Лесвіца

Міхась ЮЖЫК

ЛЕСВІЦА

Раман

1

Павел Алегавіч бег па шпалах чыгункі. Ён задыхаўся — з грудзей вырываўся ўсхліпісты свіст, сэрцу станавілася цесна пад рэбрамі. Ногі рабіліся нейкімі ватнымі, нечуллівымі, цяжэлі, нібы прыліпалі да зямлі. З-за спіны даносіўся пагрозлівы гуд цеплавоза. Гэтая махіна неслася, каб раздушыць няшчаснага Паўла Алегавіча, расплюхаць яго кроў і мазгі па шпалах і рэйках, раструшчыць косці.

Варта было толькі ўявіць, чым ён стане пад коламі цягніка, як уцякач знаходзіў новыя сілы для свайго адчайнага бегу. Сэрца пасылала новыя патокі крыві, ногі дужэлі, і Павел Алегавіч рабіў шалёны рывок. Тады жудаснае гудзенне цягніка аціхала. Здавалася, яшчэ адно намаганне — і пагоня адстане.

Задыханы, углядаўся ўцякач наперад — туды, дзе праклятыя рэйкі струнамі злучаліся з даляглядам. Ані лясочку наперадзе, ані будыніны. Толькі высокі на­сып чыгункі, а ўнізе, абапал і колькі акінуць вокам, — страшная багна.

Богведама, колькі будзе доўжыцца гэты вар’яцкі бег. І скрабе гнятлівая думка: хутка скончацца сілы. Прынамсі, скончацца яны значна раней, чым паліва ў цеплавоза, што раве, скавыча, стукае-грукае недзе ззаду.

Ды не. Мусіць, проста не вытрымае сэрца. Вунь яно як малоціць, гаротнае. Але, такія прабежкі не для чалавека ў гадах.

Аднак бяжыць Павел Алегавіч, борзда скача па шпалах. Праз дзве — на трэцюю, праз дзве — на трэцюю спрытна трапляюць яго ступні. Тут збіцца — або нагу падвернеш-паломіш, або проста ўпадзеш і, канешне, не ўстанеш.

З нейкага моманту няшчасны адчуў, што паветра перастае ўваходзіць у лёгкія. Бронхі звузіліся, сціснуліся. Бег запаволіўся, і, натуральна, гучнее, мацнее з кожнай секундай гуд шматтоннага пераследніка-цягніка.

Але што гэта?! Павел Алегавіч заўважае, што зусім не бяжыць ён па шпа­лах, а паўзе па іх па-пластунску. Паўзе? Ды не — лезе, караскаецца, дужаецца з зямным прыцяжэннем! І рэйкі — ужо нібыта не рэйкі перад ім, а лесвіца, стромая, бясконцая лесвіца ў неба...

Цягнік праносіцца якраз пад ім. Несканчоны, цяжкі, грымлівы.

Павел Алегавіч лезе і краем вока азірае наваколле. Усё тая ж багна ўнізе. Ні людзей, ні дамоў, ні расліннасці.

Чым далей узбіраецца ён, тым свяжэйшым становіцца паветра. Як быццам распраўляюцца бронхі, і — так! — дыхаецца ўжо лягчэй. Сэрца цішэе ў грудзях, не малоціць так шалёна па рэбрах.

І ўсё б наогул добра было, каб не тое, што лесвіцы канца не відаць, а калі сарвешся і шухнеш долу, то не нашмат лепей будзе, чым раней пад цягнік.

Слепіць сонца, мацнее і халаднее па меры пад’ёму вецер. Лезе няшчасны чалавек па лесвіцы ў самае неба. Далей ад смярдзючай багны і смертаноснага цягніка. Падымаецца ў невядомасць.

2

Павел Алегавіч Багатка прачнуўся, як заўжды пасля такіх сноў, разбіты і злосны. Доўга ляжаў, млява гледзячы на брудна-белую столь, не ведаючы нават, радавацца гэтаму абуджэнню ці лепей бы ўжо наогул не прачынацца. Затым сеў на нізкім ложку, апусціў босыя ступні на прахалодную падлогу і зірнуў у шчыліну між штор. Ранішняе чэрвеньскае сонца заблыталася ў густых кронах дрэў. Дзень абяцаў быць ясным.

«Што ж, хаця б у гэтым пашчасціла», — падумаў Багатка і пачаў апранацца.

Панядзелак быў першым днём ягонага водпуску, і Багатка не ведаў, з чаго б такога плённага гэты водпуск пачаць. У Паўла Алегавіча не намячалася якіхнебудзь сур’ёзных спраў.

Сям’я Багаткаў складалася з пяці чалавек: дваццацігадовы сын, дваццацітрохгадовая дачка, жонка і цешча. І ўсе яны, на жаль, не любілі галаву сям’і, мала таго, і галавой сям’і яго не лічылі.

Павел Алегавіч працаваў намначальніка сектара ў праектным бюро маласільнага прадпрыемства, зарабляў сціпла, у сям’і быў бурклівы, прычэпісты, усім незадаволены. І наогул, жыццё гэтай сям’і працякала як бы падзеленым на два рэчышчы: у адным — Павел Алегавіч, у другім — усе астатнія. Гэта была зацятая шматгадовая канфрантацыя.

Ужо з год Багатка жыў адзін, на верхнім паверсе сваёй кватэры. А жон­ка, цешча, сын і дачка — на ніжнім. Дачка, праўда, месяц як сышла з до­му — сужыцельстваваць з адным тыпам, пра якога — пазней.

Цікава, што ж за кватэра такая шматузроўневая ў другараднага інжынера Багаткі, адкуль такая раскоша?

А раскошы тут і няма, проста адна кватэра — цешчына двухпакаёўка на трэцім паверсе, а другая, непасрэдна над ёй, уласна Багаткава. Два гады таму, калі памёр цесць і цешча стала часта прыхворваць, жонка падкінула Паўлу Алегавічу ідэю перасяліцца ў бацькоўскі дом, праз размен, з даплатаю, калі трэба. Бо дазналася, што суседзі зверху не супраць у цэнтр пераехаць, да работы сваёй бліжэй, да тэатраў і гожых крамаў. А ранейшая кватэра Паўла Алегавіча блізу цэнтра была, някепская.

Не хацеў спачатку Багатка і слухаць пра такі варыянт, працівіўся. Але скубла яго жонка Вера Генадзеўна ўдзень і ўначы, скандаліла, праклінала, пагражала разводам. Зусім стала невыносна жыць Паўлу Алегавічу. Згадзіўся, размяняў, пераехаў.

І амаль адразу, паўгода не прамінула, дамогся ён у чыноўнікаў афіцыйнага дазволу злучыць дзве кватэры, прабіўшы столь. Жонка напачатку не пярэчыла гэтай задуме, нават радая была. Ну як жа: ажно чатыры пакоі ды плюс кухні і ванныя — хадзі не хачу. Ды пралічылася яна, недагледзела. Бо замысліў гэта Павел Алегавіч з адзінай мэтай — схованку сабе ад цешчы знайсці, каб не магла звадлівая Ганна Андрэеўна яго штодня шкуматаць, каб хоць на другім паверсе ад яе затуліцца. Тут быў на першы погляд нелагічны, а насамрэч далёкі і каварны разлік.

Лесвіцу, што злучала паверхі, знарок зладкаваў стромую — металічную, з вузкімі і высокімі прыступкамі, з тонкімі поручнямі. Зварыў яе на заводзе сваім, у аднаго знаёмага майстра. Прывёз дадому ў той дзень, калі жонка, медсястра, была на дзяжурстве, а цешча — у бальніцы чарговы раз. І спорненька, за тры гадзіны, з дапамогай двух рабацяг так уштукаваў лесвіцу, нібы яна там гадоў трыццаць стаяла. Заліў бетонам, затынкаваў стыкі, пафарбаваў у вясёлыя колеры.

А жонка, вярнуўшыся са змены, і не расшалопала нават падвох, наадварот, хваліла і дзякавала. Усё раскрылася праз пару тыдняў, па вяртанні цешчы з бальніцы. Мажная, дзябёлая Ганна Андрэеўна паднялася, праўда, разочакдругі наверх, адужала. Ды праз гадзіну ёй зрабілася блага, выклікалі «хуткую», адхайвалі ад сардэчнага прыступу. І звязалі гэта сямейнікі з «выклятай» лесвіцай Паўла Алегавіча. Тут жа прыпомнілі яму ўсе астатнія грашкі-награшэнні. Усчаўся скандал, у якім Ганна Андрэеўна, не зважаючы на нядаўні прыступ, раўла галасней за астатніх, бегала па ніжнім паверсе, ірвала на сабе валасы і сыпала праклёны на галаву зяця. Тады кінуў ёй у твар Павел Алегавіч ключы ад верхняга паверха, прапанаваў, калі цяжка, хадзіць па агульнай лесвіцы. І збег з дому на трое сутак. Начаваў у стрыечнай сястры Ліны.

З таго помнага дня цешча прынцыпова перастала хадзіць наверх, а Павел Алегавіч крайне рэдка спускаўся ўніз. Вера Генадзеўна перасялілася ў пакой маці і таксама нячаста наверх падымалася. Дарослыя дзеці жылі з маці і бабуляй, дзялілі большы пакой.

Зрэшты, паўгода назад сын Юрась, невыносны аболтус і ветрагон, узяў і самавольна перабраўся наверх, аб’явіў, так бы мовіць, прэтэнзіі на жылплошчу. Сварыліся яны з Паўлам Алегавічам несупынна, грызліся па любой драбязе. Але ж месяц таму, калі дачка Тамара сышла да Жыгоцкага, сын зноў апусціўся ўніз і зажыў у яе пакоі кум каралю.

3

Гэтай раніцай Багатка намерваўся не спускацца ўніз і выйсці з кватэры са свайго паверха. Нават выпіў на кухні ўчарашняга чаю з чэрствым батонам і зацукраваным варэннем — каб не спускацца ўніз снедаць, каб не сутыкацца з дамашнімі. Аднак нейкая чортава сіла павяла-такі яго па лесвіцы ў жончыны апартаменты.

Першае, на што натрапіў Павел Алегавіч у калідоры, была неахайная са сну, у разбэрсаным доўгім халаце цешча. Яе поўны твар выявіў нават не раздражненне ад зяця, а крайнюю да яго абыякавасць. Не вітаючыся, Ганна Андрэеўна з годнасцю праплыла паўз Багатку, пры гэтым яе пухлыя румяныя шчокі і некалькі падбародкаў плаўна пагойдваліся ў такт крокам. Рукі яна чамусьці засунула за спіну.

Не павітаўся з ёй, зразумела, і Павел Алегавіч.

Цешча паважна павярнула на кухню, а ён скіраваў у спальню, дзе жон­ка ўпраўлялася з пасцельнай бялізнай, засоўвала яе ў адчыненую ніжнюю скрыню секцыі.

Пакой, дзе мясцілася Вера Генадзеўна са сваёй маці, быў не вялікі і не маленькі — сярэдненькі такі, амаль квадратны. Апрача старэнькай секцыі, тут стаялі нязграбны высокі ложак Ганны Андрэеўны, нізкая раскладная канапа, на якой спала жонка, у адным з супрацьлеглых акну кутоў — трумо, у другім — маленькі каляровы тэлевізар на тумбачцы. Стаяла тут яшчэ мяккае нізкае крэсла, неймаверна грувасткае і недарэчнае, на ім цэлымі днямі, проста пасярод пакоя, сядзела цешча. Вечарамі неадрыўна глядзела тэлевізар, а ўдзень або шамацела газетамі, або са сваёй нястомнай цікаўнасцю пазірала ў калідор, праз заўсёды адчыненыя дзверы. Крэсла стаяла так, што было добра бачна, хто завітвае ў кватэру і хто спускаецца зверху (лесвіца выходзіла ў калідор). Цешча любіла ўсё трымаць пад кантролем, і гэта толькі падагравала нелюбоў да яе Паўла Алегавіча.

Але зараз, дзякаваць Богу, яна пашкандыбала на кухню, і з’явілася магчымасць пагаварыць з жонкай сам-насам.

Увайшоўшы ў спальню, Багатка крыху прычыніў дзверы і тут жа, з парога, з хваравітым раздражненнем у голасе прамовіў:

— Юрка, канешне ж, не начаваў. — Тон яго быў такі, быццам Вера Генадзеўна, і толькі яна, вінаватая ў тым, што сын не з’явіўся нанач.

— А ты так пра яго клапоцішся? — змерала жонка мужа пагардлівым позіркам і нават не павярнулася да яго, а, прыгнутая да ніжняй скрыні секцыі, касіла адным левым вокам.

«Які ў яе востры, непрыемны профіль, — падумалася Паўлу Алегавічу, — гэты доўгі нос. і ўся яна нейкая сухая, калючая...»

Ён ужо прадчуваў, што будзе скандал, аднак спыніцца не мог. Тая ж нялёгкая сіла, што спусціла яго зверху, не дазваляла і зараз перавесці размову ў спакайнейшае рэчышча.

— Та-ак, — сашчапіўшы за спінай кісці рук і хруснуўшы пальцамі, неяк здушана пачаў Павел Алегавіч. — Харо-ошыя ў нас справункі! Гэта значыць, мне няма клопату пра сына? Так цябе разумець?

Ён стаяў, шырока расставіўшы ногі, прыгнуўшы шыю наперад, гатовы да нападу і адпору — нібы баец. Павел Алегавіч быў сярэдняга росту, сухога і жылістага целаскладу, кірпаносы, з лысінай Ільіча.

Вера Генадзеўна была ніжэйшая за яго на паўгалавы, худая (але нават у свае пяцьдзесят фігурыстая), з кароткімі рыжымі валасамі, з нервовым, блед­ным, вастраносым і ўсё-такі прывабным абліччам.

— Разумей ты мяне як хочаш, — нарэшце выпрасталася жонка і стала да мужа тварам, — разумей ты мяне як хочаш, — паўтарыла яна стомлена і ціха. І знянацку выкрыкнула: — Толькі адстань, чуеш?! Адстань і не матай мае нервы!

— А навошта ж лямантаваць? — неяк абвяў Павел Алегавіч. — Я толькі спытаў пра сына.

— Спытаў ён! — тузанулася, амаль падскочыла жонка. — Не, мой харошы, ты не спытаў! І на сына табе — напляваць і расцерці! Ты прыйшоў па маю кроў, па мае нервы. Вампір!

— Ну, ведаеш... — праз сціснутыя зубы прасіпеў Павел Алегавіч. — Ну, трасца ў бок, у вас і сямейка.

— Вера! — знячэўку, у самае вуха, ззаду, прабіўся тонкі старэчы выгук. — Ні слова, ні слова яму не гавары!

Нізкая, бочкападобная, абапіраючыся траслівай рукой аб вушак, стаяла за Багаткам цешча. Ну, канешне, без яе тут аніводная сварка не абыходзілася.

— Выйдзіце! — ва ўтрапенні крыкнуў на цешчу Павел Алегавіч, не абарочваючыся. — Выйдзіце і дайце пагаварыць!

Спінай адчуваў энергію нянавісці, накіраваную на яго Ганнай Андрэеўнай.

— А ты на маю маму не гыркай! Бач ты, начальнік! І не яна да цябе прыйшла, каб выходзіць! — спераду наступала жонка.

— Ага! Ну дык і добра тады! — тупнуў нагою Павел Алегавіч. — Слухайце тады ўсе! Так, я прыйшоў палаяцца, і пляваць мне на вас! — распаляўся ён усё мацней. — Але толькі так можна ўскалыхнуць гэтае балота, — ён узмахам абвёў рукою пакой, — каб вы нарэшце адкрылі вочы на дачку і ўнучку сваю — шлюху!

— Ай! — тэатральна войкнула ззаду цешча.

— Што? — у тоне Веры Генадзеўны праявіўся халодны шал. — Што ты сказаў?

— Тое, што чула, — не даючы апанентам ачомацца, перайшоў у наступ Багатка. — Твая дачка сышла да гэтага... — Тут яго твар перакасіла грымаса болю. — Да гэтага старога распусніка Жыгоцкага, прадала сваё маладое цела за даляры, за пяціпакаёўку, за асабняк. Гэта — не шлюха?! — ён з роспаччу шыбеніка ўтаропіўся на жонку.

— І-і-і! — пранізліва завіскатала тая, узняўшы маленькія пасінелыя кулачкі над галавой. — Замаўчы, а ну замаўчы, пракляты!

— Вера, ідзі сюды! — стагнала з-за спіны Паўла Алегавіча цешча. — Вера.

— Э не, — рэзка абярнуўся і падскочыў да яе зяць, — хай паслухае, хай уцяміць увесь жах учынку свае дачушкі! І хай прыме меры!! — Апошнюю фразу ён пракрычаў, мусіць, на ўвесь чатырохпавярховы дом.

Ад гэтага выгуку цешча шарахнулася ў глыб калідора.

— Мама! Табе блага, мама?! — залямантавала Вера Генадзеўна.

— Мне добра! — стагнала ўжо з кухні цешча. — Мне так добра, што лепт не бывае! — Стогн перайшоў у старэчы крыўдлівы плач.

— Пусці! — жонка штурхнула Паўла Алегавіча ў спіну з такой моцай, што ён вылецеў з дзвярной проймы, як корак, і пашыбавала на кухню супакойваць старую. — Ты яшчэ адкажаш, перад Богам адкажаш за свае словы, — пагразіла на хаду.

— А вось Бога толькі не памінай! — раз’юшана гарлапаніў муж. — Не Богу — мамоне вы пакланяецеся!

Ён чартыхнуўся і ўжо быў палез наверх па сваёй лесвіцы, як траскатліва адчыніліся ўваходныя дзверы і ў кватэру залузаўся сын Юрась — уласнай, так бы мовіць, персонай.

Бацька знерухомеў на паўдарозе і кінуў насмешліва:

— А вось і ён, герой казачны! Дзіва лясное!

Сын і сапраўды нагадваў нейкае дзіва. Быў ён апрануты ў дарэшты выцертыя і падрапаныя джынсы, якія не даходзілі да шчыкалатак. На босыя ногі Юрась напяў сандалі з процьмай бліскучых заклёпак. Падобныя металічныя заклёпкі аздаблялі і чорную скураную тужурку, расхрыстаную, апранутую зноў жа на голае цела. Само ж цела было недалужным — худым, вузкаплечым, з рыжа-валасатымі грудзьмі, крывымі ножкамі і празмерна доўгімі рукамі. Кісці ў Юрася былі вялікія, цяслярскія, хоць ён нічога фізічнага ад роду гэтымі рукамі не рабіў. У дадатак да ўсяго на галаве Багаткі-малодшага ўзвышалася своеасаблівае гняздо з вычварна пафарбаваных валасоў. На адным вуху вісела вульгарная завушніца.

Юрась лічыў сябе выбітным музыкам, падпрацоўваў у трэцеразрадным рок-гурце, пісаў аранжыроўкі песень, якія нагадвалі апраметны кашмар. Музычнай адукацыі не меў і ўсяго «дасягнуў» саматугам. Яго шматгадовае, пачынаючы з шостага класа, самавучэнне на гітары каштавала Паўлу Алегавічу ў прамым сэнсе здароўя — бяссонне, паніжэнне працаздольнасці, неўроз.

— Ну хіба можна жыць з такімі людзьмі! — пракаментаваў з’яўленне Юрася бацька, з прыкрасцю плюнуў і шустра ўзляцеў па лесвіцы на свой паверх.

Сын адно з’едліва пасміхнуўся з гэтай заўвагі і ў абутку паспяшаўся на кухню, дзе апетытна пахла смажаным і ўсё яшчэ раздаваліся ўсхліпы яго бабулі.

4

На дварэ, дзе Павел Алегавіч апынуўся хвіліны праз тры, ён адчуў двайную палёгку. Па-першае, надвор’е стаяла сонечнае, дзьмуў прахалодны вятрыска, і гэта давала спадзеў на пагодлівы і неспякотны дзянёк. Па-другое, агідная сварка, якую ён толькі што ўчыніў, усё ж дазволіла агучыць перад дамашнімі даўно набалелае — сваё стаўленне да Тамары, дачкі. «Шлюха! — яшчэ раз са смакам паўтарыў пра сябе Багатка. — Па справе і слава.»

Ён паглыбіўся ў стары чатырохі пяціпавярховы квартал, спрэс зарослы размаітым кустоўем і дрэвамі. Быў пачатак чэрвеня, месцамі дацвітаў бэз, у паветры лёталі рэшткі дзьмухаўцовых парашуцікаў. Між бухматымі кронамі жыццядайна сінела неба, а сонца яшчэ не набрала вышыню і толькі напаўзала на цесныя, зацененыя пакуль дворыкі. На коса асветленых участках — хмызах, кветках, траве — блішчала раса.

Не, пэўна ж, не такім кепскім падавалася цяпер жыццё Паўлу Алегавічу, як дзесяць хвілін таму. Да таго ж і людзей, гэтых назойлівых мітуслівых істот, з прычыны пачатку працоўнага дня наўкол было мала. Вунь бабулька ў капелюшы вядзе за ручку дзяўчынку. Вунь ідзе хлопец з сабакам. Вунь важна шпацыруе па агароджы дзіцячага садка плямісты кот.

Гэты раён, куды напачатку Павел Алегавіч так не хацеў пераязджаць, як аказалася, меў шмат выгодаў. Планіроўка двароў тут была нагэтулькі сціснутая, што аўтааматарам (а такіх цяпер процьма) хочаш не хочаш, а даводзілася ставіць свае машыны ў гаражах ці на платных стаянках. Паколькі іх дом туліўся ў глыбіні квартала, далёка ад найбліжэйшых вуліц, то не дакучалі Паўлу Алегавічу машыны сваімі раўлівымі гукамі, гарам. Толькі зрэдчас хтосьці заедзе ў двор, разгрузіцца, і тут жа назад. Любата. Сам Багатка машыны не меў.

Акрамя таго, за жылымі кварталамі, калі рушыць убок Акадэміі навук, праходзіў маляўнічы водаканал, добраўпарадкаваны, з фантанамі, мосцікамі.

Менавіта да водаканала і выйшаў зараз Павел Алегавіч. Яму заўсёды падабаўся гэты кантраст: непрабіўная зацень двароў і адразу ж — прастора, сінізна неба, вада ў затравелых берагах, гарэзнае сонца. Уздоўж берагоў, асабліва каля невысокага вадаспада, даседжвалі ранішні клёў рыбакі. На мосціку мужчына з жанчынай кармілі легкакрылых чаек.

За каналам, далёка на ўзгорку, высіцца, зіхаціць шыбамі чарада стройных шматпавярховак.

Укладзеная гладкімі пліткамі сцяжына вілася наўсцяж берага. Тут і лавачкі часта стаяць. На адну і прысеў Павел Алегавіч. Нетаропка вывудзіў з нагруднай кішэні кашулі пабэрсаны пачак «Гродна», пстрыкнуў запалкай. Гэх, прыгажосць вакол, злагада. Водпуск.

Але ведаў немалады і пацёрты жыццём Багатка, што такія хвіліны бестрывожнага сузірання даюцца нам адно ў кантрасце з турботамі, нягодамі, злыбедамі. Без чорнага няма белага, а ёсць адна шэрань смерці. І ўсё-такі многа б аддаў Павел Алегавіч, каб не было ў ягоным жыцці благога. Ну, а калі б і бы­ло — то як мага меней.

Вось хаця б гэты нахабны сыход дваццацітрохгадовай дачкі да Жыгоцкага, якому пяцьдзесят пяць. За што яму, бацьку, такая мука?

І адчуў Багатка, як тарганулася цыгарэта ў пальцах, як заныў нясыты і нездаровы страўнік, як зазбоіла дыханне... І ўжо не такімі яркімі і прыгожымі падаліся яму навакольныя краявіды, не такім высокім і сінім — неба, і сонца як быццам памеркла.

О, не толькі вымаўляць — пра сябе прагаворваць, успамінаць не мог ён без зубоўнага скрыгату імя Жыгоцкага. Прывідам, з юнацтва, са студэнцкіх гадоў пераследуе яно Паўла Алегавіча. І дня адзінага за чатыры дзесяцігоддзі не выпала, каб не згадаўся гэты чалавек, месяца — каб упоперак горла не стаў, года — каб не насаліў, не прынізіў.

Так, не бывае горшых ворагаў у чалавека, чым колішнія сябры.

5

Пятро Вацлававіч Жыгоцкі.

З ім Багатка дзяліў інтэрнацкі пакой тэхналагічнага інстытута ажно чаты­ры гады, з другога курса па пяты. Абодва правінцыялы, з райцэнтраў. І абодва ведалі, што трэба любой цаною, хоць жылы парві, зачапіцца па размеркаванні за Мінск. Кемлівы Пецька яшчэ на трэцім курсе ўладкаваўся на паўстаўкі на прадпрыемства і Пашку, свайго прыяцеля, туды пацягнуў. Не прагадаў Жыгоцкі, як, зрэшты, ніколі ў жыцці не прагадваў. Засталіся яны ў сталіцы, абраслі з цягам часу кватэрамі, сем’ямі. Але тут і канец іхняму падабенству. Бо Павел Алегавіч Багатка, як ступіў трыццаць тры гады таму за парог прадпрыемства, так і дагэтуль туды цягаецца. Не тое — Пятро Вацлававіч.

Пецька адразу, гіганцкімі крокамі, пайшоў, пабег, паскакаў угору. Мала працаваў ён па сваёй спецыяльнасці, а ўсё больш — камсоргам, прафоргам, у партактывах цёрся, з прыцэлам кіраваць ды вяршэнстваваць. З дваццаці васьмі гадоў яго ўжо службовая машына вазіла, а гэта па тым часе — сярэдзіна 70-х — адно з наменклатурнымі сынкамі здаралася. Відным быў жаніхом Пецька Жыгоцкі. Шыракаплечы, высокі, шавялюра густая, русая. І галоўнае, пастаянна ў руху ён, у дзеянні, энергія так і перла. Сіла адчувалася ў Пецьку, патэнцыя. Ох і бегалі ж за ім дзяўчаты, літаральна біліся за гэты куш. А ён, ведаючы сваю звабу, перабіраў іх, капрызнічаў. Ужо і кватэра ў яго была гожая, і трыццацігадовы ўзрост, а ўсё не жаніўся. Затое якіх толькі цац не ўсаджваў Пятро ў службовую «Волгу» ды не вазіў кватэру сваю «паказваць»: і высокіх, і нагастых, і з валасамі да пояса белымі. Ох, ды давайце па шчырасці, зайздросціў, дужа зайздросціў яму тады Пашка. Ужо не сябравалі на той час, канешне, яны, а толькі зрэдку сустракаліся на тэрыторыі прадпрыемства. Але ў акно Паўлавага сектара, проста з рабочага стала, добра было відаць цэнтральную прахадную, куды пад’язджаў і адкуль адбываў на аўто, праваруч ад кіроўцы, дзелавіты Пецька. Там жа і паклонніцы яго падсаджваліся-высаджваліся.

Пры мімалётных сустрэчах з былым прыяцелем самавіта трымаўся Пят­ро, з падкрэсленай тактоўнасцю ўдачлівага, моцнага чалавека. Па плячы не ляпаў, а горача ціснуў руку і прапаноўваў адысціся ўбачок, пагутарыць. Зазіраў у вочы ласкава, спагадліва, прасіў расказаць, як у яго, Паўла Алегавіча, справы. А справы ў Паўла былі такія, што не пахвалішся. Хіба распавядзеш, што сем гадоў у агорклым інтэрнаце жывеш, з суседам-п’янтосам? Хіба адкрыешся, што да трыццаці гадоў толькі адну і спазнаў жанчыну, дый тая хутка ад яго драпанула? Хіба падзелішся, што пяць гадоў на адным хлебе, кефіры гаруеш, кааператыў будуючы непасільна, і калі яшчэ таму будаўніцтву канец? Раскрываў Багатка нехаця рот, мямліў, чырвоны ад сораму, ва ўсмешлівыя вочы дамскага ўлюбёнца. А таго ўжо аклікаў нехта паблізу, па справе неадкладнай, у вір жыцця. «Прабач, дружа, убачымся!» — развітальна трос руку, адыходзіўся Жыгоцкі ад Пашкі — у пінжаку бездакорным зазвычай, у чысцюткіх імпартных туфлях шыбаваў жвава. І заставаўся пасля яго, доўга яшчэ цвяліў Багаткаў нюх пах даражэзнага адэкалону.

Пецька і Пашка. Пятро і Павел.

Кожнаму, брат, сваё.

Ды дзякаваў, урэшце, Багатка лёсу, што ўсё ж агораў ён той кааператыў. Хутка і нявеста знайшлася, рыжая рухавая Вера, жонка яго цяперашняя. Палымяная, як агонь, у каханні нястомная, у жыцці ўчэпістая. Мінчанка. І бацька яе з сувязямі, сярэдняй рукі чыноўнік. Наладзіў Генадзь Карпавіч хітрамудрую камбінацыю дый грошай падкінуў, і памянялі яны Багаткаву аднапакаёвую кватэрку на двухпакаёвую ў цэнтры горада. Дом, праўда, аказаўся стараваты, з драўлянымі пажаранебяспечнымі перакрыццямі, з сумешчаным санвузлом, з вузкім балкончыкам на шумную вуліцу. Дый паркет давялося перакладаць, а гэта грошы і грошы. Аднак памог, дужа памог тады Генадзь Карпавіч. Зямля яму пухам, цудоўны быў чалавек. Не ў прыклад жонцы сваёй, свякрусе Паўлавай, значыць.

Зрэшты, пераезд на новую кватэру і нараджэнне дзяцей сталіся апошнімі жыццёвымі поспехамі Паўла Алегавіча, яго, так бы мовіць, вяршыняй. Затым — усё пад гару, ды таптанне на месцы, ды пад гару, ды таптанне.

Не тое — Пятро. Той штогод новыя алімпы браў, авалодваў новымі хуткасцямі.

У трыццаць адзін год Жыгоцкі ажаніўся і адразу пасля гэтага быў накіраваны на працу ў гарвыканкам. Чатыры гады нічога не чуў пра яго Павел Багатка. Затым Жыгоцкі зноў з’явіўся на іхнім прадпрыемстве ўжо ў якасці намдырэктара. Але прарабіў Пятро Вацлававіч (так усе цяпер яго велічалі) на гэтай пасадзе нядоўга, каля года, і перайшоў ці то ў рай­кам, ці то ў райвыканкам — ужо і не прыгадае дакладна Багатка. Потым перавандраваў Пятро ў нейкае міністэрства, крыху пазней — яшчэ кудысьці вышэй...

І Бог бы, здавалася, з ім. Жыві сабе на здароўечка. Ды стаў Жыгоцкі праяўляць да Багаткі нейкі недарэчны і назойлівы клопат. Звяжацца з Паўлам па тэлефоне, пацікавіцца голасам самавітым: як здароўе, маўляў, як жонка і дзеці, а ці не хоча ён, Павел, дзяцей сваіх на лета ў гожы піянерлагер адправіць, а ці не трэба яго жонцы ў які санаторый?

З першага ж разу тарганулася нешта ў ім, сцялося: небяспека! — і ён даволі бесцырымонна адмовіўся. А Жыгоцкі, як нічога не было, праз паўгода зноў пазваніў з мядова-заваблівымі прапановамі. І, на няшчасце, побач жонка, перад люстэркам, стаяла. Як пачула ўніклівым вухам сваім іх гутарку — што адмаўляўся Багатка ад санаторыя, — то на тэлефон рынулася, гатовая ў трубку ўлезці, тыцнулася ў шчаку доўгім носам, зашыпела, засыкала: «Ідыёт, згаджайся, я табе гавару!» — і пальцамі вастраногцевымі мужа за задніцу ўшчыкнула.

З тае пары і ў элітныя санаторыі яны ездзілі, і Юрка з Томкай у «Зубраняці» штолета адпачывалі. Верка хутка звыкла да гэтых выгод, разласавалася. І ўжо панукала Паўла Алегавіча самому выходзіць на свайго сябра, не чакаць, пакуль той патэлефануе... Ніводнага разу сам яму Багатка не пазваніў, хоць і наладжвала жонка за гэта скандалы, істэрыкі. Няўдачнікам абзывала, баязліўцам, нікчэмнасцю. Цярпеў.

А Жыгоцкі не сябраваў з імі, не, ён адно апускаўся да іх, праяўляў паблажлівы клопат. На недасяжнай вяршыні сядзеў гэты чалавек, з такімі паднебнымі жыхарамі простыя смяротныя не сябруюць, а, як ад багоў, чакаюць ласкі ды літасці. Быў гэта для сямейства Багаткаў не чалавек, а кіраўніча-адказны голас па тэлефоне.

І з чаго, гадамі пытаўся ў сябе Багатка, такая любоў у Пятра Вацлававіча да яго сям’і абудзілася? З чаго дабрачыннасць? «Ды праваліся ты са сваімі паслугамі ў апраметную!» — нешта падобнае не раз прамаўляў пра сябе Павел Алегавіч. І прамовіў бы ўслых, і выкрыкнуў бы Жыгоцкаму гэтыя словы, каб жонкі так не баяўся. Як разлютуецца, бывала, Верка, як закоціць чортведама з-за чаго істэрыку — з біццём посуду, з галаслівым качаннем па падлозе і стогнамі, — то потым тыдзень не можаш ачомацца. І за дзяцей страшна. Колькі разоў прасіў яе і маліў: «Мяне мардуеш, то хоць дзяцей пашкадуй! Вырастуць недаробкамі з-за тваіх бзыкаў!» Дзе там! «Ненавіджу, — крычала, — цябе! Гад ты паршывы, мярзотнік!» І гэтай жа ноччу, ліпка тулячыся да яго цела: «Родненькі мой, харошы!»

Не, не праходзіць, нічога не праходзіць бясследна. Ні для сябе, ні для дзяцей, ні для ўнукаў, калі яны будуць.

І сыр бясплатны вядома куды кладуць. Гэта наконт Жыгоцкага.

Вось табе і ўладкаваў Багаткаву дачку ў сваю фірму на добрае месца! (Жыгоцкі з канца 90-х — буйны бізнесмен.) Вось табе і добразычлівасць, вось табе, Вера Генадзеўна, і дагуляліся.

А зрэшты, якое там — дагуляліся. Яна, Верка, толькі ўсцешана гэтакім паваротам. Пяціпавярховы асабняк — і дачка ў ім царыцай расходжвае. Там і ўнукі, думае, калісьці яе зажывуць. А што Павел Алегавіч начэй не спіць, што працаваць і нічым толкам займацца апошні месяц не можа — то гэта яе не турбуе.

А нахабніца Томка ўжо і фотакарткі прыносіла таго загараднага гмаху: і ў басейне яна там, і ў спальні раскошнай, і ў кухні стометровай на крэсле раскінулася, і ў лясочку ўласным на арэлях, і ля аўто дарагога. А гэтыя дзве дурніцы, жонка з цешчай, у захапленні войкалі, дзівуючыся. Чуў гэта Павел Алегавіч са свайго верха, праз лесвіцу. Ды што там чуў! — ноччу спусціўся, як злодзей, узяў тыя здымкі і разглядаў.

6

Ды што ж гэта такое, чорт яго раздзяры! Багатка ў раздражненні ўскочыў з лаўкі. Ну многа, проста неабдымна многа ў ягоным жыцці гэтага чалавека. Нібы ўвесь свет — адзін Жыгоцкі і ёсць. Ён вонкі, ён і ўнутры — пад сэрцам, у страўніку, у мозгу спакутаваным. Цісне, смыліць, запаланяе думкі і сны. О Божа!

Павел Алегавіч агледзеўся па баках, зірнуў на неба. Здаецца, задумаўся ўсяго на хвілінку, а ўжо немаведама адкуль набег статак бела-ружовых прыземістых аблачын. Шпарка нясуцца яны, гнаныя паўночным вятрыскам, вось адна і сонца прыкрыла. Але сінечы ўсё ж пакуль нашмат больш, чым аблокаў. Так, пэўна, і будзе ўвесь дзень сонца гуляць у хованкі. А дажджу не збярэцца. Павел Алегавіч ведаў гэта па тым, што перад непагаддзю заўсёды ныла яго правая кісць, калісьці паламаная ў сямі месцах. Цяпер жа яна маўчала.

Так, пасля абеду трэба ехаць на дачу, адседзецца, супакоіцца, падлячыць нервы. На некалькі дзён. А пакуль што, можа, у цэнтр падацца? Багатка памацаў свой няголены з учарашняга ранку твар і задумаўся. У такім выглядзе паказвацца ў цэнтры горада не хацелася, але і вяртацца дамоў, каб пагаліцца, не выпадала. Што ж, калі прайсці ўздоўж канала метраў трыста, то будзе вуліца, па якой метраў сто налева — цырульня. Там і ў кіёск наважыў заскочыць Павел Алегавіч, цыгарэт прыкупіць.

Рушыў нетаропка. Праваруч — водаканал, злева, метрах у ста, зарослы бальнічны двор. Пасля абеду, гадзін з пяці, пацягнуцца адтуль хворыя да вадаёма. Багатка колісь і сам тут ляжаў, кісць пасля тых страшэнных паломаў яму распрацоўвалі. Ды гадоў восем, мусібыць, прамінула, не менш.

І гары яно гарам, думаў Павел Алегавіч, хай без мяне разбіраюцца — з сынком сваім рокерам, з дачкой хітрахвостай. Няхай. (Ат жа, ну не адпускае праклятае!)

Дарожка наблізілася да квартала пяціпавярховак, за якім і праходзіла патрэбная яму вуліца. Багатка збочыў налева, падняўся па натаптанай сцяжынцы на затравелы ўзгорак і пайшоў нацянькі праз двары.

— Пашка, ты? — весела аклікнулі яго з акна адной пяціпавярхоўкі.

З другога паверха тырчала галава Мішкі Чусевіча, аднагрупніка па інстытуце. Вось табе раз. Сустрэча з гэтым чалавекам ніяк не ўваходзіла ў Багаткавы планы. Ох ужо гэтыя здані мінулага, хоць жыўцом пад зямлю ад іх лезь.

— Я, — тым не менш знерухомеў Павел Алегавіч пад акном, на асфальтаванай дарожцы, паміж пад’ездамі. — А ты што тут робіш? — Наколькі помнілася, Чусевіч пражываў далёка адгэтуль, па Багдановіча, недзе... блізу пляца Бангалор, так.

— Ды я гэта. пакуль тут кватарую, — высунуўся Мішка па пояс у адчыненую фрамугу; быў ён у безрукаўнай белай майцы, даволі нясвежай. — Слухай, ты куды?

— А што?

— Пачакай хвілінку, я да цябе спушчуся.

— Навошта?

— Ну хоць перакінемся парай слоў, колькі ж гадоў не бачыліся.

«І дзякуй Богу, што не бачыліся», — падумаў Багатка, а ўслых сказаў:

— Ведаеш, часу ў мяне зусім мала, спяшаюся.

— Ды я ўвобмірг, Пашок! — узмахнуў рукой Чусевіч і скрыўся ў прой­ме акна.

Так, сустрэча з гэтым чалавекам была непрыемная Паўлу Алегавічу. Ён даўся ў знакі яшчэ з інстытута, абрыдзеў сваёй дэмагагічнай балбатнёй і загульным п’янствам. На працягу трыццаці з лішнім год, што прамінулі пасля заканчэння інстытута, яны бачыліся разы чатыры. Усякі раз — выпадкова, мімаходзь, калі кожны шыбаваў па сваіх справах. Гэта была нейкая містыка, у тым плане, што ў амаль двухмільённым горадзе так часта сустракацца — азначала бессаромна парушаць тэорыю верагоднасці. Але Багатка ўжо не раз заўважаў за сабой, што, калі яму нешта было вельмі не даспадобы, калі нечага апасаўся ці не жадаў, то гэтае непажаданае прыходзіла да яго неадменна.

Помніцца, у адну з іхніх сустрэч — гадоў дваццаць восем было тады Паўлу Алегавічу — навязаў яму Чусевіч купіць пляшку гарэлкі і забрацца ў самую нетру парку Чэлюскінцаў. Там, у пятнаццаціградусны мароз, як апошнія забулдыгі, у цемрадзі, яны і распілі тую горкую пляшку. Размясціліся на лаўцы, што па самае сядзенне патанала ў гурбе снегу. Багатку, нягледзячы на выпітую гарэлку, было вельмі холадна. А Чусевіч, прывычна расчырванелы, у расхрыстаным фарсістым кажушку, распачаў непрыемную Паўлу Алегавічу спрэчку пра сусветны сіянізм, пра яўрэяў, якія нібыта запаланілі ўсё на свеце і яму, рускаму чалавеку, кроку ступіць не даюць. Павел Алегавіч прыводзіў нейкія кволыя аргументы ў абарону яўрэяў, дый наогул, азяблы, колькі разоў парываўся ўстаць і пайсці. А Чусевіч хапаў яго за руку, крычаў, дыхаў у твар перагарам і напрыканцы заявіў Паўлу Алегавічу, што той дрэнна скончыць, то бок ажэніцца з яўрэйкай і прападзе. Змаўчаў тады Багатка, але гэты ёлуп быў, можна сказаць, недалёкі ад праўды: на той час Павел жаніхаўся да дзяўчыны, якая была напалову яўрэйка. Праз пару месяцаў пасля тае размовы яны разышліся. Вядома, не таму, што Багатка паслухаўся Мішкавых слоў, але надта яны яго заелі тады, запомніліся — не вырвеш, не выкарчуеш. «Паганы язык!» — не раз потым з прыкрасцю ўспамінаў Багатка Чусевіча і думаў, што, мабыць, каб ажаніўся тады з той дзяўчынай, то не было б і сустрэчы з Верай. Не было б і цяперашніх тупіковых праблем.

— Ну як ты, браце? — ужо падскочыў, ужо ціснуў яму руку Мішка Чусевіч.

Як жа ён пастарэў, змізарнеў, знасіўся за дзесяць год. А раней, як і Жыгоцкі, прыгажун быў, скаральнік жаночых сэрцаў. Толькі Пецька браў станоўчай самавітасцю, шляхетнасцю манер, а гэты — нахабным напорам. Здаецца, разоў пяць быў у шлюбе Чусевіч. І гэта за выняткам апошніх дзесяці год, калі яны з Паўлам Алегавічам не бачыліся.

— Як ты тут аказаўся? — крануўшы Багатку за плячо, палез абдымацца Чусевіч. — Ты ж на Маркса, здаецца, жыў? Дарэчы, званіў табе туды год таму, сказалі, што пераехаў.

— Пераехаў, — неахвотна пацвердзіў Павел Алегавіч; яму зусім не хацелася атрымаць у суседзі такога неспакойнага таварыша, і таму ён паспяшаўся скіраваць размову ўласна на Мішкаў лёс: — А ты сам як тут апынуўся?

Мішка паморшчыўся, падцягнуў спартыўныя штаны, заправіў у іх сваю прасцецкую кашулю.

— Гэх, — махнуў ён рукой, — доўга распавядаць, дый непрыемна. Карацей кажучы, не пашанцавала мне, Пашок. Жонка ўляпалася, а мне разграбай. Ні кватэры цяпер, ні машыны. Ат! — Ён апусціў галаву.

— Як жа гэта? — здзівіўся Багатка. — Ты ж на Багдановіча жыў, так?

— Гэта раней, — паправіў яго Чусевіч, — а потым пяць гадоў, як ажаніўся з Нэлкай, у яе жылі, а кватэру маю на Багдановіча здавалі... Закурыш? — Мішка дастаў з задняй кішэні штаноў пакамечаны пачак «Прымы».

Паўлу Алегавічу няёмка было сказаць: «У мяне свае», — бо тады б давялося дастаць «Гродна» і тым падкрэсліць, што ён курыць лепшыя цыгарэты. Таму запусціў пальцы ў працягнуты Мішкам пачак.

Падкурылі.

Цяпер Багатка ўспомніў, як пры апошняй сустрэчы Мішка хваліўся, што яго новая жонка — дырэктарка прамтаварнай крамы, што перасяліўся ён да яе, а сваю кватэру здае. Так. І яшчэ сам ён быццам бы экспедытарам тады працаваў.

— Так вось, браце, жыццё муціць. Уляпалася Нэлка. Колькі грошай на адвакатаў пайшло, — уздыхнуў Чусевіч. — Усё марна. А тут яшчэ бандыты нае­хали.. Словам, давялося кватэру з машынай прадаць, а самому ў бягі падацца. Мяне ж у Мінску шэсць гадоў не было.

— Ну?

— Вось табе і «ну». Мінулым летам толькі прыехаў. На Далёкім Усходзе быў, калыміў. Потым і ў Архангельску, і ў Барнауле пажыў. Цяперака пакуль тут. Ды, відаць, ненадоўга.

Мішка ўдвая хутчэй за Паўла Алегавіча дапаліў сваю цыгарэту. Шпурнуў на асфальт.

Дзядок, што сядзеў на лавачцы пры пад’ездзе, убачыў гэта, сярдзіта пахітаў галавой на тонкай маршчыністай шыі, але заўвагу зрабіць не наважыўся.

— Дык а жонка дзе? — спытаўся някемлівы Багатка.

— Дзе, дзе — у Карагандзе! — раптам успыхнуў Чусевіч і тут жа спахапіўся: — Выбачай, Паш, нервы. ох, нервы мае. — І, наблізіўшы твар, шапнуў: — У турме яна, дзе ж яшчэ. Толькі — тсс, ладна?

— А цяпер ты дзе? — працягваў дапытвацца Багатка, па сутнасці з адной толькі мэтай: каб Чусевіч сам яго не спытаў — пра сям’ю, дзяцей і падобнае. Няма чым хваліцца. Не хацелася і душою крывіць.

— Ат, прыткнуўся тут у адной, — гаманіў Мішка. — Харошая, дарэчы, жанчына. На фабрыцы майстрам працуе. І мяне хацела ўладкаваць, ды не магу я. не па мне такія работы. Вось яшчэ месяцок пакантуюся — і ў Маскву, на будоўлю, да восені.

— А потым — назад?

— Назад ці яшчэ куды. Там пабачым.

«Вось зараз бы і развітацца,» — толькі мільганула ў Багаткі гэтая думка, як твар Чусевіча ажывіўся.

— Слухай, — лёгенька піхнуў ён Паўла Алегавіча ў грудзі. — А ты пра Жыгоцкага нічога не чуў?

Ад гэтых слоў няшчаснага Багатку ледзь не падкінула на месцы. «Што ж адказаць? — ліхаманкава шукаў выйсце ягоны розум. — І што ж ён такое ведае?»

— Жыгоцкага. — замямліў Павел Алегавіч, марудзячы час.

— Ну кінь ты прыдурвацца! — расплыўся ва ўхмылцы Мішка. — Пецьку Жыгоцкага ён не ведае, з якім у адным пакоі жылі!

— Ды ведаю я, чаму. — апусціў вочы Багатка; ён ужо рыхтаваўся да горшага. — У бізнесе ён, здаецца, цяпер.

— «У бізнесе», — перадражніў яго Чусевіч. — Тыя, што на латках ішачаць, таксама ў бізнесе! Ну ты, брат, параўнаў дуб з вольхаю.

— Ну ведаю я, хто ён і што, — неахвотна працадзіў Багатка.

— А ведаеш, што ў яго ў сям’і адбылося?

Павел Алегавіч стрэльнуў у Чусевіча позіркам. І тут яго апанавала нечаканае і нерэальнае жаданне кінуцца на Мішку, ухапіць аберуч за горла, сціснуць, душыць — так, каб больш ніводнага слова не вылецела з гэтага балбатлівага рота, каб ніхто не пачуў Багаткаву ганебную тайну.

— А што ў яго такое? — ледзь чутна выціснуў з сябе Алегавіч.

— Ха! — узрадаваўся Мішаня. — Толькі ўмова — паміж намі хлопчыкамі, лады?

— Ды годзе табе валынку цягнуць. — Нервы Паўла Алегавіча гатовы былі парвацца.

— Ведаеш, што ад яго год таму жонка сышла? — прыжмурыўся Чусевіч.

— Нешта такое чуў. — (Яшчэ б не чуў пра гэта Багатка! Як бы тады яго дачка да Жыгоцкага пераехала.)

— Дык вось, ходзіць пагудка, што гэта з-за сынка іх малодшага, якога Жыгоцкі з дому выставіў.

«Ну, дзякаваць Богу, мусіць, не ведае!» — азарыла Багатку надзея.

— І што? — Тут ён праявіў да слоў Чусевіча ўжо сапраўдную, а не падробную цікавасць.

— А тое, — як дзяўчынка, крыўляўся Мішка, — што прыехаў, кажуць, Жыгоцкі ў свой асабняк, зайшоў без стуку ў адзін пакой, а там яго дваццацігадовы сынок з адным мужыком, з абслугі, хе-хе, любошчы разводзяць.

Шчэць уздыбілася на шчоках Паўла Алегавіча. Ён міжвольна сцяў правай далонню ніз свайго твару, затуліў рот.

— Хто там у каго на каленях сядзеў — не так важна, — пацяшаўся Чусевіч, — а толькі развар’яваўся Пецька Жыгоцкі. Служку таго — ледзь насмерць нагамі не замяцеліў. Сына ж па мардасах хвастаў, выгнаў вон і дагэтуль на парог не пускае. Адрокся, кажуць, пазбавіў усялякіх правоў. — Мішкаў твар прамяніўся ад радасці.

— А ты адкуль ведаеш у такіх падрабязнасцях? — недаверліва, спадылба зірнуў на яго Багатка.

— Дакладна ведаю. Два розныя чалавекі расказвалі. Там скандал быў — ого! Цяперака долю ў Пецькавым бізнесе толькі старэйшы сын атрымаў.

— Ды хлусня гэта. — дэпрэсіўна, самому сабе пад нос прабубнеў Багатка.

— Ну, вер не вер — твая справа. Мне напляваць. А толькі грэх не схаваеш у мех. Ды дарэчы, — шчоўкнуў Чусевіч пальцамі, — артыкул у газеце быў, дзе былая жонка яго шальмавала.

— А ты яго чытаў?

— Сам не чытаў, мяне тут тады не было, — зазлаваў Мішка з-за такога да сябе недаверу. — Але верныя людзі казалі. У артыкуле тым, канешне, не напісана, што сын — педзік, але што родны бацька яго з дому вытурыў — дакладна. За шкірку — і ў дзірку! Ух-хе-хе!

— А ты бачыў? — ужо зусім недарэчна прамармытаў Багатка.

— Ды што ты заладзіў: чытаў, бачыў! Ну пайдзі і правер, спытайся ў Жы­гоцкага, калі ён табе адкажа! — Чусевіч падцягнуў штаны, якія з-за слабай гумкі пастаянна з’язджалі; зноў вывудзіў з задняй кішэні «Прыму» і працягнуў суразмоўніку. — Будзеш?

— Не. — Павел Алегавіч стаяў і рассеяна пашчыпваў свае шчокі. — Пайду я, напэўна.

— Ды чакай, Пашка! — Чусевіч зухавата сунуў у рот цыгарэту. — Давай хоць піва возьмем, пагамонім як след. У мяне зараз дома нікога.

— Не, пайду, — як скрозь яго глядзеў Багатка. — Я ж табе казаў, справы.

— А ты ў які бок? — прыставаў неўгамонны Мішка.

— Да трамвая.

— Ну дык я цябе правяду. Мне тут якраз у краму трэба заскочыць. — Чусевіч ляпнуў Паўла Алегавіча па плячы. — Тут за домам сцяжынка ёсць, па ёй карацей будзе. — Ён паказаў рукой на рог свайго дома.

7

З вялікай цяжкасцю адкараскаўся Багатка ад няўрымслівага Мішкі Чусевіча. Пакуль яны рушылі цераз двары да трамвайнай лініі, той, мусіць, разоў пяць паўтараў: «А то падумай, мо партвейнчыку возьмем — і да мяне?» — і нахабна выпускаў у твар струмень тытунёвага дыму.

Павел Алегавіч адмоўчваўся, сціснуўшы зубы. Аднак не на Чусевіча ён збольшага сердаваў. Спадар Пятро Жыгоцкі зноў і напоўніцу авалодаў ягонымі думкамі. «Подлы, подлы ён чалавек!» — бурліла і віхурыла Багаткава нутро. Ад нястрымнага шалу дрыжалі сківіцы.

А Чусевіч ужо захоплена пераключыўся на новыя тэмы, раз-пораз торгаў Паўла Алегавіча за рукаво кашулі, нешта выкрыкваў, смяяўся, паказваў надзіва белыя для заядлага курыльшчыка зубы.

— Ну хоць за кампанію са мной заскоч, — прыстаў ён да Багаткі, калі яны ўжо выйшлі на патрэбную вуліцу і параўняліся з крамай.

— Не, мне, ведаеш, пазваніць трэба. — Павел Алегавіч кіўнуў на тэлефонную будку непадалёк.

— Ну звані, звані, а я мігам, — ускочыў на ганак Чусевіч. — Толькі пачакай мяне, ладна? — Гэты назола ўсё яшчэ спадзяваўся залучыць Багатку ў сабутэльнікі.

Павел Алегавіч не адказаў і прыспорыў да тэлефоннай кабіны. Аднак, дапяўшы яе, званіць не стаў, а жулікавата абярнуўся, упэўніўся, што дакучлівы Чусевіч схаваўся ў краме, і сігануў праз вуліцу. Ён яўна парушаў правілы дарожнага руху, бо пераходу тут не было. Але не было і міліцыянтаў.

Перайшоўшы вуліцу, Багатка шуснуў у падваротню і пашыбаваў уздоўж першага рада дамоў, паралельна вуліцы. Так пехатою, хвілін мо праз дзесяць, ён дасягнуў станцыі метро і знік у падзямеллі.

Седзячы ў паўпустым вагоне, Павел Алегавіч нават не ўспомніў, што хацеў пагаліцца і купіць цыгарэт. Адно і толькі адно жаданне зараз валодала ім: сустрэцца з дачкою і гэтым. (ух, слова не падбярэш!). А вось што будзе да­лей, Багатка ўяўляў сабе досыць туманна.

Ён выйшаў на станцыі «Няміга», падняўся наверх і пасунуўся ўбок праспекта Машэрава. Быў Павел Алегавіч апрануты вельмі несамавіта: шэрыя вынашаныя штаны, збітыя дачныя туфлі, клятчастая кашуля, купленая яшчэ за савецкім часам. А калі ўзгадаць сіва-шчаціністы твар, то можна зразумець, чаму многія прахожыя пазіралі на яго са здзіўленнем. Аднак пашанцавала Паўлу Алегавічу, і ніводны міліцыянт, а на праспекце Машэрава іх бывае нямала, не спыніў.

Перад кнігарняй «Светач» Багатка нырнуў налева ў двары, пайшоў пад гару, перасек правулак, прамінуў аўтастаянку, затым зноў стаў паднімацца.

Кіраваў ён на шэраг вытанчанай архітэктуры дамоў — дамоў элітных, дзе пражываў Пятро Вацлававіч Жыгоцкі з яго, Багаткавай, дачкою Тамарай.

Памянёныя будыніны былі трохпавярховыя, стылізаваныя пад архітэктуру старога, даваеннага Мінска. Павел Алегавіч ведаў, што дом Жыгоцкага вунь той — жоўта-зялёны, другі ад рага. І яшчэ ведаў Багатка, што проста так нельга не толькі ў дом завітаць, але і падысці да пад’езда. Панадворак быў аточаны высокай сятчастай агароджай, пры браме стаяла вартоўня.

Вось да гэтай вартоўні адважна рушыў Павел Алегавіч. Узышоў на невысокі ганак, таргануў жалезныя дзверы.

Яго неахайны выгляд змусіў ахоўніка, што сядзеў унутры, імгненна падскочыць са свайго крэсла і перагарадзіць Паўлу Алегавічу шлях. Гэта быў чалавек сярэдняга веку ў шэрай форменнай вопратцы, мажны, высокі, з пытальна-насцярожаным выразам твару. Ахоўнік ледзь раскрыў рот, як Багатка яго апярэдзіў.

— Мне трэба да Жыгоцкага, — патлумачыў ён сваё паяўленне.

— А вы хто яму будзеце? — здзівіўся вартаўнік.

— А буду я яму грамадзянскі цесць, — хітравата прыжмурыўся Багат­ка. — То бок бацька ягонай грамадзянскай жонкі.

Штосьці рашуча-адчайнае было ў Багаткавым голасе і вонкавым выглядзе — тое, што не дазволіла прыняць яго за валацугу-бамжа і выкінуць вон, а наадварот, прымусіла амаль што паверыць.

— Пачакайце хвілінку, — прапанаваў вартаўнік і зняў трубку з прыштукаванага да сцяны тэлефона. — Я зараз звяжуся з іхняй кватэрай. Вам, уласна, каго: Пятра Вацлававіча ці. дачку вашу.

— Лепш яго, радзімага, — прамовіў Багатка і развязна сунуў рукі ў кішэні штаноў.

— Ало, — гаварыў ахоўнік у трубку, — а Пятро Вацлававіч дома? А... Ды тут да яго прыйшлі. А Тамара Паўлаўна? Ага, паклічце. Тамара Паўлаўна, добры дзень, тут да вас прыйшлі, прадставіліся вашым бацькам. Прапусціць? А... ага... так... зразумеў... згода.

Багатка насмешліва прыслухоўваўся да гэтай размовы.

— Прашу вас пачакаць, — сказаў яму вартаўнік, павесіўшы труб­ку. — Пятра Вацлававіча дома няма, а Тамара Паўлаўна зараз спусціцца.

— Дык я магу хоць у двор завітаць?

— Я думаю, не варта. Дачка ваша зараз выязджае ў горад і прасіла пачакаць яе тут. — Вартаўнік зрабіў націск на апошнім слове. — Яна ўсё адно будзе выязджаць на машыне, з падземнага гаража, а туды вы не пройдзеце. — Пасля гэтых слоў мажны дзядзька як бы страціў да Багаткі цікавасць і ўсеўся на ранейшае месца.

Павел Алегавіч зірнуў на вузкую канапу, што стаяла ля левай сцяны, аднак, пасля кароткага роздуму, рашыў выйсці на вуліцу і чакаць дачку там.

Добрых дваццаць хвілін пратырчаў Багатка перад брамай. Раздражненне расло, але і цярпення ў яго было хоць адымай. Не бракавала і часу. «Нічога, надыдзе і наша свята», — напяваў ён у такт крокам, дэманстратыўна шпацыруючы перад акном вартоўні. За гэты час у браму заехала толькі адна машына. Не выязджала ніводнай. Але Павел Алегавіч паспеў-такі зазірнуць унутр, ахапіць чэпкім паглядам панадворак. Зялёны, у падстрыжаным кустоўі і кветніках, прарэзаны акуратнай сеткай выкладзеных пліткай дарожак, двор яму спадабаўся. У глыбіні, за маляўнічымі развесістымі вербамі, на яркіх арэлях гушкаўся хлопчык. Каля адзінага, здаецца, пад’езда струменіў маленькі фантан.

Нарэшце вароты адчыніліся другі раз і выпусцілі аўто бліскуча-блакітнага колеру. Машына спрытна прыпаркавалася на міні-стаянцы, злева ад вартоўні. З яе выскачыў вадзіцель, таропка падышоў да задніх дзвярэй, адчыніў іх і га­лантна памог выйсці маладой жанчыне. Гэта была Тамара.

Павел Алегавіч знаходзіўся ад іх метрах у пятнаццаці, на тратуары, што цягнуўся ўздоўж дома. Але ж не паспяшаўся насустрач дачцэ, а проста павярнуўся да яе тварам і знерухомеў. Як і чакаў, Тамара, сказаўшы нешта вадзіцелю, жвава рушыла да бацькі. Твар яе быў неспакойны, яна асцярожліва зіркала па баках — відавочна, баялася нейкай бацькавай выхадкі, а таму хацела гаварыць з ім як найдалей ад уваходнай брамы, сам-насам. Апранута Тамара была ў бэжавае, без усякіх узораў і бліскавак, доўгае, шытае па фігуры плацце. Басаножкі мелі акурат такі ж колер. Цёмна-каштанавыя, з рыжыной валасы пагойдваліся ад яе плаўных крокаў. Фігурай і тварам дачка моцна нагадвала сваю маці ў маладосці, але была прыгажэйшая. Усяго ў ёй было болей, чым у Веры Генадзеўны, яркае і кідкае. Крыху большым, сантыметраў на пяць, рост; крыху шырэйшымі бёдры, пышнейшымі грудзі, выразнейшай талія; нават валасы, што ў жонкі былі проста рыжыя, у дачкі мелі рэдкі, адметны колер. Гэта была яўная парода і адначасова шматгадовы галаўны боль для Паўла Алегавіча. Бо ў каго яна такая ўрадзілася, дакеміць не мог. Сам на Апалона не выдаваў; жонку, пры ўсёй яе фігурыстасці, можна назваць адно абаяльнай; сын Юрка — той і наогул нейкі недалужны нязграба. А тут. Хм, ці ад яго завялася Тамара — вось што жахліва. Хаця. прабабка ў Паўла Алегавіча, што паходзіла з наваградскай шляхты, кажуць, у маладосці была прыгажуня неверагодная. Зарэзаў яе ў дваццаць два гады адзін палюбоўнік князь.

Калі Тамара наблізілася да Паўла Алегавіча метры на тры, ён карцінна працягнуў да яе правую руку, а сам прыніжана згорбіўся.

— Прывітанне, шаноўная. Дзякуй табе, што дала рады з бацькам пагутарыць, што выкраіла бясцэнны свой час. Паклон табе.

— Не крыўляйся, людзі. — спалохана і злосна зашаптала Тамара, маланкава сказеліла па баках вочы. — Чаго ты прыйшоў?

— Чаго я прыйшоў, пытаеш? — іранічна працягваў бацька. — Ды з дачкой сваёй высакаўзнесенай пабачыцца, засведчыць, так бы мовіць, сваю пашаноту.

— Я зараз развярнуся і пайду, — папярэдзіла яго Тамара, горда трасянуўшы галавой.

— Нікуды ты не пойдзеш, дачушка, — з каварнай ласкавасцю сказаў Па­вел Алегавіч, наблізіўся да Тамары і далікатна ўзяў яе пад руку. — Бо вось што я табе скажу цікавага ды займальнага.

Яны рушылі цяпер поплеч. Нетаропка, уздоўж дома, аддаляліся ад брамы і аўто з вадзіцелем, які за імі пільна сачыў.

— Што ты ад мяне хочаш? — скоса, апасліва і непрыязна пазірала на бацьку дачка.

— А хачу я цябе папярэдзіць, — ціха, напеўна доўжыў Багатка, — што ты зарана і дарэмна, па сваёй, мабыць, нявопытнасці, узрадавалася. Што Жыгоцкі — не той чалавек, з якім ты зможаш шчасліва жыць, а чалавек ён даволі подлы і вераломны.

— Замаўчы! — у крайнім абурэнні тарганулася дачка, спрабуючы ад яго адхіснуцца.

Але Багатка з нечаканай сілай сцяў яе локаць.

— Пусці! Пусці, а то закрычу — ты не ведаеш, што з табой будзе! — раз’юшана прашыпела Тамара.

Ззаду, вадзіцелю, было відаць толькі тое, што бацька з дачкой мірна прагульваюцца і аб нечым гамоняць.

— Не закрычыш, — са штучнай лагодай працягваў бацька, — бо ведаеш, які я магу наладзіць скандал. Ну падскочаць твае малайцы, ну аддубасяць мяне. Але ж бачыш, — ён паказаў рукой, — на тым рагу таварыш міліцыянт, паставы. Ён абавязкова прыбяжыць на мой лямант. А я, — Багатка яшчэ мацней сцяў даччын локцік, — буду качацца па зямлі, біцца галавой аб асфальт і, скрываўлены, гарлаць, што родная дачка мяне на парог не пускае.

— Які ж ты падлюга! — збарвянелая, Тамара злосна касіла вочы на бацьку.

— Буду раўці як рэзаны. І пакуль мяне завалакуць у пастарунак, увесь ваш элітны дом маю ганьбу ўбачыць. А мая ганьба — гэта і твая, і сужыцеля твайго, Жыгоцкага, ганьба.

Тамара цяжка дыхала ў бяссільным, бязмоўным шале.

— Хай пачуюць ды пабачаць усе суседзі, як дачка беднага бацьку з дапамогай целаахоўнікаў пляжыць. А таму. — усё больш распаляўся Павел Алегавіч, — а таму ты слухай мяне і бойся, трапячы, ненавідзь, але моўчкі. Таму што ты, у тваім цяперашнім статусе, для Жыгоцкага юрыдычна ніхто. Разумееш? І выкінуць ён цябе са сваіх харомаў можа гэтак жа лёгка, як і прывёў.

— Ты яшчэ пашкадуеш аб гэтых словах.

— А ты мяне не пужай. З мяне — як з гусі вада. Дый жыццё маё, можна сказаць, пражылося. А вось табе, харошая мая, ёсць што губляць, ёсць чаго баяцца, — Павел Алегавіч груба прытуліў дачку да сябе, — а таму слухай, па­куль яшчэ не позна зусім.

— Ты мне пагражаеш?

— Пагражаю табе не я, а жыццё. І гэта ты ўразумееш тады, калі апынешся на вуліцы, выкінутая тваім Пятром Вацлававічам, як прастытутка.

— Ненавіджу цябе, — роспачна прашаптала дачка.

— А каб гэтага не было, каб не апынуцца табе па-за вось гэтых, — ён кіўнуў направа, — харомаў, каб не глытаць слёзы і соплі, калі на тваім месцы акажацца новая, прыгажэйшая ды маладзейшая.

— Ён мяне любіць. І я яго люблю. А ты няўдачнік.

— Ха-ха! У тое, што ён цябе любіць, я веру. Гэты ласун заўсёды любіў свежачок.

— Ты пашляк.

— А вось тое, што ты кахаеш яго, — не хлусі, мая мілая. У вас трыццаць два гады розніцы.

— Ну і што?

— А калі ты такая шчадралюбная, то пакахай якога старога без грошай, без асабняка, без машын ды элітнай кватэры. Пакахай, і я першы вас бласлаўлю.

Дачка маўчала. Яны прайшлі дом Жыгоцкага і рушылі паўз суседні.

— Так што кахаеш ты не яго, а выгоды, — працягваў бацька. — І калі гэ­тыя выгоды для цябе так многа значаць, то паклапаціся, мая любая, каб вашы ўзаемаадносіны належным чынам аформіць. Калі ў цябе хапіла розуму перабрацца ў гэтыя апартаменты, задраўшы спадніцу ў яго кабінеце (ці, як там у вас першага разу было?), то і скумекаеш, як стаць яго законнаю жонкай.

— Гэта наша апошняя размова з табой. Больш ты мяне не ўбачыш. Пеця — ты ўжо мне павер — пастараецца.

— А цяпер слухай мяне ўважліва. Я зараз з’язджаю на дачу, буду тыдзень. І калі ты за гэты час або не зарэгіструешся з Жыгоцкім як мае быць, або не вернешся дадому, — то я. — Павел Алегавіч схіліўся да даччынага вуха, — крыўдуйце тады на сябе. Абое.

— Ха-ха! Пагразіла моська слану, — пагардліва фыркнула Тамара.

— Бо я, — працягваў бацька, — раскрыю пра Жыгоцкага такое, ад чаго ён па смерць не адмыецца. І не ведаю, ці захочаш ты пасля гэтага з ім жыць.

— А пайшоў ты. Нічога ты не зробіш.

Павел Алегавіч адпусціў яе локаць.

— А цепер ідзі. І падумай.

— Сёння ж пашкадуеш аб сваіх словах, — паабяцала яму дачка, спрытна павярнулася на абцасах і горда паплыла назад. Статная, даўганогая, пагойдваючы крутымі, выйгрышна абцягнутымі плаццем сцёгнамі. Нібы ўсё жыццё ў такіх плаццях хадзіла, нібы не швэндалася яшчэ год таму ў драных джынсах па дыскатэках і не цалавалася ў пад’ездах з прышчавымі юнакамі.

«Адкуль яны такія бяруцца? — думаў Багатка, гледзячы ўслед наравістай дачцэ. — Усё жыццё — на вачах, і зусім чужы чалавек. Парода, відаць, такая. Учора сала рукамі без хлеба елі, як Жыгоцкі ў студэнцтве, а сёння не могуць з машыны выйсці, пакуль халуй дзверы не адчыніць, за ручку не выведзе. Цьфу».

Ён павярнуўся і пайшоў прэч. Вахлакавата апрануты, пляшывы, з утравелым сярдзітым тварам.

На дачу. Схавацца. Забыцца. Хай яно спрахне.

8

З электрычкі Павел Алегавіч ішоў лясным логам. Праваруч ад сцяжынкі лес быў высокі, стромыя сосны прасторна размясціліся на схіле, адтуль веяла прыемнымі жыццядайнымі водарамі. Злева ж курчыўся нізкі алешнік, шчыльны хмызняк, трапляліся адзінокія яліны і цягнула балотнай сырасцю.

Дачнікі, што сышлі з Багаткам на станцыі, засталіся метрах у трохстах ззаду. Павел Алегавіч знарок, яшчэ на самым пачатку шляху, патрухаў, каб абагнаць усіх спадарожнікаў. Цяпер жа ішоў у іхнім тэмпе — не падпускаў і не аддаляўся.

Ад станцыі да Багаткавай дачы было кіламетры тры. Сцяжынка, па якой ён зараз рушыў, выводзіла на пасёлак найкарацейшым шляхам. Але хадзіць па ёй Паўлу Алегавічу падабалася толькі зімой. Ва ўсе астатнія поры года тут было мокра, асабліва пасля дажджу і ўвесну, калі са схілу логу бруіста бегла вада, залівала сцяжынку, назапашвалася ў хмызняку і алешніку і адтуль па­хла балотам. Ранняй вясной тут і наогул нельга было прайсці і даводзілася шкандыбаць уздоўж чыгункі з кіламетр, да шлагбаума, каб выйсці на гравійку. А гэта ўвогуле атрымоўвалася ўжо не тры, а болей за пяць кіламетраў.

Вечарэла, сонца заходзіла збоку лесу, затулялася высознымі хвоямі, і на лог напаўзала цемра. Праваруч, у кронах дрэў, яшчэ гарэзавалі бурштынавыя промні, пырхалі з галіны на галіну птушкі. Злева ж, у кустах і выродлівых дрэўцах, было так вусцішна, што Павел Алегавіч ішоў з ненатуральна скручанай направа шыяй. Злосна, адрывіста крычаў нябачны груган.

У руцэ Багатка трымаў паўнюткі поліэтыленавы пакет, дзе ляжаў прыкуплены з разлікам на колькі дзён харч: два літровых пакеты кефіру, сала, кансервы, чорны і белы хлеб. Бульба і яшчэ сёе-тое з агародніны мелася непасрэдна на дачы, у склепе.

Да месца, дзе канчаецца лог і сцяжынка ўваходзіць у прасторны дубовы гай, было яшчэ з кіламетр. За гаем, на самым узлеску, прытуліўся Багаткаў дамок.

Ці то паўплывала на Паўла Алегавіча карціна звечарэлага лесу, ці то падзейнічалі балотныя пахі, а толькі непрыемныя думкі пра жыццё-быццё зноў авалодалі ім. У забітай дарэшты электрычцы, калі ўвесь час баішся, што не зможаш прадрацца да выхаду на сваёй станцыі, — не да маркотлівых разважанняў. А зараз мімаволі пракручваўся ў галаве ўвесь скандальна-турботны дзень, паўставалі скажоныя нянавісцю твары жонкі і цешчы, калывалася постаць дачкі ў даражэзным плацці, чуліся яе пагрозлівыя словы «Ты яшчэ пашкадуеш.»

Канешне, ён яшчэ пашкадуе, думаў Багатка. Але толькі не аб тым, што развядзе яе з падлюгам Жыгоцкім, не. Ён пашкадуе, што з самага дзяцінства не даваў дачцэ добрай папругі, не вучыў розуму.

Балюча згадаліся зараз Паўлу Алегавічу падзеі двухгадовай даўнасці, калі Тамара выкінула такі фартэль, ад якога ён месяц не мог ачомацца. А было гэта так. Яна і сяброўка, студэнткі чацвёртага курса БДУ, паехалі ў ліпені важатымі ў нарачанскі дзіцячы летнік. Так, прынамсі, сказалі дамашнім. А насамрэч, як потым адкрылася, падаліся яны ў Маскву, праходзіць прагляд і праслухоўванне на месца ў нейкім поп-гурце. Прычым паршыўкі, кожныя тры дні, на працягу двух тыдняў, тэлефанавалі бацькам нібыта з Нарачы.

І вось у адзін цудоўны дзянёк, пры канцы ліпеня, заяўляецца Тамара дамоў. У цёртых джынсах і зашмулянай майцы, без рэчаў, з ускалмачанымі, выбеленымі валасамі, з дурнаватым выразам мурзатага твару. Якраз быў выхадны. Не павітаўшыся ні з бацькам, ні з маці, ляпае ўваходнымі дзвярыма, кіруе ў ванную і там запіраецца. Збянтэжыліся бацькі, крычаць: «Што та­кое, Тома, што, дачушка, здарылася?» Маўчанне. Толькі льецца вада. Дзесяць хвілін, дваццаць, паўгадзіны не адклікаецца Тамара. Баязліва прыпалі бацькі да дзвярэй, прыслухоўваюцца. А вада ўсё цурчыць, і як быццам — плёскат чуцён, мыецца, выходзіць, чалавек. Гэта крыху супакоіла. Але мінае гадзіна, паўтары, дзве — дачка ўсё не выходзіць, не адгукаецца на патрабаванні бацькі адперці дзверы, не рэагуе на плач і ўпрошванне Веры Генадзеўны. Тады Павел Алегавіч прымае жорсткае і адзіна правільнае рашэнне — рыўком выломлівае дэкаратыўную засаўку, урываецца ўнутр. За ім, зразумела, і жонка. Бачаць: ляжыць Тамара ў мыльнай пене, трымае ў руцэ люстэрка і размалёўвае касметыкай твар, як у клоуна. Агідныя чырвоныя вусы, зялёныя круглячкі шчок, сінія жудасныя кругі пад вачыма. А найстрашнейшае — тое, што на кафлянай падлозе, белымі пасмамі, валяюцца абы-як састрыжаныя яе валасы.

Прарэзліва, страшна ўскрыкнула маці. Бацька ж дзейнічаў надзвычай рашуча. Вокамгненна кінуўся на дачку, вырваў люстэрка, даў поўху, вывалак за рукі з ванны, голую абхапіў ззаду. Дрыгала нагамі, страшэнна верашчала Тамара, спрабавала драпацца. Але адкуль сілы ўзяліся ў сухарлявага Паўла Алегавіча: як абцугамі сціснуў, адарваў ад падлогі, у некалькі секунд занёс у спальню. Толькі адчайна закрычаў аслупянелай жонцы: «Што стаіш, памагай! Ёрш тваю медзь!»

Жахлівы дзень, бяссонная ноч прайшлі тады ў сям’і Багаткаў. Балазе це­шча чарговы раз у бальніцы ляжала, а то б паралюш старую хапіў.

Тамару закруцілі ў коўдру, спавілі па руках і нагах. Калі ж, стаміўшыўся, яна перастала брыкацца і плявацца, бацька пачаў да прытомнасці прыводзіць. Прыгразіў, што, калі зараз жа не раскажа ўсё «як на духу», то выкліча брыгаду — і ў вар’ятню. Хай там разбіраюцца. Гадзін пяць працягвалася гэтае тамлівае следства. Загаварыла дачка, адно калі Павел Алегавіч здагадаўся з бацькамі яе сяброўкі звязацца па тэлефоне. Вось якая, аказваецца, выйшла тут катавасія: сяброўка яе на тым конкурсе музычным прайшла, а Тамару адпрэчылі. Дык яна гэтага перажыць не змагла, у дэпрэсіі з тыдзень швэндалася па Маскве, прамантачыла ўсе грошы, згубіла ўсе рэчы, ледзь бамжыхай не стала. П’яная, не помніць як, дабіралася ў агульным вагоне да Мінска. Добра, што хоць жывая.

Вось тады б і даўмецца Багатку, што яна за чалавек і што для яе ў жыцці найгалоўнае. Не скарыстаўся першым званочкам. Сам вінаваты. А галоўнае для Тамары тое, каб наверсе ды навідавоку быць, вышэй за астатніх. І спяваць жа яна толкам не спявала, танцаваць не вучылася, але ж — хачу быць зоркай, і ба­ста! Не выжыльвацца гадамі, не з настаўнікамі ўседліва працаваць — а паехаць у Маскву і на алімп эстрадны заскочыць. У гэтым уся яе натура як на далоні.

Тры месяцы пасля таго нервовага зрыву вадзілі дачку па псіхолагах. Вучыцца яна не змагла, узяла акадэмічны водпуск. (Дарэчы, так універсітэт і не скончыла). Год, па сутнасці, правалялася на канапе. Ужо не ведалі, што і рабіць. Аднак, як і заўсёды ў Багаткавам жыцці, з’явіўся добры чарадзей у асобе Пятра Вацлававіча Жыгоцкага. Даведаўшыся ад Веры Генадзеўны пра злыбеду з дач­кой, тут жа прапанаваў узяць яе да сябе, у сваю фірму. «Ды кім жа яна там будзе, няўмека?!» — спытаўся падазроны Павел Алегавіч ва ўзрадаванай жонкі. А выдзеліў ёй Жыгоцкі месцейка цёплае — блізу сябе, не то сакратаркі, не то пасыльнай, не то рэферэнта. З акладам зайздросным. Ну, а потым. Потым здарылася тое, ад чаго ў Паўла Алегавіча месяц страўнік баліць, месяц у баку коле.

Так, удружыла дочачка, дзякуй. У самым жудасным сне падобнае не сасніцца. У-у-ух.

...Павел Алегавіч адчуў цяжар за грудзінай. Спыніўся, неўразумела паглядзеў па баках. Аказваецца, і не заўважыў, як прамінуў сыры лог, як рушыў дубовым гаем. Зараз ён стаяў на ўзлеску. Сцяжына, па якой ішоў, бегла далей жытнім палеткам, да вёскі, стрэхі якой віднеліся на даляглядзе.

Багатку ж трэба было направа, туды, дзе вісела ў вечаровым блакіце нізкае рыжае сонца. Вось-вось зачэпіцца яно краем дыска за дубовую крону, пойдзе асядаць. Няспешна, павольна, па-чэрвеньску.

Узлескам, між хмызоў і высокай травы, ледзь натаптанай сцежкай ішоў Павел Алегавіч да свайго лецішча. Пры кожным кроку трывожна калола ў грудзях, ныццём аддавала ў левую руку. Скажы ты, сэрца стала збаіць. А ніколі раней не балела. Чым толькі не перахварэў за жыццё Павел Алегавіч, чаго толькі не паламаў, а ў маторы сваім быў упэўнены на ўсе сто.

Вось яна, Багаткава вотчына: амаль напоўніцу засеяныя бульбай трыццаць сотак, нягеглы, крыты руберойдам драўляны дамок, некалькі хілых дрэў і кустоў ля яго.

У маленькім дачным пасёлку Павел Алегавіч як бы на водшыбе. Калодзеж метрах у ста. Лапікі зямлі, што злева і справа ад яго, так пакуль ніхто і не купіў. Выходзіць, што і не дача ў Багаткі, а хутар.

Восем гадоў назад, набыўшы гэтую зямлю, меў Павел Алегавіч вялікія планы. Але безграшоўе, непаразуменне ў сям’і, прынцыповае нежаданне дзя­цей памагаць будаўніцтву прывялі да таго, што замест запланаваных двухпавярховага дома, хлява і лазні зладзіў адно паршывенькую халупку з кухняй і спальным пакоем.

Ніхто не хоча зараз сюды прыязджаць. Гады тры таму, праўда, панадзіліся сын з дачкой вазіць маладыя кампаніі. Распівалі спіртныя напоі, распуснічалі, пажыралі рупліва вырашчаную Паўлам Алегавічам агародніну, вытоптвалі градкі. Усё гэта рабілася ў адсутнасць гаспадара, калі той быў на працы. З’явілася небяспека, што спаляць дом. Што ж, давялося турануць маладзёнаў, адвадзіць. Сустрэўся тады Павел Алегавіч з участковым, праставіў скрыню гарэлкі, ударылі па руках.

І вось неяк познім вечарам, будным днём, калі гулянка ў Багаткавым доме была ў самым разгары, прыджгаў туды на «газоне» ўчастковы са сваімі памочнікамі, наладзіў аблаву. Перапісаў усе адрасы (а было там, акрамя Юркі, чалавек восем), вёў строгі пратакольны допыт, паабяцаў усім за хуліганства турму, гадзіны праз тры адпусціў, сказаўшы чакаць афіцыйных павестак.

Павестак ніхто з насмерць перапуджаных маладзёнаў, канешне ж, не атрымаў, затое назаўжды страцілі яны ахвоту наведваць Багаткаву дачу.

Так, адзін тут цяпер Павел Алегавіч упраўляецца. І добра, і ніхто яму не патрэбны. Вясной наймае каня і людзей, садзіць бульбу. Увосень з дапамогай таго ж каня выкопвае, частку перавозіць у Мінск, частку захоўвае ва ўласнаручна выкапаным склепе. Буракоў, капусты і цыбулі не садзіць — крадуць вяскоўцы. Гуркоў, памідораў ды іншых мудрагельстваў — і пагатоў, важданіны з імі замнога, прасцей на базары купіць.

Затое колькі часу ашчаджаеш, звёўшы да мінімуму агародныя клопаты. Хочаш — у лес па грыбы-ягады, хочаш — на возеры рыбу вудзі, хо­чаш — проста загарай ці блукай па ваколіцах.

...Павел Алегавіч адамкнуў дом, выкаціў рыпучую тачку, успёр на яе вялізны малочны бідон і паехаў па ваду.

З дзённіка Паўла Алегавіча Багаткі

7.06.200*

Вось ужо трэці дзень жыву на дачы. Нуда. І адначасова няма спакою. Рашыў працягваць дзённік, распачаты яшчэ гэтай зімою і, як большасць маіх пачынанняў, закінуты. Перачытваў блакнот: які кепскі почырк, якія дробныя, не вартыя чалавека думкі! Калі б хто старонні сюды зазірнуў, дальбог, узненавідзеў бы мяне па ўсёй справядлівасці. Ох ужо гэтыя корпанні ў сабе, эгаізм, нэндза. А галоўнае, вынікае, што ўсе, хто мяне атачае, — падлюгі, ашуканцы і прайдзісветы. Так не бывае. Балюча ўсведамляю гэта, і тым не менш і слова добрага пра людзей напісаць не магу. Вось выпадак. Учора, будучы на возеры, убачыў здзічэлую, худую, як здань, кошку. Яна, відаць, корміцца злоўленымі і выкінутымі на бераг яршамі, падбірае рэшткі «ссабоек». Хацеў даць ёй хлеба, стаў набліжацца з працягнутай рукой. Як жа яна ад мяне шуганула! У некалькі скачкоў на пяцьдзесят метраў адбегла, дзіка, застрашана азіраючыся. І падумалася, якой жа пачварынай ёсць чалавек у кашэчых вачах, як жа павінна была яна ад яго пацярпець, калі так драпае! Божухна. Вось вам і гуманізм, і чалавечнасць, і навуковы прагрэс. Упэўнены, што ад мядзведзя, волата і драпежніка, не ўцякала б так тая кошка, як ад мяне — прадстаўніка чалавечага племені. Як жа сорамна за людзей!

Учора ўвесь вечар гартаў блакнот. Чытаў сваю трохмесячную пісаніну, і думалася: навошта ж ты пачынаў, што такога адметнага ты можаш сабе сказаць? І бачу: анічагуткі я новага не адкрыў; няма нічога свайго, а толькі вартыя жалю патугі на філасофію, а думкі ўсе — крадзеныя, не свае, з кніжак вычытаныя. Горка. І ўсё ж такі закарцела пісаць. Сверб нейкі прачнуўся.

А першай гадзіне ночы азарыла: пішаш ты, брат Багатка, каб сябе ўзвялічыць. Так-так. Хаця б у сваіх вачах хочацца мне выглядаць трошкі вышэйшым, разумнейшым, значнейшым. У жыцці я няўдачнік, слушна выкрыкнула мне надоечы Томка. А безумоўны «ўдачнік» — гэта яе палюбоўнік і дабрадзей Пецька Жыгоцкі. Усё ён можа, усё ў яго ладзіцца, пад шчаслівай зоркай народжаны чалавек. Калі аб’ектыўна, то ва ўсім ён лепшы за мяне. На такіх, як ён, зямля трымаецца. Багацее сам — так. У тры глоткі жарэ — так. Аднак і колькі ж людзей вакол яго бізнесу корміцца, колькіх жанчын ашчаслівіў, дый, як ні круці, — відавочная карысць грамадству. А што я магу? Анічога. У сям’і — раздрай. Зарплата — назваць сорамна. Людзі не любяць, жанчыны не кахаюць — і няма, папраўдзе, за што. Ва ўсім я перад Пецькам Жыгоцкім пігмей. Дык хоць бы талент які маленечкі быў, хай непрызнаны грамадствам, хай малапрыкметны. Ну, напрыклад, на скрыпцы б мог іграць, ці маляваць ніштавата, ці, нарэшце, хоць бы рыбу ўмеў лавіць як ніхто. Усім бы на той таленцік, канешне, пляваць, а мне ўсцешна. Але ж і таго не маю.

Дык я гэта да чаго вяду. У дзённіку сваім, сам таго не ведаючы, я тую ўсцеху шукаў. Вось, маўляў, які я — глыбокі, далікатны і вытанчаны. Цьфу! Не, ужо слушна кажуць, гарбатым нарадзіўся — гарбатым памрэш. Дзённік мой — дрэнь. Думкі — на ўзроўні прышчавага школьніка. Ды, дзякаваць Богу, ніхто гэтай пошласці не пабачыць.

А пісаць, напэўна, усё-такі буду. Ну хаця б для таго, каб сваю нікчэмнасць дзень пры дні бачыць, каб, асуджаючы людзей (а яны таго вартыя), ведаць, што і сам не толькі не лепшы за іх, а нашмат горшы.

Вечар. Без дзесяці дзесяць. Але яшчэ светлавата. (Чэрвень, што ты паробіш.) Збоку суседніх дач — музыка, галасы. Прайдуся зараз да лесу, патапчуся — і назад, у ложак. Далі б камары заснуць.

8.06.200*

Цэлы дзень дождж. А я ўжо спадзяваўся, што чэрвень будзе сухі. Сядзеў у хаце. Хандра, нямогласць. Дрэнна выспаўся. Да таго ж зноў быў гэты вярэдлівы сон пра лесвіцу. Вось жа пошасць прыстала! Многа думаў пра прыроду сноў, пра тое, навошта ж яны паўтараюцца. Згадалася дзяцінства. Адтуль усё ў мяне пачалося. У вёсцы гэта надарылася, пад Бічавам, у бабулінай хаце. Быў там адзін кутні пакойчык, збольшага нежылы. Стаяў у ім высокі-высокі, з выгінастымі металічнымі спінкамі ложак. Прабраўся я раз пасля абеду туды (гадоў пяць мне, мусіць, было), узгробся на ложак і лёг на спіну. На дварэ спёка, а ў пакойчыку тым прахалодненька так, здорава. Ляжаў, ляжаў ды заснуў неўзаметку. І сасніў я нешта жудлівае. Быццам з павуціння, што на столі вісіць, расце галава старога, а ад самай галавы — вялізныя павучыныя лапы. І ўсё гэтае страхоцце на мяне імкліва спускаецца. Спрабую падхапіцца, але не магу і пальцам паварушыць. А затым — крык, жудасны, нечалавечы, як з апраметнай. Да самага прадоння душы дастае гэты крык. І няясна, ці то ад павука ён ідзе, што на мяне абрынаецца, ці то яшчэ адкуль, ці то я сам гарлаю. А толькі так стала вусцішна мне, што здавалася — памру, не вытрымаю. Але ж прачнуўся, падхапіўся, сеў, азіраюся. Кругом цішыня, як на тым свеце. Дарослыя тады недзе ў агародзе былі. На столі, вядома, ніякага павука няма. Аднак страх не праходзіць. Я гатовы драпануць з таго пакоя на скрут галавы, ды заўважаю, што ногі мае дрыжаць, не слухаюцца, падгінаюцца. Ледзь не паўзком выбраўся тады з хаты. На дварэ — ні душы. Сеў на ганку: сінеча, сонейка, птушкі спяваюць, над супрацьлеглай хатай калыша галінамі волат дуб. Але ўсё гэта нібы ў тумане, як цьмянай шыбай ад мяне адгароджана. Быццам з таго свету, куды мяне хацеў зацягнуць чалавекападобны павук, я яшчэ напоўніцу не вярнуўся. Паступова праяснела ў маёй галаве, сталі нармальна ўспрымацца прадметы і гукі. Неўзабаве і дарослыя падышлі. А вечарам, загуляўшыся з хлопчыкамі, я ўжо і цалкам забыўся на той сон.

Ды неяк праз колькі дзён зноў саснілася мне нешта падобнае, ужо не ў тым пакоі, а ў маім, дзе звычайна сплю. Не памятаю, ці з’явіўся тады павук з чалавечым тварам, але страх быў не нашмат меншы, чым першага разу. І зноў жа ўсё адбылося пасля абеду, і зноў я ляжаў на спіне. З таго часу я перастаў засынаць днём, хоць бацькі і прымушалі легчы і адлежаць гадзіну. І яшчэ развілася ў мяне боязь засынаць на спіне. Калі ўкладваўся нанач, заўсёды — толькі на жывот, ну ў крайнім выпадку — на бок.

І ўсё ж такі калі-нікалі, хоць праз паўгода, забудзешся, крутанешся на спіну — і прыйдзе той жудасны сон. Да таго гэта мае нервы растузала, што гадоў да дзесяці я страшэнна баяўся начной цішыні. Засынаў — нават у горадзе, у адным пакоі з бацькамі — толькі тварам у падушку, нацягнуўшы коўдру на самую макаўку. Пацеў, задыхаўся, не спаў да паўночы. Ад бяссоння ўвесь дзень быў млявы, нервовы, атрымоўваў двойкі на ўроках, быў біты за проста так равеснікамі.

Потым неяк сам сабой той страх мяне адпусціў. Аднак на працягу жыцця заўсёды паўтараюцца сны. Прычым некаторыя з іх сняцца ўжо гадоў трыццаць. Не памятаю, калі дакладна ўпершыню сасніў лесвіцу. Год, два таму?.. То гадамі падаў у снах, мучыўся прадчуваннем разбіцца аб дол. А тут, здаецца, лезу, караскаюся ў самае неба, бачу пад сабой кіламетровую бездань, а страху падзення нямашака. Страшыць толькі гуд цягніка, страшыць тое, што ўнізе. Што б гэта значыла?

Кажуць, кашмары прыходзяць ад пераядання і ад таго, што мала вакол кіслароду. Дык і нанач, здаецца, не ем, і перад сном шпацырую, і паветра ў драўлянай хаце досыць. Не ведаю.

Гляджу ў акно. На захадзе з’явіліся барвовая палосы. Падобна, дождж аціхае. Хіба выйсці размяцца?

10.06.200*

Ат жа, ну! Вось і спадзяваўся чалавек адпачыць. Учора са мной адбылося такое, ад чаго па сённяшні вечар ачухацца не магу.

Корпаўся каля дома, абкопваў кусты, змагаўся з бадзякамі і пустазеллем. Выпрастаўся з болем у спіне. І яшчэ сонца маю лысіну напякло. Стаю, і неяк паперадзе ўсё зазыбалася і стала мяняць колеры. Куст чорных парэчак, метрах у двух ад мяне, раптам пачаў хутка жаўцець, лісце на ім пашэрхла, счарнела і асыпалася. Нібы ланцугамі мой зрок да гэтага куста хто прыкуў. Гляджу, і нічога, апроч яго, не бачу. І тут. як быццам шэранню галлё зацягнула, затым — абляпіла пухнатым снегам, потым снег пачаў раставаць, павіслі маленькія ледзякі, зніклі. (Дальбог, паверыць у такое няможна!) А тады сталі набухаць на галінах пупышкі, з’явіліся лісточкі, выраслі, між іх неўзабаве зазелянелі, а потым выспелі ягады. Усё як бы зрабіла кругазварот і вярнулася на ранейшае месца. Але ж не спынілася, не! Зноў пачало жаўцець лісце. Жах тады мяне агарнуў. Здрыгануўся ўсім целам, раскрыў рот. Аднак і кроку не магу ступіць, і голасу свайго не чую. «Я памёр!» — тут жа прыйшло ў галаву. А куст пачаў мяняцца ўсё хутчэй і хутчэй, мноства ўжо разоў убіраўся ён у зеляніну, аблятаў і абрастаў снегам. І тады ашаламіла мяне здагадка, што бачу я будучыню, што вось жыццё маё калейдаскапічна перада мной прабягае і што яшчэ якія год-два — і стану я трупам. Падумалася, што рукі мае, апушчаныя ўздоўж цела, кісці іх, зараз зморшчаныя, сухія, як у старога дзеда. Казелю ўніз вочы, але не бачу, не дасягае мой зрок да кісцей. Шыю ж павярнуць ці рукі падняць — не магу. Скамянеў быццам. А дзівосны куст мяняецца ды мяняецца, усяго за некалькі секунд стаў ён год «пражываць». Невыносна стала чакаць, чым жа ўсё гэта скончыцца. І стрэльнула збродлівае: «Хай бы ўжо напраўду — канец, а то звар’яцею, гэта страшней за ўсё». Толькі я гэта падумаў, як куст замарудзіў свой дзіўны працэс і праз якую пару-тройку «гадоў» замёр, дасягнуўшы чэрвеньскай зеляніны.

Яшчэ хвілін пяць я не мог паварушыцца. Затым пакрысе аджылі ступні (я стаў адчуваць ціск на іх вагі цела), закалола ў кончыках пальцаў, я пачаў церці іх адзін аб адзін, потым сціснуў кулак, сагнуў правую руку ў локці, паднёс яе да твару, абмацаў. Словам, неўзабаве зусім ачуняў. Побач валялася матыка, да яблынькі, леваруч, была прыхілена рыдлёўка. Куст чорных парэчак трапятаў лісцем на лёгкім ветрыку. Па небе плылі рэдкія бухматыя воблачкі. Сказаць, што я знепрытомнеў? Хм. А хіба, згубіўшы прытомнасць, можна застацца стаяць? Не ведаю.

Дацёгся я да лаўкі, што пад хатай, сеў у цяньку і здранцвеў. То страшна станавілася мне, а то бязбоязна, светла. Нібы сонца ў маёй душы хавалася за аблокі і выплывала. Богведама, колькі я так праседзеў. Згадкі з мінулага жыцця чаргаваліся з роздумамі і ліпкай дрымотай. І тут неяк само сабой да мяне прыйшоў досвед. І раптам адкрылася карціна нашай Светабудовы. Не ў сэнсе планет і зорак, а ў сэнсе нябачнага — незлічоных паралельных сусветаў, бясконцага і зваротнага часу. Ведаю, што гэта выглядае трызненнем вар’ята, але ж і пішу для сябе. Словам, нічога не памірае! Любы чалавек, звер і расліна жывуць у сваім часе абсалютна рэальна, хоць бы і сканалі даўно. У любую хвіліну дня сённяшняга адбываецца і жыццё прамінулае: праходзяць сваімі дарогамі нашы продкі, абвяваюць іх вятры таго часу, хвалююць тагачасныя клопаты. Гэта, як бы сказаць. Ну, як у кінематографе, ці што — калі напраўду спагадаем мы кінагероям перад экранамі, хоць і знятыя тыя стужкі, бывае, паўстагоддзя таму, і акцёры даўно памерлі. Мы нібы ўваходзім праз экран у тыя міні-сусветы, падглядваем тое жыццё. Не ведаю, ці добры гэта прыклад, але нешта падобнае адбываецца і ў нашай Светабудове — усё жыве паралельна.

О, толькі цяпер, больш за суткі з той з’явы прайшло, пачынаю я разумець, як часта ў нашым жыцці адбываюцца з людзьмі дзівосы, анамаліі ўсякія. Яны і ёсць тымі момантамі, калі перасякаюцца разначасавыя сусветы. Багата я колісь чытаў пра НЛА, прывіды і іншае. Пасмейваўся. Гэтак жа пасмяяліся б і з мяне, каб заявіў пра свой досвед. Я суб’ект успрымання — не болей. А рэчаіснасць — штука аб’ектыўная, здаровая, жыццяздольная, яна мае ахоўныя механізмы ад анамалій, адзін з іх — нявер’е. Асабліва ж настойлівых запіраюць у псіхушкі, лечаць. Таму не дай Бог мне з кім падзяліцца. Аднак цяжка маўчаць. Пішу. Госпадзе, што ж са мной будзе?

Заўтра наважыў з’ездзіць у Мінск. Ведаю, што я там непажаданы. Знаю, што нічога не змагу памяняць. Дык хоць папужаю. Хаця. для Жыгоцкага я камар. Прыплясне і не маргне. Ну ды хай будзе як будзе.

9

На мінскую кватэру Павел Алегавіч прыбыў гадзін у сем вечара. Адамкнуў вышэйшы паверх, увайшоў і як бы там затаіўся. Уніз не спускаўся. Дамашнія таксама не праявілі да яго цікавасці. Двухпавярховая кватэра Багаткаў зноў падзялілася на два варожыя лагеры.

Атмасфера міжволі накалялася.

Так доўжылася да дванаццаці гадзін наступнага дня, калі Павел Алегавіч сышоў па лесвіцы ўніз. Ён яшчэ зранку намерыўся пагаварыць з жонкай, але марудзіў да гэтага часу, спадзеючыся, што сын Юрка нарэшце прачнецца і пабяжыць па сваіх справах. Між іншым, прыцёгся ён учора гадзіны ў тры ночы, тупаў па кватэры, ліў ваду ў ваннай і бразгаў на кухні так, што разбудзіў бацьку. «А цяпер яго ягамосць спачываюць!» — кіпеў Па­вел Алегавіч у сябе наверсе. Ён не хацеў весці размову з Верай Генадзеўнай пры сыне. Ведаў, што шанцаў грунтоўна пагаварыць тады не будзе ніякіх — надта ўжо ўзрываўся бацька на Юрася, надта ўжо былі яны псіхалагічна несумяшчальныя.

Але і апоўдні сын бестурботна хроп у сваім пакоі, і нічога не ўказвала на тое, што ён неўзабаве прачнецца.

Далей марнаваць час было нельга, да ўсяго і жонка магла пабегчы па магазінах. Пасля абеду ж яна, найхутчэй, заступае на сваё дзяжурства ў бальніцу.

Калі спускаўся па лесвіцы, Багатка зацяўся на перадапошняй прыступцы і ледзь не грымнуў касцямі. Саскочыўшы, цудам збалансаваў і ўтрымаўся на нагах. Аднак ступню крыху падвярнуў.

Ён улавіў слыхам, што жонка знаходзіцца на кухні, і паспяшаўся туды.

— Ну прывітанне, добрыя людзі, — як заўсёды, з’едліва пачаў Павел Алегавіч. (Другім тонам ён ужо, калі б і хацеў, не мог размаўляць з сямейнікамі.) — Як жывяце-можаце? Як здароўе? Як справы?

Вера Генадзеўна шкварыла нешта на пліце. Яна знарок не абярнулася, калі ўвайшоў муж, вытрымала непрацяглую паўзу, а тады холадна прамовіла:

— Лепш раскажы, што ты ў мінулы панядзелак вычварыў.

— А што такое? — скорчыў грымасу недаўмення муж.

Жонка павярнула да яго свой насаты злы профіль.

— І не сорамна табе? — На яе скроні выразна торгалася блакітная жылка.

— А-а-а. — тэатральна ўзвыў Павел Алегавіч. — Усё, так бы мовіць, я-ясненька. Гэта дачу-ушка наша нафіскаліла. Пазваніла, небарака, паплакацца, што бацька пакрыўдзіў! Ну-ну, — ён задаволена ўхмыльнуўся.

— Я б на тваім месцы ў яе прабачэння папрасіла. Ашаломак ста­ры! — рэзка павысіла тон жонка. — Калі ты сапсуеш Тамары жыццё, то я. я цябе са свету звяду! — Худая, вастраносая, бледная без касметыкі і трохі ўскалмачаная, яна падалася Паўлу Алегавічу дужа падобнай на ведзьму.

«І звядзе, — падумалася, — і ўжо зводзіць».

— Вось калі ты будзеш на маім месцы, — перайшоў у рашучы наступ муж, — то тады і давай парады. Ясна табе?! — Яго высокі лоб пакрыўся сеткай маршчын. — А паколькі на маім месцы ты ніколі не будзеш, то дазволь ужо мне самому вырашаць, што рабіць.

— Правільна! — ускрыкнула Вера Генадзеўна і толькі зараз павярнулася да мужа ўсім корпусам. — Я на тваім месцы не буду, бо гэта — не прывядзі Бог. Але і на сваім месцы я знайду, павер, знайду на цябе ўправу. — У правай руцэ яна трымала нож і рашуча ім размахвала. — Паўтараю, калі яшчэ хоць раз ты прыстанеш да Томы, то. то. вось паглядзіш.

— Ха-ха-ха! — рассмяяўся Павел Алегавіч. — Вось усё, што я табе магу адказаць: ха-ха-ха! І што ж, дазволь пацікавіцца, ты са мной зробіш? — Ён хітравата глядзеў на жонку.

— Будзеш размаўляць з участковым. Уразумеў? — адчужаным паўшэптам прамовіла Вера Генадзеўна. — Вось тады будзе табе «ха-ха-ха».

— Мне трэба хавацца?

— Што? — Жонка з грэблівасцю глядзела на свайго чалавека.

— Ну хавацца — ад дзядзькі міліцыянта. — блазнаваў Павел Алегавіч. — А то ты так мяне напалохала, што хоць бяры харчы — і ў падполле сігай.

— Вось тады пасмяешся. — Вера Генадзеўна павярнулася да яго спінай, занялася плітою.

— Не, шаноўная, — пасур’ёзнеў Павел Алегавіч, — нічога вы са мной не зробіце. Гэта раз. А па-другое. Хм. Не ведаю, ці гаварыла табе фіскалка дачка, а толькі ў мінулы панядзелак я даў ёй тыдзень, каб аформіць свае ўзаемаадносіны з палюбоўнікам ці разысціся. А сёння, між іншым, ужо серада — прайшло, заўваж, дзевяць дзён. Так што хай цяпер не крыўдуюць.

— Ашаломак, стары ашаломак, — з нянавісцю выціснула з сябе жонка.

— Ці, можа, яны выканалі мой ультыматум? — працягваў цвяліць ёй нер­вы муж. — Калі так — выбачайце, панове! Калі Пятро Вацлававіч цяпер мой законны зяць, то тады выбачайце.

— А ідзі ты ў задніцу! Лезь ты на свой паверх! Едзь ты на сваю дачу! — закрычала, абярнуўшыся, Вера Генадзеўна. — Ды каб ты. — Яна ледзь стрымала праклён, што рваўся з вуснаў.

— Ты можаш мяне лаяць, можаш праклінаць, можаш жадаць маёй смерці, — настаўленча-халодным голасам мовіў Павел Алегавіч, — але ўсё адно будзе так, як я рашыў. Папярэджваю: калі гэтыя двое юрліўцаў не падпарадкаваліся майму загаду, то ўсе даведаюцца пра Жыгоцкага такое, пасля чаго ты сама не захочаш з ім знацца. — Тут ён згубіў свой штучны спакой. — І сама дачку сваю за валасы ад яго выцягнеш!

Са смакам пракрычаўшы апошнія словы, Багатка выскачыў з кухні.

— Гад ты! — неслася яму ўслед. — Сволач!

У калідоры Павел Алегавіч шпарка пакіраваў да лесвіцы. Безумоўна, ён ужо шкадаваў, што спусціўся для гэтай размовы. Зараз хацелася аднаго: схавацца ў сябе і не чуць шалёнага жончынага ляманту.

Аднак нячысцік яшчэ раз падштурхнуў Багатку на рэзкія і скандальныя дзеянні. У шчыліне прыадчыненых дзвярэй жончынага пакоя ён заўважыў цешчыны вочы. Так, тыя нямілыя яго сэрцу лупатыя вочы на поўным, шматпадбародкавым твары. Акурат гэтае цікаўнае тырчанне старой у дзвярах, прагнае і адначасова баязлівае падслухоўванне, так моцна ўзлавала Паўла Алегавіча, што ён рэзка змяніў курс і збочыў направа — у пакой сына. Штуршком разнасцежыўшы дзверы, Багатка-старэйшы апынуўся ў шчыльна заштораным памяшканні. Паветра тут было надзвычай нясвежае. Млосна цягнула кіслым потам, сырым тытунём і яшчэ нечым брыдотным. На падлозе валяліся груды адзення, шкарпэткі, абутак. На адзін туфель Павел Алегавіч наступіў непасрэдна каля парога. Сам жа Юрась неахайна раскінуўся на тахце, на скамечанай пасцелі, ніцма. Коўдра амаль спаўзла на падлогу і прыкрывала толькі яго галёнкі. Ва ўтвораным шторамі прыцемку бялела худасочнае цела ў пярэстых плаўках. Бязмускульнае, касціста-рабрыстае цела. Падушка ляжала ў сантыметрах дваццаці ад ускалмачанай галавы, твар быў павернуты да сценкі.

Пры раптоўным і даволі шумным з’яўленні бацькі сын нават не зварухнуўся — так моцна спаў.

— Рота, пад’ём!!! — гаркнуў Павел Алегавіч, падскочыў да акна і рыўком адшмаргнуў адну шторыну, другую.

Дзённае святло заліло пакой і яшчэ выразней абазначыла ўчынены сынам вэрхал. Сам жа Юрась ад гэтага каманднага крыку спалохана прахапіўся, сеў і не напоўніцу расплюшчанымі вачыма ўтаропіўся на бацьку. А той з такім жа спрытам і рэзкасцю адчыніў акно, з якога адразу заструменіла сыравата-цёплае паветра.

— Што здарылася? — прамямліў знячэўлены сын.

Тады бацька абярнуўся да яго, акінуў насмешлівым позіркам і прамовіў:

— У мяне — нічога. А вось што здарылася ў цябе?

— У мяне? — тупа і сонна глядзеў на яго Юрась. — Нічога. Я спаў.

— Вось-вось. Ты спаў. А між тым зараз першая гадзіна дня, — з кожным словам голас бацькі суровеў, — а між тым добрыя людзі ўжо гадзін шэсць як прачнуліся, пасталі на свае працоўныя месцы і шчыруюць, каб вось такіх, як ты, — тут ён падскочыў да сына, ухапіў яго за тырчастыя чырвона-сінія вала­сы, — млявых дармаедаў карміць! А ты спі, сынок, яны за цябе папрацуюць.

— Ай-і, пусці! Што ты робіш! — заскавытаў вузкаплечы, нядошлы сын, сілячыся выслабаніцца.

Павел Алегавіч сам яго адпусціў.

— Што ты прыстаў! — тым не менш узмацніў свой лямант Юрась. — Я ноччу працаваў, і ты гэта ведаеш!..

— Я найперш ведаю, што твая праца — дзярмо! — перабіў яго баць­ка. — Твая праца тым людзям, што стаяць ля станкоў і вырабляюць табе харчы, толькі шкодзіць.

— Адстань ад мяне! Сам ты. — Ён яўна хацеў сказаць: «Сам ты дзярмо!», але на насмеліўся, бо Павел Алегавіч быў відавочна за яго дужэйшы.

— І я раю табе, міл-чалавек: чым бегаць ад арміі, здабываючы ліпавыя даведкі, — адслужы, а пасля займіся стваральнай чалавечай дзейнасцю. А му­зыка з цябе ніякі. Ты гэта сам ведаеш.

Сын прамаўчаў. Голы, танкашыі, сутулы, варты жалю, з недарэчным грэбнем валасоў на галаве, ён спадылба пазіраў на бацьку.

— І яшчэ два словы, — працягваў сваю казань Павел Алегавіч. — Май­му дзеду, а твайму прадзеду, цяпер дзевяноста восем гадоў. А ён поўны сіл і здароўя. І сакрэт яго якраз у тым, што ён адмалку ўстае ў пяць гадзін раніцы і ўвесь дзень ішачыць. А ў дзевяць вечара, памаліўшыся, зачыняе аканіцы і кладзецца спаць. — Тут бацька зірнуў на сына, які зябка чухаў вострыя плечы, і дадаў: — Падумай, дружа, і вырашы, што табе трэба ў сабе памяняць. Бо ты ў свае дваццаць гадоў, прабач, нагадваеш нейкага дохлага гнома. Будзь жа мужчынам у рэшце рэшт.

— Ён сына павучае, нахабнік! — раздаўся з-за Багаткавай спіны звяглівы жончын голас. — І ён яшчэ можа кагось павучаць!

Павел Алегавіч абярнуўся. Узяўшыся ў бокі, у пройме дзвярэй у ваяўнічай паставе стаяла Вера Генадзеўна.

— Ды цябе самога трэба вучыць, а то і лячыць! — Яна рушыла на му­жа. — І не смей дзецям нервы трапаць!

«Хто б пра нервы казаў, істэрычка!» — закарцела выкрыкнуць Паўлу Алегавічу. Аднак тут жа ўявілася далейшая звыклая сварка — з немым лямантам, з магчымым рукапрыкладствам, з «хуткай дапамогай» для цешчы, — і ён прамаўчаў. Сціснуў за спінай кулакі і, таропка абмінуўшы жонку, выйшаў з пакоя.

— Дзеці будуць жыць, як хочуць. Яны дарослыя людзі, і ты ім не ўказ! А ты за сабой сачы. І свае псіхі трымай пры сабе! Чуеш? — ляцела яму наўздагон ад раз’юшанай жонкі: спачатку — з пакоя сына, а затым, калі Багатка імкліва ўзбіраўся па лесвіцы, — з калідора.

Унізе, у дзвярах спальні, цяпер ужо не тоячыся, стаяла і ўсміхалася цешча.

— Вера, калі ж ён перастане нас мардаваць! — жаласна загаласіла яна, як толькі зяць схаваўся на сваім версе. — Ён жа мяне ў магілу звядзе! Вера, трэба ж нешта рабіць.

10

Павел Алегавіч прайшоў у сваю спальню і запёр дзверы на засаўку. Гэта каб яго ўжо зусім не дасталі, нават калі хто і ўздумае залезці наверх.

Багатка паспрабаваў глядзець тэлевізар, але з дваццаці кабельных каналаў не змог спыніцца ні на адной перадачы. Усё здавалася пошла-крыклівым, не развейвала, не праганяла кепскі настрой. Выключыў тэлевізар, лёг на тахту, уставіў у магнітолу, што стаяла на тумбачцы, музычны дыск, націснуў кнопку, надзеў навушнікі, заплюшчыў вочы. Аднак і любімы фартэпіянны канцэрт, дзе выконваліся класічныя творы, не супакоіў.

Адным словам, дзень быў непапраўна сапсуты. Ва ўсякім разе, у кватэры заставацца было немагчыма. Атрутныя словы, выпушчаныя Багаткам у перапалцы з жонкай і сынам, быццам распаўсюдзіліся па ўсёй двухпавярховай кватэры, праніклі ў шчыліны між дзвярыма і вушаком, ахуталі, запоўнілі яго лёгкія. Нябачны, лятучы, непазбыўны яд.

Павел Алегавіч прайшоў у калідор, абуўся, накінуў лёгкую куртачку, насунуў на лысіну кепку і выйшаў з кватэры.

Было прыкра, што на сёння ён намеціў сякія-такія справы па доме, а выканаць іх не зможа. Заўтра ж трэба зноў ехаць на дачу: абарваўся электрычны дрот, што цягнуўся да хаты, і з калгаса абяцалі прыслаць манцёра.

Так, трэба заўтра ехаць з самага рання, а сёння вечарам закупіць прадуктаў не менш як на тыдзень. Але ж дзе правесці некалькі гадзін, што засталіся да вечара? Куды падацца?

Павел Алегавіч шпаркай хадою дасягнуў найбліжэйшага прыпынку, сеў у аўтобус, даехаў да праспекта Скарыны і спусціўся ў метро. Ён бязмэтна і вельмі доўга, як збеглы з урокаў школьнік, катаўся ў падземцы, затым рашыў падняцца праветрыцца. І неяк само сабой атрымалася, што выйшаў ён на станцыі «Няміга». Больш таго, скіраваў убок праспекта Машэрава, прайшоў па ім метраў трыста, збочыў налева. Гэта быў усё той жа знаемы маршрут.

І хоць пераконваў сябе Багатка, што проста прагульваецца і бавіць час, ногі зусім мэтанакіравана неслі яго да шэрага трохпавярховых элітных дамоў, у адным з каторых пражывае цяпер Тамара.

Не, ён не меркаваў сёння сустракацца з дачкою, а тым болей бузіць і скандаліць. Багатка, будучы збольшага чалавекам нармальным, ведаў, што яго пагроза і ультыматум — танны блеф, на які мацёры Пецька Жыгоцкі і зважаць не стане. Адзінае, што ён можа зрабіць, — гэта крыху папсаваць нервы дачцэ. Ну ды Бог з ёю.

І ўсё ж Павел Алегавіч з гадзіну кружляў блізу агароджаных падворкаў, цікуючы то за вокнамі жоўта-зялёнага дома, то за брамай, адкуль магла выехаць (ці заехаць) машына дачкі. Сорамна сказаць, але ён не ведаў нават паверха, дзе яна пражывае, а нумара кватэры ці тэлефона — і пагатоў. Сямейнікі дбайна ахоўвалі ад яго гэты досвед.

Недзе а палове чацвёртай захмарыла, пайшоў спорны дождж, які неўзабаве ператварыўся ў сапраўдны лівень. Багатка напачатку ўкрываўся пад разгалістым клёнам, затым, калі кроплі сталі моцна дапякаць, а ўдары перуна пачасціліся, нацягнуў куртку на галаву і памчаўся ў пад’езд дзевяціпавярхоўкі, што знаходзілася ад яго метрах у ста.

На шчасце, адзін з пад’ездаў гэтага дома быў без кодавых дзвярэй, і Павел Алегавіч, прамоклы да ніткі, падняўся на ліфце на самую верхатуру. Там ён, нікім не заўважаны, зняў куртку, кепку, кашулю, майку, штаны і ўсё гэта, як мог, выкруціў. Апрануўшыся зноўку, ён займеў выгляд даволі несамавіты, бяздомны. Што, зрэшты, было недалёка ад ісціны.

Між іншым, з верхняй пляцоўкі гэтага пад’езда скрозь мутную шыбу акна праглядаліся брама і вартоўня перад домам Жыгоцкага. І хоць адлегласць да іх досыць вялікая, метраў чатырыста, усё ж можна было прыкмячаць, якія ма­шыны туды заязджаюць. Вось праплыў «мерседэс» шакаладнага колеру, вось чорна-сіні «БМВ», вось выехаў яшчэ нейкі раскошны лімузін. Шкада, што Багатка не ведаў, на якім аўто ездзіць яго вялікасць Жыгоцкі. Блакітная ж ма­шына дачкі не паказвалася.

Нарэшце Павел Алегавіч знудзіўся гэтым бясплённым цікаваннем. Да таго ж і лівень скончыўся. Можна было спускацца.

На дварэ пахла свежым, вымытым лісцем. З неба толькі слаба імжэла. Хмара адваліла за дзевяціпавярхоўку, у якой Багатка хаваўся ад навальніцы, а на захадзе з’явіліся лапікі блакітнага неба. Вось у адзін з іх прабіўся гарэзны прамень, запаліў вільготную крону высокага дрэва. Яшчэ колькі секунд — і заблішчала, заіскрылася ўсё навокал. Заспявалі шматгалосыя птахі. Зазіхацелі шыбы акон. Павылазілі са сваіх схованак прахожыя.

Павел Алегавіч усміхнуўся нечаму свайму і рушыў па дарожцы ўсцяж дома. На рагу паблісквалі шкляныя тэлефонныя кабіны. Яны і былі патрэбны Багатку.

На жаль, акурат пад кабінамі ўтварылася глыбокая лужына, і, каб пазваніць, Паўлу Алегавічу давялося расставіць ногі цыркулем. Балазе першая ж знятая трубка гудзела.

— Ало, — неўзабаве пачуўся ў ёй прыемны жаночы голас.

— Ліна? Прывітанне табе. — паздароўкаўся Багатка са сваёй стрыечнай сястрой. — Ды з аўтамата званю. Га?.. Слухай, у вас там гасцей зараз няма? А не прадбачыцца? Ну дык, можа, прымеш мяне? Га? Ну і пераначаваць, калі можна. Лады? Га? Ну, дома зноў вайна, раскажу, як прыеду. Добра.

Павел Алегавіч пачапіў трубку, акуратна пераступіў лужыну, павярнуўся і скіраваў зноў жа на праспект Машэрава, каб выйсці на ўсё тую ж станцыю «Няміга». Па дарозе купіў у шапіку пачак «Космасу», а ў краме «Рамонак» — паўкіло шакаладных цукерак «Сталічныя».

Стрыечная сястра Ліна Качура, да якой зараз накіроўваўся Багатка, была жанчына неардынарная. Нядаўна ёй стукнула сорак пяць, на дзесяць менш чым Паўлу Алегавічу. Яны былі вельмі блізкімі людзьмі, а пазнаёміліся трыццаць сем гадоў таму, калі Павел прыехаў у Мінск для паступлення ў інстытут. Абітурыентам, а затым некалькі месяцаў і студэнтам ён пражываў у цёткі, на вуліцы Казлова. Цётка са сваім мужам і зараз займаюць тую кватэру, што адным акном выходзіць на грымлівую трамвайную лінію і Вайсковыя могілкі. Такая набліжанасць да селішча мёртвых, помніцца, нямала бянтэжыла юнака, калі не сказаць — палохала. Яго якраз пасялілі ў той пакой, з акном на Казлова, а дакланей, падсялілі да васьмігадовай сястрычкі, якую блізкасць могілак зусім не страшыла. Павел дужа саромеўся перад ёй сваёй боязі і ўсё ж дапазна выседжваў у зале з дарослымі перад тэлевізарам, а то доўга мыўся ў ваннай ці чаяваў на кухні. Кухня і зала выходзілі вокнамі на сімпатычны маленькі дворык — з густымі дрэвамі, якія часткова засланялі акно іхняга другога паверха, з дзіцячай пляцоўкай для гульняў, са шматлікімі лавачкамі, столікамі, пясочніцай.

Спальня ж, што нібы глядзела на помнікі і крыжы, была сама па сабе нейкая непрыветлівая. Цёмная мэбля, зялёны плафон замест люстры, высокая столь, па якой нязменна бегалі адбіткі фар мімаходных машын. А падчас, калі чамусьці не спалася ўночы, здавалася Паўлу, што варушацца на столі самі здані памерлых, якія прыляцелі пагасцяваць з блізпрылеглых магіл.

Маленькая ж Ліна, нагуляўшыся перад сном, спакойна сабе сапла на лож­ку ля супрацьлеглай сцяны. Няўтульна тады станавілася Паўлу. Ён уставаў з пасцелі, дыбаў да акна і глядзеў праз вуліцу на начныя могілкі. Жалезная агароджа змрочна адбівала святло рэдкіх ліхтароў, за магутнымі камлямі дрэў ледзь-ледзь праглядаліся светлыя помнікі. Цёмныя ж былі не відны, на іх ме­сцы зеўрала цемра. Сям-там няярка зіхатне крыж.

Стаяў так Павел даволі доўга, у адных трусах, да зябкіх дрыжыкаў. Ён намагаўся ўявіць гэтыя могілкі ўдзень, пры сонечным святле, пры шчыльным вулічным руху ўнізе — калі зусім на іх не зважаеш. Гэта дапамагала. Вусціш пакрысе адступала. Напоўнены пачуццём гонару за сябе, юнак вяртаўся ў ложак і засынаў. Але праз колькі начэй страх вяртаўся, не аслабелы, а такі ж гнятлівы, пакутлівы. Зноў даводзілася ўставаць ды ісці да акна. Так і не пазбавіўся ад яго Павел за тыя некалькі месяцаў. Пераехаў у інтэрнат.

Яшчэ раз кватараваў ён у цёткі пасля заканчэння інстытута, пакуль ад прадпрыемства выдзелілі жыллё. Блізкасць могілак цяпер ужо не палохала. За пяць гадоў студэнцтва нагледзеўся Павел у інтэрнаце ўсялякіх, у тым ліку і са­мых пачварных праяў рэчаіснасці, зразумеў, што жывыя людзі куды страшнейшыя за мерцвякоў, ад іх усё ліха. Таму спаў тым летам спакойна, з адчыненым насцеж акном.

Ліне было тады трынаццаць гадоў. Яны здружыліся, многа балакалі перад сном, смяяліся. Дзесяцігадовая розніца ва ўзросце не давала падстаў дзяўчынцы, якая вось-вось стане дзяўчынай, адносіцца да Паўла з інстынктыўнай насцярогай, апаскаю. Ён выдаваў хутчэй на маладога дзядзьку, чымся на брата.

З таго часу і таварышуюць. Колькі ўжо гадоў прамінула, а рэдкі тыдзень не перазвоньваюцца. Сястра змоладу працуе цырульніцай, апошнія гадоў дзесяць — у найпрэстыжнейшым салоне Мінска. Мае шмат заможных кліентаў, а таму жыве прыпяваючы. Прасторная трохпакаёўка блізу праспекта Скарыны, іншамарка. Ліна пешкі нават у краму, што каля дома, не ходзіць. Адно прыкра: ніколі не мела, дый, мусіць, ужо не займее дзяцей. Ад няўдала зробленага ў шаснаццаць гадоў аборту развілося ў Ліны бясплоддзе. Гэта яе боль, мо адзін Павел Алегавіч пра тое і ведае.

Аднак з асабістым жыццём (у тым сэнсе, як цяпер яго разумеюць) у сястры ўсё ў парадку. З васемнаццаці гадоў рэдка і месяц яна жыла без мужчыны. Прычым спачатку гэта былі законныя мужы, чалавекі чатыры. Потым неяк стала нямодна распісвацца, і новыя сужыцелі Ліны да слова «муж» атрымалі абразлівую прыстаўку «грамадзянскі». Усе яны былі людзьмі прыстойнымі — не альфонсы ні ў якім разе. Хоць і пражывалі заўсёды ў ейнай кватэры, але мелі не толькі свае даходы, а, як правіла, і сур’ёзны сацыяльны статус. Жылі мужчыны з Багаткавай сястрой мірна — без скандалаў, але і без асаблівых страсцей. Усе яны вызначаліся нейкай знешняй бясколернасцю, празмернай памяркоўнасцю, ці што. Бясспрэчна, Ліна іх выбірала на ўласны густ. Выканаўшы сваю функцыю, у сярэднім праз чатыры гады, чарговы муж знікаў, і яго месца амаль адразу займаў гэтакі ж самавіта-добранадзейны дзядзька.

Доўгі час з’яўляецца для Паўла Алегавіча загадкай тое, як хутка і безнапружна прываблівае да сябе Ліна мужчын. Нічога асаблівага ў ёй не было: ні ростам, ні даўжынёй ног, ні пышнымі формамі не вылучаецца яго сястра. Твар, канешне ж, абаяльны, мякка-ўсмешлівы, але не болей. Дый па характары сястра не з тых жанчын, на кім шкура гарыць, — абы зачапіць хахаля. Не, тут быў якісьці сакрэт.

Здаралася, «месца» ў Лінінага сужыцеля адбіраў сябар іхняй сям’і, які, напрыклад, цэлы год хадзіў да іх у госці з іншай жанчынаю. Потым сужыцель неўпрыкмет знікаў, як раствараўся, а сябар сям’і заставаўся выконваць ягоныя абавязкі.

Падчас міжволі прыходзіла да Паўла Алегавіча думка, што, калі б раптам памёр чарговы Лінін чалавек, то адразу пасля памінак з ёй бы нехта застаўся — настолькі не ўяўляў ён сваю сястру без мужчыны, які верным ценем стаіць за яе спінаю. Відаць, тут было нешта геннае. Мажліва, нараджаюцца такія людзі, што з’яўляюцца жанчынамі і мужчынамі на ўсю поўніцу, то бок нічога ў іх душы ад процілеглага полу няма, і яны адчуваюць магутную і ўсёпераможную патрэбу ў партнёры. Калі ж гэты партнёр па нейкай прычыне адсутнічае, яны зазнаюць жудасны дыскамфорт — настолькі моцны, што само наканаванне ім яго тут жа падсоўвае.

11

Павел Алегавіч падышоў да пад’езда пяціпавярховага цаглянага дома, набраў на дзвярах з кодавым замком нумар кватэры.

У дынаміку пачуўся сястрын голас.

— Ліна, гэта я, — лаканічна буркнуў Багатка.

— Ага, адчыняю.

Павел Алегавіч борздзенька ўзбег на трэці паверх, збочыў налева і пазваніў у адны з дзвюх дзвярэй.

— Прывітанне, праходзь. — Ліна была ў блакітным махровым халаце і з макраватымі, зацягнутымі ў сетку валасамі.

— Ігар дома? — спытаўся Багатка, скідаючы абутак.

— Дома, на кухні. Давай павешу. — Сястра прыняла ў яго куртку. — Ты што, прамок?

— Угу, трошкі. Пад лівень патрапіў.

— Ну надзявай гэтыя тапкі, — паказала яна рукой. — Праходзь у залу.

— Трэба ж з Ігарам павітацца. — Багатка прыбіў рукой да лысіны рэшткі валасоў і пасунуўся ўбок кухні.

Там у квяцістым фартушку завіхаўся перад плітой саракагадовы паўнаваты мужчына. На патэльні нешта свірчэла і пырскала, ад яе паднімаўся пахкі дым.

Паздароўкаліся.

— Што ты тут накухарыў? — Багатка пакасіўся на патэльню і каструлі, што пыхкалі на пліце.

— А вось хутка ацэніце, — хітравата ўсміхнуўся Ігар.

— Паша, хадзем у залу, — паявілася ў дзвярах Ліна. — Ігар не любіць, калі яму замінаюць на кухні. Хутчэй згатуе — хутчэй паядзім.

— Добра. — Багатка зірнуў на поўную сутулую спіну Ігара, які схіліўся над каструляй і памешваў у ёй лыжкай.

— Праз пяць, максімум дзесяць хвілін будзе гатовае! — крыкнуў ён, калі брат з сястрой выходзілі з кухні.

— Ён у мяне — золата, — падміргнула Ліна Паўлу Алегавічу.

У зале, куды яны зайшлі, нізкі столік быў накрыты абрусам. На ім стаялі келіхі, упарадкавана ляжалі сурвэткі, нажы і відэльцы. У далёкім куце тлеў зялёны таршэр. За акном, што глядзела на двор, было цемнавата — у небе зноўку нахмарыла. Праз фортку веяла свежасцю.

Дываны і шпалеры ў зале адсутнічалі. Ліна была прыхільніцай еўрапейскай прастаты інтэр’еру. Падлога з паліраваных дошак, белыя сцены і столь. Дарагая, але някідкая мэбля займала мала прасторы. Уключаны тэлевізар з метровым экранам узвышаўся на чорнай металічнай падстаўцы, па ім, пры выключаным гуку, ішоў канцэрт, дрыгаліся нагастыя дзеўкі.

Кніжных паліц у зале не было. Нічога не валялася, не тырчала, не муляла вока. Багатка ведаў, што гэты ўзорны парадак падтрымлівае Ігарок. Сястра страшэнна не любіць вэрхалу.

— Ну сядай, брацік. — Ліна мякка апусцілася на канапу і кіўнула на нізкае крэсла, найбліжэйшае да яе.

— Прысядзем, — няёмка паваліўся ў крэсла Павел Алегавіч.

Толькі зараз ён зразумеў, як здарожыўся за дзень. Занылі калені, забалела ў паясніцы. Калі ж гадзінамі бегаў па горадзе, хаваўся ад дажджу, лётаў з паверха на паверх, то не адчуваў ні ног, ні спіны.

— Дык што ў цябе здарылася, Паш?

— Ат! — паморшчыўся Багатка. — Лепш спытай, калі ў мяне нічога не здаралася. — Ён сярдзіта змоўк, зірнуў на тэлевізар, у раздражненні адвёў ад яго вочы, яшчэ памаўчаў, а затым не стрымаўся: — Слухай, як ты можаш гэта глядзець! — і грэбліва паказаў рукой на экран.

— А што тут такога? — здзівілася Ліна. — Звычайны кліп паказваюць.

— Ага, звычайны! — з’едліва прашыпеў Павел Алегавіч. — Толькі выгляд у іх незвычайны: спадніцы на пупе, грудзі з ліфчыкаў вывальваюцца, потныя, брыдкія... Цьфу!

— Зусім яны не брыдкія, — крытычна агледзела Ліна спявачак у тэлевізары. — Наадварот, вельмі нават прывабныя.

— Слухай, — ускіпеў Багатка, — ты гэта сур’ёзна гаворыш ці з мяне здзекуешся?! Прыходзіш тут да яе, каб адпачыць ад дамашняга пекла, а табе голыя задніцы на ўвесь экран паказваюць!

Ліна пацягнулася па пульт, што ляжаў на стале, і выключыла тэлевізар.

— Задаволены?

Павел Алегавіч толькі сярдзіта хмыкнуў. Не адказаў.

Маўчала і Ліна.

— Як вы, інтэлігенты, не можаце зразумець, што гэта, — кіўнуў Багатка на ўжо счарнелы экран, — усяго толькі блазны. А вы на іх, як на іконы, моліцеся. Блазнам адвеку было месца пад каралеўскім сталом, і харчаваліся яны падачкамі. А цяпер! Цяпер яны самі палацы будуюць. Пакрыўляюцца, высалапяць язык, трусы спусцяць — а вы ім тысячы даляраў за гэта аддаяце.

— Ды ладна табе. — млява махнула рукой сястра. — Знайшоў пра што гаварыць. Ігарок, як там, мой харошы, з вячэрай?! — крыкнула яна ў дзвярны праём.

— Нясу, нясу! — прыглушана данеслася з кухні.

— Ведаеш, ёсць па музычным канале адна перадача, — працягваў абурацца Павел Алегавіч, — не памятаю, як яна, халера, называецца. Дык сэнс яе ў тым, што чарговая поп-зорка свае харомы паказвае. Божа ж ты мой! Ды цары так не жылі, як цяпер гэтыя малпы. Асабнякі ў пяць паверхаў, з басейнамі, а ў басейнах — коўзкія горкі; ды з лазнямі фінскімі, ды з пакоямі для гасцей, ды ў кожным — джакузі. Цьфу, трасца на іх!

— Во, хутка мацюкацца пачне, — пракаментавала гэта сястра. — Ігароша, падавай, а?!

— А яны, чэрці, — не сунімаўся Багатка, — водзяць карэспандэнта з камерай па сваіх харомах і нядбайненька так, мімаходзь, дэманструюць мэблю, уборы, каштоўнасці. А ў саміх на твары напісана, што для таго толькі яны і зямлю тапталі, каб у рэшце рэшт перад намі хваліцца. Вочкі хцівыя так і гараць! Глядзіце, маўляў, які я багаты, радуйцеся за мяне, а галоўнае — зайздросце. І начхаць мне на вас, бо я непамерна за вас вышэйшы! Во!

У пакой убег Ігар з вялікім падносам, пачаў спрытненька выстаўляць на стол талеркі.

— Частуйцеся, Павел Алегавіч. Смаката.

Перад Багаткам апынуліся духмяныя стравы: нейкае мяса ў тушаных ба­бах, рыба пад белым соусам, яшчэ тое-сёе.

— Ігарок, што там у нас з віна? — міла ўсміхнулася Ліна.

— «Кадарка», Ліначка, і белае, французскае. як яго. забыў.

— Нясі, мой харошы, французскае.

Ігар выбег з залы і хутка вярнуўся з доўгай зялёнай бутэлькай.

Абслугоўваў ён надзіва ўмела, як афіцыянт, хаця працаваў, наколькі ведаў Багатка, чыноўнікам у Міністэрстве знешняга гандлю.

— Дык вось, паслухай і ты, — звярнуўся да яго Павел Алегавіч, калупнуўшы відэльцам у талерцы.

— Так? — Ігар, што сеў насупраць госця, зляпіў на твары найпаўнейшую ўвагу.

— Паслухай, мой дарагі, што ў свеце дзеецца. Спявачкі гэтыя эстрадныя, шэльмы, цяперака адны з багацейшых у Расеі людзей. Гэта нармальна?

— Ну, як вам сказаць. — Ігарок такі паспеў сунуць у рот ладны кавалак мяса і таму мямліў з набітым ротам. — Яны ж зарабілі.

— Ага, яны зарабілі, — ускінуўся Павел Алегавіч, — таму што такія, як ты з маёй сястрой, ім заплацілі са сваіх кроўных. Ты на канцэрты ходзіш?! — строга тыцнуў ён пальцам у Ігарка.

— Я?.. Ну. — сумеўся той. — Калі што гожае.

— Ой! Паша, — уступілася за сужыцеля Ліна, — што ж гэта мы ўсухамятку! А віно? Ігарок, як жа гэта ты.

Той дагодліва схапіў бутэльку, спрытна зняў корак, замітусіўся над келіхамі.

— Нішто сабе, — прыгубіў Багатка гэты слабаалкагольны напой. — Ну дык вось, пра што я казаў. — Пры гэтых словах Ліна ўдала на твары пакуту. — Нагледзяцца нашы маладзёны такіх перадачак пра асабнякі з джакузямі і падумаюць: а і я ж такое хачу! Вось і дачушка мая, калісьці лежачы на канапе, такое задумала. Дай, маўляў, у Маскву падамся, зоркай стану ды такі самы асабнячок атрымаю. А калі я яе, бесталковую, з пяці гадоў у музычную школу вадзіў, — капрызіла, не хацела вучыцца, так і не скончыла, — разыходзіўся Павел Алегавіч. — Бо для гэтага карпець трэба, разумееце, мае любыя: карпець і высільвацца. Тут яна не хацела! Затое вельмі ёй заманулася адразу зоркаю стаць — скок, так бы мовіць, і ў дамкі. Толькі дуля ёй! Хрэн яна ўгадала. — Павел Алегавіч выставіў самую сапраўдную дулю перад сабой (траха што ў нос Ігарку).

— Ды ты што, Паш! — з дакорам паглядзела на яго сястра.

— Павел Алегавіч, — рахмана пачаў Ігар, — ды не хвалюйцеся вы так моцна. Імкненне чалавека да лепшага — гэта нармальна, гэта закладзена ў ягонай прыродзе.

— Ды хай спрахне такая прырода, — перабіў яго Багатка, — са сваімі зако­нам^ Бач ты, абламалі яе ў Маскве. Тыцнулі ў дзярмо носам. І правільна. Дык яна вось што прыдумала: не буду я, маўляў, спяваць і танчыць, каб у такі асабняк увайсці. І ў Маскву больш не паеду. — Ён прыўзняўся з крэсла і ваяўніча размахваў рукамі. — А, маўляў, вазьму я і заскочу ў гэты запаветны асабняк наўпрост — праз пасцель яго ўладальніка. Во як файна!

— Як ты можаш так пра дачку. — хітала галавой Ліна.

Ігарок толькі моўчкі жаваў.

— Во як хвацка! Проста — спадніцу на галаву, і заўтра ж ты ў асабняку гаспадыня, — працягваў Павел Алегавіч. — Ды нават Жыгоцкі, хоць падлейшага чала­века не ведаю, гадамі свой дабрабыт здабываў. Хай хітраваў, хай шальмаваў — але ж проста так гэта яму не далося. А дочачка мая ўсіх пераплюнула. У школе — троечніца, у інстытуце, дзе я яе за грошы вучыў, — прагульшчыца. А затым і наогул кінула. Дарма што бацька гэтулькі заплаціў. Хрэн на яго! Не хачу — і баста. А хачу я — у джакузю, у лазню, у спальню на пятым паверсе. — Тут Багатка зусім непрыстойна вылаяўся, абмяк і паваліўся ў крэсла.

— Павел Алегавіч, вінца? — лагодна цягнуўся да яго з бутэлькай Ігар. — Выпіце, яно размякчае. Дальбог, нельга вам так хвалявацца. узрост.

— Ат! — адмахнуўся ад яго Багатка. Налітае віно не крануў.

З хвіліну ўсе бязмоўнічалі.

— Пайду курну, — прабурчаў нарэшце госць.

— Куды ты, Паш? — аклікнула Паўла Алегавіча сястра, калі той пасунуўся з залы. — Ідзі на балкон.

— Не, я на пляцоўку. — І выйшаў. Сухі, пляшывы, пакрыўджаны. У ста­рых жаваных штанах.

Вярнуўся хвілін праз пяць ужо весялейшы, прапахлы тытунём і з празрыстым пакетам у руках. Там былі цукеркі «Сталічныя».

— Во, бачыце, — ён кінуў цукеркі на стол, — ледзь не заскнарыў. Спецыяльна ж купіў. Што там у вас, чай, кава?

— А што хочаш. Усё будзе, — усміхнулася Ліна, радая перамене ў настроі брата. — Ігарок, — па-змоўніцку падміргнула яна сужыцелю.

Той сарваўся з месца і памкнуўся на кухню.

— Ігар нейкі новы спосаб варкі кавы адкрыў.

— Не, мне чай, а то не засну, — катэгарычна сказаў Павел Алегавіч. — Заўтра рана ўставаць, на дачу паеду. А яшчэ і па крамах прабегчыся трэба паспець. Жратвы ж там няма.

— А чаму абавязкова рана?

— Рамонтніка прыслаць абяцалі. Я ж без электрычнасці два дні праседзеў, як печанег. Дрот сарвала.

— А... Ну я табе, як заўсёды, у вялікай спальні пасцялю. Добра?

— Ды хоць на кухні, — буркнуў Багатка.

Крыху памаўчаўшы, раздумліва дадаў:

— Ведаеш, сястра. Нічога няма горшага, чым познія дзеці. Нашчадкаў трэба штампаваць у васемнаццаць гадоў, калі ёсць наперадзе час і здароўе іх гадаваць. А я ўжо ўсё — вычарпаўся.

Ліна не адказала.

Прыйшоў з падносам Ігарок. Яны яшчэ з гадзіну сядзелі ў зале і, папіваючы хто чай, хто каву, даволі спакойна гутарылі.

Потым Ігар уключыў па тэлевізары футбол, а сястра з братам разышліся па суседніх пакоях.

Павел Алегавіч заснуў толькі перад світаннем, гадзіны ў тры.

Зноў цягнулася ўдалячынь чыгуначнае палатно, гуў ззаду цягнік, уздымалася ў неба бясконцая лесвіца.

З дзённіка...

14.06.200*

Учарашні дзень — кату пад хвост. Так спяшаўся на лецішча, а ўсё мар­на. Прачакаў да чатырох электрыка і зразумеў, што так ён да мяне і не дабярэцца. Узлаваны, пашкандыбаў у праўленне. А гэта кіламетры тры будзе. Доўга мне там марочылі галаву. Старшыні няма. Інжынера няма. Дзе? У полі ці на аб’ектах. Памчаўся шукаць. Дзе машыны лавіў, дзе пехатою. Пакуль адзін хлопец не падказаў, што старшыня на рыбгас пакаціў. Знайшоў там яго. Пад чаркай. Са сваімі малайцамі карпаў сеткай цягае. Так і так, маўляў, вы ж абяцалі манцёра прыслаць? Дык ён жа, кажа, да цябе перад абедам паехаў. Няма, кажу, яго і паміну. А ты паедзь, правер. І падміргвае, асавелы. А побач — цяпельца, юшка варыцца.

А ну іх. Плюнуў. Пацёгся назад. А гэта пяць кіламетраў. Манцёра, вядома ж, і блізка каля маёй хаты не было, так дрот і вісіць абарваны. Раз’юшыўся. Зноў у праўленне бягу. Дзе гэтая сволач, крычу, жыве?! Указалі мне дом. І там яго нямашака. Толькі маці старая, напалоханая плача. Дзе сын? Загуляў, кажа, квасіць другія суткі. А дзе? Ды недзе на вёсцы. Адным словам, так і не знайшоў я гэтага шалапута.

І сёння яго няма. Так і не хадзіў шукаць. Бессэнсоўна. Затое наведаўся ў Дубаўцы, купіў свечак. Сяджу вось цяпер, як непрыкаяны, у прыцемку. Агеньчык кволенькі, дрыжыць, паперу нават толкам не асвятляе. Крэмзаю ў дзённіку. Гэх, рамантыка, каб ім запуставала.

Заўтра вырашыў ехаць у Бічаў. Даўно братава жонка просіць. Нешта са Слаўкам няладнае творыцца. Вось жа чалавек! Калі ў ягоным жыцці без прыгод абыходзілася? Аматар людзям нервы матаць. Пастаянна як на іголках жывеш: што ён такога новага вычварыць. І гэта пяцьдзесят восем гадоў чалавеку!

Ну ды не бяды, разбяромся.

Хаця, хе, да каго Олька па дапамогу звяртаецца? Да чалавека, у якога ва ўласнай сям’і парадак — не прывядзі Божа. Але ж ехаць трэба. Дый развеюся хоць. У Мінск падасіся — грызня што ні дзень. Тут сядзець без святла: нудна і голадна. І так ужо страўнік ад сухамяткі трашчыць. На печцы гатаваць станеш — тады ў хаце не прадыхнуць.

Словам, паеду. А там і электрык акрыяе. Зробіць, куды падзенецца.

Адно трывожыць нязводна: апошнія тры гады, як прыязджаю ў Бічаў, — не магу да бацькоў, на могілкі, хадзіць. Быццам сіла якая мяне адтуль гоніць. Ужо выпраўлюся, падыду нават да брамы, а зайсці — не магу. Ажно сорамна перад родзічамі. Ну як, хадзіў, пытаецца брат. Ага, маню, хадзіў. Проста насланнё са мной нейкае. Нібы голас які чую: не там яны, бацькі, не ў зямлі. Аж і сапраўды — не там. Вось у чым справа. Але як гэта каму давядзеш? Крычаць пра бессмяротнасць душы, а самі касцям пакланяюцца. Калі ж не памірае душа, то ўжо ніяк яна ў зямлі не можа ляжаць, побач з косткамі.

Аднак пра гэта маўчы, брат Багатка, — блюзнерства.

А з Тамарай нічога не буду рабіць. Вырашана. Хай ідзе як ідзе. Тут дарожка накатаная. Праз год, максімум два Жыгоцкі яе памяняе. На іншую. Маладзейшую, прыгажэйшую, навейшую. Ой, Божа ж ты мой, во дурніца! Хоць бы кніжкі, раманы хаця б бульварныя, успомніла. Там пра яе будучы лёс выдатна прапісана. ЦІ, можа, думае, што для яе на зямлі іншыя законы? Не, мілка мая, усе з аднаго цеста леплены. Не асаблівая ты, а рыхтык такая, як усе прагавітыя маладухі. І Жыгоцкі роўна такі ж, як усе грашавітыя кабялі.

Вось жа заракаўся іх не ўспамінаць перад сном. Ды дзе там! Хоць на Паўночны полюс заедзь, хоць у джунглях схавайся — яны заўжды пры табе. Не вырвеш, не выкрасліш.

А з сынам што, лепей? Ды ні на трохі, вось у чым жах. Падазраю, што колецца ён (тсс!). А ўжо што смаліць, як паравоз, і выпівае — гэта як лёду. Пры ягоным-та здароўі, ёрш тваю медзь! Плечы вузкія, грудная клетка, як дошка. Мускулаў нуль. Яму б на свежае паветра, ды кайло ў рукі, ды паганятага на пару гадоў. Мо б паздаравеў, недалуга. Ад арміі бегаць — у колішнія часы не было ганьбы страшнейшай. А цяпер, наадварот, ганарацца, дзеўкам расказваюць, як ваенкамат абдурылі.