сваім жыццём. - Трэба толькі навучыцца разгадваць клюкі¹⁹ ворагаў. Не так тых, каго сустракаеш са зброяй тварам у твар, як тых, хто за спінай пляце свае шматаблічныя моты, торгае за нябачныя нітачкі цэлыя народы, як камедыянт лялькі ў батлейцы…"

Князь раптам заўважыў, што, не зважаючы на цяжкія думкі, за той час, на які яго пакінулі жаль ды крыўда на самога сябе, ягоныя розум і дух не толькі адпачылі, але і напоўніліся новай свежай сілай.

- Бог дапамагае тым, на каго ўскладае спадзяванні, роўна як і выпра-боўвае! - нечакана ўголас усклікнуў князь, быццам бы вырашыў нейкую спрэчку з самім сабой. Падсумоўваючы тым свой роздум, князь вырашыў, што павінен дзейнічаць, ён мае ўсе правы бацькі і тутэйшага патомнага князя патрабаваць сваю дачку ў графа.

Князь пакланіўся партрэту Дароціцы і пакінуў спальню. Але хутка вярнуўся. У таемнай схованцы за партрэтам ляжалі спадчынныя жаночыя ўпрыгожванні ягонага роду, падараваныя ім маладой жонцы ў дзень прыезду ў замак, які на той час змяніў ужо не аднаго ўладальніка, але быў удала выкуплены князем. 3 той пары замак належаў яму, апошняму і адзінаму дзедзічу.

- Нічога, - зноў уголас прамовіў князь, звяртаючыся да мураваных сценаў, - цяпер у вас ёсць і дзедзічна!

- Гаспадар, за ірвом нейкі малы кідае каменьчыкамі ў браму і крычыць, што яго чакае князь, - нерашуча даклаў слуга.

Князь хутка засунуў каштоўнасці зноў у скураны кашэль і накіраваўся на падворак.

Па кладцы, перакінутай над ірвом, імгненна перабег рухавы, радасны мальчук. Ён назваўся пляменнікам ключніцы, 3енкавай сяброўкі.

Зенка паведамляў, што Дарута на раніцу ачуняла і пыталася пра князя. Граф узяў яе пад замок і нават прыставіў да пакоя варту. Падлетак ведаў, што аднаго з вартаўнікоў клічуць Тамашам.

Князь насцярожыўся. Вартуюць таго, каго абараняюць ад ворагаў, або таго, хто збіраецца ўцячы. У абодвух выпадках чакаць дабра не даводзілася, тым болей, што граф не выканаў свайго абяцання паведаміць яму, калі да князёўны вернецца прытомнасць.

Мальчук, якому было загадана перадаць Зенку, што князь выпраўляецца ў маёнтак, хутка знік за абрывам над Свіслаччу.

Князь ужо начуўся пра сквапнасць графа, разлічаная шчодрасць якога дорага абыходзілася таму, на каго была скіраваная. Можна было спадзявацца, што граф не адмовіць мяккаму, уедліваму бляску скіфскага золата і пранізліваму, сляпучаму ззянню вялікамагольскіх адамантаў і карундаў. Раней князю і не ўяўлялася нават, што ён здольны сам аддаць гэтыя скарбы ў рукі ворага. Але цяпер, не вагаючыся, ахвяраваў бы ўсім, чым валодаў, каб вызваліць сваю дачку. Вядома, ён паднясе гэта графу, як падарунак за клопат аб князёўне. Хто ж адмовіцца ад такога падарунка? Хіба што Радзівілы. Прыкра, але што яшчэ заставалася ў яго апроч замчышча і зямлі, што карміла князя і ягоных людзей, якія зараз сядлалі коней.

Нізкае, пабранае алавяным бляскам вока сонца журботна глядзела ў спіны княжай світы, што імчала наўскач па напоенай дажджамі, пабранай ледзяной коркай, бліскучай дарозе, прабіваючы тонкі лёд, рассыпаючы ў гразь адаманты пырскаў, што высякалі падкаваныя капыты буланых коней.

ЧАСТКА IV

НА АДЛЕГЛАСЦІ БЯСПЕКІ

1

Дарута не магла адразу ўцяміць, дзе яна знаходзіцца і як апынулася тут. Яна паспрабавала сесці на ложку, але гэта ў яе не атрымалася. Усё цела смылела, як пабітае, не даючы нават паварушыцца.

- А-а-а! - закрычала яна ад нясцерпнага болю.

"Пабітае… пабітае…" - насцярожылася Дарута, высільваючыся прыгадаць нешта вельмі важнае для яе, але ў гэты момант у пакой убегла ўсхваляваная Паляна.

- Ачомалася! Бач ты! Жывучая! Ужо ніхто і не спадзяваўся! Пан граф нават скуру пагражаў з мяне спусціць, калі не выцягну цябе з таго свету. Нейкая ж гадаўка шапнула яму пра мяне такую лухту, быццам я шапту-ха якая. Хіба ж я здольная вяртаць людзей з таго свету? Гэта бабка мая ведала ўсё пра гэты свет і пра той, а я што? Калі б мне такое ўмельства, табе б тут і не бываць… - Паляна зразумела, што сказала лішняе. - Пайду пану скажу! Толькі не ўставай з пасцелі, тры дні праляжала, - дадала яна ўжо выходзячы.

Пакуль Паляна зачыняла за сабой дзверы, у праём зазірнуў Тамаш. Дарута адразу пазнала яго, але не было моцы нават жахнуцца, ды, здавалася, апроч цікаўнасці нічога і не адбілася ў ягоным позірку.

Тамаш… Паляна… Дарута прыгадала, як яе ў смярдзючай торбе цягнулі па каменных прыступках княскага замка. Людзей, якія грэбліва пазіралі, калі выкулілі яе перад графам з паганай торбы.

- Князь!.. Божухна! Ён назваў мяне дачкой!.. - Дарута, высільваючыся асэнсаваць гэта, ледзьве зноў не ўпала ў забыццё. Бліжэй да вечара яна ўжо ўсведамляла ўсё, што адбылося з ёю апошнім часам.

Паляна запальвала свечкі, калі ў дзверы пакоя нехта грукнуў. Яна разгублена зірнула на Даруту.

- Гэта, мабыць, граф… - прашаптала служанка, падыходзячы да дзвярэй. Яна даставала прыхаваны ў кішэні ключ, калі ў адамкнёныя дзверы імкліва ўвайшоў граф.

- Маю гонар, - ён пакланіўся з парога сваёй паланянцы.

Паляна выслізнула за дзверы.

- Дзе князь? - запыталася Дарута ў адказ на прывітанне.

Граф змушана ўсміхнуўся.

- Не ведаю, мая прынцэса. Магчыма, князь проста забыўся на вас, - ён нібыта разгублена паціснуў плячыма.

- Дапусцім. Але чаму тады вы трымаеце мяне ў палоне? Гэтая варта, замкнёныя дзверы - навошта яны?

- Мілая князёўна, я не ведаю, адкуль вы ўзніклі на гэтай зямлі, але ве-даю, што вам ужо хапіла пакутаў на ёй. Пакуль жывы, я не магу дазволіць, каб вы, якая, нібы цудатворная ікона, так нечакана з’явіліся ў маім маёнтку, зноў пацярпелі трывогі, боль і здзек, як сталася з вамі зусім нядаўна.

- Вось і выпусціце мяне адсюль! - усклікнула Дарута.

- Няўжо вам так блага тут? - непадробна здзівіўся граф.

- У палоне? - таксама шчыра здзівілася Дарута.

- У палоне майго кахання, князёўна! Я не магу болей таіцца ад вас, стрымліваць сябе. Я даведаўся, што вы апрытомнелі. Гэтымі днямі я спрабаваў забыцца на вас, спадзеючыся, што вернецца спакой, які пакінуў мяне з першага імгнення, як вы з’явіліся ў маім маёнтку. Але я ўсё адно думаў пра вас, марыў аб вас, уяўляў вас штохвілі перад маімі вачыма! Вы не пакінеце мяне! Абяцайце, што не пакінеце, і я выпушчу гэтую чароўную птушку з яе залатой клеткі! Я прыйшоў сюды, бо не мог болей трываць, не мог іначай! Дзівіцца на вашае хараство, каралеўскі спакой і рашучасць, ды і проста быць побач з вамі - адзінае, чаго прагне мая душа і вочы! - граф прыкметна хваляваўся. Ягоныя рукі то ўзнімаліся ўгору, нібыта шукаючы там падтрымкі, то бязвольна апускаліся падчас таго, як ён спавядаўся ў сваіх пачуццях. - Я не магу, не маю права страціць вас, якую так шчасліва сам лёс прывёў сюды! І вы будзеце шчаслівай, Дарута! Я абяцаю вам! Толькі не адмаўляйце мне! Вы не ведаеце, што я перажыў за гэты час… - граф памаўчаў. - Я разумею, што ўсё гэта надзвычай сур’ёзна для вас, але, паверце, вы першая зямная жанчына, каго малю я сысці да мяне з вышыні, якую падаравалі вам вашыя род, таленты, прыгажосць. Прашу з заміраннем сэрца, якое не ажыве, калі вы адвернецеся ад мяне! Прашу са слязамі на вачах маіх! Прашу на каленях! - граф насамрэч прыпаў на калені перад Дарутай, якая, лежачы на канапе, цікавала шырока расплюшчанымі вачыма на гэты нястрымны націск, паток, які вабіў яе, зносіў яе ў невядомасць, кружыў галаву, перахопліваў дыханне. Яна не ўяўляла нават, што можна так гаварыць пра каханне. У графа, сапраўды, на вачах былі слёзы. Ён ужо палка цалаваў рукі Даруты.

"І калі толькі падабраўся! Ах, гэтыя мяккія пухнатыя кудзеркі! Як пяшчотна рассыпаліся яны па руках!" Дарута раптам падумала, што граф не бачыць яе, што калі б зараз падмяніла яе любая жанчына, хаця б сабе тая самая Паляна, граф не заўважыў бы падмены. Чаму ж пасля палкіх прызнанняў граф ніводнага разу не паглядзеў ёй у вочы і нават у твар? У гэтым было нешта прыкрае, нават несапраўднае. Дарута не ведала яшчэ, ніколі не назірала праяваў жарсці. Яе прыродная чысціня і шчырасць падказвалі, што граф у гэты час быў горай ад сляпога. Увесь ягоны выгляд, запаленыя вочы, апякаючыя вусны, запалыя шчокі, нястрымнае трызненне казалі пра тое, што чалавек гэты хворы.

- Досыць, - прашаптала яна, шкадуючы графа і памалу вызваляючы свае рукі з ягоных далоняў, - досыць.

- Не! - усклікнуў граф. - Абяцайце, што будзеце маёй. Дайце мне гэтае вялікае шчасце! Я выпакутаваў яго! Вы павінны даць мне тое, дзеля чаго я толькі што адмовіўся ад багацця, пашаны, абакраў маю сям’ю! Я злачынца, князёўна! - графа ажно калаціла ад перажывання. Ранкам, дзякуючы каштоўнасцям, прапанаваным яму князем у якасці падарунка за клопат аб князёўне, ён мог разам зрабіцца адным з самых багатых і ўплывовых асобаў Кароны, апраўдаць гады і сродкі ўкладзены ў тутэйшую зямлю, вырашыць усе свае грашовыя пытанні і спадзяванні. - І ў гэтым вінная вы!

- Я не разумею вас! - шчыра прызналася Дарута. Граф казаў, нібы трызніў, яна не магла прасачыць за ягонымі думкамі. - Калі вы маеце на ўвазе, што, мабыць, з вашай ласкі мяне скралі ў князя, то я зусім забудуся на гэта і нават буду ўдзячная вам за ўсё, калі вы адпусціце мяне. - Дарута не хлусіла. - Зразумейце, я зараз ні аб чым не магу думаць, апроч князя. Маё сэрца, як і думкі, належаць яму. І я не магу пазбавіцца гэтага, пакуль не ўбачу яго, пакуль ён сам не верне мне спакой.

- Вы яшчэ не ведаеце яго! - ускінуўся граф. - Гэта чалавек з магілы! Ён даўно завяршыў свой зямны шлях! Куды вы рвяцеся?! Да каменнай магілы з мерцвяком? Дарута! Вы гарачая, жывая! Вы пахаваеце сябе жыўцом замест таго, каб пражыць прыгожае жыццё разам са мной, упрыгожыць маё жыццё, мой палац! Дарута, гэты маёнтак, дзе я размаўляю зараз з вамі - хлеў у параўнанні з тым, што красуецца на маёй радзіме. Не, я не маю права адпусціць вас! Вашай маладосці не знаёмыя яшчэ чалавечыя падступствы і здрады. Я павязу вас у Варшаву! Вы будзеце самым бліскучым смарагдам каралеўскага двара! Там умеюць цаніць і шанаваць жаночую прыгажосць! Сам кароль будзе цалаваць вашыя дзіўныя рукі! А я… я буду вашым ценем, халопам, вартай, адно, каб вы не прагналі свайго маленькага графа ў вялікасці сваёй будучыні, якую я дам вам, князёўна! Я дам вам тое, на што ваш трухлявы князь не здольны. Я адчуваю вашую чароўную цнатлівасць, вашую жаночую моц, і я зраблю вас непераможнай! Я навучу вас кахаць! І дорага будзе каштаваць вашае каханне таму, хто насмеліцца прасіць яго ў вас! Я буду вашым добрым анёлам і паслухмяным д’яблам - як пажадаеце, князёўна! Я пакладу да вашых ног усё мае багацце, і, паверце, мала хто ў Еўропе не зайздросціць мне! У мяне моцныя сувязі. Са мной вы будзеце жыць, як Бог у Францыі. Гэты свет будзе скакаць вакол нас, я шмат зрабіў дзеля гэтага! Але мне патрэбная вашая падрымка, вашая моц, князёўна, і яна ў вашым каханні! Падарыце мне яго! - граф упаў тварам у далоні Даруты.

Палымяныя словы графа аднеслі Даруту кудысьці далёка-далёка, можа быць у тую казачную Варшаву, якую прыгадаў граф…

- Божа! - нечакана апамяталася дзяўчына. Гарачыя дрыжыкі разам з марозам пабеглі па ейным целе. Яна рэзка адштурхнула графа, які скрозь тонкую, амаль празрыстую карункавую сукенку ўжо лашчыў яе маленькія, але да болю адчувальныя грудзі. Ёй нават хацелася сарваць з сябе сукенку, якая, здавалася, гарэла на ёй. Напэўна, яна так бы і зрабіла, калі б ведала, што ўлетку граф набыў гэтую сукенку ў паўднёвых купцоў для сваёй жонкі…

Граф пакрыўдзіўся на Даруту. Ён не разумеў - калі жанчына дазваляе кавалеру так наблізіцца, навошта затым абараняцца? Граф з-пад ілба назіраў за дзяўчынай. Што гэта? Грубае какецтва? Але яно ўласцівае вопытным паненкам, а князёўна, якая толькі што гэтак натуральна азвалася ўсім сваім целам на ягоныя пяшчоты, ужо глядзела на яго ласкава, спакойна і нават са спачуваннем.

- Цяпер я не разумею вас, князёўна! - гняўліва прамовіў граф.

- Дайце мне магчымасць сустрэцца з бацькам! - Дарута ўпершыню назвала бацькам князя, і гэта ў яе прагучала выклікам.

- Ну што ж… Пакуль я пакідаю за вамі адну магчымасць: добра абдумаць маю. - граф не знаходзіў патрэбнага слова і таму проста закончыў сказ, - абдумаць тое, што я казаў вам тут! - ён імкліва пакінуў пакой Даруты.

3 гэтага дня ў Паляны адабралі ключ ад пакоя Даруты і цяпер служанку ўпускалі і выпускалі вартаўнікі.

2

Князь штодня назіраў за нечаканай новабудоўляй з акна сваёй бібліятэкі. Ён яшчэ не ведаў, што новая ўлада вырашыла ўзвесці побач з замчышчам будынак Разбойнай управы, каб заадно да пары трымаць пад кантролем уязную браму. "Надоўга збіраюцца тут застацца, - падумалася яму. У вершніку, які прыпыніўся каля будоўлі, князь пазнаў свайго новага знаёмага. - Бач ты, камісар прыехаў! Напэўна, цікавіцца справамі, у якія ўмешваецца паўсюдна".

У нейкі момант князю падалося, што іхнія погляды сустрэліся і ён нібыта зноў пачуў: "Тым болей у мяне падставаў заслужыць вашую ўдзячнасць…"

"Адкуль ён мог ведаць усё наперад? - падзівіўся ў думках князь. Ён ужо неаднойчы збіраўся да камісара па параду, але не мог пераадолець мяжу, якую ўзвёў у сваіх думках і сэрцы да новай улады. - І дзе цяпер шукаць свайго права, сваёй праўды? Карона і царства далёка. Зямлю, быццам нічыйную, дзеляць, рабуюць і свае, і чужынцы. " - думкі ні-чога не падказвалі, і князь рашыўся, хутка пакінуў бібліятэку і загадаў сядлаць каня.

Неўзабаве ўязная брама была адчыненая, пад рыпенне таўсцеразных ланцугоў апускаўся пад’ёмны мост. Князь толькі ад’ехаўся крыху ад замчышча, як убачыў, што камісар ужо скача на кані яму насустрач.

- Я спадзяюся, вы прадставіце мяне князёўне? - заміж прывітання пацікавіўся камісар.

- Не час мне таіцца прад вамі. Якраз пра гэта я меўся гаварыць з вамі, калі ўбачыў вас з акна. Мяркую, што нам лепш будзе перамовіцца ў замку.

- Рады, калі буду мець гонар саслужыць вам добрую службу, князь! -весела азваўся камісар. - Я гэтымі днямі быў у ад’ездзе і пакуль што не ведаю ўсіх апошніх навінаў.

- Не веру ў тое! - шчыра выгукнуў князь. - Вы ўсё ведаеце загадзя!

- Князь, вы робіце мне гонар, але перабольшваеце мае здольнасці! -насмешліва азваўся камісар, перапыняючы тым размову.

Мужчыны павярнулі коней да замчышча.

Ехалі моўчкі, стрэмя ў стрэмя, не спяшаючыся, як бы прымерваючыся адзін да другога. Цемнавокі, чорнабароды камісар, нягледзячы на моцныя цягліцы, што выпіналіся нават скрозь тоўстую апратку, здаваўся худар-лявым, гнуткім. Прыроджаная жвавасць, якую, ён імкнуўся стрымліваць, выдавала, што чалавек яшчэ не дасягнуў веку Хрыста. Князь адчуваў, што некаторая паблажлівасць у спалучэнні з вытанчаным выхаваннем нішто іншае, як шчыт, за якім знаходзіцца жывая, чулая душа. Не зважаючы на нечаканы парыў сімпатыі, ён памятаў, што побач з ім вораг.

Белагаловы, белавусы, з выцвілымі блакітнымі вачыма князь не ве-даў, што нечым нагадваў свайму спадарожніку рыцарскага праставатага героя з бабуліных казак. Шырокагруды, схуднелы, ён хоць і памаладзеў ад трывог за апошнім падзеямі, усё ж такі выглядаў чалавекам добра сталага веку. Болей ад таго, князь не мог здагадвацца, што камісару, які яшчэ ў маленстве страціў свайго бацьку, у душы было прыемна апе-кавацца ім. А, магчыма, яшчэ і таму, што адчуваў нерастрачаную сілу бацькоўства князя.

- Не ведаю чаму, але мне падабаецца ваш замак, - ціха мовіў камісар, калі на шляху ў бібліятэку яны міналі галерэю старажытнай зброі былых уладальнікаў гэтых мясцінаў.

- Замак, няхай і не ў такім выглядзе, але стаяў тут яшчэ ў паганскія часы. Таму і зброя тут ад дзіды, лука, драўлянага шчыта, мяча, кінжала, шаблі, панцыра, шлема да сучаснае з выкарыстаннем пораху. А сам замак проста лагічнае завяршэнне кургана, на якім стаіць, - адказаў князь. - А вы б хацелі жыць у такім замку? - нечакана пацікавіўся ён.

- Для гэтага трэба нарадзіцца свіслоцкім князем, а я ўсяго толькі збяднелы дваранін, які вырваўся сюды, каб не зайздросціць багатым, -камісар усміхнуўся сам сабе. - Але, здаецца мне, што з вамі я не пазбегну гэтага пачуцця

- Нам абодвум яно не пагражае, - адказаў князь, расчыняючы дзверы ў спальню.

- Князёўна! - ахнуў камісар. Ён з недаверам перавёў погляд з партрэта на князя. - Як мне вас разумець, князь? Вы казалі, што не бачылі дачку з трохгадовага ўзросту! Адкуль тады ейны партрэт у вас?

- Спыніцеся, інакш… - князь замаўчаў, каб стрымаць гнеў, які выклікаў у яго напор і недавер камісара. - Вы заўсёды гэтак спяшаецеся з высновамі?

- Прашу прабачыць маё гарачае здзіўленне! Але што я павінен думаць, калі мне кажуць адно, а бачу іншае? Не верыць сваім вачам? - у вачах камісара было шчырае недаўменне.

- Што ж… Ёсць тут вашая праўда… Ведаеце, гэта партрэт княгіні, маёй жонкі, маці Даруты.

- Яшчэ раз прашу прабачэння, князь! - камісар павярнуўся да партрэта. - Неверагоднае падабенства! На маім месцы ніхто б не сумняваўся, калі б аднойчы пабачыў вашую дачку, - ён не мог адвесці вачэй ад жоночай выявы на карціне. - Незвычайнай прыгажосці жанчына! І гэтыя зіхоткія зялёныя вочы! Іх можна параўнаць адзіна са смарагдамі на… - камісар разгублена замаўчаў, прыгадваючы вянчанне на царства Аляксея Міхайлавіча і чатыры смарагды на верхняй частцы шапкі Манамаха перад сваімі вачамі. Ён не хацеў выказваць князю сваю блізкасць да цара.

Князь, утрапёна пазіраючы на партрэт, маўчаў таксама. Здавалася, ён і не слухаў камісара.

- Адметнае хараство немагчыма зблытаць. Хто б мог падумаць, - ціхенька, каб схаваць разгубленасць, закончыў камісар сваю думку.

- Цяпер, маю спадзяванне, вы разумееце, чаму я гэтак упэўнены, што Дарута мая дачка, - нечакана зычна азваўся князь.

- Бясспрэчна, - пагадзіўся камісар.

- Бачу, што вас не адарваць ад партрэта, запрашаю ў бібліятэку, там нам ніхто не будзе замінаць, - пажартаваў князь.

У бібліятэцы камісар з цікавасцю агледзеўся. Пасля княжай спальні бібліятэчны пакой здаўся яму панылым, пазбаўленым цеплыні чалавечай прысутнасці, не зважаючы на паліцы з мноствам кніг, а, можа быць, якраз дзякуючы абыякавасці, з якой глядзелі іхнія цёмныя вокладкі на чалавечы свет. На адной сцяне месціліся карты, знаёмыя камісару з часоў ягонага дзяцінства. Увагу камісара прыцягнула адна, пакладзеная паверх іншых на вялікім стале.

- "Горад Смаленск, вызвалены Уладзіславам IV, Божай ласкай каралём Польшчы і Швецыі, непераможным васпанам, які аблажыў аблогу горада маскавітамі з саюзнікамі, перамог сілай зброі варожыя войскі і дараваў ім жыццё з нечуванай міласэрнасцю. Год 1634, - прачытаў камісар, ад-разу перакладаючы лацінскі надпіс уверсе ліста. - Доктарам Іяганам Плейтнерам ваенным архітэктарам Яго Каралелеўскай Вялікасці, на месцы вычарчанае, вымеранае і пазначанае ў 1634 годзе. Вілемам Хондзіусам, прывілеяваным халькографам, іканаграфам і перспектывістам на службе Яго Каралеўскай Вялікасці гравіраваныя. Гданьск, 1636…" - пераклаў з латыні камісар і надпіс унізе ліста. - Упэўнены, што вы, князь, асаджалі нас пад Смаленскам! - камісар азірнуўся на князя.

- Я казаў ужо, што вам усё наперад вядомае. Цяпер бачу, што ад вас няма таямніц і ў мінулым. Так, я быў пад Смаленскам з маёй дружынай. - князь замаўчаў. Ён не жадаў дзяліцца з камісарам успамінамі пра падзеі таго часу. На жаль, перамогі не бываюць вечнымі. - Але чаму вы перакладалі надпісы з латыні ўголас? Для мяне? - здзівіўся князь, адчуваючы нешта калі не дзіцячае, дык вучнёўскае ў перакладзе камісара.- Я добра бачу яшчэ…

- Ой, даруйце мне! Мушу прызнацца вам, што латынь з малых гадоў чамусьці не давалася мне. Я проста чытаў словы ў сказе. Нешта ўва мне супраціўлялася, не дазваляючы ўсведамляць сказ цалкам, хаця паасобку я ведаў усе словы. Мне цяжка гэта растлумачыць. Здаецца, што мяне гэта не займала, і, чытаючы сабе пад нос, я ў думках быў вельмі далёка. І тады настаўнік латыні прыдумаў, каб я чытаў уголас, адразу перакладаючы. Гэта патрабавала цалкам увагі і не дазваляла блукаць у думках. Так вось і сталася… - камісар раптам пачырванеў і разгублена развёў рукамі.

Князь адчуў, што пазірае на камісара з нечаканай для сябе цеплынёй і клапатлівай паблажлівасцю: "Можа быць, ён і хлусіць, але тое, што пачырванеў, апраўдвае яго ў любым выпадку".

- Калі вы не супраць, я адразу выкладу вам сутнасць справы, дзеля якой шукаў сустрэчы з вамі.

- Запэўніваю, князь, што слухаю вас уважліва.

- Пачну з моманту, калі ў той цяжкі вечар, я пачуваў сябе самым шчаслівым чалавекам на гэтай зямлі…

- Я так разумею, што вы пра сустрэчу з дачкой у пана Эдварда? - паспешліва пацікавіўся камісар.

- Так, у графа Пржэвіцкага, - сумна пацвердзіў князь.

- Мне нічога не вядома пра вяльможны род Пржэвіцкіх, хаця думаю, што пан Эдвард насамрэч вяльможа.

- Як так? - разгубіўся князь.

- Не ведаю. Магчыма, у яго ёсць падставы хавацца за гэтым прозвіш-чам. А, можа, нешта змянілася ў Рэчы з таго часу, як я вывучаў радаводы Еўропы. Я не бачыў ягоных папер, - абыякава канстантаваў камісар. - А чаму гэта ўсхвалявала Вас?

- Дарута!

- Нарэшце ўспомнілі! Дарэчы, дазвольце мне выказаць маю пашану і захапленне князёўне! Прадстаўце мяне, калі ласка, вашай дачцэ! - голас маладога мужчыны міжволі выкрыў хваляванне.

- Яе няма. - князь замаўчаў і, не маючы моцы прадоўжыць сказ, па-простаму развёў рукамі.

Камісар уважліва, з прытоеным здзіўленнем угледзеўся ў расшыраныя зрэнкі князя.

- Не разумею. Няўжо вас абурыла мая просьба? У любым выпадку прашу прабачыць мяне, калі яна здалася вам нетактоўнай.

- Як вашае імя, камісар? Мне хацелася б звяртацца да вас не так афіцыйна…

- Раман, - камісар падняўся з крэсла на ўвесь рост і пакланіўся князю.

- Дзякую… - князь павагаўся, не ведаючы, ці мае камісар які тытул, варты, каб паставіць перад ягоным імем.

- Я вас слухаю, князь Баляслаў! - камісар не хацеў тлумачыць князю гісторыю свайго роду, каб часам не выклікаць недаверу, або нечаканага суперніцтва. - Здаецца, так вашае імя гучыць у гэтых мясцінах? - весела дадаў ён, вяртаючыся ў крэсла.

- А! Я прыгадаў! Вы памятаеце маё імя з графскага балю! Адкуль граф, прышлы ў гэтых мясцінах, даведаўся, не разумею. Думаю, тут мала хто яшчэ памятае маё імя. Нават у дружыне амаль усе чальцы - дзеці маіх былых паплечнікаў-ваяроў. Для іх я проста князь… Былы…

- Чаму так сумна? У вас паважаны ўзрост, але ж не ўсе і дажываюць да яго, тым болей з такімі прыгодамі лёсу ды з вайны ў вайну…

- Жыў надзеяй дачакацца, знайсці, вярнуць маю жонку і дзіця.

- Дачку вярнулі, можна радавацца.

- Каб жа! - князь ажно скрыгатнуў зубамі.

- Ды кажыце, нарэшце, што надарылася тут! Яна жывая?

- Не магу сказаць…

- Ды што ў вас тут такое? Чаму? Яе сапраўды няма ў замку?

- Раман, я магу быць з вамі абсалютна шчырым?

- Спадзяюся, што вы ў любым выпадку не здольны хлусіць, хіба што з нагоды якой ваеннай хітрасці.

- Вось-вось, ваеннай хітрасці… - паўтарыў за камісарам князь. - Вы таксама памятаеце, што мы з вамі ўсё-ткі ворагі. Але я не да ворага, да чалавека хачу звярнуцца, чалавека, якому інстынктыўна давяраю. Ці магу я пакласціся на вашае слова гонару, што дапаможаце мне вызваліць дач-ку з логава злачынцы, які хаваецца пад чужым імем, бо, пэўна ж, робіць нешта прыкрае тут?

- Вы хочаце сказаць, што князёўна яшчэ ў маёнтку? - шчыра здзівіўся Раман.

- Так, гэты злодзей парушае ўсе ягоныя абяцанкі і чалавечыя абавязкі! Болей ад таго, ён не дазваляе мне нават пабачыцца з дачкой. Ён сцвярджае, што Дарута не жадае вяртацца ў замак, дзе ёй было непараўнальна горш, чым у яго. Раман, мне страшна! Упершыню ў жыцці мне страшна! Баюся, што ён можа вывезці адсюль маю Даруту і я болей ніколі яе не ўбачу. Мае людзі пільнуюць усе дарогі селішча, плыні Бярэзіны і Свіслачы, але ж гэта па адным-два чалавекі. Што яны ў такім выпадку могуць зрабіць атраду ягонай чэлядзі? Ісці на маёнтак з дружынай? Пакладзе маю дружыну вашае войска, і ўсё тут. Добра яшчэ, што да мяне не дабраліся. Малю вас, дапамажыце мне вызваліць дачку!

Раман асцярожна падышоў і крануўся пляча князя, які быў амаль што ў забыцці ад намаляваных ім страхоццяў.

- Даю слова гонару, што зраблю ўсё магчымае, каб вашая дачка апынулася з вамі. І… князь Баляслаў. Я разумею ваш стан, але не маю права адкладаць паведамленне нашага кіраўніцтва. Будзьце мужным. Атрыманы загад прапанаваць вам здачу вашай крэпасці. У такім разе вам абяцаюць магчымасць застацца тут. Пад кантролем. Зброя павінна быць здадзеная. Дружыну давядзецца распусціць. Дазваляецца пакінуць толькі слуг. На адказ вам даецца тры дні. Калі вы адмовіцеся, праз некалькі дзён крэпасць будзе ўзятая штурмам. Гэта ўсё, і нават болей за тое, што мне даручана перадаць вам.

"Так. Князь не толькі не страціў ваенную выправу, але і дух ваяра… -абрадваўся Раман, назіраючы за тым, як чырванню ўспыхнуў твар князя, нават выцвілыя вочы пацямнелі ад гневу, а шырокія далоні калісьці мо-цных рук сцяліся ў напружаныя кулакі. Камісар быў упэўнены, што князь з рэштай былой дружыны не здольны абараніць замак. Які ў тым сэнс, каб пакласці свае жыцці на абарону гэтых рамантычных, але дзікаватых муроў? Супраць войска яму не выстаяць і падмогі чакаць няма адкуль. Ягоных ганцоў да Януша Радзівіла мы перахапілі. А вось з гісторыяй князёўны трэба тэрмінова разбірацца…"

Князя навіна не столькі агаломшыла, колькі ажывіла. У яго абліччы з’явілася нават нешта хіжае. Пошук якога выйсця напружыў разам з думкамі і ўсю ягоную істоту. Ён ведаў, што безвыходнае становішча патрабуе неардынарнага выйсця, якое часам утвараецца і само па сабе, галоўнае - быць пільным, ні на хвілю не выпускаць з-пад сваёй увагі ўсе трыста шэсцьдзесят градусаў прасторы і трыста шэсцьдзясят секунд кожнай гадзіны.

- Бачу, што нават такая навіна не здольная зламаць ваш характар, да-рагі князь. А мяне вашая навіна пра Даруту вельмі ўзрушыла. Раскажыце, калі ласка, усё, што ведаеце. Што тады адбылося ў маёнтку пасля таго, як раз’ехаліся госці?

- Я так перажываў за маю непрытомную, цудам з’яўленую дачку, што быў горшы ад дурня. Мяне папросту выправадзілі з маёнтку. Наступнай раніцай я не мог дачакацца ад гэтага злодзея абяцанай весткі пра стан Даруты і паехаў да яго. Граф неахвотна сустрэў мяне і адразу паведаміў, што нельга турбаваць князёўну. Гэта пацвердзіў і ягоны лекар. Я кленчыў адно зірнуць на яе, хаця б здаля, абяцаючы не вымавіць ні слова. Граф быў загнаны ў кут маім наступам, але хутка знайшоў выйсце ў тым, што ні адзін бацька не можа адказваць за свае паводзіны ў такіх абставінах. Скажу шчыра. Мне да гэтага далі знаць, што на раніцу Дарута ўжо ачуняла, таму я не верыў графу, што і выказаў яму. Граф імгненна выкарыстаў маю памылку і сказаў, што калі б на ім не ляжаў абавязак гонару вярнуць мне маю дачку здаровай, ён бы зараз выклікаў мяне на дуэль. Я ў сваю чаргу запэўніў, што прымаю выклік і ў такой форме. Паколькі ён лічыць закранутым свой гонар, прапанаваў вызначыць умовы паядынку. Граф з радасцю пагадзіўся на гэта і сказаў, што болей не затрымлівае мяне. Я катэгарычна адмовіўся пакідаць маёнтак без князёўны і прапанаваў гра-фу ў якасці падарунка за клопат аб маёй дачцэ жаночыя ўпрыгожванні нашага роду. Паверце, за гэтыя каштоўнасці я мог вярнуць сабе ўсе ўладанні графа, якія ў свой час вымушаны быў прадаць. Зараз я шкадую, што раней мне такое не прыходзіла на розум. Тое, што адбылося далей, упэўніла мяне ў крывадушшы гэтага чалавека. Ён відавочна ўзрадаваўся каштоўнасцям і нават ухваліў іх, маўляў, гэтакі падарунак можна было б раздзяліць на ўсіх каралёў Еўропы. Скажу шчыра, я ніколі не ацэньваў іх як каштоўнасці. Для мяне яны былі знакам несупыннасці майго роду. І, вядома, я рашыўся на такі крок у крайнім выпадку. Граф, нібы дзіця свае цацкі, перабіраў дыяманты, цешыўся залатымі карункамі ўпрыгожванняў. Ён нават забыўся на мяне. Я нагадаў яму пра сваё жаданне забраць дачку. Граф зніякавеў ад гэтага, але выклікаў слугу і загадаў прывесці князёўну. Не паспеў слуга выйсці з пакоя, як у графа надарылася істэрыка. Не буду апавядаць вам тое. Калі чалавек не валодае сабой, дык хто ім тады валодае? Скончылася ўсё тым, што ён кінуў мне ў твар мае каштоўнасці і загадаў слугам, якія збегліся на крыкі, выправіць мяне і не пускаць болей у маёнтак. Мяне проста выгналі прэч. - князь з надзеяй зазірнуў у вочы Раману. - Скажыце, што б вы рабілі ў такіх абставінах?

- Я? - здзіўлена перапытаў Раман. У ягоных вачах бліснула кароткая смяшынка. - У такіх абставінах?

- Зразумейце мяне правільна!

- Звярнуўся б да сябе. Калі можна так сказаць.

- А на маім месцы?

- Да мяне. І вы ўжо звярнуліся, князь.

- Дапусцім. А што будзеце рабіць вы?

- Паспрабую сам высветліць вашае пытанне ў графа.

- А калі ён адмовіць і вам?

- Гэта будзе неразумна з ягонага боку.

- І ўсё-ткі?

- Далучу прыстава.

- Лічыце, што гэтае спрацуе ў часе ваеннага становішча? - недаверліва пацікавіўся князь.

- Улада на тое і дадзеная, каб парадак дазволіў нам знайсці праўду ў любых абставінах. І калі вы не можаце супрацьстаяць уладзе, дык мусіце хаця б фармальна падпарадкоўвацца ёй і тым болей выкарыстоўваць у сваіх мэтах.

- Што можна проціпаставіць, калі вашае войска прыйшло не з мір-най прапановай ці словам мудрасці, не з таварам ці вынаходніцтвам, а са зброяй? Толькі зброю! Я не ведаю прыкладу, каб зброя несла дабро на чужую зямлю. Чалавечая кроў ліпучая! Не адмыць… Да якога калена помсцяць на вашай зямлі?

- Магу ў такім пытанні адказваць толькі за сябе. Я хрысціянін, князь.

- І гэтаму навучае, ці хаця б сабе апраўдвае вашае маскавіцкае хрысціян-ства - ісці забіваць суседа, нішчыць ягоныя пасевы, рабаваць ягоную гаспадарку, руйнаваць не толькі сялібы, але і цэлыя селішчы…

- Пра гэта павінны былі думаць вашыя продкі, калі хадзілі на маскву, - гарачліва парыраваў Раман. - Дарэчы, Уладзіслаў мог сесці на маскоўскі трон мірам! Што паробіш, чалавек пачынае нешта разумець, калі сам трапляе ў абставіны, якія ствараў іншым, - прымірэнча дадаў ён.

Усталявалася няёмкая цішыня. Абодвум не хацелася сварыцца, рабіць балюча адзін другому. Першым рашыўся парушыць маўчанне Раман.

- Ведаеце, князь, мы тут адны. Калі дазволіце і калі гэта вас цікавіць, я магу падзяліцца з вамі некаторымі сваімі думкамі?

- Грэх не выслухаць разумнага чалавека. Нават і тады, калі ён вораг.

- Вы па-ранейшаму бачыце ўва мне ворага?

- Цяжкае пытанне, але тыя, ад каго вы сёння прыйшлі, хто стаіць за вамі, несумненна.

- Князь Баляслаў… Я сам напрасіўся ў парламентарыі да вас. Хацеў пабачыць князёўну, упэўніцца, што з ёй усе добра. Падумаць, што можна зрабіць у тых абставінах, якія зараз стварыла для вас вайна, зразумець, чым магу дапамагчы вам і вашай дачцэ.

- Дзякую, Раман. Разумею, адчуваю, што вы гаворыце праўду. Магчыма, я проста не магу прыйсці да згоды з самім сабой. Але вы збіраліся падзяліцца са мной думкамі?

- Так. Выкладу сцісла. Магчыма, гэта нейкім чынам падыме ваш дух. Складаецца ўсё так, што, напэўна, па хуткім часе нашае войска спатрэбіцца для вайны са шведамі. Магчыма, гэта дасць шанец паспольству адваяваць страчаныя пазіцыі. Тутэйшым беларусцам, літве, на жаль, за гэты час не падняцца, але яго будзе дастаткова, каб зразумець, што ні карона, ні мас-ква не вырашыць вашыя пытанні. Народ, які прагне быць самастойным, павінен не столькі валодаць зброяй, колькі мець мудрых палітыкаў. А ў астатнім… - Раман падумаў, што і так сказаў лішняе. - У астанім… Быў бы Сігізмунд ІІІ Ваза мудрым палітыкам, а не паслугачом езуітаў у іхніх намаганнях уплыву на ўсю Еўропу, маскоўскі трон належаў бы вам, ды і шведскую карону ён таксама страціў бязладна. Уяўляеце, якое магутнае гаспадарства мы ўтварылі б разам! Вынікам ягонай няпэўнасці і няўпэўненасці і маем зараз усе гэтыя войны…

- Зусім нядаўна ў мяне ўзнікалі падобныя думкі. Але ці ёсць сэнс у тым, каб абвінавачваць гісторыю, тым болей тых, хто робіць яе? Яны рабілі, як умелі. А мы. мы ведаем не ўсю іхнюю праўду. Я жадаў бы, каб адзінай палітыкай для ўсіх былі праўда і сумленне, - сумна зазначыў князь.

Раман з цікаўнасцю, добразычліва, але крыху насмешліва глядзеў на чалавека, здольнага ў сталых гадах і ў жорсткіх абставінах выказваць падобнае. Такія думкі можна падзяляць, але ніяк не кіравацца імі цалкам.

- Мы павінны рабіць высновы. Гэта задача, сапраўды, не паслугачоў, а разумных, шчырых даследчыкаў і палітыкаў. Іначай памылкі будуць паўтарацца. А што да праўды… - Раман апусціў вочы долу. Ён мог бы і не гаварыць зараз тое, што згадалася яму, але гэта зняло б ганьбу з чалавека, які яе зусім не заслугоўваў, бо кіраваўся якраз праўдай, сумленнем і да таго ж міласэрнасцю. - А што да праўды… - паўтарыў ён. - Так, праўда харошая і пачэсная палітыка пры ўмове, што трэба ведаць час, месца і таго, каму яе выказваеш. - Раман крыху памаўчаў, але вырашыў усё-ткі паведаміць, што ведаў. - Вы памятаеце гісторыю з нядаўнім нападзеннем лясных разбойнікаў? Здаецца, у вас называюць разбойныя групоўкі бандамі, так?

- Звычайна ляхі так называюць. Але народы сваім разбойнікам столькі найменняў даюць, не пералічыць. У нас мянуюць яшчэ і аргамакамі…

- Як коней? - здзівіўся камісар.

- Так, нашая ўлюбёная парода коней.

- А чаму раптам аргамакамі?

- Напэўна таму, што нагадваюць рысакоў. І коні, і разбойнікі. А, можа быць, што коні маюць знешняе падабенства з хортамі, і ў разбойнікаў нешта ёсць ад хортаў у характары. Дарэчы, роўны бег рыссю. - князь спыніўся на паўслове. - Ледзь не забыўся… дык што там у тутэйшых разбойнікаў надарылася? - князь пастараўся не выказаць зацікаўленасць.

- Проста за безаглядную праўду аднаго святара, які прыбіўся да лясных разбойнікаў, некалькі ягоных таварышаў расплаціліся сваімі жыццямі. Зразумейце мяне правільна, я зусім не шкадую іх, нават задаволены, што так атрымалася і мы здолелі захаваць тут парадак. Аднак мяне ўразіў сам факт, здольны паслужыць яскравым і сумным прыкладам таго, пра што мы з вамі гаварылі. Мяркуйце самі. А было так. У вёсцы Шэйпічы прыстаў затрымаў нетутэйшага чалавека, які выдаваў сябе за святара. Месца свайго прыходу і жытла ён не назваў, таму яго забралі на допыт. Гэты, бясспрэчна, сумленны і абавязковы чалавек, мяркуючы, што ягонаму жыццю прыйшоў канец, папрасіўся спавядацца якому хрысціянскаму святару, каб потым прыняць прычасце перад смерцю. Паклікалі вайсковага святара. Тое, у чым каяўся і што казаў гэты чалавек, пацвярджала хаця і не злачынства, але ўсё-ткі прыналежнасць яго да лясных разбойнікаў. Ён быў насамрэч святар. Напрыканцы споведзі гэты добры чалавек папрасіў свайго спавядальніка адслужыць памінальную службу па ягоных пры-хаджанах, калі раптам каторыя неўзабаве загінуць у бойцы, бо ў самога ўжо не будзе такой магчымасці. Вайсковы святар адпусціў яму грахі, але, шкадуючы і сваіх прыхаджанаў, паведаміў тое начальству. Зразумела, што баль, які даваў пан Пржэвіцкі, быў вельмі зручным момантам для нападу. Так атрады разбойнікаў трапілі ў засаду і былі часткова знішчаныя. Як высветлілася, сярод іх былі і вашыя людзі. Высновы рабіце самі, князь. А я шчыра спачуваю вашай прыгожай зямлі, вашаму замку, вам і вашай дачцэ. Можаце смела разлічваць на маю дапамогу ў вызваленні князёўны. Сёння ж я наведаю маёнтак, каб зразумець, што адбываецца там.

- Тады не буду вас затрымліваць, Раман! - абрадваўся князь. - Чакайце хвілінку! А што сталася з тым святаром?

- Ды нічога. Ён нікога не забіваў. Служыў набажэнствы там, куды яго прывялі абставіны. Адпусцілі з Богам.

Моцны поціск адкрытых далоняў завяршыў усяго другую сустрэчу ў жыцці нядаўніх ворагаў.

Князь выклікаў Войцеха, каб паведаміць яму сумную навіну пра спо-ведзь айца Стахора.

"Ды колькі ж мы будзем дзецьмі-сіротамі на сваёй зямлі! - у роспачы разважаў князь, прыгадваючы навіны Рамана, шукаючы хоць якое выйсце з варожых абставінаў. - Пара мужнець. Час мужнець…"

Князь не думаў пра юнацтва свайго народа, але і ўявіць не мог, што выблісне яно на які дзясятак гадоў амаль праз тры стагоддзі, каб зноў задыхнуцца ў цісках чарговай імперыі. Да сталасці было яшчэ далей…

3

Граф Пржэвіцкі быў злы. На самога сябе.

"Прыехаць у гэтую глухмень, каб павялічыць даход, падвысіць статус у Кароне, і раптам я - прыдворны караля! - выклікаю на дуэль нейкага тутэйшага дзікуна! І калі! У той час, калі ўсё маё багацце, славу і жыццё гатовы аддаць за каханне ўласнай паланянкі. Глупства нейкае атрымліваецца. Нават не распавесці нікому, каб хто зразумеў. Хіба што дзядзька б зразумеў. Той наогул у пагоні за каханай жыццё пражыў, так і не дакрануўся да яе. Дзядзька зразумеў бы. Ды няма ўжо дзядзькі майго, - граф як спатыкнуўся на думцы. Кожны раз, калі ён згадваў страту свайго дзядзькі, гэта агаломшвала яго, нібыта ўпершыню. - Знай-ду забойцу - лютай смерцю памрэ! Халей не бачыў, непрытомны быў, Тамаш ужо не скажа. І куды дзеўка тая, мярзотніца, падзелася? Трэба ж было, каб праз нейкую брыдкую мужычку роднага дзядзьку страціць! Пся крэў! Як у ваду з канцамі. І добра, калі ў ваду. Меней граху на мне будзе. Усё адно са свету зжыў бы!.. Але ж справа гонару вышэйшая ад усяго! - граф няблага валодаў шпагай і, паколькі не ўяўляў з ёю князя, менавіта на шпагах спыніў свой выбар. - Хаця не! Лепш пакінуць выбар за князем. Не хапала яшчэ, каб у Варшаве казалі, што я забіў старога князя! - графу заставалася запрасіць секундантаў, прызначыць дзень і час. - Але да гэтага дня і часу князёўна павінна стаць маёй жанчынай!" - нагадаў сабе ён.

- Пан камісар, - спаважна даклаў слуга.

- Пайшоў прэч! Запрашай, - імгненна апамятаўся граф. Здзіўлены і крыху напалоханы нечаканым візітам, ён сам рушыў насустрач госцю.

- Маю гонар бачыць вас, пан камісар!

- Вы добра выглядаеце, граф! - усклікнуў камісар. Ён не хлусіў. Узру-шаны стан пасаваў графу. Ягоныя шэрыя вочы ажно зіхацелі, падсвечаныя разлітым па шчоках румянцам.

- Не падумаў бы! Прашу, сядайце, майце ласку!

- Дзякую. Я не займу шмат вашага часу. Быў у ад’ездзе і, памятаючы трывожнае расстанне ў вашым гасцінным маёнтку, па вяртанні вырашыў даведацца, чым тады ўсё скончылася. Ці маеце якую патрэбу? Мой абавязак тут сачыць за парадкам, дапамагаць паважаным людзям у складаных абставінах ваеннага часу.

- О! Не! Удзячны вам за клопат. Усё добра! - Граф не ведаў, як пазбегнуць гэтай тэмы.

- Спадзяюся, што князёўна паправіла ўжо сваё здароўе?

- Так! Не! Не зусім! - Граф імкліва шукаў шчаслівай думкі.

- Яна тут?! - перапыніў камісар, не даючы апамятацца.

- Гэта допыт! Я не павінен вам адказваць!

- Ну што вы, граф, я не жадаў пакрыўдзіць вас. Прашу прабачыць. Але ж князёўна - не прыгонная і нават не мяшчанка! Шмат вачэй сачыла за тым, што адбывалася тут, і шмат з іх чакаюць працягу. Я ж у сваю чаргу адказваю перад царом за тое, каб ягоныя падданыя жылі ў згодзе і ў згодзе служылі яму.

- А я не раблю нічога такога, што магло б выклікаць няміласць цара.

- Гэта добра, але я жадаю засцерагчы вас ад неразумных дзеянняў…

- Дазвольце мне самому вызначаць, што лічыць разумным, а што не! -граф ужо, здавалася, гатовы быў лезці на ражон.

- Бясспрэчна! Але існуе парадак і закон божы…

- Вы думаеце? - імгненна падтрымаў граф новую тэму гаворкі.

У камісара быў годны праціўнік, вымуштраваны езуіцкім выхаваннем захаду, таму ён вырашыў не працягваць спрэчку.

- Выбачаюся, граф, мяне ўжо чакаюць справы. Ды я непакоюся, што, хутчэй ад усяго парушыў вашыя планы.

- Ні ў якім разе! Я адпушчу вас толькі пасля таго, як паабедаеце са мной! - граф разумеў, што, калі ёсць магчымасць не нажываць ворага, тым болей уплывовага, дык лепей пазбегнуць гэтага. - Дазвольце адысці на адну-другую хвілінку, каб даць пэўныя распараджэнні, - граф імкліва пакінуў кабінет.

Раман ведаў цяпер усё, дзеля чаго прыйшоў сюды. Заставацца не мела сэнсу. Гісторыя з князёўнай. якая так рамантычна пачалася на яго вачах, пагражала пераўтварыцца ў трагедыю. Граф адназначна не збіраецца адпускаць яе. Раман мог уявіць сабе, як будуць разгортвацца далейшыя падзеі, і яму не хацелася дзяліць хлеб з гэтым чалавекам. І ўсё ж такі адмовіцца ад запрашэння пасля вострай размовы было неразумна. Гэта адразу выкрывала асабістую зацікаўленасць, што з вялікай верагоднасцю магло пашкодзіць князёўне. Граф мог, сапраўды, паспяшыць з любымі намерамі ў адносінах да яе. Раман, здавалася, сам трапіў у моты, якія меркаваў накінуць на графа: ён стварыў сітуацыю, якой не валодаў і не ведаў, як з яе выбрацца. Але яшчэ болей яго трывожыла і цікавіла тое, што ён не мог вызначыць, якая памылка завяла яго ў гэтыя моты. І што сталася прычынай памылкі?..

Яшчэ юнаком, жорстка абсмеяны сябрамі за гарачнасць і прагу не столькі даказаць сваю праўду, колькі выказаць сябе, Раман вырашыў зрабіцца староннім назіральнікам чалавечых слабінаў. Гэта дазваляла не перажываць за іншых і нават не смяяцца з людскіх хібаў. За любой справай ён вучыўся заставацца як бы адасобленым. З цягам часу халодны разумовы разлік і спакойнае сэрца верна служылі Раману ў рашэннях і ўчынках. Пасля смерці маці ён ужо нікога не дапускаў да сваёй душы. Гэты непрабівальны для эмоцый панцыр рабіў яго недасягальным для праціўніка.

Раман павінен быў знайсці памылку, каб ніколі не паўтараць яе і тым болей не нарабіць новых. Розум? Логіка не здраджвала яму. Душа? Ягоная душа належала адзіна Богу. Заставалася сэрца. І Раман не знаходзіў яго спакойным! Яно пачало жыць нязвыкла незалежна ад душы і логікі і сягоння выкрыла ў ім зацікаўленую асобу. І прычынай таго магла стацца сімпатыя, якую адчуваў Раман да старога князя, а, можа быць, і…

- Чарлі ўзбунтаваўся! Зноў ломіць стайню! Усе коні ірвуцца на волю! - у кабінет з бізуном у руках уварваўся раз’юшаны стайнік, каб тут жа выскачыць за дзверы.

Раман у думках падзякаваў сваёй удачы, на якую ніколі не спадзяваўся, але і не пакідаў без увагі. На гэты раз удача мела аблічча каня. Ён накіраваўся да выхаду следам за стайнікам, як у пакой увайшоў узбуджаны граф.

- Прашу прабачэння! Я затрымаюся яшчэ на некаторы час. У маёй стайні конскі бунт! - паведаміў граф з парога і, не чакаючы адказу, адразу выйшаў.

- Я з вамі, граф! - кінуўся наўздагон камісар, радуючыся, што, магчыма, такім чынам яму ўдасца пазбегнуць прыкрай гасціннасці графа.

У стайні, сапраўды, стаяў вэрхал. Людзі бездапаможна мітусіліся. Коні тупацелі, іржалі, храплі, становячыся на дыбы ў сваіх стойлах.

- Я чуў, што ў вас добрыя коні, граф! Але, прызнаюся, не чакаў убачыць столькі чыстапародных рысакоў адразу! - уразіўся Раман на відовішча, што расхінулася перад ім.

- Збіраюся закласці конны завод! - з гонарам азваўся граф, які любіў хвалу столькі ж, колькі і людзей, якія ведалі коней. - Тут выдатныя ўмовы!

- Тут насамрэч прыдатнае асяроддзе, такія разлогі! - Раман шчыра любіў коней.

- Я пакажу вам потым маіх хартоў і выжлаў! - Граф ужо адчуваў сімпатыю да камісара. Коні і харты было адзіным, што ён трымаў для душы, а не для зыску.

- А дзе Чарлі? - пагрозліва ўсклікнуў граф, што дытычылася ўжо стайніка, які разгублена азіраўся наўкола.

- Не ведаю! Праз яго ўсё і пачалося! Раптоўна ў свечку стаў, парваў повязь і давай гойсаць пад вокнамі! Хітры, не злавіць! Зараз, мабыць, стаіўся недзе. Не конь, а кат на маю галаву! - прастагнаў стайнік.

- Няхай прывядуць варажэя! - загадаў граф. - А каня знайсці, не чапаць, не палохаць, тэрмінова будаваць загон, дзе ён зараз гуляе. Я сам выганю з яго бадзяжны дух!

Граф і камісар пакінулі стайню.

Раман цікавіўся паляўнічымі сабакамі, але ў сабакарні графа раптам упэўніўся, што недалюблівае іх. Можа быць таму, што яны працавалі на чалавека не ад пачуцця любові, а за кавалак ад сваёй здабычы. Чалавек для іх быў важаком зграі, галоўным сабакам. Раману не хацелася губляць статус чалавека нават у сабачых вачах. Ён усміхнуўся гэтай думцы, назіраючы за графам, які ў захапленні лашчыў сваіх улюбёнцаў.

- Бачу, вы павесялелі! Так, і ў мяне харты заўсёды выклікаюць добры настрой!

- Вы праніклівы чалавек, граф! Небяспечна праніклівы! Ад вас нічога не ўтоіцца. - Раман не кпіў, а проста скарыстаўся памылкай графа. - Напэўна вы таксама здагадаліся, што мяне ўжо клічуць службовыя абавязкі. Загадайце, калі ласка, падаць майго каня.

Калі б, ад’язджаючы, Раман азірнуўся, ён змог бы ўбачыць страшэзную адзіноту ў расчараваным позірку графа, які паныла глядзеў яму ўслед.

4

Дарога ад маёнтка разгаліноўвалася на павароце. Калі павярнуць у левы бок, можна было хутка выехаць на галоўную вуліцу Свіслачаў, а дарога ў правы бок, збягаючы са стромы над ракой, вяла да падножжа кургана з замчышчам. Менавіта па апошняй Раман пусціў трушком свайго рысака. Ён ведаў, што ў горадзе яго мянуюць чорным камісарам, і без патрэбы не хацеў мазоліць вочы мяшчанам. Няхай чорны, няхай няўлоўны, так нават лепей. Ён меў магчымасць пераканацца, што дабракоў ды тых, хто шукае ўвагі, людзі любяць скарыстоўваць ва ўласных інтарэсах. Раман жадаў каб яго баяліся, так было лягчэй і жыць, і служыць.

Каб быў час абдумаць далейшыя дзеянні, Раман сцішыў каня. ён вырашыў паведаміць князю пра тое, што адбылося ў маёнтку пераканаць яго скласці скаргу на графа, якой ён дасць афіцыйны ход. Няхай кожны выконвае свае абавязкі. Памылка, якую Раман дазволіў сабе ў маёнтку, насцярожыла яго. Хаця не так памылка, як прычына яе.

Бясспрэчна, Раману хацелася абараніць князя, прастадушнага, далікат-нага, разумнага чалавека, які шмат нацярпеўся са стратай дачкі і жонкі. Князь, несумненна, палюбіўся яму. Раман, як і абяцаўся, узяў бы яго пад сваё заступніцтва, каб не гэтая прычына. Выйсці з-пад уласнага кантролю было куды горш, чым страіць кантроль над абставінамі. Абставіны можна выправіць, змяніць, нарэшце, у той час. як выпраўляць, змяняць сябе -самая цяжкая здача на гэтым свеце.

Раману гэта нагадала той прыкры, няпэўны стан, калі губляеш прытомнасць, перад вачыма ўсё пачынае круціцца, сэрца абмірае, горла сціскаецца і млявыя, няўстойлівыя ногі падгінаюцца, дазвалючы целу завяршыць пакуту ў падзенні. Так было, калі ён нарэшце зразумеў, што маці ніколі не вернецца з той яміны, да якой прывялі яго. Тады амаль год прайшоў пасля смерці бацькі. Бацька, хаця і выводзіў свой род ад бранскага князя Рамана Міхайлавіча, але паперы, якія маглі б тое пацвердзіць, ці то згарэлі, ці то тое яшчэ неяк прапалі. За сталым векам ён так і не аднавіў іх, а ў гонар прародзіча назваў свайго запозненага сына Раманам. Уласна, гэтае імя і было адзінай спадчынай, пакінутай малому. Праз гады Раман высветліў, што ягоны прародзіч быў не толькі бранскім князем, але і вялікім кня-зем Чарнігаўскім, і нават смаленскім намеснікам Вітаўта, вялікага князя літоўскага. Гэта з гадамі выклікала ягоную цікаўнасць да Літвы, што і прывяло яго сюды. Але яшчэ падлеткам, які, уласна, і не меў сапраўднага бесклапотнага дзяцінства, апякуючыся чужымі людзьмі, Раман стараўся пазбегнуць становішча, дзе ён не здолее сустрэць небяспеку, цвёрда стоячы на нагах. Небяспекай для яго было само жыццё, якое з гадамі навучыла яго быць устойлівым у час удараў лёсу. Раман узненавідзеў падзенне, як у прамым, так і ў пераносным сэнсе. Чалавек, які дазваляе сабе ўпасці, вымушаны потым даганяць уласнае жыццё, але тады, часцей ад усяго, яго самога даганяюць няўдачы. Ён меркаваў, што нават самы лепшы разумнік можа не разлічыць момант удачы, але момант яе процілегласці прадба-чыць і вызначыць павінен. Становішча, у якое на гэты раз трапіў Раман у маёнтку графа, вярнула яму адчуванне рэчаіснасці. Цяпер, у спакойным стане, ён мог шчыра сказаць сабе, што дол нібыта хіснуўся пад ім самім, калі, падаючы на рукі графа, князёўна горка прашаптала: "Вы ледзь не страцілі дачку, князь…"

Кладучы руку на сваё зноў ураўнаважанае сэрца, Раман мог яшчэ дадаць, што асабліва непрыемнае ў тым моманце было тое. што нязвыклае, некранутае, як запаветная мара, дзявочае хараство ўпала ў дагледжаныя, далікатныя рукі, несумненна, спешчанага жаночай увагай графа. Непамер-насць таго выклікала нязгоду, абурэнне, пратэст, гнеў, якія тады ён не мог выказаць, і яны душылі яго ледзьве не да страты прытомнасці.

"Як там мовіў князь? А! "Чалавечая кроў ліпучая"! Цяпер я магу сказаць, што і непрытомнасць заразлівая!" - каб заглушыць неспакой, які зноў уз-няўся ў крыві ад намаляванай успамінам карціны, Раман прышпорыў каня.

Перад спускам са стромы камісар спыніўся. У далечы, якая прасціра-лася над ракой, лугавінамі, чорнымі палямі, аблямаванымі на даляглядзе цёмным краем лясоў, пад шызым небам на далоні кургана, ашчэранага на ўсе бакі завостраным бярвеннем і ражонамі, ляжала замчышча. Пахмурным днём яно здавалася казачным цмокам, які скруціўся ў кола, утвараючы між зубчастых вежаў магутнае наверша. Раман ведаў, што неўзабаве ўсё гэта будзе зруйнавана, знікне, каб застацца адзіна ў народных паданнях пра сівую даўніну.

"Шкада, не абароніць казачны цмок сваю зямлю!" - падумаў Раман, любуючыся даляглядам.

У замку яго адразу правялі да князя. Чалавек, якога камісар не ведаў, запыніўся на паўслове.

- Купец Ісай, - прадставіў князь незнаёмца Раману. - Сядайце да нас, калі ласка. Ісай, ты можаш паўтарыць свой аповед нашаму дарагому госцю? Я не маю сакрэтаў ад вас, Раман, - дадаў ён.

- Можна толькі пра самае галоўнае? - папрасіў былы купец, які і так ужо некалькі разоў ва ўсіх падрабязнасцях распавёў князю сваю гісторыю.

На днях Ісай даведаўся, што да князя раптоўна вярнулася дачка, якая згубілася яшчэ ў маленстве. Ісаю прыгадаўся адзін выпадак з ягонага даўняга купецкага жыцця, і ён вырашыў, што гэта можа мець дачыненне да князя…

…На тую пару Ісай закупляў у гэтых мясцінах тавары, якія з выгодай можна было прадаць на поўдні. Трумы ягонага сціплага на выгляд ветразніка мелі багатае начынне ў выглядзе воску, пушніны, сырых скураў, мясцовых вырабаў і нават пары кадак з дзёгцем. Хутка прыйшоў караван, з якім можна было ісці да мора. Сярод купцоў хадзіла чутка, што на адным з караблёў іхняга каравана вотай²⁰ знаходзіцца жанчына з дзіцем, як быццам бы жонка нейкага літоўскага ваяводы. Казалі, што жанчына трымае шлях нібыта ў Кіеў, а, можа, у Львоў. Ісай здагадваўся, што знарок казалі рознае, каб ніхто дакладна не ведаў. Караван ужо добра адплыў на шляху да Дняпра, як на крутым павароце Бярэзіны некалькі ветразнікаў нечакана селі на мель. Рака нараўлівая. Паколькі ўжо цямнелася і патрэбна было стаяць на якарах да ранку, вырашылі, што досвіткам будуць разгружаць трумы, каб зняцца з мелі. Ноччу ўсе прачнуліся ад стрэлаў і крыкаў, якія далёка разносіліся над ракой. Было зразумела, што на караван напалі. З карабля Ісая хутка спусцілі два чоўны, каб рушыць на дапамогу купцам. Рабаўнікоў было няшмат. Але адчувалася, што гэта смелыя, нахабныя і ар-ганізаваныя людзі. У святле маладзіка, які ўзышоў на небе, адразу ўбачылася лодка, якая хутка адыходзіла ад бліжняга карабля. Людзі на чоўне Ісая з усяе моцы налеглі на вёслы, каб адсекчы лодку ад берага. У лодцы рабаўнікоў, спрабуючы вырвацца, закрычала жанчына. Напэўна, у яе адабралі дзіця, бо дзіця заплакала, а жанчына маліла не рабіць дзіцяці шкоды. Час ад часу яна супакойвала напалоханую дзяўчынку: "Не бойся, Дарута! Я тут, дачка!…" Лёгкі човен Ісая першым дагнаў тую клятую лодку! Каля самай кармы з маленькай дзяўчынкай на руках стаяў высокі, худы мужчына. Калі човен зачапіў іхнюю карму, жанчына з жахам кінулася да яго: "Дарута! Граф! Вінцэсь! Не ўпусціце Даруту!" На беразе чакалі рабаўнікоў людзі з коньмі. Адтуль стралялі. Уладальнік карабля, з якога скралі жанчыну, крычаў, каб ратавалі ваяводку з дзіцем, абяцаючы ва ўзнагароду ўсе свае тавары. Напэўна, ён быў паранены, бо нечакана зваліўся за борт і пайшоў на дно. Плынь на павароце была не проста хуткая, але яшчэ і вірлівая. Нехта з матросаў, што падышлі на іншых чаўнах, кінуўся ў ваду ратаваць купца. Ісай не ведаў, што сталася там, але купца таго болей ніхто не бачыў. Чоўны купцоў разам абкружылі лодку і, трымаючы бусакамі з усіх бакоў, загадалі скласці зброю і здацца. І тады той, каго жанчына назвала Вінцэсем, кінуў дзіця ў лодку, а сам падхапіў на рукі жанчыну і скочыў з кармы. Моцны ўсплёск вады перавярнуў адзін з чаўноў, і яго адразу панесла плынь. Людзі з таго чаўна чапляліся за лодку, спрабуючы залезці ў яе, але тыя, хто быў у лодцы білі іх вёсламі, скідалі нагамі. Матросы не пакінулі жывымі нікога ў той лодцы. Калі выкідалі ў раку забітых, Ісай убачыў маленькую дзяўчынку, якая хавалася пад сядушкай, прыкармавой банкай. На адным з зачэпленых бусакоў боўталася напалову ў вадзе багатая накідка яе маці. Ісай загарнуў малую ў тую мокрую накідку. Так і вярнуўся на карабель, дзе яго чакала сястра Марухна. Яны былі блізнятамі і ў дзяцінстве амаль што не расставаліся. А пасля таго, як у час аднаго з казачых пагромаў загінулі іхнія бацькі, ужо заўсёды былі разам. А тады, ранкам, калі здымалі з мялізны ветразнікі, высветлілася, што гэта зусім не мель, а затопленыя карчы, скручаныя разам з камянямі ланцугом…

…- Нас проста чакалі ў тым бязлюдным месцы… - былы купец замоўк.

- А што жанчына і той, каго называла яна Вінцэсем? - князь з надзеяй глядзеў на Ісая. Плечы ягоныя прыпадняліся, нібыта ён збіраўся імкліва ўскочыць з крэсла.

- Я казаў ужо, што болей не бачыў іх, не чуў пра іх.

- А маглі яны застацца жывымі?

- Цяжка такое сказаць. Жыццё на ўсё здатнае. Але трэба мець вялікую сілу і ўменне, каб выбрацца з той быстрыні… Не кожны бывалы матрос адолее, ды там і коні могуць пайсці на дно… - Ісай зноў замоўк.

Плечы князя паныла апусціліся.

- Як так… А ваяры, слугі… Няўжо ўсіх… - прамармытаў сам сабе князь, не жадаючы змірыцца з тым, што пачуў.

- Не ведаю, але хто падымаўся на палубу карабля, дзе была ваяводка з дачкой, казалі, што жывымі там не знайшлі нікога. Ды і забітых было ўсяго некалькі чалавек. Мабыць, у ваду паскідалі.

- Князь, не сумняваюся, што вы потым шукалі княгіню з дачкой, але што вы можаце дадаць да таго, што мы тут пачулі? - запытаўся Раман.

- Пачну з таго, што ў маёй крэпасці на тую пару ішла перабудова. Гэта, безумоўна, аслабляла абарону пры нападзе. Аднак час быў зацішны і я рашыўся, тым болей, што ўмацоўваць крэпасці патрабаваў сам кароль, ад якога я неўзабаве і атрымаў незвычайнае пасланне. Кароль паведамляў пра зламыснікаў, якія рыхтуюць нападзенне на крэпасць, і раіў тэрмінова адправіць пад ягоную ахову княгіню і каштоўнасці. Я не хацеў рызыкаваць сям’ёй і паслухаўся караля. Княгіня з дачкой адплылі на караблі майго былога ваяра. Потым выявілася, што ліст быў фальшывым. Паўгода я даследаваў усё наваколле абапал воднага шляху. Чуў там ад людзей, што было, нібыта рабавалі адзін караван у нізавіне Бярэзіны, але толкам ніхто нічога не ведаў…

- А човен? - павярнуўся Раман да Ісая.

- Які човен? - не зразумеў Ісай.

- Той човен, што перакуліўся, знайшлі яго?

- Можа быць, хто і знайшоў, але я не чуў пра тое.

- Ён у перакуленым стане так і паплыў ад месца бойкі?

- Здаецца так, я асабліва не зважаў на яго потым, бо ўся ўвага была скіраваная на тых, хто заставаўся ў лодцы. А што вам да таго?

- А калі б хто схаваўся пад той перакулены човен, ці змог бы там трымацца за што-небудзь?

- Вось вы пра што! - усклікнуў ад раптоўнай здагадкі Ісай. - Змог! За адну з лавак. Або проста рукамі ўперціся ў барты, як бы заклініцца. Ды хіба жанчына здагадаецца? - з сумненнем да такога павароту падзей зазначыў Ісай.

- Прырода чалавека здагадаецца. Да таго ж з ёй быў мужчына.

- Вы так гаворыце, быццам бачылі гэта!

- На жаль, не бачыў, інакш рызыкнуў бы адбіць княгіню і вярнуць князю.

Зрэнкі князя паволі расшыраліся, ён раптам схапіў за руку Рамана.

- Вы думаеце…

- Думаю, - спакойна адказаў Раман. - Бачна, што Вінцэсь той быў спрактыкаваны чалавек, калі здолеў украсці княгіню і дзіця з ветразніка. Ён разлічыў месца на карме лодкі, дзе было меней бусакоў. Скочыў з жанчынай на руках на бліжэйшы човен такім чынам, каб не пайсці адразу на дно, а зачапіць яго, перакуліць і потым схавацца пад човен. Так было?

- Вы, насамрэч, не былі там? - Ісай спалохана пазіраў на Рамана. - Я нібыта зараз толькі ўбачыў яскрава той момант.

- Раман бы састарэў ужо, - мовіў князь, усё-ткі абводзячы позіркам свайго нядаўняга ворага, які толькі што падараваў яму адну з самых вялікіх надзеяў жыцця.

- А што рабілі тыя людзі на беразе, калі вы перабілі ўсіх у лодцы? - пацікавіўся Раман.

- Калі мы агледзеліся, іх не было ўжо там.

- А за паваротам ракі плынь такая ж хуткая?

- Не, далей і рэчышча шырокае, бо абапал пачынаюцца паплавы.

- Цяпер я амаль упэўнены, што яны ўратаваліся. Гэты Вінцэсь дужа небяспечны чалавек, князь. Вы не здагадваецеся, хто гэта можа быць?

- Пакуль што не. Твары маладосці, як і імёны, пасціраліся ўжо напалову ў памяці.

Князь напружана думаў.

…Вайна… Паходы… Рэдкія святы… Балі… Дароціца… Раптам перад вачы-ма князя ўзнік малады, але вельмі худы твар з амаль нерухомымі і адначасна пільнымі, насмешлівымі вачамі. На гэтым твары самымі жывымі здаваліся тонкія, расцягнутыя ў рысачкі вусны, якія няспынна па-змяінаму варушыліся, складаючыся ў непрыемную ўсмешку. Асабліва непрыемным было тое, што, калі князь вярнуўся ў бальную залю каралеўскага палаца, гаспадар таго твару хутка прамаўляў нешта сваімі змяінымі вуснамі Дароціцы. Наступнага дня маладая княгіня прапанавала ехаць з Варшавы на ягоную дзедзічну ў Свіслачы. Яна так і не даверыла князю сваю размову з непрыемным чалавекам. Князь мала што ўведаў тады пра яго ў Варшаве. Нейкае блытанае авантурнае жыццё маладога беднага графа, які выхоўваўся недзе на ўсходзе. Адны казалі, што ў Кітаі, другія сцвярджалі, што наогул у Егіпце. Адзінае, што ведалі дакладна, дык тое, што імя яго…

…"Вінцэсь… Так… Вінцэсь…" - у думках паўтарыў сабе гэтае імя князь.

- Ісай, ці было нешта ў мужчыны таго, Вінцэся, незвычайнае ў твары, што запомнілася раптам? - звярнуўся князь да купца.

- Каб ведаў, што запытаецеся, дык угледзеўся б, а так нічога асблівага, хіба што худы вельмі і з цела, і з твару, як чарвяк. Во! І непрыемнае нешта сыходзіла ад яго, быццам змяінае…

Раман уважліва сачыў за размовай і здагадаўся, што чалавек той быў вядомы князю. Але яму хацелася даведацца, што было далей з маленькай дзяўчынкай, якую ўратаваў Ісай.

- А што сталася з маленькай дзяўчынкай? - не ўтрымаўся Раман.

- Мала чым задаволю вас у гэтым пытанні. Было незразумела, што рабіць з ёй. Якому ваяводу яна даводзіцца дачкой, і на каго пакінуць яе, калі пакідаць…

…Ісай і Марухна вырашылі ўзяць дзіця з сабой, а там будзе, як будзе. Зразумела, што менавалі дзяўчынку Дарутай, як на рацэ пачуў Ісай ад ейнай маці. Напалоханая тым, што перажыла, а, можа, і да таго была не зусім здаровая, дзяўчынка пачала хварэць. Спачатку быў проста моцны кашаль, якім яна будзіла ўсіх начамі. Потым да кашлю далучыліся ваніты, начныя сутаргі. Усёй камандай ветразніка імкнуліся і суцешыць яе, і лячыць, як хто ведаў. Можа, рачная волка-сць, начныя халады ці што іншае, але бралі сваё. Марухна плакала, гледзячы, як пакутуе, марнее дзіця. У Любечы яна папрасілася сысці з Даруткай на бераг. Ісаю было страшна расставацца з сястрой. Але хто можа ўгаварыць жанчыну, калі яна рашылася? Дамовіліся, што забярэ яе на зваротным шляху. Ісай спяшаўся распрадаць тавар, каб хутчэй вярнуцца па Марухну, але не паспеў. Восень надарылася ранняя, вельмі халодная. Шалёныя вятры ірвалі ветразі. Берагі браліся лёдам. Давялося чакаць суднаходства да вясны. Адзін з матросаў звольніўся і трымаў шлях у Любеч. Ісай выправіў яго з грашыма і наказам знайсці Марухну ў Любечы, перадаць ёй цыдулку, дзе распавядаў пра свае справы і прасіў, каб там і чакала яго. Невядома, ці дайшоў той матрос да Любеча, ці шукаў Марухну, але вясной купец не знайшоў там ні яго, ні Марухны, ні дзіцяці…

…- Болей я іх не бачыў… - галава Ісая па-старэчы задрыжала.

Мужчыны пэўны час маўчалі, як на пахаванні. Першым апамятаўся Раман.

- Скажы, а ты пазнаў бы тую ваяводку, як ты казаў, калі б убачыў цяпер?

- Няўжо вярнулася?! - Ісай ад нечаканасці ажно ўскочыў з лавы.

- У князя ёсць адзін выдатны партрэт.

- Хто яго ведае. Маладзік быў, вада падсвечвала, але ж ноч… Ды і хто б разглядаўся пры тых падзеях.

У спальні князя Ісай доўга глядзеў на партрэт.

- Яна? - не ўтрымаўся князь.

- Падобна, што яна… Яна! Вунь і хуста ейная!

- Якая хуста?

- Ды вунь, на плячах ейных. Знаная рэч! Я прыхапіў яе, калі знайшоў на лодцы. Аддаў сястры.

5

Мінуў другі тыдзень з таго часу, калі Дарута зрабілася паланянкай графа. Без’языкі вартаўнік Тамаш і яшчэ адзін, каго Дарута не ведала, днявалі і начавалі пад дзвярыма ейнага пакоя. Дзяўчына цешыла сябе, што яе не пазнаў Тамаш. А калі ён стаўся нямком, як паведаміў ёй у лагеры Войцех, дык не варта і непакоіцца асабліва. Яна была ўпэўненая, што зможа хутка выбрацца з палону. Паляна, якую цяпер ўпускалі і выпускалі ў пакой вартаўнікі, на ўсе роспыты пра князя і намеры графа толькі паціскала плячамі.

Граф болей не прыходзіў да яе. Князь, таксама не паказваўся. Дарута не магла ведаць, што пасля таго, як яна страціла прытомнасць, князя падманам выправадзілі з маёнтка. Яна таксама не здагадвалася, навошта граф трымае тут яе і што збіраецца рабіць з ёю, бо так не можа працяг-вацца бясконца.

Дарута па-ранейшаму не ўмела стрымліваць сябе, не ўмела цярпець, але затое навучылася трываць. Цярплівы чалавек выжывае, але падпарад-коўваецца чужой моцы. Трывалы - умее трываць чужую моц, чакаючы моманту, калі здолее не толькі спыніць удар, але і ўступіць у бой. І гэтай сваёй новай якасцю Дарута стрымлівала невыноснае нецярпенне і тупое чаканне ў палоне сценаў і невядомасці.

Пакой, адведзены ў маёнтку Даруце, знаходзіўся на другім паверсе, над гасцёўняй. Адзінае вакно ў пакоі выходзіла на задні двор, за якім, мяркуючы па купках стрыжаных кустоў, знаходзіўся сад. Яшчэ можна было ўбачыць ліпкі, высаджаныя ўздоўж агароджы на шляху, ажыўлены рух на якім падказваў напрамак у горад. Раптоўна ўнізе пад сваім акном Дарута ўгледзела Белазора. "Зноў тут!" - здзівілася яна.

Дзверы, як заўсёды, былі замкнёныя звонку. Дарута не магла не тое што прылашчыць вернага скакуна, але нават пакінуць пакой. Аднойчы яна бачыла Зенку. Маладзён, азіраючыся па баках, кідаў сасновымі шышкамі ў ейнае акно. Але тады прыйшла Паляна, трымаючы на руцэ некалькі сукенак, прызначаных Даруце. Каб паглядзець на іх збоку, а насамрэч - каб служанка не ўгледзела Зенку, Дарута прапанавала ёй прымерыць падараваныя графам сукенкі. Лепшага нельга было і прыдумаць. Шчаслівая Паляна птушкай лётала ад люстра да абноваў. Назіраючы за ёй, Дарута падумала, што Паляна выведзе яе адсюль, калі паабяцаць ёй гэтыя сукенкі. Але як сказаць, каб не падслухалі вартавыя за дзвярыма?

Дарута ў сваім роздуме не адразу ўбачыла праз акно графа, які стаяў на падворку, цікуючы за Белазорам. Ён некалькі разоў спрабаваў падысці да каня, але той, нібыта і не заўважаючы гэтых манеўраў, пераступаў тонкімі нагамі ў процілеглы бок, трымаючыся на пэўнай, вызначанай ім самім адлегласці. Нарэшце чалавек зразумеў конскую хітрасць.

- Чарлі! Чарлі! - гукнуў граф каня, але той яўна выдаваў на глухога і нават не крануўся з месца. - Аркан! Пся крэў! Дай аркан!

Мабыць, што стайнік недзе чакаў паблізу, бо імгненна з’явіўся з арка-нам і чатырма конюхамі.

Даруце было шкада Белазора, якога тут менавалі дурацкім Чарлі. Яна ўжо хацела адысці ад акна, каб не бачыць, як яе каня, расцятага на вяроўках, цягнуць на стайню, і тут у руках графа ўзвіўся бізун. Конюхі віселі па баках на зацугляным кані, а бізун апускаўся і апускаўся яму на спіну, круп каня, які ўздрыгваў усім целам, спрабучы вырвацца, стаць на дыбы.

Дарута крычала, калаціла кулакамі ў забітыя цвікамі створкі акна, але мужчыны, узбуджаныя сваім заняткам, не зважалі на гэта, а, можа, проста не чулі яе. Дарута яшчэ не ведала, што бачыць яе знадворку наогул не маглі. Слюдзяное акно дазваляла бачыць толькі ў адным кірунку -з памяшкання. Яна кінулася да дзвярэй, але на яе лямант таксама ніхто не азваўся. Дарута не магла змірыцца з гвалтам над улюбёным канём. Яна вярнулася да акна.

Граф быў смелым вершнікам, хаця і ў астатнім баязліўцам не лічыўся. Дзівячыся, як хутка без належнага дагляду дзічэюць коні на гэтай зямлі, ён адным рухам спрытна ўскочыў на каня. Белазор, не зважаючы на конюхаў, віснучых па два ягоныя бакі, раптоўна ўзвіўся свечкай. Граф трымаўся, як прырослы. Па ягонай камандзе конюхі адскочылі, і пачалася шалёная скачка. Граф не шкадаваў каня. Ад шпораў ягоных ботаў у каня цякла кроў, на раздзертых жалезнымі цуглямі губах выступіла крывавая пена.

Дарута разгублена азірнулася на свой утульны, мяккі, прыгожы пакой. Маленькая зэдалька для ног, абабітая аксамітам, мела гнутыя, але тоўстыя ножкі. Не разважаючы, яна шпурлянула яе ў акно. У адным месцы вялікая пласціна лёгка рассыпалася.

- Спыніцеся! - закрычала Дарута колькі моцы ў выбітае вакно.

Граф азірнуўся, і гэтага было дастаткова, каб ён апынуўся на зямлі.

Конь адбег да агароджы і, страсаючы з морды пену, пагардліва фыркаў.

Граф падняўся і падышоў пад акно.

- Вам не здаецца, князёўна, што вы ўмяшаліся не ў лепшы момант? -Граф пакрывіў губы, мацаючы збіты бок. - І не ў сваю справу! - закончыў ён водпаведзь. - Але ў вашай уладзе ўсё выправіць! Калі дазволіце, я зараз буду ў вас. - Не чакаючы адказу, граф накіраваўся ў палац.

Дарута адчувала сябе вінаватай перад графам. "Гэта сапраўды магло закончыцца трагічна, - падумала яна. - А Белазор? Граф мог зрабіць з яго звычайную жывёліну!.. "

Дарута не паспела дадумаць, каму ў такіх абставінах трэба аддаваць перавагу, бо праз хвіліну Тамаш адчыніў перад графам дзверы.

- Прашу прабачыць мяне, - прымірэнча вымавіла Дарута, ідучы насустрач. - Я не думала, што можа так атрымацца!

- А што вы думалі? - пакпіў з яе граф.

- Што нельга так катаваць жывёлу! Тым болей каня! Чалавек стаіць бліжэй да Бога, чым жывёла, не таму, што можа здзекавацца з яе.

- А чаму, дазвольце запытацца, а то я неяк не задумваўся над тым.

- Таму, што можа дапамагчы ёй…

- Вось як? А я быў упэўнены, што ўсё наадварот! - у голасе графа чулася насмешка. Здаецца, ён знайшоў, як размаўляць з упартай дзяўчынай, каб не таміцца перад ёй у сваёй хэнці.

- Вы не далі мне закончыць думку!

- Зрабіце ласку, я ўвесь - увага!

- Чалавек можа дапамагчы жывёле зразумець сябе і тым узвысіць да сябе.

- Князёўна! Мой дзядзька, які не так даўно трагічна загінуў, казаў, што чалавек павінен зразумець, спасцігнуць сябе. Але каб жывёла зразумела сябе… Што ж тады застанецца рабіць несвядомым людзям?

- Вы няправільна зразумелі мяне, граф.

- А як на вашую думку я павінен быў разумець?

- Што жывёла павінна разумець чалавека.

- І што жывёле замінае?

- Страта даверу да чалавека.

- Які давер?! Жывёлы?! Князёўна, я не ведаю, дзе выхоўвалі вас, але маё выхаванне пабудавана на тым, што ў маёй гаспадарцы я ўладар. Што скажу, тое і павінны рабіць і слугі, і коні. А неслухмяныя павінны быць пакаранымі.

- А вы не думалі, што конь зразумеў, што вы жадалі ад яго, але не захацеў падпарадкавацца? А вы, наадварот, не захацелі зразумець каня, а пажадалі прымусіць.

- Дзіця маё! Чым запоўненая вашая прыгожая галава! Што вы мне раіце? Разумецца з конямі, з каровамі, гусямі?!

- Часта глупствам здаецца тое, што мы самі не разумеем.

- Дарута! Мабыць, я дурнейшы ад любога дурня, бо не разумею вас заўсёды, раблюся зусім бязглуздым у вашай прысутнасці, - нечакана ласкава, журботна прамовіў граф. - Праз вас я не толькі зрабіўся дурнем, але і збітым дурнем.

- Гэта ваш дом.

- Пажадайце толькі, і гэтым дом з усім ягоным начыннем, усім, што вы яшчэ пажадаеце, будзе вашым! - граф прылёг на канапу на здаровы бок. Цяпер Дарута апынулася за ягонай спінай. - Падыдзіце да мяне, Дарута! Я не магу быць побач з вамі і не бачыць вас!

Дарута здзіўлялася сваім адчуванням. У мінулы раз граф з шалёным бляскам у вачах таксама прызнаваўся ёй у сваіх пачуццях, але яна адчувала сябе куды болей моцнай, чым цяпер, калі ягоныя вочы свяціліся журбой, а мова зрабілася амаль тутэйшай.

Яна стаяла перад графам, думаючы, што калі б мела волю пайсці адсюль, дык не тое што пайшла, а пабегла б, і ўсё-ткі, мабыць, ёй не ха-пала б ягонай увагі. Але зараз граф быў тут і быў ейным супраціўнікам у барацьбе за гэтую волю. Яна вырашыла не губляць пільнасць.

Граф, вопытны ў адносінах з жанчынамі, адчуў напружанасць Даруты і вырашыў не мяняць тактыку.

- Князёўна! Няўжо вы такая жорсткая? Няўжо вы жадаеце загубіць мяне? За што? За некалькі кропляў конскай крыві? - граф зрабіў выгляд, што ўсё яшчэ крыўдуе.

- Не! Вядома, не! - Дарута міжволі зрабіла крок да канапы, і тут рука графа абхапіла яе стан. У наступнае імгненне дзяўчына апынулася на канапе побач з графам, вусны якога ўладарна захапілі ейныя вусны. Граф моцна трымаў дзяўчыну адной рукой, а вольная рука падымалася ўсё вышэй і вышэй па дзявочых нагах. Усё гэта разам з адчуваннямі так хутка мяня-лася, што ні адна думка не паспявала выразна скласціся ў галаве Даруты. Абрыўкі гэтых думак мітусіліся, сутыкаліся, захоплівалі новыя, утвараючы адно непаразуменне. Дзяўчына толькі інстынктыўна схапіла гарачую руку графа, спрабуючы адарваць яе ад сябе. Яна памкнулася ўсхапіцца, але непадуладная млявасць зрабіла цяжкім і неслухмяным ейнае цела.

Графа калаціла. Так бывала, калі ягоныя харты даганялі сваю ахвяру. Ён гэтак жа святкаваў разам з імі перамогу, калі яны забівалі зрынутага долу звера. Вялікія раскосыя вочы дзяўчыны, як у зацкаванай казулі, здавалася, глядзелі ў нябыт. Гэта была ягоная здабыча! І граф адчуваў моц узяць яе, калі ў дзверы асцярожна пастукалі. Дзяўчына, выведзеная стукатам са здранцвення, схамянулася. Граф падвоіў намаганні. На гэты раз у дзверы пагрукалі нецярпліва і настойліва. Граф пастараўся не зважаць, загаляючы яшчэ вышэй расслабленыя, прыцягальныя ногі дзяўчыны. Дзявочы жывот з выразна і звабліва акрэсленай лініяй галоўнага мускула над, які нечакана адкрыўся погляду графа, выклікаў у належным месцы доўгія, салодкія сутаргі.

"Што яна робіць са мной?! - узмаліўся граф. - І што тады чакае мяне там, у глыбіні яе гарачага ўлоння!" - граф ажно скрыгатнуў зубамі. Практычны рамантык ведаў, што паўната шчасця бывае тады, калі пік яго чакання супадае з прыходам. Тое, што адбылося, ён адчуваў як сваю паразу.

- Заб’ю! - гэта было першае слова, якое, адчыняючы дзверы, кінуў граф узбуджаным Тамашу і Халею.

Як бы хутка не зачыніліся дзверы, Дарута і Халей паспелі сустрэцца вачыма.

ЧАСТКА V

ДУЭЛЬ ЛЁСАЎ

1

Цівун тросся ад жаху. Пан, канечне, забіць яго не мог, бо Халей яму не халоп. І ўсё-ткі ён бачыў, як часта па прыхамаці пана без суда і следства не толькі секлі розгамі, а тое і бізуном ці батогам крывавілі спіны вінава-тых. Самае страшнае пакаранне таілася ў цёмных сутарэннях палаца, дзе сядзеў у клетцы вялізны мядзведзь. Праўда, ён не чуў, каб той мядзведзь каго задраў, але хто ведае гэта? Кінуць тое, што застанецца ад чалавека, у лесе, каб думалі, што там усё адбылося - і з канцамі.

Цівун ледзьве паспяваў за графам на шляху ў прыёмны пакой, які знаходзіўся на першым паверсе каля чорнага ўвахода. У гэтым пакоі граф разбіраў сялянскія скаргі і просьбы. Іншым разам тут вяршыўся і хуткі панскі суд. Гэта яшчэ больш палохала цівуна, бо зазвычай граф прымаў яго ў сваім кабінеце. Страшыла яго яшчэ і тое, што ён убачыў на другім паверсе, у прачыненых графам дзвярах.

Халей не сумняваўся, чым пан займаўся з дзеўкай. Ён пазнаў яе адразу, хаця зусім не чакаў убачыць тут пасля таго, што яна ўчыніла ў Шэйпічах. "Як яна трапіла сюды? Ці ведае пан, што, магчыма, гэтая дзеўка за-губіла ягонага дзядзьку?" - гадаў цівун. Тады, калі Ходзька вёз іх разам з акрываўленым без’языкім Тамашом і напаўзгарэлым трупам панскага дзядзькі, які захацеў забавы на сваю галаву, Халей, баючыся пакарання за ўсё, што адбылося, закалоў па дарозе хлопца і віну за ўсе падзеі зваліў на яго - маўляў, бараніў дзеўку сваю хлопец, але Халей перамог яго. Тады пра дзеўку пан і не ўспомніў. Хаця потым усю вёску перавярнуў, шукаючы яе. Шкада, што не знайшоў! І вось цяпер яна тут, у маёнтку!

"Наўрад ці дзеўка магла прызнацца пану, - вырашыў Халей. І ўсё ж такі ногі яго падгіналіся. - Прынёс жа нячысцік мяне ў ліхі час! Падумаеш, разабралі грэблю! Каб яна згніла, тая грэбля! Каб яна згарэла! - падсумаваў ён свае думкі. Халей і не паехаў бы сюды, каб не думаў на лясных разбойнікаў. Шэйпічы цяпер абкружаныя непралазнай дрыгвой, да маразоў не дабрацца. Халей меркаваў, што разбойнікі, пра якіх тут усе гавораць, заселі менавіта на тым балотным востраве. Ён і прыйшоў да пана, каб той дазволіў узяць халопаў з іншых вёсак. Яму сказала Паляна, што пан у па-ненкі зараз. Думаў, што госця нейкая завітала да пана графа, хоць Тамаш і вылупляў вочы, паказваючы на свой язык. І колькі часу чакаць давядзецца? Вырашыў выказаць пану сваю пільнасць, бо той трасецца, каб і грош не вываліўся з кішэні, а тут мытнікі-разбойнікі! Але ж і жарты ў Паляны! З якіх часоў нейкую дзеўку з пахожых паненкай клічуць! Навошта чапаў? Напэўна, хацеў пацеху дзядзьку свайму зладзіць. Далася яму гэтая дзеўка!"

- Пакліч конюхаў! - загадаў пан пісару, які ўскочыў з лавы, калі яны пераступілі парог прыёмнага пакоя.

- Паночку! - цівун кінуўся на калені. - Ды што ж я такое зрабіў?! - ён губляўся ў здагадках, не ведаючы дакладна, за што збіраецца яго катаваць пан. Калі толькі за тое, што яны з Тамашам напалохаліся і па-чалі грукаць кулакамі ў дзверы, дык Тамаш рабіў такія страшныя вочы, паказваючы то ў свой рот з рэштай языка, то на замкнёныя дзверы, дык варта ўкленчыць - і даруе пан, бо за пана спалохаўся.

"А што, калі ведае страшную хлусню?" - ніякавеючы, задаваўся пытаннем Халей. Адказу не было і ад невядомасці было яшчэ страшней.

- Літасці прашу, паночку! Ад стараннасці гэта! - залемантаваў ён, калі прыйшлі конюхі.

- Скажаш праўду? - з нядобрай усмешкай запытаўся граф.

- Якую праўду? Я толькі праўду і казаў заўсёды!

- Кажы тую, якую хаваеш! Я цяпер ведаю ўсё! - граф блефаваў. Некалі італійцы навучылі яго картачнай гульні, якую называлі між сабой "ргітего". У той гульні была патрэбная не столькі ўдача і разлік, колькі ўменне псіхалагічна дасканала хлусіць. Ён бачыў неспакой і ваганні цівуна і здагадваўся, што нешта ёсць у таго за душой, хаця ў прысутнасці душы ў цівуна шчыра сумняваўся. - Ну! Чакаю! Ці забыўся? Магу прапанаваць сутарэнні. Там да ўсіх адразу вяртаецца памяць, як толькі ўбачаць клышаногага.

- Гэта не я! Тамаш! - рашыўся Халей, каб усё-ткі выпытаць у пана сваю віну. За час ягонай службы назбіраўся, мабыць, воз правінаў. Заставаўся шанец, што пан уведаў нешта не такое ўжо значнае.

- Тамаш? - з’едліва перапытаў граф. - Да чаго тут Тамаш?

- Ён. ён грукаў у дзверы, - Халей ажно заікнуўся ад сваёй здагадкі. Ён сцяўся, не жадаючы верыць у горшае.

Насцярожанасць і страх у вачах цівуна казалі графу, што ён узяў слушны шлях.

- Якія дзверы?

- Ну, тыя… за якімі пан быў з дзеўкай. Тамаш, калі ўбачыў мяне, занепакоіўся, усё паказваў мне на дзверы, і я падумаў, што нешта здарылася там. А прыехаў, каб паведаміць пра грэблю.

- З якой дзеўкай? - шчыра не зразумеў граф.

- Ды з дзеўкай! Дарутай!

Граф не ведаў, куды вядзе ягоны допыт.

- Хто табе сказаў імя князёўны?

- Князёўны? Якой князёўны? - не зразумеў Халей.

- Князёўны! - гыркнуў граф, не маючы цярпення размаўляць з дурнем. Ён ужо шкадаваў, што ўсчыніў гэты нікчэмны допыт, каб спагнаць сваю незадаволенасць тым, што адбылося ў пакоі князёўны.

- Паночку, я бачыў дзеўку тваю, пахожую, Даруту. Бажуся, ніякай князёўны не ведаю і не бачыў! Не вінны я ў гэтым!

Граф зноў не разумеў нічога. Цівун мог даведацца ад дворні імя Даруты, і хто б не шапнуў тады, што гэта дачка князя…

- Кажы! - загадаў ён на ўдачу.

- Не бачыў, клянуся, не бачыў!

Граф вырашыў супакоіць напалоханага цівуна.

- Хто табе сказаў, што князёўна ў маёнтку?

- Ніхто, паночку, ніхто! Не ведаю я гэтага!

- Хто табе сказаў, што яе завуць Дарутай?

- Дзеўку? - запытаўся Халей, пачунаючы сумнявацца ў розуме пана.

- Пся крэў! Ты што, здзекуешся з мяне?! Скуру спушчу!

Цівун імгненна вырашыў казаць пра тую, каго ведае, абы не маўчаць.

- Дарута з Шэйпічаў! Як жа не ведаць мне! Як бы служыў табе, каб халопаў тваіх не ведаў!

Граф разгубіўся.

- Ты хочаш сказаць, што дзяўчыну, якую ты бачыў у пакоі, завуць Дарутай і яна з Шэйпічаў? Так?

- Так, паночку! - узрадаваўся Халей, што нарэшце яны паразумеліся.

- Яна што… нарадзілася там? - асцярожна запытаўся граф. Ён пачынаў думаць, што пан Змога і князь няблага разыгралі яго! Жарт быў даволі арыгінальны, і граф не шкадаваў, што шчодра заплаціў за яго. Дзяўчына вартая гэтага. "Ды і вярнуся ў Варшаву, будзе што распавесці…" - радаваўся граф, уяўляючы сябе не меней, як на прыёме ў караля.

- Не, з прышлых. Ішлі да князя. Дзеля пацехі пасяліў іх на тваёй зямлі, сказаў, што князь у іхнюю хату сам заглядае часам.

- З кім пасяліў?

- З маткай.

Граф зарагатаў і ад задавальнення ажно ляпнуў сябе па калене.

Не разумеючы, што гэтак развесяліла пана, Халей далікатна падхіхікнуў.

- Ну, што ж, хвалю!

- Верай і праўдай служу! - з пачуццём выказаўся Халей, радуючыся, што ўсё так добра скончылася.

- Паслужы яшчэ. Прывязеш заўтра ейную матку сюды.

- Матку… - разгубіўся Халей. - Паночку, памерла тая матка!

- Добра. Можаш ісці.

Цівун пакідаў пакой, калі граф наўздагон гукнуў яго.

- Чакай! Гэта не тая дзеўка, па якую ты ездзіў у Шэйпічы?

- Яна.

Граф апусціўся на лаву для прысутных. Смерць дзядзькі, без’языкі Тамаш, забіты халоп, князь, Дарута, цівун… Ва ўсім гэтым была нейкая страшная загадка.

- Кажы!

Халей бухнуўся на калені. Ён разумеў, што пан усё адно дазнаецца цяпер. Ці ў дзеўкі выпытае, ці хто з шэйпіцкіх шапне, што Ходзька з грэблі прыскакаў, ды выцягнуў яго з Тамашам з полымя, таму ніяк не мог быць забітым у бойцы. Дазнаецца, што ўспомніў Халей пра дзядзьку пана, калі дах ужо абваліўся. Можа быць, каб раней, дык таксама жывым застаўся. Здагнала Ходзькава кроў…

Тое, што граф пачуў ад цівуна, уразіла настолькі, што цівун мог спакойна пакінуць маёнтак. Напалоханы сваім прызнаннем, Халей не мог крануцца з месца.

Граф нанова перажываў смерць свайго дзядзькі. Ён раптоўна адчуў вострую нянавісць да гэтай зямлі, на якой заставаўся чужынцам. Крыўда, агіда, гнеў на ўсё тутэйшае мужыцкае племя, на хуткаспелых шляхціцаў, якія множацца ў часе няспынных войнаў, і нават на лаву, што была пад ім.

Лава была бліжэй ад усіх, і граф біў яе кулакамі, нагамі… Ён не заўважаў, колькі гэта доўжыцца. У нейкі момант ён убачыў цівуна, які спалохана і аддана глядзеў яму ў вочы. Да сцяны баязліва ціснуліся пісар і конюхі.

У пакой спаважна ўвайшоў лёкай.

- Два паны, па якіх пасылалі, чакаюць прыёму ў кабінеце пана графа!

Граф шпарка рвануўся з месца, але каля конюхаў спыніўся.

- У склеп. І каб не збег. Потым разбяруся з ім, - спакойна загадаў ён і, не азіраючыся, тыцнуў пальцам у бок цівуна.

Два секунданты падняліся з крэслаў, калі граф увайшоў у свой кабінет.

- Дуэль адмяняецца, панове! Я зараз дам вам тлумачэнні! Чакайце!

Па хуткім часе граф прачытаў секундантам наступнае: "Літасцівы васпане!

Маю гонар паведаміць, што спрэчка, распачатая намі, не можа быць падставай для дуэлі вяльможаў. Такая дуэль можа скампраментаваць нас абодвух. Патлумачу. Мы апынуліся ў заблудзі. Толькі сёння ранкам я даведаўся, што прычынай спрэчкі паслужыла мая халопка, якая выдавала сябе за князёўну і вашую дачку. Злачынствы, учыненыя ёю, могуць легчы ганьбай на імёны высакародных людзей, якія скрыжуюць дзеля яе свае шпагі. Таму не прашу ў вас прабачэння і не патрабую яго. Мы, спадзяюся, абодва, ахвяры падману. Калі вас не задаволяць мае тлумачэнні, знайдзіце іншую падставу, якая б дазволіла нам скрыжаваць нашыл шпагі. Дарэчы, выбар зброі пакідаю за вамі, князь Баляслаў. Да вашых паслугаў граф Пржэвіцкі".

Секунданты чакалі.

- Гэты ліст, панове, адвязіце ў логава князя. Пачакайце там ягонага адказу.

2

Жыццё замка выдавала трывожны стан гаспадара. Людзі, здавалася, рабілі адно, а думалі пра нешта іншае. Кухар абварыў ногі і, крывячыся ад болю, камандаваў памочнікамі.

Печ, у якой знайшлі мёртвага лоўчага, ужо разбурылі па загадзе кня-зя. Раскіданыя цагліны, яшчэ не прыбраныя з ночы, траплялася пад ногі памочнікам, якія спатыкаліся аб іх, утвараючы непатрэбную мітусню. Не паступала вады, якая, дзякуючы сістэме вадзяных колаў з прыскрыначкамі, падавалася з ракі па ганчарных трубах. У той час, калі кухар вырашыў абмежаваць едакоў замчышча хлебам і гароднінай з вяндлінай, майстры спускаліся да берага Свіслачы, правяраючы колы і трубы. Князь назіраў з акна за іхняй працай, калі ўбачыў людзей, якія падкрадаліся да майстроў. Усё адбылося імгненна. Дваіх майстроў скруцілі і пацягнулі ўніз, да берага ракі, дзе круты абрыў ужо схаваў іх ад вачэй князя.

Князь загадаў сядлаць коней, і па хуткім часе пяць ваяроў на чале з ім былі за брамай. Паколькі на дарозе ў горад злодзеяў не было бачна, князь накіраваў атрад на мост праз Свіслач. З развілкі перад мастом яны ўгледзелі вершнікаў.

Князь разумеў, што вада ў замак была перакрытая знарок, але быў здзіўлены, бо меркаваў, што гэта клюкі панскага двара. А дарога вяла ў зваротны бок, да слабады, дзе размясцілася царскае войска. Уцекачы павярнулі з дарогі на луг, ад якога да лесу заставалася ўжо меней за чвэрць мілі. Перакінутыя цераз спіны коней жывыя ношы абцяжарвалі скакуноў, таму адлегласць паміж уцекачамі і пагоняй хутка скарачалася. Амаль што на мяжы з лесам насустрач уцекачам выехаў маленькі атрад вершнікаў.

- Камісар! - пазнаў князь камандзіра атрада.

Злодзеі, каб ухіліцца ад нечаканай перашкоды, павярнулі коней убок так, што тыя ажно сталі на дыбы. Звязаныя майстры на гэтым манеўры зваліліся долу. Каля іх і спешыўся атрад камісара.

- Спыніцеся, прашу! - крыкнуў камісар княскай пагоні, якая працягвала пераслед злодзеяў. Ён бачыў у лесе ратнікаў. Магчыма, яны чакалі тых, хто ўжо знік у лесе. Але ў любым выпадку князь мог трапіць у засаду.

- Што вы хочаце сказаць гэтым! - у голасе князя прагучаў выклік.

- Нічога, апроч таго, што вашым людзям, - Раман паказаў на майстроў, - патрэбна дапамога. Калі вы жадалі вызваліць іх, дык вось яны. Ці, можа быць, вы разлічвалі на нас? Тады працягвайце пагоню, - ён з годнасцю пакланіўся князю. - Здаецца, мы яшчэ не бачыліся сёння? Маю гонар вітаць вас!

Князь адчуў няёмкасць за свой выклік.

- Прабачце, камісар! Пагоня захапляе! І хто гэтыя злодзеі?!

- Думаю, што лясныя разбойнікі. Хіба можна ведаць, што яны плану-юць? - з апошнімі словамі Раман ускочыў на свайго каня.

Князь ведаў, што Раман кажа няпраўду, як ведаў і тое, што яна выказ-валася не для ягоных вушэй.

- Дзякую за спагаду. Чым у маю чаргу магу паслужыць вам?

- Гэта не далікатна, але я і мае людзі нічога не елі… Вы мне даруеце гэтае нахабства?

- Рады запрасіць вас пад мой дах, да майго стала! Праўда, ваду толькі падвезлі на кухню, так што - чым багатыя на хуткую руку.

Да самага замчышча атрады князя і камісара рухаліся адасоблена, да-веру не адчувался паміж людзьмі. Сам князь і Раман ехалі поруч, але за ўвесь шлях не перакінуліся ні словам.

Па прыездзе ў замак гасцей правялі ў залу.

- Шаноўнае гаспадарства, я вымушаны пакінуць вас, каб распарадзіцца на кухні, - князь памкнуўся да дзвярэй.

- Я магу тым часам агледзець замак? - перапыніў яго Раман.

- Гэта вобшук? - твар князя заліла чырвань.

- Ні ў якім разе! Я вельмі люблю старажытныя замкі і складаю гісторыю і апісанне кожнага, у якім давялося пабываць. Магчыма гэта будзе цікава людзям. праз некалькі стагоддзяў.

- У такім выпадку мой госць - гаспадар у замку, - князь зноў памкнуўся пакінуць залу.

- Ці магу я суправаджаць вас?

- Калі вам даспадобы…

- Адпачывайце тут, пакуль вернецца князь або я! - імгненна загадаў камісар сваім людзям і выйшаў следам за князем.

- Дзе мы можам перамовіцца, князь Баляслаў? - прашаптаў Раман, калі здагнаў князя.

- Вось яно што! Выбачайце, я не заўсёды разумею вас. Дзядзька Затко, праводзь нашага камісара ў бібліятэку, - апошняе датычылася старога настаўніка, які выйшаў да іх з-за павароту калідора.

Праз некаторы час ён заспеў Рамана за праглядам кнігі дацкага капітана Вальхаўзена "Воінскае мастацтва", набытай князем некалькі гадоў таму ў заезджых купцоў.

- Валодаеце дацкай мовай? - сустрэў яго пытаннем Раман.

- На слых не разумею, а калі чытаць, бачыцца выразнае падабенства з ангельскай і нямецкай.

- У нас ёсць пераклад гэтай кнігі пад назвай "Вучэнне і хітрасць ратнай будовы пяхотных людзей"…

- У адных вучымся… - пасміхнуўся князь. - Але што вы хацелі сказаць мне?

- Вядома, я напрасіўся да вас не на харчы, хаця лічу справядлівым накарміць тут людзей, якія не далі вам сёння трапіць у засаду.

- Буду рады, калі гэтым ў некаторай ступені змагу аддзячыць.

- Князь Баляслаў, мушу шчыра паведаміць, што вашыя справы з князёўнай ідуць не лепшым чынам. Дакладней, канчаткова зайшлі ў тупік. - Раман замаўчаў.

- Працягвайце, слухаю вас, Раман.

- Граф сцвярджае, што князёўна звычайная сялянка, якая жыла на яго зямлі ў Шэйпічах. Мы толькі што вярнуліся адтуль. Так, Дарута, сапраўды жыла там і не так даўно пакінула вёску пры трагічных абставінах. З таго часу вяскоўцы нічога не чулі пра яе.

- А што за трагічныя абставіны?

- Па яе прыехалі ад графа людзі на чале з ягоным дзядзькам. Што за бойка там адбылося, ніхто не ведае. Хату нехта падпаліў. Дзядзька графа загінуў у полымі. Цівуна і лёкая выцягнуў парабак. Дарута і яе маці прапалі. Людзі казалі, што бачылі яе апошнім разам, калі кіравала брычкай з прывязанымі коньмі. Магчыма, што ў брычцы была яе маці, Марухна…

- Раман, вы сумняваецеся, што Дарута мая дачка?

- Пасля партрэта вашай княгіні толькі сляпы не паверыць. Перадаю вам, як пачуў тое. Але яшчэ я не ўсё выклаў, што ведаю.

- Слухаю, - князь так моцна сашчапіў свае рукі, што чутна было, як хруснулі сутавы пальцаў.

- Князь Баляслаў, не сумняваюся ў вашай мужнасці. Я не сказаў яшчэ самага важнага. Граф сцвярджае, што дзяўчына забіла ягонага дзядзьку. Ён мае на тое пісьмовае сведчанне цівуна, якога, каб не ўцёк, трымае ў сутарэннях свайго палаца. Прыставу, якога я абавязаў разабрацца ў справе з палонам князёўны, граф сказаў, што разбярэцца са сваёй халопкай сам. І яшчэ. Сёння на майстроў каля ракі напалі невыпадкова, хацелі дазнацца ад іх пра вашыя сувязі з ляснымі разбойнікамі.

Пра сябе князь не думаў. Большасць з таго, што расказаў Раман, не было навіной для князя. Ён раней пачуў ад Войцеха значна болей і пра жыццё Даруты ў вёсцы, і пра той страшны дзень…

- Што рабіць?! Падкажыце, Раман!

- Я сам у адчаі, бо не бачу годнага выйсця… - у голасе звычайна ўраўнаважанага і амаль што халоднага і насмешлівага чалавека гучала калі не роспач, дык пэўная трывога. - Не бачу. Пакуль што! Упэўнены, што мы з вамі не адступімся перад абставінамі і хітрасцю графа.

- У мяне ёсць адзінае выйсце: атакаваць маёнтак, - ціха прамовіў князь.

- Што я магу сказаць?! Козыры на руках у графа развязваюць ягоныя рукі! Трэба тэрмінова вызваляць князёўну! На жаль, я маю ўладу кан-траляваць нашыя ваенныя планы і дзеянні, але не маю права павесці нашых ратнікаў на маёнтак. Мне патрэбны дзень-два, каб вырашыць гэтае пытанне. Але ў нашых абставінах кожная хвіліна можа стацца трагічнай для князёўны! Буду шчырым з вамі, князь Баляслаў! Ведаючы абставіны вашага жыцця, нават мне разбой прыходзіў у галаву. Але тут можна спадзявацца толькі на ўдачу. Мой маленькі атрад складаюць давераныя людзі. Збірайце сваіх. Толькі самых адданых. Глядзіце, бо здрадніцтва загубіць не толькі нас, але і князёўну.

План нападу даволі хутка быў складзены. Ён нагадваў той, які раней у іх з Войцехам не атрымалася здзейсніць. Ажыццяўленне гэтага плана, сапраўды, болей абапіралася на ўдачу, чым на логіку людзей, якія не збіраюцца здавацца ў безвыходным становішчы. Шмат верных людзей з вёсак мінулы раз трапілі ў засады. Атрад Войцеха таксама паменеў. Горш ад усяго было тое, што сама крэпасць цяпер знадворку патрулявалася маскавітамі. Да Войцеха князь ужо адправіў ганца. Ноччу, калі яму ўдасца прабрацца ў замчышча са сваімі людзьмі, будуць радзіцца, а пакуль трэба прыдумаць, як паведаміць ваярам, што атабарыліся ў горадзе…

Раман уважліва глядзеў у сухія, цёмныя ад напружаных думак і перажывання вочы князя. Ён раптам адчуў, што чалавек перад ім, магчыма, адзіны, каму ён давярае, і гэта выбар душы, а не моцы і розуму, абставінаў ці адзіноты. Інакш чаму ягоная душа адпачывае побач з князем, і нават калі ён проста ўспамінае, думае пра яго, чаму так ціха і спакойна яму? Тое, што Раман знянацку прамовіў, сталася нечаканым для яго самога.

- Князь Баляслаў, калі раптам я не змагу выбрацца з гэтай прыгоды жывым, ведайце, што я заўсёды вельмі хацеў, каб у мяне быў такі бацька, як вы.

- Я б ганарыўся такім сынам! - з пачуццём у голасе імгненна адазваўся князь. - Ну вось, а я ўсё не мог рашыцца прасіць вас…

- Той выпадак, калі я жадаю мець такую ўладу, якая дазволіла б мне выканаць любую вашую просьбу!

- Тут патрэбная толькі ўлада вашага сэрца, Раман. Абяцайце, калі што надарыцца са мной цяпер або калі-небудзь, не пакідайце Даруту без вашага клопату. Вам вядома сапраўдная гісторыя ейнага жыцця, у якую было б складана паверыць, калі б самыя драматычныя моманты гэтай гісторыі не адбывалася на вашых вачах. Бачна, што яна не падрыхтаваная для зносінаў з крывадушнымі людзьмі. А тут у нас з ёй няма нікога, апроч старога дзядзькі Затко і жменькі старых ваяроў.

- Не сумнявайцеся, князь! Я абяцаю гэта вам і, пакуль сам жывы, буду рабіць усё, каб жыццё вашай дачкі ў далейшым склалася шчасліва. Слова гонару!

- Я ўпэўнены, Раман, што вы сказалі шчыра. Калі жадаеце, заставайцеся з гэтага часу мне сынам, а Даруце братам.

Мужчыны разам падняліся з крэслаў і моўчкі моцна абняліся.

- А цяпер за справу? - запытаўся князь.

- За справу! Беражыце сябе!

Па абедзе госці разам з Раманам пакінулі замчышча. Князь правёў іх да брамы, дзе яго перастрэў дзядзька Затко.

- Вось, чытай! У прыёмнай цябе чакаюць секунданты ад графа. Ён адмаўляецца ад прызначанай дуэлі, але не супраць новай, калі застануцца яшчэ пытанні, - паведаміў дзядзька Затко.

Князь вярнуўся ў бібліятэку прачытаць пасланне і там жа адразу склаў адказ, у якім сцвярджаў, што граф хлусіць, бо Дарута яму не халопка. Паведаміў, што суд графа над ёй будзе самавольстствам пры любой ула-дзе. На заканчэнне князь дадаў, што разглядае хлусню графа як страх перад дуэллю.

Ён вырашыў не паведамляць Раману пра свой намер, бо жадаў сам адпомсціць за Даруту. Гэта была ягоная справа, справа гонару. Пры любым зыходзе паядынку князь пасля сённяшняй размовы быў упэўнены, што Раман не пакіне Даруту без свайго клопату. І, магчыма, ёй так будзе нават болей надзейна, чым з ім самім.

Князь сам аднёс свой адказ секундантам.

- Спадзяюся, панове, што неўзабаве сустрэнуся з вамі!

Сапраўды, увечары секунданты зноў былі ў князя. Граф лічыў сябе абражаным і запрашаў наступнай раніцай на дуэль. Ён паведамляў, што шануе старасць князя, таму пакідае выбар зброі за ім. Калі князь пажадае біцца на шпагах, ён возьме свае. У выпадку іншай зброі забеспячэнне ёю заставалася за князем.

Князь вырашыў, што, хаця яго рукі не такія моцныя, як раней, але адзіна рыцарскі меч мае права на паядынак, які вырашае лёс ягонай дачкі.

3

Граф не памыліўся. Князь не пажадаў міру.

"Ну што ж, я згодны з выбарам князя. Меч - зброя вартая маіх і ягоных продкаў. І нехта з нас мае сёння шанец адправіцца да іх. Але ніхто ў караля не скажа, што я проста забіў старога. Выбіраў ён!" - з задавальненнем зазначыў сабе граф.

Палову ночы граф правёў з секундантамі і цяпер злаваўся на сябе, што так і заснуў у крэсле свайго кабінета. Здранцвелыя цягліцы не слухаліся. Граф пачуваўся блага. Настрой таксама быў не лепшы. Ён так і не рашыўся ўвечары наведаць князёўну. Ён баяўся хараства, дасціпнасці і нават вядзьмарства Даруты, у якім цяпер падазраваў дзяўчыну. Ён не паверыў цівуну, які сцвярджаў, што гэта яна забіла ягонага дзядзьку Вінцэся, але гэтае сцверджанне казытала нервы, страшыла і рабіла Да-руту яшчэ больш прыцягальнай. Спачатку граф дакараў сябе, што гэтак прыніжаўся перад звычайнай дзеўкай, але ўсё ў ім супраціўлялася гэтаму, і ён зноў называў яе ў думках князёўнай. Граф не мог пазбыцца не толькі свайго пачуцця, але і павагі, якую ўнушала яму князёўна. Ён адчуваў, што ў ейным жыцці схаваная незвычайная таямніца, якая ўпрыгожвала вобраз дзяўчыны.

Пачынала світаць. Хутка павінны былі з’явіцца секунданты.

Граф вагаўся. Ён не мог рызыкаваць жыццём, пакуль не займеў гэтую жанчыну. Але ён ніколі не гвалтаваў жанчын. Яны заўсёды самі шукалі асалоды ад блізкасці з ім. І ўсё ж такі столькі пакутаваць.

Тамаш адразу падхапіўся на ногі пры набліжэнні графа і асцярожна павярнуў ключ у дзвярах.

- Ідзі, затрымай секундантаў да майго прыходу! - загадаў граф.

Дарута спала тым самым глыбокім і моцным сном, які бывае на дасвецці, калі ўся прырода замірае перад велічным і ўрачыстым відовішчам узыходу жыццядайнага сонца на нябесны трон. Ёй сніўся высокі, ажно да неба чорны вершнік з дзідай. Вочы яго ззялі ярчэй ад ранішніх зорак, якія дагаралі на заха-дзе. Лёгкую чорную накідку за ім раздзімаў вецер і яна здавалася ноччу, якую рыцар сцягваў з небасхілу. Ён быў грозны і страшны, але Дарута ведала, што гэта не яе палохае вершнік. Яна хацела пайсці насустрач, пад ягоную ахову, але не магла крануцца з месца. І вершнік сам прышпорыў свайго каня. Дарута пачула голас, які скалыхнуў паветра: "Трымайся! Я памагу табе!.."

Граф здагадваўся, што князёўна перажывае нешта ў сваім сне. Твар дзяўчыны нагадаў яму твар старажытнага сфінкса, што ўразіў, калі ён шукаў удачы ў Егіпце…

...На тую вандроўку яго падахвоціў дзядзька. Але ў Егіпце дзядзька займаўся нейкімі сваімі справамі, і Эдвард, бязмэтна вандруючы, не знаходзіў прытулку ні ў чужой краіне, ні ў родзіча, ні ў самім сабе. Тая вандроўка дала яму шмат перажыванняў і ведаў, але замест удачы прынесла незразумелае спусташэнне думак, душы. Па вяртанні ў Варшаву, каб напоўніць жыццё нейкім сэнсам, ён вырашыў завесці сям’ю. Спачатку яго цешылі прыгажосць і радавітасць жонкі, новыя клопаты, але неўзабаве граф зразумеў, што не толькі не кахае сваю жонку, але нават амаль абыякавы да іхняга адзінага сына…

…Напамінак пра сфінкса падаўся графу грозным сімвалам, знакам новай бяды. Ён вырашыў, што на гэты раз спусташэнне, хутчэй ад усяго, пагражала ягонаму сэрцу.

Графу хацелася адным разам скінуць з сябе невыносную жарсць, са-мотную пагоню за шчасцем. Ён не разумеў, чаму гэтая дзяўчына, якая, здавалася, часам нават паддаецца яму, не жадае падзяліць з ім салодкую ношу? Граф імгненна адкінуў коўдру і наваліўся на Даруту ўсім целам, адначасна захопліваючы яе вусны сваімі.

Дарута торгнулася і шырока расплюшчыла вочы. Граф убачыў, як здзіўленне, крыўда, гнеў, змяняючы адно другое, адлюстроўваюцца ў іх. "Нічога, я разбуджу тваю почаўнасць²¹!" - падумаў граф, каленам, што клінам, раз’ядноўваючы напружаныя, сціснутыя ногі дзяўчыны.

За вакном працягла заіржаў Белазор, і Дарута канчаткова прачнулася, вяртаючыся ад сну да прыкрай рэчаіснасці. Яна верыла снам і рыцарам.

Дарута пацягнулася рукамі да шыі графа, дзе торгалася напружаная жылка з кропкай Зары, але граф імгненна пакрыў ейныя рукі такімі гарачымі пацалункамі, што на нейкі момант дзяўчына разгубілася. Цела Даруты міжволі расслабілася. Але яна імгненна апамяталася. Калі дзяўчына моцна абняла графа, прыціскаючы да сябе, ён быў упэўнены, што нарэшце князёўна не толькі скараецца, але і прагне яго. І раптам граф адчуў, што яму быццам бы не стае паветра. Каб вырвацца з задушлівых дзявочых абдымкаў, ён паспрабаваў устаць на ногі, але дзяўчына імгненна абхапіла іх сваімі нагамі, яшчэ мацней прыціскаючы да сябе. Граф выдаў сіплы, бессэнсоўны крык жаху, калі Дарута перакуліла ягонае цела пад сябе і скочыла з ложка. У гэты момант Тамаш далікатна прыадчыніў дзверы і тут жа схаваўся за імі.

Дарута выбегла ў калідор. Каля самай лесвіцы, што вяла ўніз, яе сустрэлі два мужчыны з шаблямі. З-за мужчынскіх спінаў выглядаў Тамаш.

Дарута адхінулася і ўбачыла графа, які, злавесна ўсміхаючыся, пера-крываў ёй шлях да адступлення шпагай. З бакавога прахода напірала дворня, узброеная ўсім, што трапілася пад руку.

- У клетку! Да мядзведзя! - ліхаманкава загадаў граф.

Дарута апынулася ў акружэнні мужчын, ашчэраных каламі, нажамі, шаблямі. Колючы яе ў бакі, грудзі, спіну, яны прымушалі дзяўчыну рухацца ў напрамку сутарэння, куды вялі хісткія драўляныя прыступкі. Дарута баялася толькі аднаго - аступіцца на сходнях і самой упасці на іклы, накіраваныя на яе зверху і знізу. Прыціснутая тварам да мураванай сцяны, у якую ўпіралася лесвіца, Дарута адзіна пачула, як збоку бразнулі завалы, пасля чаго яе ўпіхнулі ў маленькі праём з цёплым, непрадыхлівым, смуродным паветрам.

- Пакуль вярнуся, каб і следу ад яе не засталося! - загадаў граф Тамашу. - Будуць пытацца, кажыце, што збегла! - апошняе датычылася ўсіх прысутных.

Дзяўчыну каламі падпіхнулі праз дзверы праёма ў вялікую клетку.

Канваіры жагналіся, пакідаючы памяшканне. Уверсе зачыніліся дзверы. Дарута паспрабавала агледзецца ў амаль цёмным сутарэнні, святло ў якое падала праз вузкую шчыліну пад самай столлю.

У дальнім куце клеткі хтосьці варушыўся. Дарута прыціснулася да кратаў. Раздражнёны рык з кута выдаў там магутнага звера. Дарута чула загад графа кінуць яе ў клетку да мядзведзя. Яе не палохалі звяры на волі. Яна ведала, як сябе паводзіць з імі, але са звярамі, згвалчанымі людзьмі, да гэтага не сустракалася адзін на адзін.

Звер падняўся ў рост, устаў на заднія лапы. Так, гэта быў мядзведзь. Звер пераступаў з лапы на лапу, хістаючыся ў бакі, каб прывесці сябе ў ваяўнічы стан.

- Стой! - закрычала яна з усяе моцы, каб мядзведзь не паспеў зату-маніць свае мазгі злосцю, ды і наогул звяры часта баяцца голасу чалавека.

Мядзведзь прыслухаўся. Радасная здагадка раптоўна скалыхнула Даруту.

- Нябога! Нябога! Гэта ты! Да мяне ідзі, ідзі, мой харошы! Спадзяюся, не забыў мяне!

Мядзведзь насцярожана рыкнуў, але сеў, а затым стаў на ўсе чатыры лапы. Дарута пачала сумнявацца ў сваёй здагадцы, але і гэты мядзведзь быў зараз для яе такім жа нябогам, як той, якога яна вызваліла з каменнай пасткі.

І раптам мядзведзь неяк таропка, няўклюдна падбрыкнуў заднімі лапамі і рынуўся да яе. Так, гэта быў Нябога! Звер успомніў сваю колішнюю гульню з Дарутай.

- Нябога! Бедны мой Нябога! - дзяўчына зусім забылася, што яна ў такім жа, як не горшым, становішчы. - Што ж яны зрабілі з табой?! - бе-давала Дарута, лашчачы густую, зваляную поўсць мядзведзя. Было бачна, што ён даўно тут, не прыручаны, не дагледжаны тымі, хто пазбавіў яго волі.

Нябога цёрся аб Даруту мордай, нешта бурчэў, нібыта скардзіўся на тых, хто паланіў яго, трымае за лютага звера. Дарута ўсёй душой спачувала яму. Але чым яна можа дапамагчы яму, як і самой сабе?

"Трэба думаць! - загадала сабе Дарута. - Па-першае, ад мяне хацелі пазбавіцца. Па-другое, ніхто не ведае, што я жывая, бо замест ворага знайшла ў клетцы сябра. Дужага сябра! Па-трэцяе, я чула, што ад мяне і следу не павінна застацца. У такім выпадку сюды хутка прыйдуць, бо гаспадар некуды ад’язджае і неўзабаве збіраецца вярнуцца. Трэба падрыхтавацца і добра сустрэць іх!" - вырашыла яна.

Дзяўчына ўзялася даследаваць клетку. Таўшчэзныя жалезныя краты былі моцныя. Завала на ўваходных дзверцах была недасягальная з клет-кі. Але нейкая неадпаведнасць падказвала ёй, што выйсце ёсць. Дарута раз за разам абыходзіла клетку, правяраючы на трываласць кожную жалязяку, пакуль канчаткова не ўпэўнілася, што клетка надзейна зробленая. Нябога спачатку хадзіў следам, а пасля лёг на ейным шляху, каб, мабыць, кожны раз трапляць сяброўцы пад ногі. Сапраўды, дзяўчына ледзьве не наляцела на яго. Яна проста села адпачыць на мядзведжы бок, як рабіла гэта раней падчас іхніх гульняў у лесе. І тут убачыла, што краты насупраць яе не дастаюць мураванага долу. "Напэўна, каб можна было, не заходзячы, клетку чысціць, карміць звера". Дарута паспрабавала прасунуць пад кратамі галаву, але нават калі б у шчыліну нейкім чынам пралезла галава, дык між кратамі заселі б плечы. Нябога ажно круціў сваёй галавой, цікуючы за намаганнямі сяброўкі. І раптам Дарута зразумела, што клетка не суцэльная, бо падлога ў ёй была на такім жа ўзроўні, такая ж, як і звонку. Майстры або разлічвалі на цяжар клеткі, або не дарабілі. Даруце было ўсё адно. Заставалася падняць клетку з аднаго боку так, каб яна завалілася на сцяну скляпення, і тады яны з Нябогам будуць на волі. Дарута падступілася да клеткі з таго боку, дзе краты былі вышэйшымі за падлогу. Брацца за краты было зручна, але некалькі падыходаў на мяжы моцы далі разуменне, што разлік майстроў быў правільным, а праца сумленнай. Нябога, які цікаваў і за гэтым заняткам сяброўкі, вырашыў, што яму прапаноўваюць новую гульню. Ён паўтарыў усё, зробленае ёю: паспрабаваў, не дужа стараючыся, прасунуць галаву пад краты, затым доўга ладзіўся, наровячы легчы на спіну. Нарэшце, хоць і не зусім на спіне, а бокам, ён падсунуў пярэднюю і заднюю лапы пад краты. Нябога злёгку тузануў іх, порстка ўкочыў і нават пачаў матляць галавой, быццам аддаючы паклоны. Дарута здзівілася, бо яна не вучыла Нябогу кланяцца, а, можа быць, і не так зразумела яго зараз. Але гэта яе не займала. Клетка яшчэ дрыжала, і Дарута зноў памкнулася падняць яе. Спрабуючы выклікаць Нябогу на спаборніцтва, яна пачала заўзята тузаць краты.

- Нябога, давай сюды! - паклікала яна, беручыся за краты абедзвюма рукамі.

Мядзведзь плюхнуўся побач. Ён зноў падчапіў ніз клеткі лапамі.

- Давай! Давай! Давай! Давай!.. - захвочвала Дарута, размерана тор-гаючы краты, каб падказаць рытм для агульных намаганняў.

Нарэшце клетка пачала вагацца. У нейкі момант Дарута адчула нястрым-ную моц, якая, вызваляючыся з сонечнага спляцення, неслася з крывёй у кожную кропку цела. Гэта была моц разбурэння. Яна ведала, што павінна аддаць гэтую моц, інакш сама зробіцца ахвярай той сілы, якую выклікала неўтаймоўнай прагай волі.

Клетка паволі валілася на бок, калі Дарута выскачыла з-пад яе.

- Нябога! - з жахам выклікнула яна, назіраючы, як клетка адштурх-нулася ад сцяны і са страшэзным грукатам стала на сваё ранейшае месца, не жадаючы выпускаць са свайго чэрава яшчэ адну ахвяру.

Напалоханы, ледзьве не раструшаны звер дзіка зароў, перакрываючы жалезны грукат.

Дарута падбегла да завалы. Як толькі завала была адкінутая, Нябога вялізнымі скачкамі пакінуў клетку і тут жа апынуўся на версе драўляных прыступак, што вялі са скляпення. У гэты момант дзверы там адчыніліся, і збіты з ног Тамаш заплюшчыў вочы, каб не бачыць таго канца, што абяцалі яму раз’юшаны звер і Дарута.

Ад свежага паветра Нябога ажно спыніўся і, аддаючы належнае волі, зароў з усяе мядзведжае глоткі.

Дарута не паспявала за мядзведзем. Дворня з крыкам разбягалася на ягоным шляху з маёнтка. Сабакі таксама ўчулі мядзведзя. З сабакарні нёсся гучны брэх. За рогам маёнтка павінен быў знаходзіцца агароджаны падворак, дзе Дарута бачыла раней Белазора.

- Белазор! - паклікала дзяўчына, бегучы да таго падворка.

Белазор з лёгкасцю пераскочыў агароджу насустрач ёй і раптам спыніўся, захроп, конскія вочы наліліся крывёю.

Даруце не было часу падумаць, што два яе верныя сябры могуць не паладзіць паміж сабой. Ды калі б і думала, дык ад таго нічога б не змянілася. Дворня на чале з Тамашам ужо зноў наступала, ашчэраная каламі і ўсім, што трапілася пад руку. Дарута падбегла да каня.

- Белазор! - дзяўчына ласкава правяла рукой па шыі каня. Дарута ведала, як прывесці каня ў спакой. Яна паклала далонь на нос каню і крыху націснула пальцамі. Конь скасіў вокам і павярнуў галаву да яе. Дарута ўхапілася за грыву незацуглянага каня і момантам апынулася на ягонай спіне.

Здалёк было бачна, што ўязная брама зачыненая. Белазор, шалеючы ад няспыннага сабачага ляманту і мядзведзя, які далучыўся да іх, нёсся ўздоўж высокай агароджы маёнтка. На процілеглым ад брамы баку агароджы Дарута ўгледзела маленькія веснічкі, зробленыя, напэўна, дзеля таго, каб скараціць шлях да ракі. Яна вярнула каня да веснічак.

Белазор прыпадняў галаву і выцягнуў шыю. Дарута не думала, што атрымаецца, бо з той пары, калі яны з маленькай Земай навыперадкі імчаліся на цыганскіх конях лугамі, ляснымі дарогамі, пераскокваючы канавы, яміны, ствалы паваленых дрэваў, прайшло шмат часу. У вёсцы, дзякуючы Ходзьку, ёй выпадала калі-нікалі праехацца верхам на конях, прызначаных болей для сялянскай працы.

Дарута блаславіла лёс, які падараваў ёй тое цыганскае сяброўства. Яе цела памятала, што рабіць. Калі капыты Белазора мякка апусціліся на зямлю па другі бок агароджы, мядзведзь ужо сядзеў верхам на веснічках.

- Малайчына, Нябога! - ухваліла Дарута. - Не адставай!

Дарута накіравала каня да берага Свіслачы, над якім удалечы, дзякуючы лёгкаму туману, здавалася, лунаў над курганам замак з каронамі вежаў. Дарута не сумнявалася, што гэта і ёсць княскае ўладанне. Шлях да кургана берагам ракі быў схаваны ад цікаўных вачэй, што адразу ўсцешыла амаль што распранутую дзяўчыну. Яна вельмі позна ўбачыла мужчын, якія біліся на мячах паблізу млына. Не спыняючы каня, якога надзейна падганяў Нябога, Дарута, не азіраючыся, праімчалася ў двух дзясятках крокаў ад дуэлянтаў. Князь і граф разам з секундантамі і конюхамі, не верылі сваім вачам, гледзячы ўслед нечаканаму відовішчу.

- Каня! - закрычаў граф, які першы выйшаў са здранцвення.

Аднак першым каня падвялі да князя.

З вежы, якая ўзвышалася над брамай замчышча, варта дзівілася таму, што раптоўна адкрылася вачам. Вершніца, попельныя валасы якой зіхацелі золатам у мяккіх сонечных промнях позняй восені, а падраная белая кашуля ўтварала ці то ветразі, ці то крылы, ва ўвесь дух ляцела на бліскучым чорным кані, за якім гнаўся сапраўдны мядзведзь. Следам наперадзе невялікай світы скакалі два рыцары з мячамі.

- Князь! - пазналі першым гаспадара ў адным з коннікаў.

- Пан! - імгненна вызначылі і другога.

Князь пакрысе адставаў. Было відавочна, што пан мае ўсе шанцы здаг-наць вершніцу першым. І тут над крутым абрывам, які ўтварыла на павароце рэчышча Свіслачы, з’явіўся яшчэ адзін вершнік у чорным. Ён галопам пагнаў свайго каня са стромы, адразаючы вершніцу ад пераследнікаў.

- Чорны камісар! - ахнуў нехта з вартаўнікоў.

Браму хутка паднялі, спусцілі мост, і невялічкі атрад пад кіраўніцтвам дзядзькі Затко паскакаў на конях на падмогу князю.

Шпага камісара і меч графа скрыжаваліся ў паветры. Граф, напружан-не якога яшчэ не спала ад дуэлі з князем і нават узмацнілася пагоняй за князёўнай, спяшаўся. Цяпер адзінай ягонай мэтай было дагнаць сваю былую паланянку. Ён кінуў кароткі позірк услед бяглянцы, каб ацаніць свае шанцы дагнаць яе, і быў імгненна выбіты ўдарам прамой нагі з сядла. Камісар, не жадаючы змагацца, крутануў свайго каня, каб суправаджаць Даруту, як з ім параўняўся князь.