Крэсла з гербам i розныя крымiнальныя гiсторыi (на белорусском языке)

У наступную змену ён прыйшоў з намерам заявiць свайму начальству, што бiць падследнага не будзе, бо гэта не дастойна савецкiх чэкiстаў. Дзяржынскi такому не вучыў. Капiтан выслухаў i сказаў:

- Дарую табе, што ты яшчэ зялёны навiчок. Але прывыкнеш i сам будзеш бiць, нiкуды не дзенешся. Такая наша работа i служба. Ты думаеш, я веру, што Стасевiч шпiён? Чорта з два. Нам трэба, каб ён iм быў... - Капiтан памаўчаў i сказаў: - Добра, раз ты яго ведаў да арышту, я перадам справу Стасевiча iншаму следчаму. Вопытнаму.

Ён так i зрабiў, а Пётр атрымаў справу на маладога паэта.

Пётр гэтага паэта ведаў па вершах, якiя часта друкавалiся ў маладзёжных выданнях. Некаторыя радкi з iх нават помнiў. Паэт абвiнавачваўся ў больш лёгкiм злачынстве, чым Стасевiч, - у антысавецкай агiтацыi. Ночы допытаў былi спакойныя i для Пятра, i для паэта. Паэту смерць не пагражала, як Стасевiчу, а самае большае - дзесяць гадоў няволi. Да якой-небудзь так званай контррэвалюцыйнай арганiзацыi паэта не далучалi.

- Я ведаю, - сказаў паэт Пятру, - што адсюль я не выйду чыстым. Адсюль нiхто i не выходзiць. Таму i не прымушайце мяне нагаворваць на сябе лiшняе. Лiчыце мяне нацдэмам, якi плакаў аб мiнуўшчыне Беларусi. Я ўсё гэта падпiшу.

Паэт i падпiсаў усе пратаколы. Пётр скончыў следства хутка i ўзяўся пiсаць абвiнаваўчае заключэнне, напiсаў, падаў на зацвярджэнне начальству. Начальства з заканчэннем следства на паэта не згадзiлася i справу яго павярнула iнакш паэта прыцягнулi да групы iншых лiтаратараў, якiх абвiнавачвалi ў шпiёнска-тэрарыстычных дзеяннях. А за гэта паэту ўжо пагражаў расстрэл. Пятру было загадана аднавiць следства i выбiць у паэта прызнанне ў злачыннай сувязi з той групай.

Пётр з гэтым не згадзiўся i падаў рапарт начальству вызвалiць яго ад пасады следчага, перавесцi на iншую работу. У рапарце напiсаў, што не можа выконваць тое, што яго прымушаюць рабiць. Нарком НКУС праславуты Берман выклiкаў Пятра да сябе, назваў яго дэзерцiрам, баязлiўцам, якi хоча ўцячы з адказнага пярэдняга краю барацьбы з ворагамi народа, i адмовiў у яго просьбе. Тады Пётр напiсаў рапарт i папрасiў увогуле звольнiць яго са службы.

Адказу чакаў некалькi дзён. На службу прыходзiў, але на допыт падследнага паэта не выклiкаў. Замест звальнення Пятра арыштавалi i пасадзiлi ў адну з тых жа падвальньных камер, дзёе сядзелi былыя яго падследныя.

Справу яго вырашылi хутка. Прыпiсалi шпiянаж, дыверсiю, i ваенны трыбунал прысудзiў яго да расстрэлу.

Далей прыводжу расказ самога Пятра Максiмавiча.

- Асудзiлi мяне i перавялi ў камеру-адзiночку. Я ўжо ведаў, што смяротныя прыгаворы прыводзяцца ў выкананне неадкладна. З суда мяне прывезлi ў турму апоўднi. Значыць, буду расстраляны ноччу. Што я думаў у тыя гадзiны, што адчуваў, расказваць не буду. Пра iх i нельга расказаць. Можаце самi ўявiць. Я не прысеў, не прылёг нi на хвiлiну. Я хадзiў да ночы па той маленькай камеры, нiбы хацеў навярстаць, падоўжыць свой шлях жыцця. Я баяўся, што калi лягу цi нават прысяду, то ўжо i не ўстану, сам памру. Я ўяўляў свой расстрэл, уяўляў, як падаю тварам у яму на некага ўжо мёртвага, як потым нехта мёртвы ўпадзе на мяне. Куча трупаў, якая потым стане кучай касцей... I калi-небудзь хтосьцi выпадкова наткнецца на тую кучу, цi даведаюцца, хто там, чые жыццi ў той яме знайшлi канец? Цi падумаюць, што там людзi, забiтыя без вiны, загубленыя страшным дзяржаўным канвеерам смерцi, якi ўчынiлi вар'яты, што стаялi на чале дзяржавы? Каб пакiнуць якi след пра сябе, я надрапаў на расчосцы сваё прозвiшча i iмя. Хоць нейкi сiгнал у будучае. Няхай даведаюцца, хто там ляжыць.

Уначы прыйшлi да мяне, звязалi назад рукi i ўвапхнулi ў машыну. А там ужо было набiта поўна, усе стаялi, не павярнуцца, цёмна, нiкога не бачыш, хто ён.

Чалавек, па сабе гэта мяркую, якога прыгаварылi да смерцi i ўжо вядуць забiваць, усё адно да самай апошняй секунды на нешта спадзяецца. Таму, мабыць, смяротнiкi i маўчаць, не крычаць, калi iх грузяць у машыну, вязуць, выводзяць да ямы, бо ўсё яшчэ не вераць сваёй смерцi. Гэтак жа было i са мной. I я не верыў.

У машыне стаялi шчыльна адзiн да аднаго - нi сесцi, нi ўпасцi. Прывезлi ў нейкi лес. Усiх расстралялi. А я вось, бачыце, жывы.

- Адпусцiлi? Спектакль устроiлi з вамi? Каб прымусiць служыць? - пачаў распытваць я.

- Каб жа так. Я ўцёк. Паверце, уцёк з-пад расстрэлу, калi ўжо сядзеў на краi ямы.

- Неверагодна, - засумняваўся я.

- А са мной вось што здарылася. Можа, ведаеце, што ёсць такiя гiбкiя людзi, якiх як бы нi звязвалi, развяжуцца. Такiя ў цырку выступаюць, паказваюць сваё ўмельства. Нейкая такая здольнасць была i ў мяне. Яшчэ калi ў камеры пачалi звязваць рукi, я iх трымаў у такiм напружаннi, каб не маглi сцягнуць вузел да канца. Усю дарогу ў машыне я варушыў рукамi, расцягваў вяроўку. Вяроўка не жалеза, яна ж расцягваецца. Нарэшце адчуў, што магу ўжо рукi вызвалiць. А калi гэта адчуў, то адразу ж узнiк намер паспрабаваць уцячы. Скарыстаць апошнi шанц на паратунак. Рызыка апраўданая. Усё адно смерць, дык цi вялiкая рознiца, калi прыстрэляць пры ўцёках.

Прывезлi, значыць, у лес. Адчынiлi дзверы, пачалi выводзiць з машыны. Ноч цёмная. Месца расстрэлу асвятляецца лiхтарамi "лятучая мыш". Два лiхтары вiселi над выкапанай ямай, былi лiхтары i ў некаторых ахоўнiкаў. Выйшаў я з машыны, падышоў да ямы, сеў на яе край. Мне спатрэбiлiся секунды, каб ацанiць, узважыць абстаноўку. За маёй спiнай стаяў ахоўнiк з лiхтаром i з наганам у руцэ. Я чакаў, ну няхай бы ён крыху адышоў убок. I мне пашанцавала. Нехта са смяротнiкаў не стаў выходзiць з машыны, i, каб вывалачы яго, туды на дапамогу кiнуўся той ахоўнiк, што стаяў за маёй спiнай. Я ўмомант вызвалiў рукi з вяроўкi, перакульнуўся назад цераз галаву i ў два скачкi апынуўся за машынай, дзе было цёмна. Мне ўслед стралялi, крычалi, нехта бег за мной, але ж - ноч, цемра i лес мяне схавалi.

I я ўцёк. У тую ноч пад ранiцу я дабраўся ў вёску да сястры, зайшоў у хату. Сястра ахнула.

- Божа, што з табой? Ты - стары.

Я зiрнуў у люстэрка на сцяне: валасы мае былi белыя як снег. Пасiвеў за дзень. У сястры я ўзяў грошы, свой пашпарт, якi я ў яе пакiнуў раней выпадкова, i махнуў куды вочы глядзяць.

А праз тры з паловай гады вайна пачалася. Быў фронт, вучоба ў ваенна-iнжынерным вучылiшчы. Шпiталь. Так вось i ўцалеў, дажыў да гэтага часу.

- Жылi са сваiм прозвiшчам? Няўжо вас не шукалi? - спытаў я.

- Выходзiць, не шукалi. Вiдаць, ахоўнiкi пабаялiся сказаць пра мае ўцёкi. Данеслi, што расстралялi ўсiх. Гэта пацвердзiлася пры маёй рэабiлiтацыi ў пяцьдзесят шостым годзе. У справе падшыта даведка: расстраляны пятага кастрычнiка, гэта значыць у дзень, калi я ўцёк.

Гiсторыя, як бачыце, неверагодная.

...Абодва мы нейкi час маўчалi, глядзелi ў акно вагона, якое раптам пасвятлела, бо пасвятлела неба i дожджык скончыўся. А ўжо перад самым Мурманскам убачылi, як на ачышчаным ад хмар вячэрнiм небе, нiба арка, успыхнула i працягнулася з усходу на захад паласа жаўтаватага святла. Яна трапяталася, зыбалася, выпрамляючыся або яшчэ больш згiнаючыся ў светла-жоўтую дугу. Край светлай паласы ўспыхваў чырванаватым ззяннем. Думалася, што вось-вось успыхне знакамiтае запалярнае ззянне. Праехалi далей, блiжэй да горада, ззянне не ўспыхнула, а, наадварот, аслабела, паблякла.

- Гэта Мурманск хацеў пасалютаваць нам, - сказаў Пётр Максiмавiч.

Пасля гэтай сустрэчы ў цягнiку мы з Пятром Максiмавiчам пасябравалi i, пакуль я служыў у Запаляр'i, сябравалi i сем'ямi.

Ды i цяпер не забываем адзiн аднаго, перапiсваемся, бачымся, праўда, рэдка, хоць i жыве Пётр Максiмавiч недалёка ад Менска.

СТРЭЛ У СУДЗЕ

Зайшоў да мяне ў кабiнет ваенны следчы маёр юстыцыi i спытаў, цi хачу я паглядзець на забойцу.

- А хто ён?

- Салдат.

Адносiны да забойцаў у мяне, як i ў кожнага нармальнага чалавека, даволi адназначныя - гэта самыя цяжкiя злачынцы, i з iмi трэба рабiць тое ж, што зрабiлi яны са сваiмi ахвярамi, - забiваць. Дзейнiчаць па прынцыпу талiёна: вока за вока, зуб за зуб, забiў - забiць самога. Так i было ў даўнiя часы, прымяняецца гэты прынцып i ў наш час у некаторых iсламскiх краiнах. I калi сёй-той з "гуманiстаў" выступае за адмену пакарання смерцю, няхай яны ўявяць або сябе ахвярамi забойцы, або сваiх самых блiзкiх. Я таксама стаю за адмену пакарання смерцю, але з iстотнай агаворкай - захаваць расстрэл забойцам. Толькi забойцам.

Вельмi цяжка зразумець, як псiхiчна здаровы чалавек можа забiць чалавека дзеля нейкай сваёй карысцi. Жах!

Сцвярджаюць, што кожны чалавек здольны ўчынiць супрацьпраўныя дзеяннi, толькi трэба, каб ён апынуўся ў пэўных умовах, якiя б спрыялi гэтаму дзеянню. Але забiць дадзена не кожнаму. Чалавек тоiць у сабе, можа быць, героя, а можа, злачынцу. Злачынцаў звычайна дзеляць на дзве катэгорыi - забойцаў i не забойцаў. Забойцы не абавязкова сядзяць у турме за забойствы, але гэтыя людзi здольны забiць. Перад iмi не iснуе псiхалагiчных бар'ераў, перашкод, якiя б маглi iх спынiць раней, чым яны паднясуць руку з нажом да грудзей ахвяры цi прыцэляцца з пiсталета ў патылiцу. А вось другая, большая частка злачынцаў, хоць яны i не вылазяць з турмаў, забiць не могуць, пазбягаюць "мокрых" спраў.

Маючы такiя непрымiрымыя адносiны да забойцаў, будучы суддзёй, я стараўся ўхiляцца ад разглядаў iх спраў. Мяне цяжка ўражвалi такiя разгляды. I таму, калi следчы запрасiў мяне зайсцi да яго ў кабiнет, дзе сядзеў падследны забойца, я адмовiўся. Але, даведаўшыся, хто ён такi i каго забiў, зайшоў.

Падследны - салдат унутраных войск - сядзеў на стуле ў поўнай вайсковай форме, бялявы, з вострым дзiцячым падбародкам. Белыя, як ватныя, броўкi амаль злiвалiся з белай скурай.

Служыў ён у канвойным падраздзяленнi першы год. Служба канвойных вядомая: дастаўляць падследных у пракуратуру, падсудных - у суд, этапiраваць з турмы ў калонiю. Гэты салдат, назавем яго Волкавым, i займаўся такой службай. Бачыў ён на судах розных злачынцаў, слухаў iх расказы пра ўчыненае i ўсё больш i больш, як потым прызнаваўся, здзiўляўся, адкуль яны, такiя нелюдзi, бяруцца.

Пра забойства, учыненае Волкавым, якое i расследавалася цяпер, мне коратка расказаў следчы перад заходам у яго кабiнет. Сутнасць справы такая. Волкаў у складзе канвою ахоўваў у судзе аднаго падсуднага. У час судовага следства нечакана для ўсiх Волкаў выхапiў з кабуры пiсталет i стрэлiў у падсуднага, якi сядзеў у загародцы цiха i смiрна. Начальнiк канвою з другiм канвойным адразу ж схапiлi Волкава i абяззброiлi.

I вось Волкаў у кабiнеце следчага.

- Ну што, - спытаў я Волкава, - як сябе адчуваеш?

Волкаў зiрнуў на мяне абыякава i нават неяк няўцямна, адказаў коратка:

- Адчуваю вось.

Я спытаў, адкуль ён родам, дзе працаваў да службы, ён адказаў, што нiдзе не працаваў, а вучыўся ў школе. Пра сутнасць справы я нiчога не спытаў i выйшаў.

У абедзенны перапынак я пацiкавiўся ў следчага, цi дойдзе справа да суда.

- Думаю, не дойдзе, я буду супраць, каб яго судзiлi.

Можа паказацца незразумелым: Волкаў застрэлiў чалавека, i яго, забойцу, трэба вызвалiць, быццам бы нiякай логiкi.

Што ж, паспрабуем узнавiць тую падзею, якая адбылася два днi назад у абласным судзе.

Дык вось, быў суд, i радавы Волкаў у зале суда ахоўваў падсуднага. Падсудны, яшчэ малады чалавек, яму i трыццацi не было, нiкчэмны апушчанiк, п'янiца, да арышту жыў удваiх з малой сястрой. Мацi iх памерла, бацька сям'ю пакiнуў даўно, i брат, як старэйшы, быў для сястры за бацьку.

Сястрычцы споўнiлася толькi дзевяць гадоў. Я яе бачыў у следчага худзенькая, забiтая i замучаная братам. Пенсiю, што належала ёй за мацi, брат прапiваў, i таму яна хадзiла часта галодная i ў абносках. Але гэта была яшчэ не ўся яе бяда. Брат яе гвалцiў, жорстка i дзiка. Гвалцiў кожны дзень, прымушаў малую рабiць яму тое, на што i не кожная дарослая жанчына згодзiцца. Бедная дзяўчынка цярпела, пакутавала i маўчала, нiкому не скардзiлася, бо брат прыгразiў зарэзаць, калi яна каму раскажа пра гэта.

Паказаннi падсуднага ў судзе былi кароткiя, без падрабязнасцей, адказваў толькi на пытаннi - так цi не так. Так, бiў яе, адымаў пенсiю, бо пiць трэба было. Так, гвалцiў, але калi быў п'яны. Так, малая хварэла, скардзiлася на болi ў жываце. Аднойчы па п'янцы стукнуў яе аб сцяну, i дзяўчынка страцiла прытомнасць.

I вось стала расказваць пра гэта сястрычка. Малая, а ўжо сутулая, з тонкiмi ножкамi, бледная, яна старалася i яшчэ больш сутулiцца, нiбы хацела зусiм стаць нечым малым, незаўважным. Вось так яна, вiдаць, скурчвалася кожны раз, калi брат прыходзiў дамоў.

- Ён i душыў мяне, - сказала яна.

- Як душыў, за што? - спытаў суддзя.

Дзяўчынка, гледзячы долу, памаўчала, а потым сказала, што яна пра гэта следчаму расказала i той усё запiсаў. Яна саромелася.

- А вы i суду раскажыце.

- Ну ён стаў мне... у рот пiхаць... А я адварочвалася, тады ён схапiў мяне за горла i душыць пачаў. I задушыў, бо я нiчога ўжо не помнiла.

Цiха было ў судзе, вельмi цiха. Суддзi, пракурор, адвакат, настаўнiца дзяўчынкi, канвойныя слухалi гэты аповяд малой з тварамi акамянелымi.

Слухаў, усё чуў i Волкаў.

На Волкава нiхто ўвагi не звяртаў. А ён стаяў збялелы, з заплюшчанымi вачамi. Ён у гэты момант успомнiў сваю, у такiм жа ўзросце, сястрычку i з такiм жа iмем, такую ж бялявую. Уяўлялася сястрычка, а ў судзе чулася:

- Ага, ён падняў мяне з ложка i аб сцяну ўдарыў. Я забылася. I ў мяне ў галаве доўга балела.

I Волкаву здаўся гэты слабы галасок голасам сястрычкi, i яму здавалася, што гэта яе б'юць аб сцяну. Рэальнасць i ўяўленне змяшалiся, i дзе родная сястрычка, дзе гэтая няшчасная дзяўчынка - на момант злучылася ў адно.

- Прасiла, малiла, не бi мяне, не муч, мне балiць. А ён мяне - па галаве, па галаве... - гучаў слабы галасок ужо нiбы яго, Волкава, сястрычкi.

У Волкава закружылася галава, i ён ухапiўся за загародку, за якой сядзеў падсудны, заплюшчыў вочы. Падсудны зiрнуў на яго i чамусьцi ўхмыльнуўся. Гэта ўхмылка i вырашыла яго лёс. Волкаў дрыжачай рукой расшпiлiў кабуру, выхапiў пiсталет i стрэлiў у тую ўхмылку. Апомнiўся ён, калi абяззброены сядзеў у камеры для падсудных, куды яго пасадзiў начальнiк канвою.

Суду засталося толькi вынесцi вызначэнне аб спыненнi справы ў сувязi са смерцю падсуднага.

Калi следства ў адносiнах Волкава было скончана, я спытаў у следчага:

- А як Волкаў характарызуецца начальствам, саслужыўцамi?

- Лялькi купляў.

- Не разумею, для чаго?

- Кожны раз, калi быў у гарадскiм звальненнi, купляў якую-небудзь ляльку i пасылаў дамоў сястрычцы. I яшчэ птушак кармiў: насыпаў на падаконнiк казармы крошкi хлеба сiнiцам.

- Усё, - сказаў я, - больш мне нiчога i не трэба ведаць пра чалавека.

Волкава не судзiлi, прызналi, што ўчынiў забойства ў стане афекту. Ну таксама ўлiчылi i асобу забiтага. Галоўны ваенны пракурор гэта вырашэнне ўхвалiў.