Князёўна Дарута, або Чалавечая кроў ліпучая

- Абараняйце дачку, князь Баляслаў! Няхай вашыя секунданты скачуць следам за вамі! Каму, як не вам зараз быць побач з ёй! Не страцце яе ў трэці раз! Спяшайцеся! - крыкнуў камісар. - Спяшайцеся, я даганю вас!

Граф з цяжкасцю падняўся з прамерзлай зямлі. У яго не ставала ўжо ні фізічнай, ні маральнай сілы працягваць барацьбу. Ён падняў свой меч, які адляцеў пры ягоным падзенні ўбок, і абаперся на яго, як на кій. Пад’ехалі і ў нерашучасці спыніліся секунданты графа. Паказаўся атрад дворні графа.

- Што тычыцца абавязкаў князя перад вамі, граф Пржэвіцкі, я бяру іх на сябе. Патлумачу гэта вам адзін на адзін. Умовы нашай сустрэчы дашліце з секундантамі. - Раман азірнуўся. Набліжаўся атрад дзядзькі Затко. - А цяпер, граф, раю вам адаслаць сваіх людзей, інакш адкажаце за нявінна пралітую кроў перад уладай.

Граф моўчкі ўзлез на свайго каня і насмешліва зірнуў на камісара. Цяпер, ведаючы слабіну гэтага чалавека, можна было разлічваць на перамогу над ім.

4

Дарута стаяла пасярод пляца замчышча, не ведаючы, што ёй далей рабіць. Белазор, прыціскаючы вушы, уздрыгваючы і пераступаючы нагамі, касіў вокам на мядзведзя. Нябога то ўставаў на заднія лапы, махаючы ў паветры пярэднімі, нібыта вітаў ашчэраную каламі і віламі княскую дворню, што абкружала незвычайную тройцу, то сядаў на дол, хітравата-пакрыўджана лыпаючы маленькімі вачамі. Даруце здавалася, што Нябога чакаў інакшае сустрэчы ад людзей. Раптам з кола абкружэння выйшаў Яцка. Цыган прыйшоў разам з ляснымі таварышамі ў замчышча, каб удзельнічаць у начным нападзе на панскі палац. Яцка ціхенька свіснуў. Мядзьведзь зноў устаў на заднія лапы і пачаў круціцца на месцы, нязграбна прытупваючы. Яцка нешта крыкнуў яму па-цыганску, і мядзведзь пачаў аддаваць паклоны прысутным. Тады цыган раскінуў рукі і пайшоў на мядзведзя.

- Ну, здарова, рамалэ! Ай, рамалэ! - Яцка і Нябога пачалі жартам барукацца, што выглядала больш абдымкамі.

Дворня зразумела, што мядзведзь прыручны, але на ўсякі выпадак калы не пакідала.

- Дазвольце, князёўна, аказаць²² вам камісара, майго сябра, якога з нядаўняга часу маю за сына, - перад Дарутай у паклоне застылі князь і камісар.

- Прашу вас, мянуйце мяне Раманам! - камісар выструніўся. - Вы дазволіце, князёўна? - Раман імгненна адшпіліў сваю чорную накідку і захутаў у яе дзяўчыну.

Дарута спалохалася, што зараз зноў загучаць галасы мінулага і яна страціць прытомнасць. Раман быў вельмі падобны да чорнага рыцара з ейнага сну. Той чорны рыцар у сне абяцаў ёй дапамогу, а гэты на яве здзейсніў.

- Князёўна, што з вамі? - Раман хацеў падтрымаць дзяўчыну, але вочы яе ўжо смяяліся нейкай сваёй пяшчотнай думцы.

- Дзякую вам, - прамовіла Дарута.

- Не ведаю, чым я заслужыў вашую падзяку, пра якую мог марыць хіба што ў сне! - усклікнуў Раман.

- Можа быць, і ў сне, - дзяўчына хітра зірнула на Рамана. - Але не важна. Галоўнае, я ведаю.

- Безумоўна! - пацвердзіў Раман, які палічыў гэта за жарт. Яму яшчэ не даводзілася жартаваць з жанчынамі, але раптоўная бескоапотная лёгкасць падштурхнула яго. - Безумоўна! Жанчыны заўсёды ведаюць галоўнае, бо трымаюць ключы ад усіх таямніц свету.

- А замкі на таямніцы чапляюць мужчыны, так? - наіўна запыталася Дарута, але вочы яе зноў весела бліснулі.

- Не, мне здаецца, што і замкі прыдумалі яны. Ну, хіба што чапляюць нашымі рукамі.

- Вось як? А мне здаецца, што і таямніцы прыдумалі мужчыны, ад прагі растлумачыць тое, чаго не ведаюць. Так, князь? - Дарута азірнулася. Яна так імкнулася да князя, а зараз нават забылася на яго. Ёй было сорамна і радасна.

Князь дзівіўся маладым людзям, якія гулялі словамі, паняткамі, не зважаючы на ўсіх вакол, на тое, што на Даруце падраная начная сарочка, якая вызірае з-пад чорнай накідкі Рамана, а Раман, няйначай, мерзне. Ён не думаў, што мае права на ўвагу Даруты, але адчуваў сябе самотна. Князь адшпіліў свой плашч і разам з ім упершыню абняў сваю дачку.

- Дарута, я не патрэбны нікому і не памёр яшчэ толькі таму, што чакаў гэтай сустрэчы, - нечакана прызнаўся ён.

- Магчыма, вы памыляецеся, князь?

- Не, я жывы яшчэ!

Дарута і Раман далікатна ўсміхнуліся на жарт князя.

- Пайшлі, дачка, - князь мацней прытуліў Даруту за плечы, накіроўва-ючы ў замак. Праз некалькі крокаў ён азірнуўся. - Раман, думаю, што і вы жадаеце бачыць сустрэчу маці і дачкі?

- Не, князь, вам ёсць што расказаць адно аднаму. Паблукаю па крэпасці. Я прыйду. Потым.

- Дзякую, Раман. Вось і дзядзька Затко! - абрадваўся князь свайму любаму настаўніку, вернаму паплечніку і бываламу ваяру, які падышоў да іх. - Ён якраз не дасць вам заблукаць, - князь з Дарутай рушылі ў замак.

Белазор, пасля таго, як конюхі абцерлі, павадзілі яго па замчышчы і накрылі папонай, так і застаўся стаяць перад вялізазнымі, абабітымі каваным жалезам дубовымі замкавымі дзвярыма, за якімі знікла Дарута.

Раман з дапамогай дзядзькі Затко абыходзіў крэпасць. Не зважаючы на гарматы, старыя, месцамі пашкоджаныя ўмацаванні ды малая колькасць абаронцаў сведчылі пра заняпад. Усё магло закончыцца гібеллю не толькі старажытных муроў, але і князя з дачкой. Раман разумеў, што гэта іхняя зямля, іхняе роднае гняздо, іншага няма ў гэтых людзей. Але ім не пакінулі выбару. Раману адназначна было моўлена, што замак па-любому неўзабаве ўзарвуць, таму людзі павінны пакінуць яго, калі жадаюць застацца жывымі. Уласна, з гэтай місіяй камісар і шукаў той першай сустрэчы з князем сам-насам. Колькі змянілася ў іхнім жыцці за апошні час! Колькі змянілася ў ім самім! Раман ведаў, што застанецца з імі да канца, калі нават не ўдасца ўгаварыць князя. Ён стараўся не думаць пра тое, што не толькі ягоная паспяховая кар’ера, але і само жыццё могуць стацца загубленымі, што наперадзе чорнай прорвай ляжала невядомасць, праз якую патрэбна было перабрацца. І ўсё ж такі, як ні дзіўна, ён адчуваў спакой і радасць.

Раман якраз падняўся на другі паверх, калі з бакавога калідора выйшла ціхая, расчуленая, з яшчэ не высахлымі слязамі Дарута і падцягнуты, урачысты князь, які не мог адвесці позірк ад сваёй дачкі. Як пасаваў строгі і цяжкі строй князёўны да суровых старажытных муроў!

"А князь яшчэ зусім не стары! - падумаў Раман. - Ён гэтак жа мог бы весці тут сваю княгіню…" - нешта накшталт рэўнасці варухнулася ў ягонай душы. Ён адступіў у цень, каб нічым не зашкодзіць іхняй радасці.

- Раман! Мы вас шукаем! - Дарута памкнулася яму насустрач і вінавата азірнулася на князя.

Князь рассмяяўся, але рэзка абарваў свой смех, не верачы сабе. Ён баяўся спалохаць сваё шчасце. Пачуцці перапаўнялі яго. Раптам ён пабялеў з твару.

- Дарута! Раман! Чакайце мяне! Я зараз вярнуся, - князь хуткай хадой рушыў у зваротным накірунку.

Маладыя людзі ў трывожным недаўменні адышліся да акна.

- Што з князем, як вы думаеце, князёўна? Можа быць, яму патрэбная дапамога?

- Не ведаю, што і думаць, - разгублена адазвалася Дарута. - Толькі што быў вясёлы, і раптам…

- Дзеці мае! Не трэба гадаць! - пачуўся здаля голас князя, які неўзабаве з’явіўся і сам, несучы ў руках невялікую скрыначку. Ён хутка наблізіўся да Даруты. - Выбачайце мне, дачка. Я прысабечыў тое, што належыць вам. Зірніце, - князь адчыніў драўляную, багата інкруставаную жоўтым і белым металамі скрыначку.

- Ах! - міжволі вырвалася ў Даруты. На чырвоным аксаміце ляжаў яе верны сябра і спадарожнік, выратавальнік і дзіцячая забава: нож аднарога. Яна тужыла па ім, часам па звычцы шукаючы на шыі матузок, на якім падвешвала ў скураной торбачцы нож, хаваючы ад старонніх вачэй. Дарута верыла, што калі-небудзь ён вернецца да яе, і вось…

- Бачу, што вы пазналі, Дарута. Яго знайшлі на вашых грудзях, калі вы ўпершыню прыйшлі ў замак і страцілі прытомнасць. Ён раней належаў мне і быў згублены мной, хаця я схіляюся да думкі, што быў скрадзены ў мяне. Вядома, я вельмі ўзрадаваўся яго вяртанню, загадаў, каб вас добра лячылі, выказвалі шчыры клопат і пашану. Але як я вінавачу сябе! Я нават падумаць не мог, што яго прынесла мая дачка…

- Вы той малады князь, які атрымаў нож ад Бэнга?.. - Даруце здалося, што яна трапіла ў казку.

- Той, ды ўжо далёка не малады. Але адкуль вы ведаеце пра Бэнга, дачка? - здзівіўся князь.

- …І я ішла. сюды ўсё мае жыццё, каб вярнуць вам…

- …Сябе! - падхапіў князь. - Спадзяюся, што ўсё вашае жыццё яшчэ наперадзе! Вы проста ішлі дадому. Вазьміце яго, ён ваш, мая любая дачка, ён не толькі вярнуўся да мяне, ён аказаў сябе яшчэ болей шчодрым: ён вярнуў мне дачку, мой адзіны сапраўдны скарб на зямлі, - князь працягнуў скрыначку з нажом Даруце.

Дарута баялася дакрануцца да нажа, каляровае дзяржальна якога, здавалася, мігацела жывым ззяннем.

- Гэта ваш нож, які я бласлаўляю за тое, што прывёў мяне да вас, мой гаспадар князь-бацька.

- Тады я не вяртаю яго вам, я вам ахвярую гэты дзіва-нож.

- Дзякую за дарагі падарунак, мой князь! - Даруце зрабілася лёгка, радасна, быццам дадалося моцы. Яна хутка выхапіла нож са скрыначкі і пакланілася князю.

- Будзьце блаславёнай, дачка. Бачу, Раман ужо зачакаўся вашай увагі. Але вы мне скажаце, адкуль ведаце пра Бэнга? Хаця потым! Мне вельмі хочацца ведаць і пра тое, як гэты нож трапіў да вас.

- А можа быць пакінуць нож у вас, дарагі князь? Калі раптам згубіцеся, ён прывядзе вас да мяне! - заявіла Дарута, спрытна хаваючы нож некуды ў складкі сваёй багатай спадніцы.

Мужчыны засмяяліся ад нечаканага жарту і спрыту дзяўчыны.

- Князеўна! Мне таксама б хацелася даведацца пра тое, аб чым пытаўся наш князь! Але пакуль нож яшчэ тут, вы мне можаце растлумачыць, што гэта за дзяржальна ў вашага нажа?! - папрасіў Раман.

- Магу.

- Выбачаюся, маладыя людзі, але мы забыліся на ежу. Да таго ж у нас сёння свята! Мне патрэбна даць пэўныя распараджэнні, каб мы адчулі гэтае свята! - князь падвёў Рамана да Даруты і абняў іх. - Дзеці мае, можа быць, я трапіў у лепшы свет? Я не варты гэтага шчасця!

- Князь! Вы зноў за сваё! - з жартоўнай пагрозай у голасе ўсклікнула Дарута.

- Ну вось, вы бачылі, Раман? Знайшлася і на мяне ўправа! Трымай-цеся хоць вы, бо Дарута прыроджаная ўладарка! - князь ласкава зірнуў на дачку. - Раман, я пакідаю на вас Даруту! Яна зусім не ведае свайго радавога гнязда. Пакуль я буду заняты, пакажыце ёй хаця б сабе наваколле з даху замка. Але не доўга. Кухары не прымусяць нас чакаць! Не крыўдзіце Рамана, князёўна! - ён лёгкай хадой прадоўжыў свой шлях.

Маладыя людзі замілавана паглядзелі ўслед князю і рушылі да спіраль-ных каменных сходаў, якія вялі наверх, паварочваючыся, як і ва ўсіх замках, за сонцам.

- Ведаеце, Дарута, людзі ў большасці праварукія, таму такая лесвіца дае абаронцам замку, якія звычайна спускаюцца, дадаковы шанец, бо пра-ціўніку пры пад’ёме нязручна трымаць у руках меч, - патлумачыў Раман.

- Я ляўша, Раман.

- Такіх праціўнікаў называюць праклёнам для замка.

- А калі гаспадар ляўша?

- Леварукаму гаспадару лепш пазбягаць бою на такой лесвіцы, бо яна сама можа стацца праклёнам яму.

Дарута прамаўчала.

Калі нарэшце падняліся на дах замка, Раман не ведаў, аб чым далей гаварыць з князёўнай. Ён нават баяўся паглядзець на яе. Магутны разлог у блакітным абрамленні далёкіх лясоў, дол з яшчэ зялёнымі лугавінамі, рассечанымі срэбранымі стужкамі водаў дзвюх рэк, якія, люструючы нябёсы, ядналіся каля падножжа кургана, усё гэта не магло быць выпад-ковым, усё гэта гаварыла за яго.

Дарута, хаця і пачувала сябе спакойна, але часам ёй здавалася, што чарговы павеў ветру сарве яе ў бязмежжа невядомасці і яна зноў будзе шукаць шлях дадому. Цяпер ужо зусім адна, без Марухны. І тады Раман, мацней сціскаў яе руку. У нейкі момант яны адважыліся зірнуць адно на аднога. Гэта адбылося адначасова і крыху збянтэжыла іх.

- Дарута! Цяпер я разумею, чаму паклікала мяне гэтая вайна! - Ра-ман убачыў, як спахмурнела Дарута. - Выбачайце маю недалікатнасць, князёўна. Я зусім не жадаў параніць вас.

- Не трэба, Раман. Вернемся, я стамілася.

Вярталіся моўчкі. Раман пад руку падтрымліваў дзяўчыну, якая пад канец дня і сапраўды хісталася ад стомы і нервовага напружання. Раман не ведаў, як яе рука зноў апынулася ў ягонай, але адчуў, што дзяўчына яшчэ і замерзла. Ён асцярожна абняў Даруту за плечы.

- Вы дазволіце?

- Вядома. Я вам цяпер сястра, казаў князь, - у перабольшана сцвяр-джальнай інтанацыі Даруты чулася хутчэй пытанне, чым сцверджанне.

- Дарута, я не здолею гэта растлумачыць вам, бо ўпершыню такое адбываецца са мной, але вы мне болей, чым сястра! - Раману вельмі захацелася дакрануцца да дзяўчыны, быццам ён быў няўпэўнены ў яе існаванні.

Дарута пачула, як гучна б’ецца сэрца ў грудзях у Рамана. Роўна так білася яно ў маладога князя, які нёс на руках маленькую дзяўчынку… У яе зноў усё закружылася ў галаве.

Калі Дарута расплюшчыла вочы, то зразумела, што ледзь не страціла прытомнасць па інакшай прычыне. Раман, не адпускаючы ейных вуснаў сваімі, трымаў яе на руках. Яны адначасова адарваліся адно ад аднога, каб зазірнуць у вочы і ўведаць, што дало гэта кожнаму з іх.

Стрэл, які неўспадзеў пачуўся за ракой, імгненна пераключыў увагу маладых людзей. З боку царскага войска ва ўвесь дух імчаўся вершнік, якога імкнуліся пераняць з дзясятак узброеных людзей на конях. Вершнік відавочна трымаў кірунак у бок замка.

- Падобна, што нехта мяркуе ратавацца ў нас! - ускліклікнула Дарута, адхіляючыся ад Рамана.

Раман зразумеў, што ён па-ранейшаму чужы тут. Ён моўчкі паставіў Даруту на ногі. Дарута азірнулася.

- Раман, што вы маўчыце? Што рабіць?

- Князёўна, тут вашая ўлада рашаць.

- А! Зразумела! - Дарута кінулася ў бок сходаў, якімі нядаўна падымалася на дах.

- Дарута! А як жа я? Вы не жадаеце ўзяць мяне з сабой? - крыкнуў наўздагон Раман.

- Я не збіраюся камандаваць вамі! - пачулася ўжо са сходаў.

- Напэўна, мне давядзецца ўвесь мой век ганяцца за вамі, Дарута! -Раман у некалькі скачкоў ужо амаль дагнаў дзяўчыну.

- А гэта вам вырашаць, дарагі… - Дарута ледзь не сказала "чорны камісар", як пачула мімаходзь мянушку Рамана ад некага з тутэйшай дворні.

- Дарагі? Дарута! Вы робіце поспехі! - Раман не мог стрымаць смех, здагадваючыся, што дзяўчына збіралася сказаць нешта зусім недаспадоб-нае яму.

Дарута, каб не паказаць разгубленасць, бессаромна задзіраючы цяжкую, спадніцу, стрымгалоў пусцілася ўніз па небяспечна высокіх напаўсцёртых прыступках.

На двары яе сустрэў князь, які паведаміў, што паслаў сваіх людзей насустрач нейкай бяглянцы, якая скача ад маскавітаў у крэпасць.

- Падобна, што гэта цыганка, - паведаміў князь. - Але, можа, хто з лясных пераапрануўся. Мы рыхтавалі напад на маёнтак, каб вызваліць вас, дачка. Частка людзей ужо тут. Астатнія з Войцехам будуць сёння прабірацца да нас.

- Войцех?! - Дарута разгубілася. Яна не разумела, як магла забыцца на сябра пасля ўсяго, што яны перажылі разам! - Белазор! - гукнула яна ў адчаі каня, які і так стаяў побач.

- Дачка! Спыніся! Без цябе… - князь замоўк, бо Дарута ўжо мінала браму замчышча. - Без яе не жыў і з ёй наўрад ці выжыву! - у роспачы прамовіў ён Раману, які апынуўся побач.

У гэты момант зноў пачуўся стрэл. Цяпер ён быў ужо значна бліжэй.

- Каня! - Раман, як ашалелы, сам кінуўся да першага асядланага каня, які трапіўся яму на вочы.

На другім баку моста праз Свіслач ішла сапраўдная бойка. Людзі князя на скаку ўтварылі праход, каб прапусціць цыганку, якую ўжо амаль што дагналі рэйтары. І тут бліжэйшы з рэйтараў навёў свой доўгі пісталет на цыганку. Адлегласць паміж ім і жанчынай не пакідала шанцаў бяглянцы. І ў гэты момант Раман убачыў Даруту, якая выскачыла на Белазоры з задніх радоў ва ўтвораны праход. У руках дзяўчыны нешта бліснула, і пісталет рэйтара ўпаў долу. Тое, што адбылося далей, Раман не мог зразумець. Цыганка павярнула свайго каня на пераследнікаў. Яе доўгія раскалмачаныя бліскучыя валасы здаваліся хмарай, з якой павінны біць маланкі. Маланак не было. Наадварот, яна раптам няўклюдна саскочыла з каня і ўпала на зямлю. Яе тут жа абкружылі царскія вершнікі. Дарута з людзьмі князя ўрэзаліся ў царскі атрад. У паветры замільгалі шаблі.

- Дарогу! - штомоцы закрычаў Раман. - Дарогу цару!

На нейкі момант усталявалася цішыня. Людзі азіраліся, шукаючы вачыма цара. Раман і сам не мог зразумець, чаму раптам прыплёў цара, але смела накіраваў каня да рэйтараў. - Дзе справядлівасць, там і цар, -дадаў ён, каб неяк патлумачыць сваю заяву.

Зблізу Дарута не сумнявалася, што бачыць перад сабой цыганку. Маладую, рухавую, як агонь, што несупынна калыхаецца ў вогнішчы, заміраючы на няўлоўнае імгненне часу, сапраўдную цыганку. Дарута расчаравана ўздыхнула. Ёй не было ніякай справы да гэтай цыганкі.

Вайскоўцы пазналі камісара і расступіліся.

- Во-во, якраз цару нашкодзіць хацела гэтая погань цыганская! - азваўся нехта з маскавітаў.

- Жанчына, што ты рабіла з таго, што можа зашкодзіць цару нашаму? - з пагрозай у голасе запытаўся Раман.

- Нічога.

- Адказвай шчыра, інакш цябе чакае смерць.

- Маці захварэла. Шукала зёлкі ёй. А яны… - цыганка азірнулася на сваіх пераследнікаў. - Яны што каршукі наляцелі.

- Што благога зрабіла гэтая жанчына тым, што збірала зёлкі для сваёй маці? - звярнуўся Раман да вайскоўцаў.

- А ты запытайся ў яе, як яна тыя зёлкі менавала, і ўсё зразумееш.

- Жанчына, як ты менавала тыя зёлкі, што збірала тут?

- Царскім зеллем.

- Зелле для цара?

- У нас яго называюць казліннікам смярдзючым.

- Чулі! Чулі! - загулі маскавіты. - Мала таго, што хоча атруціць цара, дык яшчэ і абражае яго!

- Жанчына, каго ты назвала смярдзючым казліннікам? - запытаўся Раман.

- Не каго, а што! Гэтак зёлку называюць, бо яна цар сярод раслін.

- Смярдзючы казліннік - цар! Калесаваць яе за… - ажно задыхнуўся ад злосці нечы сіплы голас.

- Жанчына, калі твая расліна мае такую нядобрую назву, трэба разумець, што яна ні ў якім разе не можа суадносіцца з царом нават у раслінным царстве, - павучальна пачаў Раман.

- Ну гляньце вы! Што ў гэтай траве такога, што вы прычапіліся да мяне? - цыганка развязала рог спадніцы, адкуль дастала пучок каранёў і некалькі тоўстых сцяблінаў з засохлымі ружовымі кветкамі накшталт кветак бобу.

- Ваўчуга! Гэта ваўчуга! - падала голас Дарута.

- Яшчэ адна! - узвіўся да віскату нечы голас.

- Якія допыты! Усё і так зразумела! - падтрымаў нехта з рэйтараў.

- Бач ты! Прыбралася як царыца, дык і цара абражаць можна?! Што стаім?! Вязаць іх! - пасыпаліся воклічы з усіх бакоў.

Атрад маскавітаў заварушыўся. Княжыя людзі, якія ўжо збіраліся ад‘ехаць разам з Дарутай, агалілі свае шаблі.

- Стойце дзе стаіце! Усе! Толькі допытам можна дазнацца праўды! -спыніў варожы настрой камісар. - Хто ваўчуга? Цыганка гэтая? - падказаў ён Даруце.

- Расліна! Яе на поўдні ваўчугай называюць.

- Добра, - уздыхнуў ён з палёгкай. - Князёўна, прашу вас, не трэба перашкаджаць допыту, - папрасіў ён Даруту, каб рэйтары зразумелі, з кім маюць справу. - Жанчына, дзе твая хворая маці?

- Маці ў табары.

- А дзе стаіць твой табар?

- Цяпер?

- Так.

- Калі вашыя не пагналі, дык пад Бабруйскам.

- А як ты дакажаш, што маці твая хворая і менавіта гэтая… смярдзючая расліна. ёй патрабуецца?

- Калі яшчэ жывая, сама пацвердзіць.

- Ты хочаш сказаць, што мы павінны ехаць да тваёй маці, каб дазнацца праўды?

- А як іначай?..

- Жанчына, калі б ты не ўцякала, мы б адпусцілі цябе. Але ўцякаюць зазвычай злодзеі.

- І тыя, хто палохаецца. Я ж кажу, што наляцелі на мяне знянацку, як каршукі. Хто б не спалохаўся?

Даруце шкада было пакідаць недзе тут нож аднарога, якім яна выбіла пісталет з рук рэйтара, ды і цыганкі было шкада, але яна зрабіла і так зашмат. Злосная стома гэтага дня штурхала хутчэй вярнуцца ў замчышча. Яна ведала, што некалі нож сам вернецца да яе.

- Магу паверыць. Але па ваенным часе верыць нельга нікому. - Ра-ман бачыў, што Дарута збіраецца павярнуць каня, і вырашыў пакінуць ліхашчасную цыганку рэйтарам.

Цыганка не знайшла, што адказаць, але ейныя вочы ўспыхнулі за-дзірыстай нянавісцю болей красамоўна, чым любыя словы.

Голас цыганкі ўвесь час як быццам нешта нагадваў Даруце, але начулася яна тых цыганскіх галасоў у дзяцінстве - не пералічыць. І ўсё ж такі… Дарута прытрымала каня. Упартае маўчанне і задзірысты выклік маладой цыганкі былі несумненна і адназначна знаёмыя. "Няўжо Аза? Аза… Аза… Аза… - раптоўна запульсавала радасная думка, хаця абставіны зусім не адпавядалі радасці. -Вось як мы сустрэліся з табой, Аза! Што ж я магу зрабіць для цябе?"

- Пан камісар! Я сведчу, што трава, якую паказала цыганка, насамрэч лекавая. І рэдкая ў нашых мясцінах. Я ведаю толькі адно месца, дзе яна расце тут. Гэта…

- Чакайце! - адзін з рэйтараў імгненна апынуўся каля Рамана з Дарутай. - Гэта нічога не будзе сведчыць, бо цыганка пачуе і толькі пацвердзіць тое месца, дзе брала траву. Трымайце цыганку, а мы ад’едзем, каб яна не пачула, што скажа гэтая…

- Князёўна, - падказаў Раман. - Так, мы крыху ад’едзем, каб не было сумненняў, і пачуем ад князёўны пра тое месца, дзе расце смярдзючая трава, - паведаміў ён усім. - Пасля няхай ужо вядзе нас цыганка туды, дзе брала траву. Калі месца, названае князёўнай, і тое, што акажа цыганка, супадуць, будзем лічыць, што яна казала праўду.

- Ды тут недалёка! - абрадвалася цыганка.

Азе, а гэта сапраўды была яна, звязалі рукі і пасадзілі на каня паперадзе аднаго з рэйтараў. Атрад маскавітаў і княжыя людзі, якія не збіраліся ў такіх абставінах пакідаць Даруту, паскакалі ў напрамку, што паказвала Аза. Спыніліся на поплаве каля Бярэзіны за слабадой, дзе месцілася царскае войска. Цяпер было зразумела, што цыганка наўрад ці магла пазбегнуць тут сустрэчы з масквітамі.

Неўзабаве камандзір атрада рэйтараў вымушаны быў пацвердзіць, што месца зарасцяў казлінніка, да якога прывяла цыганка, супадае з паве-дамленым князёўнай.

- Можна перамовіцца з вамі, князёўна, - раптам звярнуўся ён да Даруты.

- Слухаю.

- Гэта адзіна між намі.

- Добра.

Крыху ад’ехалі.

- Выбачайце, князёўна, але я не веру іхняму племені. Яшчэ адзін момант застаецца. Скажыце, калі ласка, ад якой хваробы ўжываюць гэтую траву?

- Шмат ад чаго.

- А хаця б нешта можаце назваць?

- Дапамагае пры крывацячэннях, лекуе ныркі ад камянёў. Ад сутаргаў. А што вас турбуе? Я ведаю травы, магу дапамагчы вам.

- О не! Я здаровы. Запытаюся ў цыганкі, на што хварэе ейная маці.

Калі Дарута і рэйтар вярнуліся да ўсіх, камісар паведаміў ім вынік

свайго даследвання.

- Так, падобна, што праўду казала жанчына, - зазначыў ён, параўноўва-ючы карані і сцяблінкі травы з засохлымі на іх познімі кветкамі, што знай-шліся ў цыганкі, з зарасцямі казлінніка на лугавіне. - Жанчына паказала нават ямкі, дзе капала карані. Думаю, што варта адпусціць яе з мірам.

- Чакайце! Скажы, мілая, на што хварэе твая маці? - звярнуўся рэйтар да цыганкі.

- Яна сцякае крывёй, - у вачах Азы бліснулі слёзы.

Рэйтар уздыхнуў.

- Разбірайцеся далей з цыганкай як лічыце патрэбным, - звярнуўся ён да камісара, - а мы тут і так шмат часу страцілі. Атрад! Слухай маю каманду! Вяртаемся ў ратны стан! - загадаў ён.

- Жанчына, ты вольная ісці да сваёй маці! - прамовіў камісар. - Хто-небудзь, развяжыце ёй рукі!

Аза, як толькі развязалі ёй рукі, імгненна выцягнула з нетраў сваіх спадніц нож аднарога.

- Князёўна, я вярнула табе твой клінок, - прамовіла Аза Даруце, якая ўжо злезла з Белазора і стаяла насупраць.

- Аза! Цыганская князёўна! Дарагая мая ўпартая дзяўчынка! Я пазнала цябе сама, не сумнявайся! - Даруце здалося, што разам з Азай яна абняла ўсё сваё далёкае, вялікае ў прыгодах, шчаслівае ў знаходках, дзівоснае ў сустрэчах дзяцінства.

Раман глядзеў на дзяўчат, дзвюх неверагодных князёўнаў, якія стаялі, моцна трымаючы адна адну ў абдымках, не адрываючы гарачых поглядаў адна ад адной, і не мог паверыць у здагадку, якая мільганула ў ягоных думках.

- Дык ты вярнулася да рэйтараў, каб падняць нож Даруты? - не вытрымаў ён. Раман зусім не чакаў такой самаахвярнасці ад цыганкі, тым болей ад маладой, поўнай агню жыцця.

Аза прамаўчала.

Дарута адчула, што Аза не жадае размаўляць з Раманам.

- Што ты будзеш рабіць, Аза? Калі можаш, застанься ў нас хаця б на дзень. Якое тваё жыццё? Мяне хвалюе, што сталася з Зарай. Тым болей хачу ведаць, як знайшлася твая маці…

- Дарута, выбачай, якраз не хачу страціць яе другім разам. Я павінна вярнуцца да маці як мага хутчэй. Ёй не памаглі зёлкі, што давала раней. Вялікую надзею маю на гэтага царскага казлінніка. Ледзьве знайшла яго і, калі б не ты, з ім бы сама загінула. Дзякую табе!

- Сястра мая! Ведай, калі ласка, дзе мой дом, там дом і твой. Дзе мая сям’я, там і твая. Я таксама не хачу страціць цябе! Дзякую лёсу, які звёў нас! Я маю вялікую надзею на ягоную ласку, што падаруе нам яшчэ не адну сустрэчу. Адпускаю цябе, але не з сэрца майго. Будзь блаславёна на дарогах тваіх!

- Дарута! Мая душа мовіць табе тое самае. Адзінае, пра што буду прасіць цябе на расстанне - беражы сябе! Ты бачыш у людзях лепшае, што заклаў у іх Бог. Але… Яны маюць і шмат іншага, закладзенага ў іхні лёс імі самімі…

Дарута ўжо не толькі амаль не чула Азу, але, дзякуючы слязам, якія раптоўна струменямі пацяклі з вачэй, амаль што і не бачыла…

Па дарозе ў замчышча Дарута, каб супакоіцца, старалася не думаць пра Азу, а Раман маўчаў і толькі развітаўся з ёю і князем ужо на падворку.

Да вечара частку коней, якія знаходзіліся ў крэпасці, развялі па сваіх хатах ваяры. Некалькі ўлюбёных коней князя, у тым ліку і Белазор, яшчэ заставаліся, калі князь нечакана аддаў загад вызваліць крэпасць і ад іх. Дарута запатрабавала, каб пакінулі ейнага Белазора, на што князь адмовіў, што ваенныя загады не аспрэчваюцца.

- А цяпер, як любай дачушцы, - усміхнуўся князь да нахмуранай Да-руты. - Падчас аблогі коні, хутчэй ад усяго, загінуць тут. Ад гарматных стрэлаў або ад голаду. Павер старому ваяру. У нас ёсць шанец уратаваць іх. Коні будуць чакаць нас у лагеры Войцеха. Калі небяспека мінецца, вернуцца ў крэпасць, або нам давядзецца ісці да іх.

Некаторы час Даруту можна было бачыць на двары замчышча. Дзяўчына горача і па-змоўніцку нешта прамаўляла каню ў вушы. Яна сама падвяла Белазора конюху.

- Ідзі, Белазор. Будзеш чакаць мяне. Я сама прыйду за табой, чакай, Белазор! - Дарута перадала аброць у рукі конюху і, не азіраючыся, пайшла ў замак.

5

Ноччу з боку царскай слабады ўсчаўся пошум, які адразу навёў жы-хароў замчышча на думку пра варожыя дзеянні ў наваколлі. Выпраўле-ныя дзядзькам Затко выведнікі паведамілі, што са слабады ў напрамку замкавага кургана рушылі ратнікі і артылерыя царскага войска. Конніца напагатоў хавалася ў бліжэйшым ляску. Калі развіднелася, з даху замка і назіральных пляцовак правабаковых вежаў можна было бачыць драўляныя навесы або проста насыпы свежавыбранай зямлі, за якімі павінны былі месціцца гарматы. Раніцай замчышча цалкам апынулася ў аблозе.

Дзядзька Затко абвясціў, што ўсе, апроч вартавых, павінныя сабрацца пад Руку Нябеснай Дзевы.

…Рукой Нябеснай Дзевы з незапомных часоў у замку называлі самую вялікую залу, дзе на мураванай сцяне знаходзіўся выкладзены абгарэлай цэглай квадрат. У цэнтры квадрата месціўся вялізны чырвоны камень, на якім выразна бачыўся адбітак вузкай жаночай далоні з тонкімі доўгімі пальцамі. Далонь, сабраная ў жменю, была крыху павернутая да людзей і, здавалася, нешта збіралася высы-паць або перадаць ім. З першага позірку кожны разумеў, што гэта адбітак не зямной рукі. Паводле замкавага падання адбітак сваёй рукі пакінула сапраўдная Нябесная Дзева. Яе ўбачылі дзеці лунаючай над замчышчам. Нябесная Дзева спусцілася да дзяцей, але, прызямляючыся, абаперлася на камень. Яна некаторы час гаварыла з дзецьмі. На чутку пра гэты цуд з горада прыйшло шмат дарослых, але не ўсе бачылі Яе…

…Князь у суправаджэнні маленькага атрада паплечнікаў былых паходаў выехаў насустрач парламенцёрам, пасланым правесці перагаворы.

Адзін з парламенцёраў наблізіўся да князя, з годнасцю схіліў галаву ў паклоне.

- Князь, вы самі бачыце, што вашая крэпасць узятая намі ў аблогу. Думаю, вы ўжо здагадаліся, што гэта мы перакрылі паступленне вады ў замак. Мы зрабілі ўсё, каб вы зразумелі неабходнасць здаць крэпасць.

- Патлумачце мне, чым абавязаны гэтакай увазе з вашага боку? Гэтая крэпасць маё законнае ўладанне. Я нікому шкоды не раблю. Пастаўляю вашаму войску абумоўленую правізію. Чаму я павінны аддаваць маё ўладанне?

- Мы атрымалі загад руйнаваць усе не здадзеныя цару крэпасці на вызваленых намі тэрыторыях. Зразумела, што вашая крэпасць патрапляе пад загад. Каб вы не сумняваліся, што ўсё надзвычай сур’ёзна, скажу болей. Нам паведамілі пра вашую сувязь з ляснымі разбойнікамі. Мы ведаем, што вы бярэце пад сваю абарону злачынцаў. Гэта падмацоўвае слушнасць царскага загаду. Раім вам апоўдні здаць крэпасць. Калі вы не зробіце гэтага, войска пачне штурм, і адказнасць за пралітую кроў ляжа на вас, князь.

- Не я прыйшоў на гэтую зямлю праліваць яе кроў. Яна была маёй спрадвеку і тым дае мне права абараняць яе ад ворапу чужынцаў.

- Вы даўно аддалі сваю зямлю, як прышлым, так і сваім чужынцам. Агледзьцеся!

- Я не адказваю за ўсіх. Я адказваю за маіх людзей, якія жывуць на гэтай зямлі.

- У вас ёсць магчымасць зберагчы іхнія жыцці, а не страціць неразумнай упартасцю. Усім, хто здаў свае гарады і крэпасці на міласць цара нашага вялікага князя Аляксея Міхайлавіча ды ўчыніўся пад ягоную высокую руку, цар даруе не толькі жыццё, але і маёмасць іхнюю. Вас ніхто не зганяе з вашай зямлі, але крэпасць павінна знікнуць. Мы не можам дазволіць, каб за яе сценамі хавалася злая справа і здрада нашаму цару. Яшчэ раз нагадваем. Апоўдні павінен быць спушчаны мост, а над адчыненай бра-май крэпасці мае быць узняты вамі белы сцяг. Гэта апошняе слова, якое павінен вам казаць.

Парламенцёры павярнулі сваіх коней.

У вялікай замкавай зале князя чакалі ўсе, хто даверыў яму сваё жыццё. Сэрца князя сціснулася. Старыя ваяры, лясны атрад і дворня складалі ўсяго некалькі дзясяткаў людзей. І гэта супраць вялізнага ўзброенага войска. Ну што ж, яны самі павінны вырашыць свой лёс. Князь паведаміў людзям тое, што пачуў ад парламенцёраў.

Калі аціхнуў гоман, які выклікала прынесеная князем навіна, дзядзька Затко падняў руку з адкрытай даланёй. Так рабілі ўсе мужчыны іхняга роду, калі хацелі выказаць сваю волю.

- Людства роднае! Чуў я ад дзядоў, якія чулі тое ад сваіх дзядоў, а тыя дзяды ад сваіх, і так да пачатку часоў, што на вяршыні гэтага кургана стаяў адкрыты з усіх бакоў сонцу храм Белабога. Тым, хто прыходзілі ў храм, рабілася бачнай праўда, на якой стаіць нашая зямля, доўжыцца наш род. Ніхто не ведае, калі знік храм той. Але кожны ведае, як цяжка зрабілася знайсці праўду, бо шукаць яе даводзіцца праз нягоду і цемру, нястачу і крыўду. Горка Белабогу бачыць пакуты сваёй умілаванай зямлі. Вораг топча нашыя палі, рабуе нашую гаспадарку, пралівае нашую кроў! Сілы нашыя няроўныя, але мы можам абараняцца і годна загінуць тут, дзе пахаваная праўда нашая, дзе пахаваныя прашчуры нашыя!

Дзядзька Затко сеў на лаву ў куце залы. Каму, як не князю, было разумець бястрашша і бяссілле воя, зламанага старасцю і навалай. Гэта быў іхні апошні бой разам, у якім той, хто апусціў на грудзі галаву з ута-ропленымі долу старэчымі вачамі, не жадаў здавацца ворагу, але выразна бачыў паразу.

Гуд галасоў у зале хутка аціх. Абмяркоўваць пачутае ад дзядзькі Затко не дужа хацелася. Палегчы - палягуць тут сваімі касцямі. Ды што з таго?..

У залу імкліва ўвайшоў Войцех. Ён паспеў да аблогі прабрацца з Зенкам у замчышча, але да гэтага часу не адыходзіў ад Жданкі, якая па-ранейшаму не прачыналася. Людзі азірнуліся. Войцех сустрэўся поглядам з князем і зразумеў, што ад яго чакаюць слова. Ён выйшаў на сярэдзіну залы.

- Буду казаць, як думаю. Не так даўно мы прачнуліся ад закліку казацкага гетмана Багдана. Паверылі яму! Падтрымалі яго! І што? Ён забраў нашых людзей, каб затым падацца пад руку маскоўскага цара. Ягоныя казакі цяпер ваююць нашыя гарады. Але не ягоная віна, што мы не заўважылі, як зрабіліся халопамі ў чужынцаў. Мы не заўважылі, як разам з чужынцамі пачалі называць сваіх сыноў хлопчыкамі, хлопцамі - людзьмі без імя, якіх дастаткова паклікаць воплескам у ладкі. Мабыць, ад таго мы ўжо не памятаем імёны нашых прадзедаў, якія аралі гэтую зямлю, палівалі потам і крывёю, абараняючы яе дзеля нас, безыменных, бяспамятных. Прыйшоў наш час паказаць, чаго вартыя іхнія нашчадкі. Упэўнены, што нашыя вёскі падтрымаюць нас ударамі ў тыл абложнікаў.

Князь падняў руку адкрытай даланёй да людскога сходу.

- Дзеці мае! Як мог, клапаціўся я пра вашую жытку тут і не жадаю клапаціцца тут аб вашай пагібелі. Мы не апошнія на нашых літоўска-белых зямлях! Але нас раз’ядналі бязладнасць, хцівасць, падман і здрада. Нас вынішчаюць паасобку. Дзядзька Затко казаў пра Белабога. Забыліся мы на яго. Але кожны, хто сапраўды верыць у Бога, ведае, што ён адзін на ўсіх, як бы мы ні менавалі яго. Ён любіць роўна ўсіх, і гэтае выпрабаванне паслаў нам, каб навучыліся любіць і ашчаджаць сваё, тутэйшае. Навуку любові ён часта даводзіць праз страту. Толькі той, хто страціў, у поўнай меры ведае цану сваёй страты. Я ўступаю ягонай волі, каб прыняць пакуты выгнанніка. Я веру, ён не пакіне нас у гэтым выпрабаванні. Гнеў, боль, сорам і любоў, якія панясе маё сэрца, навучаць моцы несці іх па жыцці. Я буду збіраць гэтую моц, як пчолы мёд, каб несці ў сваё дупло, як змяя атруту, каб адагнаць ворага. І ўсё-ткі я не здам замак! Не апаганю памяць ягоных валадароў і насельнікаў. Ён стане магілай тым, хто насмеліцца няпрошаным ступіць у ягоныя ўладанні. Тыдзень таму я паслаў ганца да Януша Радзівіла прасіць дапамогі. Пакуль не маю адказу, але надзея не страчаная. Верце мне! У любым выпадку мы не здадзім замак! Усе, хто пажадае, выйдуць адсюль жывымі. А цяпер памажыце мне спраўдзіць гэтае слова! - Князь не жадаў тлумачыць план, які на крайні выпадак меўся ў яго заўсёды. - Патрэбна скласці атрады па пяць чалавек, камандзіраў якіх чакаю на раду ў кабінеце. Потым яны давядуць вам задачу кожнага. Мы, а не тыя, што топчуць падножжа нашага кургана, будзем сягоння пераможцамі!

Калі б апоўдні абложнікі маглі зазірнуць у замак, то падзівіліся б яго-най пустэчы. Здавалася, невядомы волат абрабаваў свайго пабраціма. З пакояў, калідораў, сцен было ўсё вынесена, прыбрана. Ніхто, апроч князя і дзядзькі Затко, не ведаў таямніцы схаванага пад курганам скляпення, якое змясціла ў сабе памяць і багацце, укладзеныя ў каштоўныя рэчы валадароў замка. Яшчэ не ведаў ніхто, нават Зенка, і таго патаемнага хода, якім людзі пакідалі замчышча. Гэты ход вёў у густы лес, які падступаўся да самай Бярэзіны па другі бок ракі.

З абмазаных абпаленай глінай счарнелых дубовых бярвёнаў, ад якіх дзе-нідзе паадвальваліся чарапкі, сачылася вада, падаючы на галовы людзей. Некалькі вашчаных паходняў у руках старых ваяроў асвятлялі напружаныя твары, аслізлыя сцены, кідалі чырвона-жоўтыя водбліскі на ваду, якая даставала людзям у большасці па калена. Ішлі марудна, моўчкі, баючыся паслізнуцца, упасці ў ваду. Насілкі з загорнутай у коўдры Жданкай замыкалі шэсце. Дарута не хвалявалася за сяброўку. Чатыры бывалыя ваяры князя надзейна трымалі на плячах сваю ношу.

Людзі, наладаваныя самым неабходным у паходзе скарбам, прабіраліся ў халоднай вадзе амаль гадзіну, ужо непакоячыся, што канца гэтаму ходу не будзе. Нарэшце тыя, хто ішоў наперадзе, падалі знак спыніцца. Ход упіраўся ў глухую сцяну, складзеную з дубовых бярвёнаў. Усе ў разгубленасці азіраліся. Ніхто не ведаў, што рабіць далей. Князь, які цёмнымі калідорамі і доўгім спускам па каменнай спіральнай лесвіцы вывеў іх на гэты шлях, вярнуўся ў замак, дзе заставаўся маленькі атрад на чале з Войцехам, чакаючы ягоных распараджэнняў.

Выйсця з тупіка не было. Пра тое, каб вярнуцца, баяліся і думаць. Усе бачылі, як за князем павярнулася каменная сцяна, калі яны спусціліся ў гэты ход. Ніхто не ведаў, колькі часу яны таміліся з таго моманту, як пакінулі замчышча. Дапякала не толькі стома, але і холад, які даставаў да касцей. Нешматлікія жанчыны, як і Дарута, час ад часу прытуляліся да мокрых сценаў, даючы адпачынак нагам…

…Маленькая дзяўчынка нічога не баялася на руках у барадатага, моцнага мужчыны, які вельмі спяшаўся ў суправаджнні ейнай маці і старонніх, узброеных людзей. Пад нагамі ў іх гучна хлюпацела вада, якая ўспыхвала, адлюстроўва-ючы агні паходняў. Ад гэтага рабілася страшна і, каб не баяцца, дзяўчынка весела смяялася, накручваючы на пальчык пасмачку мяккіх чорных валасоў з казытлівай барады мужчыны. Калі іхні шлях заступіла чорная сцяна, мужчына з козытнай барадой аддаў маленькую дзяўчынку на рукі ейнай маці. Ён ваяваў з чорнай сцяной. Дзяўчынцы здавалася, што гэта рыцар матчыных казак зма-гаецца з чорным цмокам. Казачны рыцар заўсёды перамагаў, але дзяўчынка засынала толькі тады, калі была ў тым упэўненая. Дзяўчынка бачыла, як прыгожы барадаты рыцар напружыўся, націскаючы на левы бок бярвеністай сцяны, што ўвасабляла цмока, як ад гэтага намагання пасінелі і ўспухлі жылы на ягонай шыі і скронях. І тады цмок адступіў, сцяна павярнулася, упускаючы свежае паветра і лясныя гукі…

Калі б Раман не падхапіў Даруту, дзяўчына ў лепшым выпадку цалкам бы выкупалася ў сцюдзёнай вадзе.

- Адкуль вы тут? - здзівілася яна, расплюшчваючы вочы. - Вас не было сёння ў замку.

- Дарута! Хіба магу я пакінуць вас, калі вакол суцэльныя пагрозы! Прос-та я знайшоў падставу наведаць замак, каб паскорыць капітуляцыю. Белы сцяг не з’яўляўся над брамай. Гэта вельмі непакоіла мяне. Я прапанаваў яшчэ раз правесці перагаворы з князем, сцвярджаючы, што ён абяцаўся мне здаць крэпасць. Прабачце, але я не знайшоў другога спосабу. Глядзіце на гэтую маю ману, як на ваенную хітрасць. На самой справе маёй мэтай была вашая з князем бяспека. Начальнік варты замчышча загадаў мне чакаць, пакуль ён знойдзе гаспадара, але князь сам выйшаў на пляц. Ён сказаў, што хавае вас і сваіх людзей на выпадак падману. Я вельмі прасіў як мага хутчэй узняць белы сцяг, а пакуль што правесці мяне да вас, каб упэўніцца, што вы не маеце ніякай патрэбы. Князь не пагаджаўся ні на першае, ні на другое. Не разумеючы яго, я запатрабаваў хаця б пабачыць вас, Дарута! Я не мог суцішыць трывогу за вас! Нарэшце князь пагадзіўся правесці мяне да гэтага падземнага ходу і паказаў, як адсюль вярнуцца назад у крэпасць. І вось я тут! І нават паспеў падтрымаць вас, калі вы пачалі спаўзаць уздоўж сцяны. Вельмі прашу, вяртайцеся са мной! У нас зусім няма часу. Мы разам паспрабуем угаварыць князя! Я не разумею яго! Вы не пераседзіце аблогу ў гэтым слізкім тупіку!

- Чакайце, Раман! Мне толькі што сніўся прыгожы сон, - прашаптала Дарута, каб не пачуў ніхто старонні. Яна баялася, што раптам ейны сон стане няпраўдай, тады людзі могуць страціць надзею і цярпенне. - Каб выйсці адсюль, патрэбна моцна ўперціся ў левы бок тупіковай сцяны.

Яны асцярожна перабраліся ў галаву атрада. Раман адхіліў дзяўчыну, калі яна падступілася першай да сцяны. Даруце зрабілася смешна, што можна так верыць у чужыя сны, яна адступілася, з хітрай усмешкай назіраючы за намаганнямі Рамана. Дарута бачыла, як упарта сыходзяцца над пераноссем ягоныя бровы, як брыняюць сінія жылы на шыі, скронях, ілбе, пачула, як скрыгатнулі ягоныя моцна сціснутыя зубы і. Сцяна зва-рухнулася! Хто стаяў бліжэй, імгненна далучыліся. Калі сцяна паехала ў правы бок, адкрываючы праход, ніхто не адважваўся ісці першым. У няпэўным святле аднекуль зверху лахманамі звісала карэнне. Некаторыя з каранёў прашывалі сабой далейшы шлях, урастаючы зноў у зямлю. Але прыток свежага паветра хутка ажывіў усіх і абнадзеіў. Болей не раздум-ваючы, людзі пачалі прадзірацца праз карэнне, пакуль не дабраліся да яміны, закіданай струхлелымі бярвёнамі і лясным ламаччам. Завал хутка разабралі і выбраліся па схілу ў засень змешанага лесу пад ціхім небам, якое віднелася скрозь голле дрэваў.

Раптоўны выбух быў настолькі магутным, што, здалося, скалануў неба.

- Што гэта?! - жахнуўся Раман. Ён ведаў, што замак павінны будуць узарваць, але ж не так адразу.

- Гэта азначае, што князь трымае сваё слова! - Дарута горда зірнула на Рамана і ўбачыла, як па ягоным твары распаўзаюцца белыя і барвовыя плямы.

- Што з вамі? - устрывожылася яна.

- Я не ведаў! Так нельга было рабіць! - цяпер ён зразумеў і намер, і адсутнасць князя, якія з клопатам аб Даруце выпусціў з-пад увагі.

- А што павінен рабіць гаспадар, калі ў ягоны дом урываецца вораг?

- Дарута, не ўсе ж там ворагі! Хіба я вораг вам?!

- Бог няхай зберажэ іх, калі яны такія добрыя! - Дарута адвярнулася і павяла Белазора ў лес, каб па прыкладзе астатніх пераапрануцца ў сухое.

Ужо вечарэла, калі да іх далучыліся князь, дзядзька Затко і Войцех са сваімі людзьмі. Князь адразу моцна прыхінуў да сябе Даруту.

- Дарута, дачка мая, не ведаю, як выправіць мне віну маю. Я думаў, што мы дагонім вас, але дзядзька Затко хітрыў. Ён хацеў застацца ў замку, каб быць пахаваным пад ягонымі сценамі. Давялося вярнуцца, шукаць яго. Нягожа старому вою ляжаць побач з ворагам. Калі ўспомніў, што адзіна я ведаю таямніцу выхаду, мне зрабілася страшна, як ніколі ў жыцці. Я маліўся, калі раптам загіну, каб вы знайшлі выйсце з падземнай пасткі. Але ў крэпасці з’явіўся Раман, які апантана патрабаваў бачыць вас, Дарута і я скарыстаўся тым, каб паказаць Раману, як выбрацца назад у замчышча. Яму я сказаў, што на ўсялякі выпадак будзем адседжвацца ў падзямеллі, пакуль здымуць аблогу.

- А чаму Раману не сказалі пра паварот сцяны, выйсце з падземнага ходу?

- Яму я не мог даверыць гэтага! Адзіна гэтага, Дарута! Зразумей, там ягоныя супляменнікі, паплечнікі, магчыма, сябры. Іх узгадавала адна зямля. Ён мог здагадацца пра мой намер і папярэдзіць сваіх. Або свядома застацца з намі і ўсё жыццё адчуваць сябе здраднікам. На ягоным месцы я не меў бы выбару.

- Вы назвалі яго сынам!

- Дарута, ён сам убачыў ва мне бацьку! Магчыма, у нязгодзе з тым, што рабілася на ягоных вачах, ён проста шкадаваў мяне, перабольшыў сваё стаўленне да мяне. У малыя гады Раман застаўся без бацькі і вымушаны быў заўсёды спадзявацца на самога сябе. Магчыма, я нечым нагадаў яму ягонага бацьку. Магчыма, ён вымушаны быў заўсёды ўтойваць свае дум-кі, назіранні ад тых, хто мог зрабіць яму якую шкоду. Я, чалавек збоку, якому ён мог выказаць сябе, без страху. У кожнага з нас існуе патрэба падзяляць свае думкі, пачуцці, сваё жыццё з кім-небудзь. А ён цвёрда-га сэрца і вострага розуму чалавек, у якім дзіўным чынам спалучыліся яшчэ непасрэднасць і шчырасць. Гэта ягонае выпрабаванне, Дарута. І яно патрэбнае не толькі яму, але і нам, калі мы хочам быць адзінай сям’ёй. Пакінем гэта! Мяне вельмі цікавіць, хто ж тут адгадаў таямніцу сцяны?

Дарута маўчала. Князь яшчэ мацней прытуліў яе да сябе і звярнуўся да людзей.

- Людзі добрыя! Сэрца маё перапаўняе радасць бачыць вас жывымі і здаровымі. Але каму я абавязаны за гэтую радасць? Хто вывеў вас з падзямелля? Хто разумнік той, які знайшоў спосаб павярнуць сцяну? Дайце мне абняць таго дарагога чалавека!

Людзі недаўменна пазіралі на князя. Усе былі ўпэўненыя, што ён першы павінен гэта ведаць.

- Што маўчыце? - здзівіўся князь.

- Вы ўжо абдымаеце гэтага чалавека, - падаў голас Раман.

Князь не мог паверыць.

- Вы, князёўна?!

- Так. Дзеці часта памятаюць болей, чым бацькі, - Даруце не хацелася быць героем у гэтай прыгодзе. Яна раптоўна адчула сябе вельмі самотнай, дарослай і адказнай за лёс гэтых двух мужчын, што стаялі побач з ёй і стараліся не глядзець адзін на аднога. - Што вы будзеце рабіць далей, Раман?

- Адкуль мне ведаць, што яшчэ надумаў наш князь!

- Раман, вы чалавек высакародны. Я вас ні ў чым не падмануў. Даруйце мне, што не знайшоў інакшага выйсця, як утаіць ад вас мой план. Папраўдзе, дык інакшага выйсця і не было. Цяжка ўявіць, на што б вы рашыліся, ведаючы, што я маю намер падарваць замак і ягоныя вежы разам з нападаючымі. Раман, я стары бывалы ваяр і ведаю, што нельга давяраць нават самому сабе, - князь замоўк.

- Не буду спрачацца! Калі вы хацелі дасягнуць сваёй мэты, вы зрабілі разумна. Але калі б я ведаў, што за сардэчнай шчырасцю і мяккасцю леп-шых людзей гэтай зямлі хаваецца жорсткі разлік і д’ябальская хітрасць, я… я… - Раман не знаходзіў слова, адпаведанага ягонай крыўдзе, роспачы, разгубленасці.

- Вы б, напэўна, аб нечым падумалі. Так, Раман? - падказаў князь і, не чакаючы адказу, працягнуў: - Што ж, дадумайце зараз. Але паверце мне, старому чалавеку і старому ваяру, што няма вашай віны ў тым, што адбылося. Дапусцім, што вы даведаліся пра мой намер і папярэдзілі сваіх. Нас бы проста выразалі. І добра, калі разам з Дарутай, без здзеку. Упэўнены, што вы на гэта не рашыліся б. Дапусцім, што я падзяліўся з вамі сваім намерам і вы дапамаглі мне здзейсніць яго. Упэўнены, што вы так не зрабілі б. Ведаючы мае планы, вы траплялі ў безвыходнае становішча. Таму я маўчаў і нават адсылаў вас перад атакай з замчышча. Вашае сэрца падказала вам далейшы шлях. Сэрца не разважае, таму не памыляецца. Бог стварыў адну зямлю на ўсіх. А людзі парэпалі яе на межы. Бог стварыў чалавека па вобразе сваім і падабенстве. А чалавек прыпадобніўся крыважэрнаму зверу. Я выгнаннік на сваёй зямлі, бо гэты звер расце, і мала яму свайго логава. Расце і колькасць шакалаў, якія кормяцца каля яго. Я адступаю, Раман, каб набрацца сілы на барацьбу з ім. Пойдзеце вы ад мяне ці са мной, вы ўсё адно застанецеся маім улюбёным сынам. Я ні ў якім разе не пакрыўджуся на любое вашае рашэнне. Усе мы блудныя сыны аднаго Бацькі, які тым болей нас любіць, чым болей мы вытрымалі ягоных выпрабаванняў. Вы абралі шлях розуму, з якога проста збіліся, дзякуючы свайму сэрцу. Я ведаю, што вы зараз не зможаце ўзважана адказаць мне. Але покліч маёй любові будзе нязмоўкна гучаць для вас заўсёды. Ведайце пра гэта, - князь пакланіўся Раману і адышоў да людзей, якія даўно чакалі яго.

Ушчэнт стомленая Дарута шукала позіркам Войцеха, якога бачыла толькі здаля ў час ягонага палкага слова ў зале Роду. "Вядома, ён не ады-ходзіць ад Жданкі", - падумала Дарута, павяртаючы галаву да Рамана. Раман стаяў ужо побач з князем, а на яе ва ўпор глядзелі вясёлыя, да роднасці знаёмыя вочы.

- Войцех! - Дарута радасна кінулася на шыю сябру.

- Ты часам не забылася пра князёўну? - кпліва пацікавіўся Войцех, азіраючыся на князя з Раманам, якія пасля воклічу Даруты ўжо глядзелі ў іхні бок.

- А што табе з таго?

- Ды нічога! Бачу, што не страціў майго дарагога сябра!

- Мітку?

- Ну, так… - блазліва пацвердзіў Войцех, захінаючы яе сабой ад цікаўных вачэй і даючы нечакана пстрычку. - Каб не зазнавалася!

- Ну, Войцех! Тваё шчасце, што ледзьве не валюся ад стомы.

- Трывай, Дарута. Адпачнеш ужо ў лагеры. А пакуль што хадзем да Жданкі, залезеш да яе пад коўдру, абедзвюм цяплей будзе.

У лагер Воцеха вырашылі ісці ноччу. "Галоўнае - пазбегнуць пераследу. Ворагі, мабыць, упэўненыя, што разам з нападаючымі падарваліся ці згарэлі ўсе, хто знаходзіўся ў крэпасці. Несумненна, яны будуць разбіраць руіны, шукаючы сваіх і некаторы час пільнаваць разбураную крэпасць на той выпадак, што мы схаваліся недзе, - разважаў Войцех. - Гэта дасць нам магчымасць адпачыць у лагеры, сабрацца з сілай і думкамі ў новы шлях".

Апоўначы дабраліся да прыхаванай пераправы, якой лясны атрад карыстаўся на свае патрэбы. Па дарозе, недзе ўжо на падыходзе да лагера, Раман знік. Дарута не жадала запытацца пра яго нават у князя. Князь таксама не згадваў пры ёй Рамана.

Прайшло амаль тры тыдні з таго дня, як яны прыйшлі ў лагер. За гэты час большасць з уцекачоў вырашылі застацца ў атрадзе Войцеха. Князь яшчэ па дарозе абвясціў Даруце, што павязе яе ў Варшаву, каб там пакінуць пры двары караля пад нагляд родзічаў княгіні, ейнай маці. Свае далейшыя планы князь не даводзіў. Гэта непакоіла Даруту. Ёй не хацелася расставацца з князем. Ды і тут расстанне з людзьмі, якія заставаліся ў лагеры, клалася цяжарам на сэрца. Яцка з Нябогам сышлі яшчэ да аблогі. Жданку ў Шэйпічах ужо даглядалі родзічы Войцеха. Яна пачала не толькі прачынацца, але і выразна прамаўляць асобныя словы. Пра Ходзьку так нічога і не было вядома. Войцех абяцаўся дазнацца і паведаміць ёй. І айца Стахора болей не бачылі ў лагеры. Нехта чуў, што святар жадае атрымаць пострыг у Лаўрышаўскім манастыры, каб сваё астатняе жыццё прысвяціць маленню за душы тых, каго загубіў споведдзю ў маскавітаў. Было зразумела, што наўрад ці ўсім ім давядзецца яшчэ сустрэцца на сваёй зямлі. Скончыцца вайна, будуць жывымі, кожны пойдзе сваёй далейшай дарогай. І ўжо ніколі болей не сабрацца гэтым людзям ні за сценамі замка, ні пад ягоным дахам. Апошнімі днямі, пакідаючы вернага Белазора ў лагеры, Дарута пешшу абыходзіла мясціны, не ведаючы, на які час расстаецца з імі, магчыма, нават назаўсёды. Яна так і не адважылася наведаць Шэйпічы, дзе пражыла з Марухнай апошнія гады. Ды нічога там не заставалася такога, што магло паклікаць яе туды, дзе яна перажыла самы вялікі жах свайго жыцця. За дзень да прызначанага ад’езду дзяўчына вырашыла схадзіць на абрубель, каб развітацца з Марухнай.

На пакрытым дзірваном грудку, робячы яго амаль непрыкметным, рэдкімі сонечнымі плямкамі яшчэ ляжала апалая лістота. Парывісты вецер перабіраў апусцелае голле бяроз, якія злёгку патрэсвалі белымі плячыма, паказваючы свой нораў. Высока ў небе і ў распасцёртай удалеч Бярэзіне марудна плылі рэдкія аблокі. Даруце здалося, што паляна з бярозамі, ёю, магілкай Марухны ляціць у прасторы. Ляціць у новую невядомасць. Дарута апусцілася на калені перад грудком.

- Я шчаслівая, Марухна. Дзякую табе. Спі спакойна. Ты паспела сказаць самае галоўнае. Я ўсё знайшла. Але ты схлусіла перад смерцю, Марухна, калі сказала, што не маці мне. Ты стала мне сапраўднай маці, маёй дара-гой, ласкавай, светлай, вернай, любай маці. Ты правяла мяне па жыцці, навучала, абараняла і лекавала. Я была шчаслівая з табой! Ты зберагла свабоднай маю душу, каб я магла знайсці і ўсвядоміць маё цяперашняе шчасце. Я сустрэлася з маім бацькам, і мы цяпер разам. Я ўспомніла тую, блаславёную, дзівосную, пяшчотную жанчыну, якая нарадзіла мяне і берагла. Я вельмі люблю яе! Скажы ёй пра гэта, маці мая Марухна… -Дарута адчула, што нехта стаіць за яе спіной. - Хто ты? - запыталася яна, не павяртаючы галаву. Але ніхто не адказаў. Дзяўчына азірнулася.

За ёй стаяў згорблены Ісай. З шырока расплюшчаных вачэй, якія, не зміргваючы, глядзелі на Даруту, губляючыся ў складках змошчанага твару, цяклі слёзы. Дарута адвярнулася да магілкі. Яна адарвала край дзёрну і выцягнула з-пад яго сякеру. Стоячы па-ранейшаму на каленях, дзяўчына абедзвюма рукамі працягнула яе Ісаю.

- Ісай, мне князь пераказаў тое, што паведаміў ты яму пра маю маці, пра тваю сястру Марухну, якая стала маёй другой маці. Яшчэ я ведаю, што ты вырашыў застацца ў атрадзе. На гэтай сякеры я паклялася, што

за кроў, якая сцякала па ёй, будзе адплочана. Вазьмі сякеру, Ісай. Гэта

была кроў тваёй сястры.

Ісай моўчкі ўзяў сякеру. Ягоныя рукі дрыжалі. Ён пацалаваў лязо, рудыя плямы на якім, магчыма, былі слядамі ад крыві Марухны.

- Чалавечая кроў ліпучая… - вейкі і рукі Ісая задрыжалі. Ісай наблізіў лязо да зморшчанага лоба, затым да вуха, як бы слухаючы метал, і зноў прыклаў да вуснаў. - Рэч, зробленая чалавекам, як і чалавек, мае свой лёс… - Ісай на хвілю задумаўся. - Часам ейны лёс здольны падпарадка-ваць лёс чалавека, - дадаў ён, узіраючыся ў сякеру. - Пакуль што лепш ёй заставацца тут і берагчы спакой Марухны.

- Тады аддай мне сякеру, Ісай.

- Князёўна, я атрымаў яе з вашых рук, узяў у сваё жыццё. Я зраблю

ўсё, што належыць зрабіць.

- Што ж… няхай будзе так, - вырашыла Дарута. - Шчасліва заставацца, Ісай.

- Князёўна, гэта залежыць ад вас!

- Што я магу зрабіць для цябе, Ісай? Ты сам ведаеш, што тваё жаданне для мяне тое ж самае, што жаданне Марухны.

- Князёўна! Тое, што я пачуў тут, змяніла маё рашэнне. Я бачыў вашую маці. Дзіўлюся, як не пазнаў адразу. Але ж хто б шукаў у сялянскім Мітку падабенства з княгіняй… Князёўна! Я замяню Марухну! Я адчуваю, што Марухна жадае гэтага.

- Радуюся табе, Ісай. Тады і кліч мяне, як клікала Марухна, Дарутай, - проста адказала Дарута. - Пойдзем у лагер.

- Мне патрэбна яшчэ пабыць тут, Дарута.

- Добра, Ісай, сустрэнемся ў лагеры, - дзяўчына дастала з грудка пры-хаваную там берасцянку і ціха, каб не парушыць настрой Ісая, адышла ад магілы.

Дарута не спяшалася вяртацца ў лагер. Блукаючы па лесе, яна згадвала падзеі свайго тутэйшага жыцця, звязаныя з тымі, каго яна павінна была пакінуць, магчыма, назаўсёды… Марухна… Ходзька… Войцех… Жданка… Яна не губляла іх у сваім жыцці, як дрэва губляе апалае лісце, а, хутчэй, замацоўвала назаўсёды іхнія вобразы ў памяці сэрца.

На павароце да Каменкі Даруце раптоўна захацелася прымерыць хусту

- накідку, пра якую Марухна аднойчы сказала, што гэта пасаг. Дзяўчына ўжо зняла накрыўку з берасцянкі, але быццам апяклася, хуценька вярнула накрыўку на месца. Калісьці, намерваючы святочны андарак Марухны, прымеркаваны маці да сустрэчы з князем, яна ўварвалася ў незнаёмае, прыгожае і страшнае жыццё. Адна… "Няхай гэта прымерыць на мне бацька",

- вырашыла Дарута, палахліва хаваючы берасцянку ў кішэньку спадніцы.

Ужо на спуску да Каменкі з-за вялізнага каменя, што некалі заваліў выхад з пячоры мядзведзю Нябогу, насустрач ёй выйшаў Раман.

- Дарута!

Дзяўчына баялася страціць прытомнасць. Пасля таго, як Раман неўспадзеў знік у лесе, яна не дазваляла сабе нават думаць пра сустрэчу з ім. Падман мог стацца самым жорсткім з усяго перажытага ёю.

- Вы не жадаеце мяне бачыць, Дарута?

Дзяўчына маўчала. Каб суцішыць хваляванне, яна моцна сціснула ў далонях тканіну спадніцы, якую прытрымлівала падчас хады. Дарута не ведала, з чым прыйшоў да яе Раман.

- Вы не жадаеце гаварыць са мной, Дарута?

- Чаму вы раптоўна зніклі пад час начнога пераходу?

- А што я мог сказаць? Я сам не ведаў тады, хто я такі!

- Вы проста маглі развітацца са мной ці князем.

- Я не хацеў развітвацца з вамі, Дарута! Я быў гатовы на ўсё дзеля таго, каб не пакідаць вас.

- Дык тады - чаму?

- Проста з цягам часу выявілася б, што я не загінуў пад заваламі крэпасці, і тады за мной замацавалася б слава здрадніка. Вы самі ведаеце, што гэта было б няпраўдай. Але хто б паверыў нашай праўдзе? Да мяне раптоўна прыляцела шалёная думка выпаўзці з-пад руінаў крэпасці і абвясціць пра сябе. Нельга было губляць ні хвіліны…

- Вы былі ў Свіслачах?

- Так, Дарута. Сумнае відовішча ўяўляе цяпер ваш замак. Мяне радуе адзінае, што вы ўведалі яго, паспелі ўвабраць ягоную сілу, пабачылі яго такім, якім бачылі вашыя продкі. Не думаю, што калі-небудзь ён зноў падымецца дражніць нябёсы. Шкада…

- Падымецца, калі падымемся мы, - перапыніла яго Дарута.

Раман прамаўчаў. Час расстання з Дарутай, патрачаны ім, каб дамагчыся якога даручэння ў Варшаву, даў яму падставы для сумнення. Даручэнне, з якім ён зараз павінен быў трымаць шлях, падказвала яму, што Аляксей Міхайлавіч калі не сам, дык царэвіча жадае зрабіць пераемнікам Яна Казімера. І яшчэ ён разумеў, што не можа сказаць пра тое Даруце, каб не страціць яе даверу.

- Дарута, вы мяне возьмеце ў праважатыя? - ціха запытаўся Раман.

- Не ведаю, - Дарута хутка адвярнулася.

Раману здалося, што ў вачах яе бліснула ўсмешка. "Хаця блішчаць умеюць і слёзы", - падумалася яму.

- Я вельмі прашу, Дарута. У мяне на руках падарожная і ахоўная гра-мата. Нашыя дарогі зноў супалі. Дазвольце суправаджаць вас у Варшаву. Вы, князь і вашыя людзі будзеце пад маёй аховай. Але, калі вы з князем абярэце іншы шлях, я буду з вамі, пакуль не ўпэўнюся ў вашай бяспецы. Зразумела, столькі, колькі будзе пажадана вам. А для мяне служыць вам, самі ведаеце, заўсёды найвялікшае шчасце.

Дарута, баючыся выдаць сваё хваляванне, маўчала, пазіраючы некуды ўбок.

Раман не вытрымаў. Ён зрабіў усяго два крокі. Іх хапіла, каб атуліць далонямі дзявочы твар і павярнуць да сябе, кранаючы хуткімі дотыкамі вуснаў. "Гэта былі слёзы… - мільганула думка і знікла. Раман адчуваў сябе шчаслівым. Насамрэч ён упершыню для сябе неўспадзеў закахаўся. Гэта не ўваходзіла ў ягоныя планы, але надавала багатыя фарбы жыццю і зусім не замінала выразна ўсведамляць паспяховы пачатак патаемнай місіі, да якой яго рыхтавалі ва ўнутраных пакоях Крамля. - Варшава! Вялікіх ахвяраў каштаваў нам давер князя! Ну што ж… нішто не даецца дарма. Польская карона павінна быць аддадзеная Аляксею Міхайлавічу…"

"На крайні выпадак - хаця б адна Літва…" - прыгадаўся ціхі, ласкавы голас.

1 Андарак - доўгая шырокая саматканая спадніца.

2 Прыцэўкі - запясці.

3 Рала - адгаліненне ствала дрэва, тоўсты сук.

4 Абрубель - строма, круты абрыў.

5 Панарад - калёсы.

6 Цягло - сродкі цягі ў сельскай гаспадарцы.

7 Царская слабада - у дадзеным выпадку маецца на ўвазе ваколіца горада, дзе размясцілася царскае войска.

8 Стацыя - феадальная павіннасць сялян і мяшчан ВКЛ на ўтрыманне вялікага князя і яго світы ў час выканання ім судова-адміністрацыйных функцый на месцах.

9 Мот - сетка, якая звычайна выкарыстоўваецца для адлову жывёлы

10 Баяры - у дадзеным выпадку маюцца на ўвазе сяляне-слугі, якія неслі вайсковыя абавязкі ў феадала.

11 Непахожыя людзі - феадальна-залежныя сяляне ў Вялікім княстве Літоўскім у 15-17 ст., якія, у адрозненне ад пахожых, былі пазбаўленыя права пераходзіць ад аднаго феадала да другога.

12 Ворап - разбой, рабаванне, гвалт.

13 Сыгнет - пярсцёнак-пячатка.

14 Аконам - кіраўнік панскай гаспадаркі.

15 Валечнасць - смеласць, доблесць, адвага.

16 Валка - бой, бітва.

17 Бачнасць - розум, мудрасць.

18 Гнёўся - гнясціся, адчуваць цяжар, быць у цяжар.

19 Клюка - падман, падступства, хітрасць.

20 Вотай - таемна.

21 Почаўнасць - пачуццёвасць.

22 Аказаць - прадставіць, выявіць