Лесвіца

Усё! Не магу болей. Канчаю, кладуся. Памажы, Божа, заснуць.

12

З цягніка Павел Алегавіч вылузаўся недзе а палове першай. Дарогу перанёс нармальна. Хоць і ехаў у агульным вагоне, суседзі па лаўках моцна не дакучалі. Дзяўчынка, што сядзела напроці з бацькам, паныла-паныла і ўгаманілася, прыснула. Кабета праваруч ад Багаткі трохі залішне шалахцела газетамі, а потым доўга жавала і чвякала. Ды Павел Алегавіч як адвярнуўся ад яе, як утаропіўся ў акно — так тры гадзіны і праседзеў, пакуль яна выйшла. Астатнюю гадзіну зусім прывольна было — да самага Бічава. Толькі там народу наваліла, але гэта ўжо не важна.

На вакзале Багатка рашыў не садзіцца ў аўтобус і пайшоў пешкі. Ну іх, гэтыя правінцыйныя аўтобусы. Ходзяць рэдка, плятуцца, як чарапахі, людзей набіваецца — не прадыхнуць. Дый праставаць тут усяго кіламетр-два.

Павел Алегавіч хутка выйшаў на галоўную вуліцу. Па ёй трошкі, а за­тым — на завулачак і ўніз, да ракі. О, колькі папахадзіў за жыццё ён па гэтым горадзе, усе двары ведае, правулкі, пралазы. Пражыў у Мінску трыццаць пяць гадоў чужаком. А тут усё роднае. Роднае, аднак і далекаватае нейкае, затуманенае. Няма ўжо ранейшых эмоцый, няма захаплення, імпэту. І тыя ж, здаецца, пірамідальныя таполі наўсцяж, і тое ж летняе сонца кладзе на дарогу блікі і цені. І там жа, праз тры кварталы, зліваюцца дзве вялікія ракі. Ды не яго гэта ўжо цяпер, не Паўла Алегавіча. Прыязджае сюды налётамі, з нейкімі нервовымі, непрыемнымі мэтамі. Асабліва апошнім часам. То бацькоў хаваў аднаго за адным, то брата з жонкай мірыў. Вось і цяпер.

«Што ж на гэты раз Слаўка выдумаў? Хоць бы ўжо пад старасць суняўся», — сердаваў Павел.

Так, дзіўны яго брат чалавек, неспакойны. Біёлаг па адукацыі, у маладосці з немалымі амбіцыямі, пастукаўшыся ў сталічныя дзверы, так і мусіў Слаўка ўсё жыццё прарабіць правінцыйным настаўнікам. Ад таго і жыве з непазбыўным комплексам непаўнавартасці, злы, бурклівы, зайздрослівы. Таму і выдумляе сабе розныя праблемы, пакутуе сам, мардуе жонку з дачкою. А гадоў да трыццаці сямі быў, можна сказаць, узорны сем’янін. Ані грама ў рот, рыбалка, дача. Нарадавацца не магла на яго Вольга. Затым чортведама што з ім здарылася. Запіў, загуляў, з работы са скандалам звольніўся, кажуць, ударыў дырэктара школы. З сям’і, аднак, не сышоў, а на два гады сеў на жончыну шыю. Цяжка ім стала тады, безграшоўе. Павел Алегавіч нават крыху памагаў са свайго малога заробку. Ездзіў у Бічаў штомесяц, угаворваў старэйшага брата ўзяцца за розум. У школу яго назад не прымалі, дык ён нікуды больш ісці не хацеў. Накупіць, бывала, газет і ляжыць на канапе гадзінамі, чытае. Рагоча сам сабе ці чартыхаецца. Нарэшце пераканаў яго Павел у сель­скую школку пайсці, гэта сем кіламетраў ад горада. Ды так Слаўка ўцягнуўся пакрысе ў тую працу, што ў вёсцы жыць захацеў. Новая крайнасць. Прыязджаў ужо дамоў толькі на выхадныя, а там кватараваў у цёткі адной. Зноў галаўны боль Паўлу Алегавічу — тлумачыць старэйшаму брату, што нельга так, што трэба ў сям’і часцей паяўляцца. А той сам сабе гаспадар. Прыдумаў весці здаровы лад жыцця — спаў на адрыне, бегаў у трусах басанож па лесе, харчаваўся аднымі ягадамі і злоўленай сырой рыбаю. А то галадаў па два тыдні. З захапленнем распавядаў брату, калі той чарговы раз прыязджаў, як ён цудоўна, молада сябе адчувае. Маўляў, сорак пяць, а ён, бы юнак, па здароўі. Дазнаўся, дарэчы, Павел, што ў яго любоўная гісторыя там з адной вучаніцай. Сарамата. Вользе, канешне ж, — ані слова не сказаў дзевер.

Дык вось на фоне гэтага празмернага здароўя падчас планавай галадоўкі позняй восенню здарыўся са Слаўкам страшэнны прыступ, схапіла жывот. Ледзь паспелі ў горад небараку прывезці. У бальніцы, дзякаваць Богу, хірург бывалы дзяжурыў. Адразу на стол гэтага галадоўшчыка ды паўстраўніка як не было. Прабадная язва. Вось табе раз.

З таго часу кінуў бравы Слаўка і прабежкі свае па трыццаць кіламетраў на дзень, і купанні ў ледзяной вадзе, і, вядома ж, маладую каханку. Год на булёнах і кашах сядзеў. Зноў беспрацоўны. Зноў Паўлу Алегавічу клопат. Тут ужо ў новую крайнасць упаў брацельнік: у невыносную іпахондрыю. Як забаліць у яго жывот — выклікайце, родныя, «хуткую». Як засаплівіць — у бальніцу кладзіце. Нават цвіка ў доме забіць не хацеў — ад гэтага крывяны ціск падымаецца, а ён у яго, маўляў, і так павышаны. Узімку наогул з кватэры не выходзіў, баяўся грыпу. Запоем чытаў медыцынскую энцыклапедыю і шматлікія кніжкі па лячэбным харчаванні. Нясвежае не еў, змушаючы жонку з дачкой гарбаціцца над плітою. Так два гады прадурыўся. Зрэшты, паціху расцягнуў урэзаны страўнік і стаў есці ўсё. Яшчэ праз паўгода ўгаварылі яго пайсці працаваць. Злітаваліся чыноўнікі з інваліда, узялі ў школу на ранейшае месца, настаўнікам біялогіі.

Шмат гадоў спакойна было. І вось на табе. Прыязджай, Павел, разбірайся з брацельнікам, якому пяцьдзесят восем стукнула. Нянькайся.

...Дом стаяў у завулку, фасад выходзіў на абгароджаны штыкетнікам панадворак, тыл глядзеў на раку, да якой было метраў дзвесце. Трохпавярховы бела-цагляны дом з двума пад’ездамі, з вялікімі комінамі на спадзістым даху. Павел Алегавіч рушыў праз адчыненую брамку, прамінуў бязлюдны дворык, увайшоў у пад’езд, па драўлянай лесвіцы падняўся на другі паверх. Націснуў кнопку над шыльдачкай № 4.

Амаль імгненна яму адчыніла Вольга, пяцідзесяціпяцігадовая кабета з вечна напалоханым, пакутным выразам твару. Братавая і змоладу была жанчына някідкая: шэрыя валасы, невыразныя бровы, тонкія вусны; росту сярэдняга, слаба акрэсленая талія, худаватыя ногі, ледзь заўважныя грудзі. Цяпер жа яна і зусім паблякла.

— Дабрыдзень, — прывітала Паўла Алегавіча гаспадыня, трывожна зазіраючы за яго спіну.

— Прывітанне. — Багатка зайшоў у кватэру. — Слаўкі, канешне ж, няма, — чуйна прыслухаўшыся, сказаў ён.

— Не вярнуўся яшчэ. У школе, — з прыкметным раздражненнем адказала братавая. — Давай сваю куртку. Заходзь адразу на кухню.

Нягледзячы на летнюю пару, Вячаслаў Алегавіч актыўна працаваў у шко­ле — вёў гурток юных натуралістаў, які меўся дзейнічаць да жніўня.

— А тапак няма? — агледзеўся ў цесным калідорчыку госць.

— Няма, нядаўна выкінула старыя. А Слаўкавы не надзявай — псіхаваць будзе. Ну яго ў балота.

У квадратнай куханьцы палову плошчы займалі пліта і стол, пасярод якога ўзвышаўся электрасамавар. Пад ім стаялі пару пустых фарфоравых кубкаў, цукарніца, імбрычак, ваза з хатнім печывам. Павел ведаў, што гэта новае захапленне брата — самавар і зялёны чай, які той несупынна сёрбаў на працягу дня. Бо недзе вычытаў, што гэта дужа карысна і здорава.

— Ну што, абедаць будзем, калі Слаўка падыдзе? — спыталася Воль­га. — Ці зараз падаць?

Госць зірнуў на пліту, дзе грувасціліся дзве вялікія каструлі, гусятніца, і буркнуў, прысеўшы:

— Не, чаю налі. Хаця пачакай, а кава ў вас ёсць?

— Ёсць трохі.

— Растварымая?

— Ну.

— Давай.

Вольга адчыніла дзверцы вісячай шафкі, вывудзіла з глыбіні рудую бляшанку, падала дзеверу. Той сыпануў сабе лыжку кавы, дзве лыжкі цукру, а тады памацаў самавар: ён быў ледзь цёплы. Падаграваць было неахвота. Наліў.

— Ну выкладвай, сястрычка, што там у вас, — сказаў Павел Алегавіч, зрабіўшы пару глыткоў.

— У нас. — І без таго кіслы Вольжын твар пакутліва зморшчыўся. — У нас. дрэнна ў нас. Брацік твой, памажы Госпадзе, з глузду з’язджае. — Вус­ны яе таргануліся, як перад плачам.

— Вось толькі хныкаць не трэба, ладна? — папярэдзіў яе Багатка. — А то зараз як прыехаў, так і паеду. Г авары па сутнасці справы.

Вольга саўладала з сабой, апусцілася на табурэтку насупраць госця, пачала:

— Ды як табе сказаць.

— А ты скажы, скажы.

— Ну, вучоным сябе ўявіў. Трактаты нейкія піша.

— Пра што?

— А я ведаю? Па біялогіі нешта там ці... як яго... антрапалогіі.

— Ого! — сказаў Павел Алегавіч і прысвіснуў: — Ну і...

— Слухай, Паша, — у вачах братавай бліснуў жах, — ты б яго абразуміў, а? Гэта ж два гады чалавеку да пенсіі засталося. Хай бы ўжо дацягнуў.

— Дык няхай бы, можа, пісаў. Чым бы дзіця ні цешылася. — усміхнуўся Багатка.

— Ага, каб толькі пісаў! — усклікнула Вольга. — Ён жа ўжо свой трактат размножыў і ва ўсе інстанцыі пасылае.

— Як пасылае? — устрывожыўся Павел Алегавіч. — Куды?

— Ну, пакуль у райаддзел адукацыі, дырэктару школы таксама. А потым у Мінск, у Акадэмію гразіцца даслаць.

— А ты адкуль ведаеш?

— Ды былі ўжо ў мяне размовы, выклікалі. Прасілі суняць старога дурня. Яго ж са школы могуць паперці. Госпадзе, хоць бы да пенсіі, боўдзіла, дацярпеў. І-й-і! — Тут Вольга ўжо не стрымалася, усхліпнула.

— А ну цыц! — прыкрыкнуў на яе госць. — Зараз брацельнік падыдзе, а ты ў слязах. Як я з ім тады гаварыць буду? Тут жа далікатна трэба, няўжо не разумееш?

— Я разумею, — як магла ўтаймоўвала слёзы Вольга. — Ды ты і мяне, Паш, зразумей. Няма ўжо маёй змогі. Дачка ўхілілася, у яе, маўляў, свае клопаты, не лезь. Адна я. дый на пенсію, ведаеш, вытурылі.

— Ну-ну, супакойся, — пагладзіў яе па плячы Павел Алегавіч. — Не першы раз. Справімся.

— Ой, — уся тузанулася гаспадыня і зашаптала: — Ідзе, чую. Па лесвіцы. Ну, Паш, напрамілы Бог, не скажы, што я цябе выклікала. — Твар яе спалатнеў.

— Ды супакойся ты. — Багатка паказаў вачыма на калідор: — Ідзі сустрэнь.

Вольга выпырхнула з кухні.

— Разбяромся, — са злой прыкрасцю прашаптаў Павел Алегавіч.

13

Неўзабаве пасля нейкіх варушэнняў і шаптанняў у калідоры на кухні паявіўся Слаўка, то бок Вячаслаў Алегавіч. Выглядаў ён лепш за малодшага брата ва ўсіх адносінах: асаністы, высакародна-сівавалосы, амаль без залысін, паўнаваты, румяны, апрануты ў свежую салатавую кашулю, адпрасаваныя штаны; акуляры ў шырокай аправе надавалі яму самавітасці.

— О, здароў, Пашка! Якім ты тут ветрам? — пацягнуўся цалавацца старэйшы.

Павел Алегавіч падняўся, вітаючыся.

— У адпачынку я, рашыў вось адведаць. — Ён адзначыў, што ад Слаўкі веяла дарагімі духамі.

— Слухай, ты не ўяўляеш, як я табе рады! — узбуджана гаварыў брат, усё яшчэ трымаючы Паўла Алегавіча за руку. — О, колькі ў мяне ёсцека табе расказаць!

— Гм. — пачаў госць, але згледзеў за спінай брата Вольгу, якая рабіла ўмольныя грымасы, камячыла на грудзях сукенку і па-змоўніцку ківала ўбок прыхожай.

— Славік, дык давай у твой пакой пройдзем, — так зразумеў Павел Алегавіч жэсты братавай. — А жонка твая пакуль да абеду чаго збярэ.

— Канешне, канешне, мой дарагі! — замітусіўся брат. — Хадзем, хадзем. Я табе пакажу такое! — І ён, як сабачка, пабег паперадзе Паўла, штосекунду азіраючыся.

Пакой брата быў дарэшты забіты мэбляй і ўсялякімі прычындаламі. Тут панаваў, што называецца, працоўны вэрхал. На масіўным пісьмовым стале, пасярод, стаяла пішучая машынка з запраўленым аркушам. Вакол не ляжалі, а менавіта валяліся кіпы папер, папкі з тасёмкамі, кнігі, часопісы, газеты, самапіскі, алоўкі. А таксама шклянка з недапітай жаўтлявай вадкасцю, чайныя лыжкі, агрызак акрайца белага хлеба і шмат-шмат усялякай драбязы. Да стала было прысунута крэсла з высокай драўлянай спінкай. На тумбачцы, каля засланага ложка, стаяў новы тэлефон. На сценах, апрача знаёмых Паўлу рэпрадукцый і абрамленых фотаздымкаў, віселі нейкія незразумелыя плакаты, графікі, схемы. Яшчэ з новага кінуліся ў вока маленькія вагі ля дзвярэй: плоскія, квадратныя, з уштукаванай паміж месцамі для ступней стрэлачнай шкалою.

Увайшоўшы, Вячаслаў Алегавіч памкнуўся да стала і пачаў капацца ў паперах.

— Я, брат, адкрыцца табе хачу, — прыгаворваў ён, соўгаючы папкі. — Я тут такую справу заканчваю, не паверыш.

Павел Алегавіч з цікаўнасцю наблізіўся да яго.

— Дзесяць год, Паш, дзесяць год, дзень пры дні, я гэтым займаюся!

«О Божа!» — падумаў Павел.

— Па крупінках, па каліўцы збіраў матэрыял. Вось глядзі! — Слаўка раскрыў перад братам тоўстую папку. — Гэта тытульны ліст, ацані.

«Антрапалагічныя крыніцы злачынстваў. Крыміналістычнае даследаванне. Сацыяльныя рэкамендацыі. Том першы», — прачытаў Павел Алегавіч.

Знячэўлены, ён не ведаў, што і сказаць. Маўчаў.

А брат шпарка адгарнуў перад ім адну старонку, другую, тыкаў пальцам у падзагалоўкі, уклееныя фотаздымкі, тлумачыў.

Прайшло, мусіць, з хвіліну, перш чым Павел Алегавіч змог засяродзіць увагу на рукапісе і братавых словах.

— Я даўно, даўно гэтым жыву! — амаль крычаў Слаўка, трымаючы ў руках адзін аркуш. — Мяне заўжды хвалявала праблема злачыннасці. І я, чуеш, — ён цясней прыхінуўся да брата, — высунуў гіпотэзу, што прычыны ўсяго чалавечага зла — у будове чэрапа. Усё, Паш, залежыць ад нашай дурной каробкі. Ха-ха! Як гэта проста. Але ж ніхто да мяне гэтага не зразумеў!

— Пачакай, пачакай, — перарваў яго Павел Алегавіч. — Па-першае, адкуль ты ведаеш, што ніхто да цябе гэтага не зразумеў?

— Ха! — аж пырснуў слінаю Слаўка. — А навошта ж я, па-твойму, дзе­сяць гадоў па бібліятэках шнарыў! А навошта ж я збіраў падшыўкі крымінальнай хронікі! — Ён указаў рукой на стосы папак. — Усё, усё тутака. — І хітра прыжмурыўся: — Вось і сёння: толькі палова другой, а я ўжо ў чытальнай зале пабываў, па ўсіх кіёсках прабегся.

— Чакай! — устурбаваўся Павел Алегавіч. — А хіба ты не быў на рабоце? Сёння ж працоўны дзень.

— А ў мяне дзве гадзіны заняткаў. Прычым першыя. Як у дзесяць вызваліўся — то і пабег, пабег. Толькі тсс, брат, — Слаўка схапіў яго за плячо, — Ольцы не гавары. Яна думае, што я поўны дзень у школе тырчу. Хе-хе! А я цяпер ад усякай грамадскай нагрузкі адмовіўся. У школьным летніку не дзяжуру. Дый у навучальны год — ані класаў не вяду, ані сходак настаўніцкіх не наведваю. Цьфу на іх. Хопіць. У мяне цяпер кожная хвіліна на ўліку, бо столькі, Паш, трэба зрабіць!

І зноў Павел Алегавіч не знайшоў слоў запярэчыць.

— Ды ты глядзі, глядзі, — насоўваўся на яго брат з папкаю. — Я табе давяду, у чым сутнасць. Тут уся штука ў геаметрычных прапорцыях. Вось бачыш, — ён указаў пальцам на малюнак твару з нанесенай паверх яго каардынатнай сеткаю, — я распрацаваў схемы апорных кропак: на згібах надброўных дуг, на пераноссі, на падбародку, вушах, зрэнках пры прамым позірку. Гэтыя кропкі злучаюцца лініямі, лініі ўтвараюць вуглы. Я вывеў формулы, дзе па даўжыні ліній і вуглах вылічваецца ступень патэнцыйнай злачыннасці.

— Паслухай, Славік, — як мага мякчэй пачаў Павел Алегавіч. — Усё гэта, канешне, добра. Толькі скажы, нашто табе гэта ў шэсцьдзесят год?

— О, ды ты нічога не цяміш! — усклікнуў Слаўка. — Гэта ж найважнейшая для чалавецтва задача, ды маё адкрыццё пераверне крыміналістыку. Ды што там крыміналістыку — вырашыць глабальныя сацыяльныя праблемы. Наркаманы, алкаголікі, прастытуткі, не кажучы ўжо пра сапраўдных злачынцаў, — усе яны распазнаюцца па маёй формуле!

Ад гэтых слоў у Паўла Алегавіча кальнула ў патыліцы, аддало ў пра­вую скронь.

А брат доўжыў:

— А ведаеш, Паш, у чым геніяльнасць выведзенай мной формулы? У тым, што яна аднолькава прыдатная для ўсіх рас, полаў і ўзростаў. Здавалася б, так не павінна быць, бо чарапы эскімоса і негра моцна адрозніваюцца. Аж не, я ўсё прадугледзеў! Больш таго, — крычаў наваяўлены навуковец, — дзеці, пачынаючы з чатырнаццацігадовага ўзросту, таксама падпадаюць пад маю фор­мулу. Бо з гэтага часу фарміраванне іхняга чэрапа збольшага скончана. І якраз, чуеш, брат, якраз у гэты час настае для іх пара крымінальнай адказнасці.

— Чакай, чакай, Славік, — Павел Алегавіч быў у нейкім ліпкім дурма­не. — Ну ладна, вывеў ты формулу. Ну добра, хай яна такая геніяльная. Але ж, яшчэ раз паўтараю: навошта? Навошта ты ўбіваў дзесяць год жыцця ў непатрэбшчыну? Дзе ты яе зможаш ужыць?

— Ага! — амаль віскнуў чырвоны ад узрушэння Вячаслаў Алегавіч. — Дык акурат дзеля практычнага ўжытку я над ёй мудраваў! Акурат самае што ні ёсць практычнае значэнне яна і мае. Глядзі! — Ён пачаў ліхаманкава гартаць перад вачыма брата рукапіс. — Што тут напісана: «.рэкамендавана для адсочвання і ізаляцыі патэнцыйных злачынцаў»; далей чытаем: «.увесці серыю прафілактычных дзяржаўных захадаў» і далей: «пажыццёвыя рэзервацыі ўзмоцненага рэжыму з мэтай.»

— Стоп! — закрычаў у роспачы Павел Алегавіч. — Ды што за лухту ты вярзеш! Якая ізаляцыя?! Якія дзяржаўныя захады?!

— Адказваю! — самазадаволена ўхмыльнуўся Славік. — Паясняю. Для гэтага ў мяне ёсць чацвёрты і пяты тамы, дзе дэталёва распрацавана схема сацыяльнай ізаляцыі генных дэградатаў. Глядзі! — І ён схапіў са стала пух­лую зялёную папку. Мерыўся разгарнуць, але брат падаўся наперад і налёг на папку ўсім корпусам.

— Не трэба, Славік. Напрамілы Бог, не трэба!

— Ат, пачакай, ды там найгалоўнейшае, там зерне ўсёй маёй працы! — гарлаў Вячаслаў Алегавіч, сілячыся такі адкрыць папку.

— Ну потым, потым, Слава! — настойваў Павел Алегавіч. — Потым пакажаш. Давай спярша сядзем і пагаворым спакойна. Пару хвілін.

— Ну што ж, — з неахвотай згадзіўся брат, павярнуў крэсла спінкай да стала, прысеў.

Павел Алегавіч умасціўся на краі ложка, тварам да суразмоўцы.

— Я ўсё зразумеў, брат, — пачаў ён. — Табе здаецца, што ты вынайшаў веласіпед ці адкрыў Амерыку, а цяпер намераны ашчаслівіць чалавецтва. Дык вось што я табе скажу. Нават не ўнікаючы ў тваю працу, ведаю на ўсе сто, што яна і выедзенага яйка не вартая.

— Ды што ты.

— Пачакай! Гэтае маё сцвярджэнне грунтуецца на звычайным жыццёвым вопыце. А ён мне гаворыць, што ніводнае геніяльнае адкрыццё не рабілася чалавекам твайго ўзросту. Адкрыцці робяцца маладымі, Славік, амбітнымі і здаровымі — тымі, у каго будзе час іх ажыццявіць, знайсці, як мы ўжо казалі, практычнае прымяненне. І нават калі дапусціць, што цябе азарыла, і ты нешта адкрыў, то шанцаў на ажыццяўленне свайго праекта ў цябе няма аніякіх.

— Ёсць, ты не ведаеш.

— А таму, — зыкнуў Павел Алегавіч, заглушаючы братавы словы, — су­пакойся і засунь свае славалюбныя планы куды падалей. А іначай будзе кепска, брат. Я не жартую. Мне Вольга сказала, што ты паслаў сваё тварэнне ў райаддзел адукацыі. Дык вось. Гадоў пятнаццаць таму за табой бы ўжо прыехалі. З мэтай ізаляцыі. Разумееш?

— Ад чаго?! — абурыўся Славік. — Ад чаго мяне ізаляваць?!

— Не бойся, цябе б не забралі ў турму. Цябе б проста, зыходзячы са звычайнага чалавекалюбства, лячылі. Разумееш? Не? Гэта калі садзяць у палату з сапраўднымі вар’ятамі і шпіляюць уколы, ад якіх ты месяцамі знаходзішся ў прастрацыі. Цябе могуць праз пэўны час выпусціць, але без уколаў ты ўжо жыць не зможаш, браток, і неўзабаве патрапіш туды зноўку. Цяміш? Не? А праз год-два лекі зробяць з цябе стопрацэнтнага ідыёта, ты будзеш адно бязглузда лапатаць ды мачыцца і гадзіць пад сябе.

Брат глядзеў на Паўла Алегавіча, вылупіўшы вочы пад акулярамі.

— Аднак не бойся. Пакуль цябе не забяруць, не. У нас цяперака капіталізм, і тваё здароўе дзяржаву мала турбуе. Але! — Павел узвысіў голас. — Але гэта толькі тады, калі ты не будзеш дужа настойлівы. Калі ж ты не спыніш свае допісы ў інстанцыі, калі, не прывядзі Бог, уздумаеш даслаць сваю пісаніну ў Акадэмію, то крыўдуй на сябе: прыедуць і забяруць. Зразумеў? А павязуць цябе, брацік, не ў Мінск, дзе я змагу да цябе наведвацца, а найхутчэй — у Магілёў, а гэта ад мяне задалёка. Падумай, Славік. — Ён устаў. — Я не заклікаю цябе паліць тваю пісаніну. Чытай, наталяйся, цешся. Але толькі сам з сабой.

Павел Алегавіч рашуча пакінуў пакой. У прыхожай ён наткнуўся на Вольгу, якая, відаць, падслухвала пад дзвярыма.

— Шыза, форменная шыза! — злосна кінуў ёй дзевер. — Як жа мы з табой яго прамаргалі! — Ён схапіў сваю сумку, што стаяла на абутковай паліцы, сарваў з крука летнюю куртку.

— Ты куды, Паш! Абед жа. — разгублена глядзела на яго Вольга; у дзвярах свайго пакоя з’явіўся нейкі памяты Слаўка.

— А я ўжо сыты! — павярнуўся да іх тварам Павел Алегавіч. — Во дзе, па горла! — Ён шмаргануў рукой ніжэй падбародка, адамкнуў уваходныя дзверы і выйшаў.

— Дык ты што — болей не вернешся?! — галёкала яму ўслед братавая.

— Не ведаю! — крыкнуў Павел Алегавіч ужо з першага паверха; тут яму стала шкада Вольгу і ён дадаў: — Можа, вечарам! Калі не — пазваню. — Хоць пэўна ведаў, што не застанецца тут начаваць.

«Гарбатага магіла паправіць!» — сноўдалася ў яго галаве жахлівая думка.

14

Павел Алегавіч доўга хадзіў па горадзе. Жвавай хадой намагаўся суняць ліпучае, неадчэпнае раздражненне. Бачыцца, размаўляць і як-небудзь пераконваць брата ён не жадаў. Прынамсі, сягоння.

Адвячоркам Багатку вынесла на мост. Унізе паблісквала шырачэзная стужка ракі. Ззаду, за высокім бетонным бардзюрам, тарахцелі і грукалі аўтамабілі. У небе не было ні воблачка. Чэрвеньскае сонца плавіла дарожнае пакрыццё, ад яго ішоў густы задушлівы пах.

Павел Алегавіч налёг грудзьмі на высокае біла, паставіў сумку пад ногі. Задуменна глядзеў на раку. Яе рэчышча з добры кіламетр ішло не згінаючыся. Правы бераг, дзе горад, высокі. Левы нізкі — там паплавы, пашы. У трохстах метрах паперадзе гарадскі пляж. Там пагорак найменей круты, а ля вады — ладная пясчаная пляцоўка. На пяску і ў вадзе поўна народу. Збольшага пялёхкаюцца ля берага, мала хто адважваецца хаця б наблізіцца да сярэдзіны — рака славіцца сваімі вірамі, быстракамі, халоднымі падводнымі плынямі.

І, як заўсёды, колькі акіне вока — лодкі, лодкі і лодкі. Надзіманыя, драўляныя пласкадонкі, чаўны. Нехта рыбачыць, нехта проста катаецца. Вунь, далёка-далёка, узнімае пену маторка. З-за лукавіны вынікнуў рэйсавы цеплаход. Пільнуецца правага берага, дзе глыбей.

А там, ад пляжа якіх сто метраў, блішчыць на сонцы металічны дах чатырохпавярховага дома. Высокія кашлатыя дрэвы атачаюць яго. Побач — яшчэ некалькі захінутых зелянінай ніжэйшых будынкаў. У той чатырохпавярхоўцы нарадзіўся і вырас Павел Алегавіч. Тры гады ўжо там не бываў — як пахаваў бацьку. І карціць туды завітаць, а нешта не пускае, тармозіць. Ужо колькі прыездаў ходзіць вакол гэтага дома Багатка, прыглядаецца, да двара набліжаўся, у альтанцы суседняй сядзеў...

Жыве там цяпер братава дачка Ксеня з мужам і сынком Колем — Паўла Алегавіча, значыць, пляменнікам. Не паспелі, можна сказаць, памінкі прайсці, як яны туды пераехалі. Акурат гэтая паспешлівасць і ўразіла Паўла Алегавіча, затаіў ён з таго часу на пляменніцу злосць: нібы чакала яна дзедавага скону. Хутка, трывала абжылася Ксеня з сям’ёю. Адзін толькі раз і наведаўся да іх

Багатка, на саракавіны па бацьку. Ух і здзівілі яго перамены ў кватэры! Не тое каб рэчы якія новыя — а дух, у тым сэнсе, што і духу ад ягоных бацькоў за месяц не засталося. Як не жылі на свеце зусім.

А дом гэты для мінчаніна Паўла Алегавіча трыццаць пяць гадоў быў слаўным прыстанкам. На выхадныя, у водпуск, на святы ездзіў ён да бацькоў і заўсёды выдатна там пачуваўся. Спаў на тым жа ложку, што і ў дзяцінстве, глядзеў у тое ж акно, на раку. Ложак цяпер выкінуты, а замест яго стаіць шырокі, двухспальны.

І хоць, калі паглядзець аб’ектыўна, па-іншаму і быць не магло — дагэтуль Ксеня з мужам чатыры гады здымалі палову прыватнай хаты, — не ў стане ёй дараваць Павел Алегавіч той паспешлівасці пераезду, той гаспадарлівасці ды разважнасці. Не можа, і хоць ты трэсні.

Згадваецца, як бацька, што перажыў маці роўна на год, пасля пахавання жонкі катастрафічна драхлеў, дзяцінеў, хадзіў недагледжаны, і ніхто з ім, акрамя Вольгі, не няньчыўся. А ў той свае клопаты. Там Славік, якому штат абслугі патрэбны.

Зімой і ўлетку, цэлымі днямі, сядзеў Паўлаў бацька ў двары на лавачцы ды смаліў папяросы. Утравелы, маршчыністы, слязліва-смаркаты. Вечарам Вольга падскочыць з работы, завядзе яго наверх, пакорміць, памые. А зранку ён гарбаты нап’ецца — і чыкільгае ўніз, на двор. Апусціцца на лаўку, сядзіць нерухома. Так і заставаў яго заўсёды сын, калі прыязджаў са сталіцы на выхадныя. «Што ж ты, тата, так сябе губіш?» — больш пытаўся ў сябе, чым у старога, Павел Алегавіч. А той хмурыцца сабе моўчкі, зрэдчас адарве бляклыя вочы ад долу: на сына зірне, на неба, закурыць, уздыхне, праперхаецца. Страшна.

Памёр ён ціха, смерцю праведніка, у сне перад досвіткам. Занепакоіліся суседзі, што няма старога на звыклым месцы, на лаўцы, пазванілі Славіку ў школу. Прыджгаў ён, адчыніў ключамі дзверы — гэта ўжо апоўдні было, — а бацька ў пасцелі, на спіне, халодны. Было яму тады семдзесят шэсць. Нічым не хварэў аніколі. Так і сканаў, па сутнасці, здаровы. Ад тугі, ад немагчымасці жыць.

Таму ўсё памятае Багатка. Ні пра што не забыўся: ні пра бацькаў пакутны год, ні пра шпаркі пераезд пляменніцы на вызваленую жылплошчу.

...Ужо вечаровае, але яшчэ моцнае праменне лілося долу. Водары прыбярэжных раслін змешваліся з пахам нагрэтага асфальту і выхлапнымі газамі.

Павел Алегавіч стаяў і глядзеў на раку.

Шырокая стужка вады марудна паўзла на поўдзень.

З дзённіка...

16.06.200*

Дома. У Мінску. Учора прыцёгся а першай гадзіне ночы, зайшоў праз свае дзверы, забурыўся спаць. А сёння ніхто да мяне не падняўся, хоць ведаюць, што прыехаў. Ну адпаведна і я не спускаюся.

Унізе цэлы дзень сноўдаліся ўзрушаныя, вясёлыя. Падслухаў, што збіраюцца да Жыгоцкага, — Тамарка, выходзіць, запрасіла. Мыліся, апраналіся, прычэсваліся. Усё, халера, чутно мне было праз лесвіцу, дый пахі духоў цвялілі бязбожна. З-за гэтага ўвесь дзень не ў стане нічога рабіць, нібы застарэлая хвароба мая абвастрылася. І мог жа сысці з дому да вечара, каб залішне не раздражняцца. Дык не: тэпаў па кватэры, прыслухоўваўся і прынюхваўся. Ажно пачало сэрца балець.

Спрабаваў адарвацца тэлевізарам. Дзе там! Ці не адразу нарваўся на перадачу пра жывёл, пра сабак пародзістых. Быў ашаломлены тым, што да 90% асобін некаторых парод пакутуюць на хранічныя захворванні. У бульдогаў, напрыклад, праблемы з дыханнем; у нейкіх там тэр’ераў — з ныркамі... Гэта, аказваецца, чалавек, паскуда, дзеля сваёй пацехі выводзіць сабак, якія ўсё жыццё пакутуюць! Сволач, іншага слова і падабраць не магу. Як пасля гэтага любіць чалавека? Адразу ж абвастрыўся боль ад нядаўняй паездкі да брата. Ух мне гэтыя біёлагі-вынаходнікі, перавешаць іх мала. Даруй, Госпадзе, за кашчунскія словы. Зрываюся, слабы. Але ж балюча, балюча, балюча.

З нянавісцю выключыў тэлевізар. Хадзіў па кватэры, курыў. У ванную нават залез. Аднак не мог супакоіцца.

Гадзін у пяць за імі (за Веркай і цешчай) машына прыехала. Кінуўся да акна, назіраў: шырачэзная, бліскучая, чорная. Углядаўся да трэску ў вачах, хто там сядзіць (ці не Тамара?). Але ж выйшаў толькі кіроўца, дзяцюк двухметровы. Адчыняў дзверы, дагодліва саджаў іх. А шыбы ж, трасца, таніраваныя, не разгледзець салон. Дапускаю, што дачка там сядзела. Не выйшла, баіцца мяне як агню. Я для яе цяпер самы закляты вораг. Вось яно, брат Багатка, як у жыцці бывае. Ты іх кармі, гадуй, а яны табе дулю пад нос! Хораша.

І хоць, папраўдзе, на запрашэнне я не разлічваў, такая крыўда раптам агарнула, калі яны паехалі. Крыўда і злосць. Тры гадзіны мяне, як наркамана, ламала. Змагаўся з жаданнем рынуцца з дому, уварвацца да Жыгоцкага любой цаной і біць там усё, руйнаваць, дэбашырыць. Хай мяне ў пастарунак, думаў, хай наогул заб’юць яго малойцы, але ж і я ім «свята» наладжу.

Хоць ты звязвай сябе па руках і нагах — такое было жаданне. Насілу суняўся. Аднак да самага іх прыезду мяне патрэсвала. Лягу, здаецца, большменш заспакоены, куру — і раптам: то нага ў калене сагнецца, то тузанецца рука, а то і сківіцы заскачуць, заляскаюць зубы.

Як машына якая ў двор (мне добра чуваць) — бягом да акна, пільную. Позна яны прыбылі, а палове дванаццатай, мусіць. Тут ужо і Юрка з імі вылез, ён, аказваецца, таксама там быў. Гаманілі ўнізе гадзіны дзве, шоргалі, бразгалі, захоплена абмяркоўвалі асабняк. (Во, значыць, куды іх Пецька вазіў!)

Дзе ж тут заснеш! Зноў разгарэлася злосць. Карцела спусціцца ўніз і скандаліць. Не ведаю, як стрымаўся...

Зараз тры гадзіны. Яшчэ не сплю. Нервы на грані. Схапіўся за дзённік, як за ратунак. Прадчуваю, што ўсё гэта (маю на ўвазе эпапею з Жыгоцкім) кепска закончыцца. Слабы я, не зжыў, не зміруся, стрываць не змагу. Малюся, каб толькі не крымінал. Баюся турмы. Стары я ўжо для яе, нямоглы. Ведаю, гэта спакуса д’ябальская, жахлівае выпрабаванне маё. Дай Госпадзе сіл!

Адзінае выйсце пакуль — з’ехаць як найхутчэй на дачу. Аддаліцца ад іх. Але што потым? Вось у чым штука. Праз колькі дзён — на работу, хочаш не хочаш, а будзеш у Мінску сядзець па пяць дзён. Во калі ўся мая воля спатрэбіцца.

Несціханы, ужо колькі гадзін, боль за грудзінай. Цяжка дыхаць, хоць і насцеж акно. Ноч бязветраная, цёплая.

Ведаю — не засну. Але ж і хадзіць ужо не магу, натупаўся. Сядзець — ломіць у паясніцы. Словам, ні дня табе, Багатка, ні ночы.

17.06.200*

Ну, нарэшце, хоць у нечым пашанцавала. Аказваецца, за дні маёй адсутнасці на дачы дрот паднялі. Дзякуй, цяпер з электрычнасцю.

Перад абедам пасунуўся ў лес і быў там да вечара. Нарваўся на сунічную палянку — аж чырвана ўсё. За якую гадзіну набраў пяцілітровае вядро з вер­хам. Шкада, больш не было тары. Планую праз пару дзён яшчэ туды падысці.

Але не бывае, відаць, у мяне, каб усё добра. Такі чалавек. На зваротным шляху здарылася нешта незразумелае. Ішоў, задумаўся і раптам адчуў трывогу. Гляджу, стаю на паляне, пад дубам. Наўкол, у радыусе мо пятнаццаці метраў — ні дрэўца, ні кусціка, а толькі куртатая траўка. Абкружае гэтую паляну малады шчыльны сасняк. І не відаць, як я сюды выбрыў, па якой такой сцежцы. І куды мне ісці? Знерухомеў, аглядаюся баязліва. А дуб нада мной сваю крону раскінуў, пакалыхваецца, як жывая істота. Сасняк жа, што наўкол, наадварот — быццам мёртвы зусім. Сухі, рукасты, каравы. І паляна нейкая дзіўная, высахлая: пад нагамі пашэрхлая трава, пясчаная глеба.

А трывога, што спыніла мой рух, расце-нарастае.

Да таго ж і сонца, як на грэх, за аблокі нырнула.

Ужо не толькі ў страўніку ные, але і цяснее ў грудзях, не стае паветра; у нагах і руках кволасць з’явілася. Паставіў вядро. Баязліва пратупаў вакол дуба. Дрэва не старое, не дужа тоўстае, але ўжо вельмі высокае, разгалістае. Стаіць, весела зелянее пасярод гэтага сухоцця. І падумалася чамусь: гэта ад таго так мёртва наўкол, што дуб сваім магутным карэннем усе сокі зямныя забраў.

І яшчэ адна з прычын майго страху (не адразу даўмеўся): амаль поўная адсутнасць гукаў. Хоць бы птушка якая чырыкнула, хоць бы прадзумкаў чмель... Нібы замкнуў мяне гэты безжыццёвы сасняк, нібы счапілі свае сукаватыя рукі дрэвы. Ані прагалінкі паміж імі няма. Як выйсці?

А страх, халера, усё нарастае, усё мацнее задуха. Гляджу: кісці рук маіх сінія, схаладзелыя. Бацюхны, думаю, што ж гэта са мной дзеецца? І галоўнае, як волю хто маю адабраў. Ні на што не магу рашыцца. Ногі, рукі як быццам непадуладныя сталі.

Урэшце скінуў я з сябе гэтае ачмурэнне. Праўдзівей, не скінуў, а як бы каманду пачуў: лезь на дрэва. Бы ў спіну мяне хто штурхнуў. Адкуль толькі спрыт з’явіўся! Скачок — за галіну рукамі, рывок — падцягнуў ногі, штуршок — ускараскаўся, і гэтак вышэй і вышэй. Па меры таго як лез, страх слабеў, адпускаў. Недзе на палове вышыні дуба згледзеў, што сасняк, які мяне абкружаў, з аднаго боку вузкі зусім, метраў дваццаць. Там, аказва­ецца, край пагорка, які пераходзіць у лугавіну, а за ёй — хутка і прыветны ліставы лес.

Праз пяць хвілін быў я пад дубам. Яшчэ праз тры — спускаўся з пагорка. А неўзабаве і наогул на знаёмую дарогу выйшаў.

Сяджу вось зараз, мудрую над дзённікам, а перад вачыма тая паляна з ду­бам. Няздорава там усё ж, анамальна неяк. Ці, можа, гэта ў маёй галаве глузды пазліпаліся? Пранясі, Божа.

А такі ўсцешна, што суніц назбіраў. Дарэчы, па дарозе ў свой «бярлог» завітаў у вясковую краму, цукрам прыбарахліўся. Мяшэчак такі сціпленькі, сем кіло. Адным словам, ледзь дапёрся да хаты. Заўтра варэнне буду варыць.

Ды ўсё з галавы не выходзіць: што ж такое сёння са мной адбылося, чаму кісці ссінелі, чаму ногі як адняло, а потым, наадварот, незвычайная сіла ўва мне паявілася.

Ой, Алегавіч, глядзі за сабой. Нешта ў табе не тое, браток. Дзічэеш, злосны, як Бармалей. Гэх, ну ды ладна. На бакавую пара. Як той казаў, пераначуем — лепш пачуем. Каб так!

21.06.200*

Вечар. На дачы. Знадворку грымае навальніца.

Учора не пісаў па адной простай прычыне: ледзь капыты не адкінуў.

Вось як яно было.

Пасля сняданку здзейсніў невялікі шпацыр па ўзлеску. Вярнуўся ў гуморы, расклаў за хатай цяпельца, усталяваў цагліны, узгрувасціў на іх каструлю. Словам, варэнне зачаў. А трэба сказаць, суніцы я зазвычай доўга вару, да жэлепадобнага выгляду. Хай і непрыгожа, хай ягады ў кашу ператвараюцца, затое захоўваецца надзейна і не трэба з накрыўкамі вымудрацца. Проста цукру ўволю даю, і стаіць гэтае варэнне як міленькае.

Гэта я да таго, што даволі доўга над цяпельцам прапоркаўся. Тут жа трэба, каб працэс запаволены быў, без полымя. Падкладу паленца — і сяджу, прыродай любуюся. А дзянёк цудоўны надарыўся, цёплы, вільготны. Сонца пакажацца з-за аблокаў, неназойліва пагрэе і скрыецца. Вятрыска ў спіну: авявае, лагодзіць. Хораша, адным словам.

Даварыў, ціхамірна разліў у слоікі, аднёс у хату. Ну, а потым трэба ж каструлю адчысціць. Шкрабаў я, шкрабаў і не заўважыў, як аса ўнутр заляцела. Яны і дагэтуль, чэрці, побач кружлялі, аднак дыму баяліся. А тут асмялелі і прама ў каструлю палезлі, на салодкія сценкі. Адна, адразу ж другая, трэцяя. Стаў я іх лыжкай выганяць. Справа прывычная. Ну, бывала, і кусне якая. Нішто. Я чалавек трывучы. А тут, чортведама як, адна з каструлі ды мне ў твар шуганула. Я машынальна яе прыціснуў далонню. Тут яна і ўджаліла. У правую шчаку, бліжэй да скроні.

Ну балела і балела сабе. Я намачыў анучку ў халоднай вадзе і, час ад часу прыкладаючы да шчакі, даканчваў шараваць каструлю. І якраз ветрык аблокі рассеяў, сонца надоўга выглянула — і мне ў галаву. Тут шчака гарыць невыносна, а яшчэ і лысіна плавіцца. Цярплю. Дамываю. Дамыў. Рушыў у хату.

І тутака заўважаю, што мяне з боку ў бок калывае, а перад вачыма — зіхоткія сонечныя зайчыкі. Цераз парог ужо ледзь перайшоў. Даплёўся да канапы, сеў. А ўваччу плыве ды туманіцца. Узяў з тумбачкі маленькае люстэрка, паглядзеў і жахнуўся: фізіяноміі не пазнаць. Мясістая, хваравіта чырвоная, правага вока зусім не відно, толькі шчылінка; левае таксама заплывае, звужаецца. Божухна, думаю, вось табе і аса.

Гадзіна, можа, прайшла, а я ўжо нічога не бачу, ляжу, і калатун б’е. Гарачка, значыць, разыгралася. Не ў змозе зрушыцца, і няма каму памагчы.

Гэта цяпер я кумекаю, што мог ацёк мозгу пачацца і знайшлі б мяне, магчыма, праз некалькі сутак паедзенага чарвякамі і мухамі. А тады...

А вось што я пабачыў тады.

Раптам разліпаюцца мае вочы, устаю, з нечаканай лёгкасцю іду да дзвярэй, адчыняю, выходжу. Не здзіўляюся, хаця на дварэ ранняя вясна, голыя мокрыя дрэвы, і стаю я на ганку свайго пад’езда. Поруч — высокі старэйшы хлопец. У руках ягоных рагатка. «Глядзі», — кажа мне, а тады нацягвае, цэліцца ў суседні дом, што напроці, страляе. Праз імгненне бразгае і абрынаецца ўніз шыба на трэцім паверсе. Мне робіцца страшна. Страшна, відаць, і хлопцу. Ён зладзеявата совае рагатку ў кішэнь курткі, сыкае: «Хавайся!» — і бяжыць уздоўж дома ў суседні пад’езд. Ён там жыве. А я працягваю затарможана тырчаць на сваім ганку. З-за рага суседняга дома вынырвае нізкая каржакаватая цётка, рашуча шыбуе ў мой бок. Я доўга не кранаюся з месца, хаця трэба ўцякаць. Падманваю сябе, што яна рухаецца не да мяне. Але гэта відавочна не так. Калі паміж намі застаецца метраў пяць, зрываюся і бягу. Я абраў найгоршы шлях — хавацца ў сваім пад’ездзе. Гэта яўны гамон. Аднак штомоцы бягу наверх, дасягаю трэцяга паверха, званю, затым малачу ў дзверы кулакамі. Адказу няма, а ззаду пыхканне і тэпанне каржакаватай цёткі з суровым тварам. Між намі ўжо адзін лесвічны пралёт. У роспачы зрываюся і імчуся вышэй, на апошні паверх. Ззаду злавесныя крокі. Дабягаю да пляцоўкі, дзе дзверы, але стукацца бессэнсоўна: хто мне адкрые? Я ж тут не жыву. Позірк ліхаманкава шукае выйсця і натрапляе на жалезную лесвіцу, што вядзе на паддашак. «Гэта ратунак мой!» — праносіцца ў галаве; я хапаюся рукамі за парэнчы, стаўлю нагу.

Тут відзеж мой абарваўся, і заўважаю, што ляжу я на ложку, у хаце прыцемак. У акно відаць, як познавечаровае сонца залоціць макаўку клёна на ўзлеску. Бяру люстэрка. Пстрыкаю кнопкай таршэра. Ацёчнасць з твару спадае, адкрылася левае вока. Правая частка твару, праўда, усё яшчэ страхалюдная. Мяне больш не калоціць, але пакутліва баліць галава.

Усю ноч правёў, напаўлежачы на канапе, не ў сне, а ў трывожнай дрымоце. Хто толькі да мяне не яўляўся! І жывыя, і мёртвыя, і ворагі, і сябры. Пры тым разумеў, што не сплю і што гэта не насамрэч. Страху не адчуваў, бо такі стан мне знаёмы: ён бывае раніцамі, калі кепска, у душным пакоі, адасплю ноч і не магу канчаткова прачнуцца.

Розум мой працаваў як бы паралельна відзежам. За ноч дэталёва ўспомніў, хто такія той хлопец і кабета з суровым тварам. Нанова ўсё перажыў.

Гэта было ў маленстве, мне гадоў сем-восем, хлопец жа на гадоў пяць старэйшы, сусед. Забыўся, як яго звалі... Так і здарылася напраўду: ён стрэліў з рагаткі і змыўся. Цётка схапіла мяне ля пад’езда, нікуды я не ўцякаў. Ад страху ледзь не наклаў у штаны і здаў таго хлопца з трыбухамі. Яго жорстка пакаралі бацькі. А мяне некалькі год мучыла сумленне. І найбольш вярэдзіла тое, што раней хлопец браў мяне ў кампанію старэйшых (хуліганаў), так бы мовіць, давяраў. Ён не пабіў мяне, хаця і павінен і мог бы, а толькі пры сустрэчы сказаў, што так мужыкі не паступаюць. Больш са мной ён не знаўся.

Дзіўна, адперажываўшы пасля таго выпадку колькі гадоў, я потым начыста пра яго забыўся.

Сёння цэлы дзень жыву, як лімон выціснуты, — такая слабасць. На душы пустэча. Хаця, на добры лад, радавацца трэба і танчыць: бо цяпер ясна, як лёгка я мог спруцянець. Але ж не радуюся. Такі чалавек.

Толькі што пярун ляснуў над самай хатай. Ані трохі не было страшна — настолькі на ўсё напляваць.

Прастрацыя.

15

Гадзін у шэсць вечара блізу бальніцы № 4 спынілася раскошнае блакітнае аўто. З задніх дзвярэй выйшла маладая жанчына ў белым летнім касцюме. Хутка да яе падышла кабета, апранутая ва ўсё шэрае. Яны прывітальна цмокнуліся, перакінуліся некалькімі словамі і залезлі ўнутр, на задняе сядзенне. Кіроўца, які так і не паказаўся, спрытна развярнуўся і пагнаў аўто па вуліцах горада. Было пагодліва, сонечна, але не надта спякотна. Машына неслася пад заценню пышных дрэў, паўз пазалочаныя дамы і зіхоткія шыбы, міма кіёскаў, слупоў, пешаходаў. Неўзабаве выруліла на праспект Скарыны, крыху праехала па ім, збочыла направа і праз метраў пяцьдзесят прыпаркавалася ля аднаго рэстаранчыка.

На гэты раз кіроўца выскачыў першы, знасцежыў заднія дзверы, падаў руку кабеце, затым — маладой жанчыне, памагаючы выйсці. Маладзіца нешта яму сказала, ён згодна кіўнуў, адышоўся на пару крокаў і дастаў з нагруднай кішэні пачак цыгарэт.

Жанчыны ж паважна рушылі да ўвахода ў рэстаран. Вартаўнік, што тырчаў у дзвярах, згледзеўшы гэтую пару, расплыўся ў халуйскай усмешцы, якая была больш скіравана да маладзейшай.

Спадарожніцы падняліся па вінтавой лесвіцы на другі паверх. Там іх сустрэў паўнатвары дзяцюк, дагодліва ссутуліўся, залапатаў скорагаворкаю, замахаў рукамі.

— Ігнат, нам бы кабінку, — уладарна кінула маладая.

— Канешне, канешне, Тамара Паўлаўна! — тузануўся ўсім целам таўсматы Ігнат і пабег паперадзе, абарочваючыся на хаду і прыгаворваючы: — Сюды, сюды, калі ласка.

Прамінуўшы стойку бара, маленькую залу, калідорчык з уваходам у більярдную, жанчыны дапялі дзвярэй, перад якімі дзяцюк запыніўся, па-лакейску прыгнуўся і штуршком рукі адчыніў.

— Прашу, спадарыні. — Унутр ён пранік толькі ўслед за жанчынамі. — Размяшчайцеся, калі ласка, зараз жа прышлю чалавека. — І ўюном выслізнуў вон.

Тамара Багатка, дачка нашага Паўла Алегавіча, і Вера Генадзеўна, яго жонка, уселіся за столік, у мяккія крэслы, напроці адна адной. Сцены кабінкі былі абабіты рудым аксамітам, такі ж колер мелі і столь, і драўляная падлога. Стол пакрываў ружовы абрус. На ім знаходзіліся прыборы, попельніца ў выглядзе чарапахі, ляжалі сурвэткі. Над сталом, даволі нізка, вісела мудрагелістая крыштальная люстра.

Вера Генадзеўна ва ўсе вочы аглядала пакойчык. Яе дачка, наадварот, нічому тут не здзіўлялася. Яна дастала з дамскай сумачкі вузкі пачак, выбіла тонкую карычневую цыгарэту, пачак нядбайна кінула на стол. Тады пстрыкнула запальніцай, падкурыла і млява адвалілася на спінку фатэля. На прыгожым Тамарыным твары выяўляўся ўнутраны неспакой. Кісць правай рукі, у якой яна зграбна трымала цыгарэту, аздаблялі два пярсцёнкі з каменьчыкамі. Паблісквалі каменьчыкамі і завушніцы.

Афіцыянт, якога абяцаў прыслаць разваротлівы Ігнат, сябе чакаць не прымусіў — убег з ручніком на сагнутай у локці руцэ і паслужліва застыў перад гасцямі. У другой, апушчанай долу, руцэ ён трымаў меню. Гэта быў хлопец гадоў дваццаці пяці, даўгалыгі, вузкаплечы, з мілавідным жаночым тварам і пышнымі кучаравымі валасамі.

— Прашу вас, — далікатна працягнуў ён Тамары меню; голас у хлопца таксама аказаўся тонкі і не зусім мужчынскі.

— Жэнечка, — ласкава звярнулася да яго Тамара, выпускаючы дым разам са словамі, — прынясі ты нам, дарагі... — Тут яна, адклаўшы меню ўбок, вымавіла некалькі французскіх слоў. — Праўда, мама? — павярнулася яна да Веры Генадзеўна.

— Добра, добра, — збянтэжана прамармытала тая.

— І яшчэ віна... — (зноў незразумелыя для Веры Генадзеўны словы), — белага.

— Слухаюся, — пакланіўся Жэнечка і выплыў з кабінкі.

Даволі хутка перад гасцямі з’явіліся ўсе заказаныя стравы, было разліта ў келіхі светлае віно, а затым, па просьбе Тамары, афіцыянт іх пакінуў, зачыніўшы за сабой дзверы.

Тамара паспешліва паспытала таго-сяго, адвалілася ў крэсла, зноў закурыла, а тады звярнулася да маці, што з апетытам схілілася над талеркай:

— Дык вось, мам, для чаго мне трэ было з табою сустрэцца. — Яна неяк нервова падалася наперад, стрэсла попел у «чарапаху», зноўку адкінулася на спінку. — Трэба нешта з бацькам рабіць.

— У якім сэнсе, дачушка? — не данёсшы відэлец з наколатай рыбай да рота, замерла Вера Генадзеўна.

— У тым сэнсе, што ён пераходзіць усякія межы, — холадна прамовіла Тамара. — Гэтыя пастаянныя пагрозы, званкі, гэтая нездаровая нянавісць да мяне з Пецем. Гэтак жа жыць немагчыма!

— Ну, Томік, — прымірэнча пачала маці, — хіба ты свайго бацьку не ведаеш. Хай злуецца, хай локці сабе кусае. Табе што з таго?

— Ды каб проста злаваўся! — ускінулася дачка. — Ён жа пагражае, агрэсіўна ўмешваецца ў маё асабістае жыццё. Ты ведаеш, што ён раздабыў нумар нашага дамашняга тэлефона і мардуе званкамі?

— Як?! — здрыганулася Вера Генадзеўна. — Томік, дальбог, я яму не давала твой нумар. Ні я, ні бабуля.

— Ай! — махнула рукой Тамара. — Ды якая цяпер розніца: давала — не давала. Здабыў, вось у чым бяда. Цяпер гэта няцяжка. Адрас жа ведае. Дзякаваць Богу, хоць на дачу і на мабільнік пакуль не звоніць.

— Дык а што ж ён, дурань, да цябе прычапіўся, чаго дамагаецца?

— А ты не ведаеш? — сярдзіта зіхатнула вачыма дачка. — Усё таго ж. Таго, што заўсёды. Таго, што і тым разам, калі перад домам да мяне прыставаў.

— Ну ён жа павінен разумець, што гэтага не будзе, што ты дарослы чалавек і ён табе не ўказ!

— Гэта ты, мам, разумееш. Гэта я і Пеця разумеем. А як яму, ідыёту, давесці? — усклікнула Тамара.

— Ну-ну, дачушка, не трэба на бацьку такімі словамі. — пралепятала Вера Генадзеўна. Есці яна ўжо не змагла, хоць некаторыя стравы стаялі перад ёй некранутыя; аднак узяла келіх і адпіла тры чвэрці з налітага.

— А якімі яшчэ на яго словамі, калі ён па-людску не разумее?! — усё больш закіпала Тамара. — Ты ж зразумей, мам, што, калі ён не спыніць свае дамаганні, калі не сунімецца, то Пеця. — тут яна секунду павагалася, — то Пеця прыме самыя жорсткія захады.

— Пачакай, Томік, якія захады? — насцярожылася Вера Генадзеўна.

— Не бойся, — супакоіла яе дачка, — біць яго ніхто, канешне, не будзе. Але ж ёсць законныя структуры, закліканыя абараняць спакой сваіх грамадзян. Ёсць тая ж міліцыя, ёсць прымусовыя медыцынскія ўстановы, дзе будуць высвятляць прычыны ягонага шалу.

— Не, дачушка, тут ты, здаецца, перагібаеш. Бацька, канешне, чалавек неўраўнаважаны, псіхаваты, але і ты яго зразумей. Ён (як, дарэчы, і я) хвалюецца за твой лёс.

— А вось не трэба за мяне хвалявацца! — запальчыва ўсклікнула дачка. — Сама як-небудзь.

— Ну-ну, Томік, навошта ж так нервавацца? Ужо ж мне ты павінна верыць, ужо ж я толькі дабра табе магу пажадаць.

— Табе я веру, мам, — Тамара зляпіла грымасу пакрыўджанай дзяўчынкі, — для таго і сустрэлася тут з табой. Дык памажы, парай, што рабіць.

— Асноўнае, чым бацька незадаволены, як я разумею, гэта, дачушка, твой сацыяльны статус. Прабач, але ён і мяне хвалюе. Жыгоцкі, вядома ж, чалавек станоўчы, харошы. Але не дай Бог у вас разлад, — загаварыла шэптам Вера Генадзеўна, — і ўсё рэзка для цябе зменіцца.

— Нічога не зменіцца, мы кахаем адно аднаго, і больш я нічога не хачу ведаць! — Тамара ўзяла ў руку келіх, адпіла зусім трошкі віна, вярнула на стол.

— Ты зноў гарачышся, — з любасцю пазірала на яе маці, — а я прасіла выслухаць мяне памяркоўна.

Дачка скрывілася і прамаўчала.

— Дык вось, Тамарачка. У Пятра Вацлававіча ёсць двое дарослых сыноў, жонка, з якой ён так дагэтуль і не развёўся. Усе яны, хочаш не хочаш, а прэтэндэнты на яго грошы, а ты ім — саперніца. Як ні круці. Гэта, дачушка, трэба заўсёды памятаць. Скажы, чаму ён не развядзецца?

— Няўжо ты думаеш, што я вось так у лоб і спытаю: «Пець, а чаму ты не ў разводзе?»

— Не, не думаю, — сур’ёзна сказала маці, — але празандзіраваць, тактоўна выведаць усё — табе неабходна. Каб не было потым расчараванняў. Я вось, напрыклад, ад цябе ніколі не чула пра яго малодшага сына. А між тым ведаю, што сыноў у Жыгоцкага двое: малодшы Андрэй і старэйшы Саша.

— Ён з ім не жыве, — буркнула Тамара, маючы на ўвазе малодшага.

— Чаму, цікавілася?

— Не цікавілася, але падазраю, што яны з ім у напружаных адносінах. Дакладней — у ніякіх адносінах. Больш таго, я адчуваю, што ўсякія размовы такога плана для Пеці балючыя, а таму не прыстаю.

— А ты не прыставай, — крыху пасунулася да яе Вера Генадзеўна, — аднак ведаць павінна. Можа, гэта пастка для цябе якая, можа, там што нячыста?..

— Дык што ты мне прапаноўваеш? — утаропілася на яе дачка.

— Канкрэтна — нічога. А ўвогуле — быць асцярожнай і лавіць кожную чутку, кожны намёк. Мабыць, дакументы якія, фотаздымкі ў доме захоўваюцца. Можа, у размове са старэйшым сынам што прамільгне.

— Сашка — гэта правая рука бацькі, самы адданы яму чалавек. Ён нічога не скажа. — Тамара зноў задыміла цыгарэтай. — І наогул, нікуды я лезці не буду.

— І ўсё-ткі, — настойвала маці, — чаму ён з жонкай не развядзецца, як думаеш?

— Ай, ну мам! Ты хочаш, каб я табе намалявала ўсю паднаготную іхняй сям’і. Я магу толькі здагадвацца, разумееш?.. — Дачка памаўчала надзьмуўшыся. — Ну, я мяркую, што ці то яна не дае яму разводу, ці то ўмовы, пры якіх ён можа адбыцца, Пецю не здавальняюць. Па законе ж, мабыць, нешта і ёй належыць.

— Належыць, і думаю, што нямала. А адкупіцца ён не спрабаваў?

— Ат, мам! — абурылася Тамара. — Ты пераходзіш усякія межы разумнага! Ну адкуль жа мне гэта знаць? — І істэрычна: — Госпадзе, ды дайце ж мне проста спакойна пажыць!

— І зноў ты хвалюешся, — працягвала дапытлівая маці, — а між тым твой спакой залежыць іменна ад ведання сітуацыі.

— Мой спакой залежыць ад роднага бацькі! Вось ад каго мой галаўны боль. Ён жа, напэўна, мне нейкую падлянку задумаў. Ды што там задумаў — ён адкрыта гаворыць, што сапсуе мне жыццё, што не дасць нам з Пецем быць разам. — На Тамарыных вачах навярнуліся слёзы. — Скажы, хіба так можна, як ён паступае? Пеця аднойчы з ім гаварыў (да тэлефона падышоў першы), дык татка мой яго мацюкамі накрыў. Пеця, калі хочаш знаць, з таго дня спіць дрэнна, раздражнёны, а ў яго, ведаеш, якая нагрузка. Яму ж з людзьмі кожны дзень працаваць, вырашаць найважнейшыя справы. І хоць ён нічога такога не казаў, думаю, што зробіць усё магчымае, каб захаваць наш спакой.

— Не спяшайце пакуль, я паспрабую яшчэ раз пагутарыць з тваім бацькам, пераканаць, каб ён ад вас адчапіўся.

— Калі ласка, мам, — дачка нахілілася праз столік і паклала сваю далонь на матуліну, — пераканай ты яго. А то, дальбог, апошні месяц як на гарачым вуголлі жыву. Усё нейкай выхадкі ад яго чакаю. Гэтак жа немагчыма. І тэлефон, чуеш, нумар мабільнага майго, яму нізашто не давай. У цябе ён нідзе не запісаны?

— Не, Томік, не запісаны, я ж навучаная.

— І Юрку накажы, каб не даваў.

— Усё будзе нармальна, не бойся, — запэўніла Вера Генадзеўна; выраз яе твару быў надзвычай рашучы.

— Хацелася б спадзявацца, — прамовіла дачка, — вельмі хацелася б. А ведаеш, мам, давай за гэта вып’ем, а? — Яна напоўніла келіхі, узняла свой: — Вып’ем, каб усё было ціхамірна!

Маці з дачкой чокнуліся, затым падаліся адна да адной, пацалаваліся, выпілі. Тамара — да дна. Вера Генадзеўна — да паловы.

Хвілін праз дзесяць яны ўжо сядзелі ў машыне, што імчала іх па праспекце Скарыны. Над горадам цараваў чароўны чэрвеньскі вечар. У прачыненыя вокны залятаў таполевы пух. Міргалі нястомныя святлафоры.

16

У пятніцу вечарам Пятро Вацлававіч Жыгоцкі знаходзіўся ў сваім загарадным асабняку, калі яму далажылі, што ля варот тырчыць нейкі чалавек і настойліва дамагаецца, каб яго прапусцілі. Называе сябе бацькам Тамары Паўлаўны.

Ад гэтай звесткі Жыгоцкаму стала прыкра, бо праз гадзіну ён мерыўся выехаць з Тамарай у начны клуб. Яна, дарэчы, зараз была ў сауне, на нулявым паверсе асабняка. Колькі секунд павагаўшыся, Пятро Вацлававіч вырашыў прапусціць гэтага непажаданага наведвальніка, аднак скрыць, што яго дачка знаходзіцца дома, і размаўляць без яе.

Жыгоцкі загадаў правесці настойлівага Паўла Алегавіча на другі паверх, дзе ён яго прыме. А пакуль тое, пазваніў сыну Аляксандру на пяты паверх і папрасіў спусціцца на тры паверхі ніжэй. І яшчэ: усё ж паслаў чалавека папярэдзіць Тамару, што яе бацька ў доме і што ён, Пятро Вацлававіч, прасіў бы яе пакуль затаіцца.

Усе загады Жыгоцкага былі выкананы бездакорна.

Калі Павел Алегавіч Багатка ў суправаджэнні квадратнага малайца з барадой падняўся па мармуровай лесвіцы на другі паверх, у прасторнай светлай зале яго сустрэлі двое: сам гаспадар і малады чалавек гадоў дваццаці трох. Яны сядзелі на вялізнай мяккай канапе, ля супрацьлеглай сцяны.

Пятро Вацлававіч пры з’яўленні госця ўстаў і з працягнутай для прывітання рукой паплыў насустрач. Сын жа Аляксандр застаўся сядзець, прычым у ягоным позірку, накіраваным на Багатку, той згледзеў яўную непрыязнасць. Гэты хлапчына да болю нагадаў Паўлу Алегавічу Жыгоцкага ў маладосці. Такі ж прыгожы, дагледжаны, упэўнены ў сабе чалавек, толькі з твару суровейшы. Адным словам, парода.

Пятро Вацлававіч, якога Багатка не бачыў гадоў пяць, непрыемна ўразіў тым, што ніколькі не пастарэў. Ніколькі не пасівелі яго русыя валасы, не агрузла цела. Гэта быў па-ранейшаму абаяльны мілун, мара жаночых сэрцаў. Не ў прыклад Багатку, які заявіўся да яго ў мятых штанах, нясвежай старамоднай кашулі, ды яшчэ і падмоклы ад дажджу, пад які неспадзеўкі патрапіў. Але ён зусім тут не бянтэжыўся, мала таго, у адказ на працягнутую гаспадаром руку дэманстратыўна схаваў свае за спіну, чым адразу паставіў Жыгоцкага ў няёмкае становішча. Той мусіў зрабіць выгляд, што і не думаў рукацца з госцем.

— Прывітанне, Пашка! — тым не менш радасна сказаў Пятро Вацлававіч, спыніўшыся ад Багаткі ў двух метрах. — Слухай, гэта ж колькі гадоў мы не бачыліся? А ты пастарэў, брат, схуднеў.

— Прывітанне і табе, — дзёрзка зірнуў яму ў вочы госць, — прывітанне, грамадзянскі зяць, як пачуваешся?

— Цудоўна, — заўсміхаўся гаспадар, — ведаеш, Паш, цудоўна. А гэта мой сын Саша, — ён хітнуў галавой праз плячо, — вы, здаецца, з ім незнаёмыя.

Малады чалавек на канапе працягваў свідраваць Багатку нядобрым паглядам. Маўчаў.

— Не цесна табе тут, зяцёк? — насмешліва азірнуў залу Павел Алегавіч. — Плошчы дастаткова, пашырацца не трэба? А то ж, глядзі, сыны-дочкі новыя пойдуць.

Тут хлебасольны выраз твару Жыгоцкага памяняўся на заклапочаны.

— Ну, навошта ты так, Паша? Прыйшоў — і адразу грубіш, абражаеш. А я спадзяваўся, што пасядзім мы як старыя сябры-прыяцелі, пагамонім, паўспамінаем гады маладыя.

— Не, шаноўны, — абарваў яго Багатка, — я лепш адразу расстаўлю кропкі над «і», а таму найперш папрашу, каб пры нашай размове нікога старонняга не было. — Ён красамоўна сказеліў вочы на сына Жыгоцкага. Той аж саўгануўся на канапе — так яму закарцела адказаць няпрошанаму госцю, але, відаць, моцна паважаючы бацьку, змаўчаў.

— Ну, па-першае, мой сын — чалавек зусім не старонні. — Жыгоцкі ўсё яшчэ не выказваў раздражнення. — Па-другое, ён тут пражывае на адных пра­вах са мной, і загадаць яму нас пакінуць я не магу. Хіба што папрасіць.

— А ты папрасі, братка, — з’едліва ўсміхнуўся Павел Алегавіч. — Папрасі, або давай адыдземся ў іншы пакой. Балазе ў гэтых харомах месца нямерана. Тым больш, што я маю агучыць некаторыя малапрыемныя для цябе факты.

— Што ж, Саша, пакінь нас, дружа, — звярнуўся Жыгоцкі да сына.

Той, з бледным ад злосці тварам, марудна падняўся, перасек залу і скрыўся пад аркай. Гэты вялізны пакой, аказваецца, меў два зробленыя ў адной сцяне выхады.

— А давай, брат, вып’ем, — прапанаваў Жыгоцкі, указаўшы рукой на перасоўны міні-бар, што стаяў ля правай ад Багаткі сцяны.

— Дзякуй, не п’ю, — прабурчаў той.

— Ну тады прысядзь: хочаш — на канапу, хочаш — у крэсла. А я ўсё ж такі вып’ю. Каньячку. Ведаеш, надвор’е пахмурнае на мяне ўплывае — нейкая апатыя, стомленасць. — Ён падышоў да міні-бара, выбраў пляшку, каньячны келіх, плюхнуў на дно. З келіхам у руцэ накіраваўся да канапы, прысеў.

Павел Алегавіч працягваў стаяць, дзе стаяў. Сухарлявы, неахайны, пляшывы, пасярод раскошнага пакоя ён выглядаў недарэчнай памылкай.

— А цяпер давай адкінем усякія сантыменты і пяройдзем да справы, — прамовіў Багатка, сурова пазіраючы на гаспадара. — Тым болей што ты чала­век дзелавы.

— Слухаю, Паш, — млява прамовіў з канапы Жыгоцкі, прыгубіў каньяк.

— Найперш я жадаю даведацца, дзе зараз мая дачка.

— Адсутнічае, — чыстымі вачыма ўсмешліва глядзеў на яго Пятро Вацлававіч.

— Так, выдатна. А дзе яна, калі не сакрэт? — Натапыраны, з шырока расстаўленымі нагамі і рукамі, счэпленымі за спінай, стаяў Багатка ў чатырох метрах ад гаспадара.

— Хм. Яна паехала па сваіх справах.

— А па якіх справах, ты, канешне, не ведаеш.

— Ну, па магазінах там, да прыяцелек, — нядбайна махнуў левай рукой Жыгоцкі; сядзеў ён, дарэчы, закінуўшы нагу на нагу, разняволена. — Прыедзе, казала, позна.

— Ага, позна, — хмыкнуў Павел Алегавіч, — і, вядома ж, я яе не дачакаюся. Добра. А скажы ты мне, зяцёк, нумар яе мабільнага тэлефона.

— Навошта?

— А вось хачу зараз ёй пазваніць і высветліць, дзе яна насамрэч. Ці ты, можа, і нумара яе мабільніка не ведаеш?

— Ведаю, Паш, — адказаў Жыгоцкі і сербануў з келіха. — Ведаю, але сказаць табе не магу. Не маю такога права. Тамара забараніла.

— Так, цудоўна. Дык ты, акрамя таго, што скрываеш ад бацькі ягонае дзіця, яшчэ і не даеш з ім па тэлефоне звязацца.

— Не я не даю, Паш, Тамара не хоча, — прыязна ўсміхаўся Пятро Вацлававіч. — Ты, брат, у гэтым сам вінаваты. Прыстаеш да яе на вуліцы, выкручваеш рукі, даймаеш гразьбой і праклёнамі. Яна баіцца цябе і натуральна, што пазбягае.

— Слухай, ты, — ступіў два крокі наперад Павел Алегавіч. — Я не папрашайнічаць сюды прыйшоў, а папярэдзіць, што, калі я зараз жа не пабачуся з дачкой, то ты будзеш мець справу з законам. Ты будзеш прыцягнуты за ўкрывальніцтва, можна сказаць, выкраданне чалавека і ўтрымліванне яго ў сваім доме, як у вязніцы.

— Ой, Паш, дружа ты мой, — Жыгоцкі пераклаў ногі (цяпер — правую на левую), — ну, як маленькі, яй-бо. Няўжо ты не разумееш, што гэта ні да чаго не прывядзе? Да таго ж і па законе, якім ты мяне палохаеш, Тамара — дарослы чалавек і можа жыць дзе і з кім пажадае. Я ж яе не ўтрымліваю гвалтоўна. Калі ласка, хай вяртаецца жыць да цябе, я гэта любому следчаму з мілай душою скажу. Але ж, Паш, рэч у тым, што не вернецца яна дамоў, не хоча, разумееш: не хо-ча. У гэтым уся соль. А няволіць дарослага чалавека нават бацьку закон не дазволіць. Так што прабач.

— Ну што ж, — сіпата прамовіў Багатка. — Я бачу, ты добра падкаваны ў крымінальным праве, добра падстрахаваўся. Аднак, павер, і мой квасок не з трасок. А таму папярэджваю, што бестрывожна табе будзе толькі ў двух выпадках. Першы, гэта калі вы з маёй шалапутнай дачкой папросту расстанецеся. А другі, гэта калі ты, вельмішаноўны бізнесовец Пятро Вацлававіч, явішся да мяне па бацькоўскае блаславенне на шлюб, з паклонам.

— Ой, Паш, ну ты гумарыст! — Жыгоцкі ад душы рассмяяўся.

— Увесь гумар будзе тады, калі выпадзе трэці варыянт, Пятро, — яшчэ на паўкроку падступіў да яго агрэсіўны Багатка. — Здагадваешся, які?

— Ты, мабыць, забіць мяне ўдумаў — няйначай, — не мог суняць смех Пятро Вацлававіч. — Ой, не пужай. — Ён затуліў твар рукамі і нагнуўся да самых каленяў.

— Добра. Але ж цікава мне, чалавеча, як ты пасмяешся, калі ў друку з’явяцца ўсе брыдкія падрабязнасці тваёй сям’і.

Жыгоцкі ўсё яшчэ рагатаў, але ўжо неяк ненатуральна, натужліва.

— Тады табе, мусіць, не да смеху будзе, га? — цішэў і разам з тым набіраў важкасць голас Паўла Алегавіча. — Табе, вядома ж, пляваць на мяне, на мараль, нават на законы грамадства. Ты ўсё купіш, замнеш, улагодзіш. Але ж, упэўнены, разгалошванне ў прэсе сямейных інтымнасцяў пойдзе не на карысць твайму бізнесу, га? І сябрына ваша, багацеяў паршывых, як на гэта адрэагуе? Дый дачка мая, хоць яна і распусніца, ці захоча пасля гэтага з табой любошчы разводзіць?

Жыгоцкі падняў твар. Гэта быў зусім іншы чалавек: рашучы, непрыхільны, драпежны. Суровы яго пагляд быў накіраваны кудысьці за плечы Паўла Алегавіча. І нездарма. Адтуль, ззаду, з двух розных выхадаў, выскачылі барадаты бамбіза і сын Пятра Вацлававіча Сашка.

Павел Алегавіч пачуў іхні тупат, але і абярнуцца не паспеў, як бамбіза апынуўся каля яго, схапіў адной рукой за шыварат, другой за штаны на пра­вым сцягне, рвануў і павалок да выхаду.

— Ды што ж гэта такое! — толькі і ўскрыкнуў Багатка, у апошні раз абярнуўшыся да Жыгоцкага.

Усё той жа скамянела-адчужаны твар драпежніка глядзеў на яго.

Новы рывок — і, як непаслухмянага хлопчыка, цягне квадратны дзяцюк пажылога Багатку да выхаду. Ззаду, жвавымі штуршкамі ў спіну, памагае яму Сашка. У шырокім дзвярным праёме Павел Алегавіч з нечаканай сілай учапіўся ў вушак, і бамбіза ніяк не мог яго адарваць. Ад моцных штурхалёў матлялася лысая галава Багаткі, па швах распаўзаліся штаны і кашуля. Аднак левая рука не адпускала пукаты вушак. І тады зухаваты Саша ўдарыў абцасам свайго туфля па пальцах Паўла Алегавіча.

Ад страшэннага болю пальцы расчапіліся, і Багатку нібы ветрам вынесла ў праём. Гэты брыдкі чалавек скрыўся нарэшце з вачэй Пятра Вацлававіча.

— Сашка, тваю так! — раўнуў ён услед сыну. — Каб ніякіх мне траўм, чуеш!

— Угу! — пракрычаў ужо з лесвіцы Саша. І ўсё ж, пакуль госця выцягвалі на двор, яшчэ два разы ўзнагародзіў яго выспяткамі.

Далей Паўла Алегавіча спускалі па высокім, але не крутым ганку, вялі пад дэкаратыўнай, абсаджанай вінаградам каменнай аркаю, затым — па алеі з блакітных ялінак, паўз мураваную альтанку і кветнікі.

Нарэшце апошні штуршок — і Багатка за брамай. Бразгаюць моцныя дзверы, прыглушана ляскае замок. І цішыня.

Наўкол пахмурна і сыра. Мошчаная пліткамі дарожка цягнецца ўдалечыню. Бязлюддзе. За бетоннымі агароджамі высяцца вежы асабнякоў. Далёка наперадзе збочыў, заязджаючы ў вароты, аўтамабіль.

Да бліжэйшага аўтобуснага прыпынку каля двух кіламетраў.

З дзённіка...

30.06.200*

Субота. Душны бясконцы вечар. На дачы.

Цэлы дзень не магу з сабой саўладаць. Нічога не рабіў і як апантаны сноўдаўся па ваколіцах. Расколваецца галава. Гудуць ногі. Зараз пішу і мушу іх трымаць на спінцы крэсла — гэтак меншае боль.

Ну што, брат Багатка, вось і далі табе перцу панюхаць. А ты, небарака, на міндальнасці спадзяваўся? Ну-ну.

Карацей, не памятаю, як учора дадому дашкандыбаў. Ішоў, ехаў? Хрэн яго знае. Зірнуў на гадзіннік — без дваццаці дзве. Да ранку нават і не прылёг, ведаў, што не засну. Знарок гучна тупаў на сваім версе: хай чуюць, хай таксама не спяць.

Цікава, ці глядзела Тамарка, як мяне цераз двор валаклі. А займальнае, мусіць, было відовішча. Нябось, паршыўка, з акна назірала. Ну ды Бог з ёй. Ва ўсякім разе, цяпер усё ясна стала — вайна не на жыццё, а на смерць. Я гэтага ім не забуду.

Бацюхны, чаго толькі я не перадумаў мінулай ноччу, якая толькі брыдота не згадвалася. І маленства, і маладосць у драбніцах перад вачыма праплылі. Але што, халера, цікава: раўную я сваю дачку да Жыгоцкага. Здавалася б, ненавіджу, гатовы праклясці і не бачыць ніколі, а прымірыцца з тым, што яна спіць з гэтым вырадкам, не магу. Хоць ты што хочаш. Выходзіць, люблю?.. Пэўна ж, люблю. Не, не цяперашнюю яе — прадажную самку, а тое немаўля, што я спавіваў, тую дзяўчынку, якую на санках вазіў, у якой затым правяраў школьныя заданні, поспехам якой радаваўся. Цацкі і лялькі, што ёй купляў, успамінаю, першыя кніжкі. Не верыцца, Божа мой, што гэта на марна пайшло. Але так гэта, бясспрэчна так. Целам жыве чалавек. Рэфлексамі. За што? За што мне такая горыч? Сотні разоў, тупаючы па кватэры, задаваў я сабе ўчора гэтае пытанне. Адрачыся, не бачыць, не думаць — хіба змагу? Як страсны палюбоўнік, што забівае каханку, адно каб не была яна ў абдоймах іншага, гэтак і я гатовы на ўсё. Тсс. Што я такое кажу! Аж і праўда: я цяпер звер, сабой не валодаю. Разбудзілі, развярэдзілі, распалілі.

А было ж гэта са мной аднойчы. У інстытуце. На трэцім, здаецца, курсе. Хадзілі тады да Жыгоцкага некалькі хлопцаў — сябрукоў па п’янках-гулянках. Я з імі амаль не знаўся, брыдкія яны мне былі. Асабліва адзін. Высокі, мардаты, забіячлівы і юрлівы. Як прыйдзе, толькі пра баб і мог гаварыць. І голас такі крыкліва-зычны, агідны. Я заўсёды стараўся выйсці з пакоя, калі ён там. А Жыгоцкаму нішто, ён усяедны. Адны сябры ў яго па вучобе і камсамоле, другія для распусты. Словам, да яго мала пасуе прымаўка: скажы, хто твой сябар. Шматаблічны гэта чалавек, слізкі. Ну ды каб ён згарэў, не пра яго зараз гаворка, а пра таго мардатага. З год ён да нас цягаўся, а мяне як быццам не заўважаў. Я, відаць, для яго карлікам быў, нікчэмнасцю. Дый сапраўды — кавалер я нягожы, з такім на пагулянку не выправішся. Не тое, што прыгажун Пецька. Дык вось гэты мардаты любіў тэрарызаваць слабейшых. Гэтым славіўся. Мяне, думаецца, не кранаў толькі таму, што я Пецькаў сябрук. А было ў яго некалькі чалавек, збольшага з першакурснікаў, на пабягушках. То па гарэлку іх пасылаў, то яшчэ па якіх сваіх прыхамацях. Словам, шасцёркі. Калі што не так — і аплявухай узнагародзіць, а то і добра наб’е. Раз і згледзеў я яго за гэтым заняткам. Іду па калідоры (а яны ў нашым інтэрнаце — не раўнуючы лабірынты) і бачу: прыціснуў ён аднаго здыхлю да сцяны і тузае. Азартна так, распаляючыся. Той бядак галаву ўтуліў, не абараняецца, трывае пабоі. І такая мяне раптам раз’юха апанавала. Падскочыў, заступіўся, сказаў пару «цёплых» слоў. А мардаты, не будзь уломак, адпускае сваю ахвяру, хапае мяне за плячо (а ён на паўгалавы за мяне вышэйшы), вывяргае вадаспад мацюкоў і штурхае далонню мяне ў лоб. Я адлятаю да сцяны, цюкаюся аб яе патыліцай і асядаю. Уваччу цямрэча. Мардаты нешта мне яшчэ настаўленча казаў, але я не расчуў, агаломшаны.

Суткі мяне калатун біў — ад бяссільнай, неспатоленай злосці. У свядомасці — толькі ўхмылка таго хлапчыны, толькі неўтаймоўнае жаданне з ім расквітацца. І разам з тым — усведамленне сваёй нямогласці. Такі боль у душы, што лягчэй, здаецца, павесіцца. На заняткі наступнага дня не пайшоў, а блукаў па горадзе, не ў сілах выйсце знайсці. Вечарам зразумеў: калі не разлічуся з мардатым, — не жыць мне болей: або захварэю на запаленне мозгу, або сам задушуся. І як прыйшло да мяне гэтае рашэнне, так і палягчэла адразу. Тут жа на вочы і гожая зброя патрапілася — ножка ад старога стала. За тумбачкай яна нашай ляжала, чамусьці не выкінулі. Схапіў я яе, абмацаў. Важкая, рабрыстая. Выскачыў у калідор і да пакоя таго хлопца шыбую. Нікога не стрэў па дарозе. Стукаюся, а зброю сваю за спінай каварна трымаю. Адчыняе ягоны сужыцель. Няма мардатага. Толькі што выйшаў кудысь. Далёка? А хрэн яго ведае. Добра. Я ў адну кухню — пуста, у другую, што ў суседнім крыле, — там ён. Курыць, мярзотнік. Як убачыў мяне, спачатку заўсміхаўся пагардліва, хацеў нават штосьці сказаць. Але ж, відаць, твар мой яго насцярожыў, жахлівы, напэўна, быў я ў тую хвіліну. Моўчкі іду да яго, моўчкі вышморгваю з-за спіны дрын, узмахваю люта. І тут: твар мардатага ўмольны зрабіўся, баязлівы, дзіцячы. Чуццём зразумеў, падла, што я жыццё гатовы аддаць, што яно для мяне — нішто, калі з ім не распраўлюся. Авечкай стаў гэты дзяцюк. Не тое што нападаць, адбівацца толкам не можа. У тры ўдары збіў я яго на падлогу. Малачу па спіне, па плячах, па галаве, якую ён захінае рукамі. Сілы ўва мне страшныя абудзіліся. Карацей, пляжыў, пакуль не ссінячыў яго, не скрывяніў. Тады павярнуўся, пайшоў. І такая патоля ў душы пасялілася. Цела палягчэла, вось-вось узляціць. У пакоі лёг на ложак, рукі пад галаву, вочы ў столь. Думкі стройныя, добрыя. Ні нянавісці табе колішняй, ні зайздрасці, ні комплексаў скрытых. Нібы народным героем умомант стаў, і заўтра пра мяне ў газетах напішуць. Незабыўнае пачуццё.

А мардаты дзяцюк, загаіўшы пабоі, як нічога не было, зноў стаў да Пецькі хадзіць. Але ж паважліва вітаўся са мной і стараўся не дакучаць: падоўгу цяпер не сядзеў, не крычаў, не рагатаў, не пахабнічаў. Пра тое, каб як-небудзь адпомсціць, ён, пэўна, і думаць не думаў. Ніхто мяне не падпільноўваў, не цкаваў, не збіваў. Хоць маглі: сябрукоў у мардатага было нямала.

Да чаго я гэта напісаў? А рэч у тым, што гэткая ж прага помсты зараз да мяне падступіла. Так, брат Багатка, гатовы ты Пятра Вацлававіча забіць. І гэта святая праўда. Аднак разумею, што больш ён мяне не толькі ў дом — на трыста метраў да яго не падпусціць. Не, вядома ж, забіць я яго не наважуся. А вось адмяцеліць якой арматурынай — з лёгкай душою.

Ды пра гэта і думаць забудзь.

І ўсё ж як стрываць, як перажыць гэтае прыніжэнне — не ведаю.

Памажы, Божа.

А тут адно да аднаго: з панядзелка б трэба на працу, дык завод стаў. Кажуць, на месяц. Так бы хоць нечым забыўся, засланіўся ад Пятра Вацлававіча. Хаця, ці можна ад такога чалавека схавацца? Паўсюдны ён нейкі, усепранікальны і ўсюдыісны.

Дарэчы, цяпер, у звязку з прастоем, траціна зарплаты далоў. А рэальна — на палову менш атрымаю. Трэба падцягнуць паясок. Да таго ж і жонка будзе касіцца, як на злыдня і дармаеда. Так хоць грошай калі-нікалі даваў. Толькі б не да канца лета без працы. Звар’яцею, яй-бо.

1.07.200*

Так, відаць, і сапраўды жыццё рашыла мяне даканаць. Ледзь не перайшоў я сёння мяжу, ледзь у прорву не праваліўся. Нібы апускаецца пада мною зямля, утвараецца варонка і няўмольна зацягвае. Жах! Пішу і дрыжаць паль­цы, зубы ляскаюць. Пакутлівы галаўны боль.

Аднак па парадку.

Устаў гадзін у восем з добрым настроем. Паеў, пасоўгаўся туды-сюды і выправіўся ў лес па грыбы. Дай, думаю, паспытаю шчасця свайго, а раптам? Рана, канешне, яшчэ. Першыя грыбы скончыліся, а другія ці пачаліся? Адно абнадзейвала: прайшлі неблагія дажджы. Словам, патупаў.

Грыбоў я, вядома ж, не сабраў. Адно некалькі чарвівых сыраежак ды з тузін драбнюткіх лісічак у вядро ўкінуў. Затое які лес! Якое паветра! У якіх мясцінах я пабываў! Хараство. Неруш. Водары непаўторныя. Во дзе лякарства! Забыліся ўсе мае сталічныя клопаты. Толькі прырода і я наўкола. Карацей, за абед прахадзіў.

...Прахадзіў, але трэба ж і назад вяртацца. А забрыў я далёка, аж возера абагнуў. Вяртаўся ўздоўж берага. Сонца пячэ, ад вады прахалода, конікі ў высокай траве стракочуць. Дабрадаць.

...Дабрадаць, каб не было чалавека. Ды як ад яго схаваешся? На шля­ху маім дзве вёскі ляжалі. Адну, Бялынічы, прамінуў краем. Праз кіламетры два — новая, Студня. Прытулілася да самага берага. Прыйшлося яе перасякаць. Доўгая. І вось ужо пры канцы гэтай Студні прыдбаў я сабе прыгоду. Рушу, а ля правага плота тузаніна ідзе. Адзін хлапчук, буйнейшы, бялявы, з рабаціністым круглым тварам, б’е меншага і худзейшага, такога ж бялявага хлопчыка. Той патрабуе, каб круглатвары нешта аддаў, плача, прыстае. А дужэйшы яго ў грудзі штурхае, валіць на зямлю і тыцкае ў галаву кулакамі. Вакол ні душы. Ужо прайсці я хацеў, ды кальнула нешта: несправядлівасць. Чорт яго ведае, чаму ўмяшаўся. Звычайная ж сцэна, такіх тысячы ў любую секунду адбываецца на зямным шары. Але ж не стрываў. Без усякіх папераджальных слоў падляцеў я да дужэйшага хлопчыка і балюча выдраў за вушы. Загадаў ісці дахаты і болей не хуліганіць. Ён і пабег да бліжэйшых весніц. Прытым па дарозе віскліва і нязмоўчна выў. Як сірэна якая. Не абарочваўся. Натузаны хлопчык таксама сігануў кудысьці пад плот, на другім баку вуліцы.

Пацёгся я сабе, задаволены, прасёлкам, усцяж возера. А праз хвілін дзесяць, у кіламетры ад тае вёскі, мяне веласіпед абганяе. Саскокваюць з яго два дзецюкі з голымі торсамі, загарэлыя, жылістыя. Аднаму гадоў сорак. Другому мо гадоў дваццаць пяць. У таго, што старэйшы, наколкі на грудзях і руцэ. Твары гэтых малайцоў звернуты да мяне: рашучыя і няўмольныя.

Павалілі яны веласіпед у траву. Падступаюцца моўчкі. А кулакі, што кувалды, яй-бо. І вось тут ліхаведама што са мной здарылася. Замест таго каб драпануць на ўсе пяткі, вымаю з вядзерца нож, што паверх грыбоў там ляжаў, прымаю баявую паставу і на тых малайцоў кідаюся. Так знячэвіў гэтых здаравілаў мой напад, так яны, бедныя, напалохаліся — каб хто бачыў! Бягом, навыперадкі, а затым — урассыпную, па полі ад дзядзькі з нажом. А мяне нейкае ўтрапенне апанавала. Пагнаўся я за старэйшым, што з наколкамі, бо малады такога драпака задаў, што ўвобмірг у жыце схаваўся. А старэйшы, ад страху ці што, спатыкаўся пару разоў, ледзь паспяваў ускочыць, пакуль я яго наганяў. Хвілін пяць перада мной гэтая загарэлая мускулістая спіна мільгала. І гатовы я быў, вось як на духу гавару, нож у яе ўсадзіць. Без усякай шкадобы.

Затым як ачмурэнне з мяне спаўзло, кінуў я пераслед.

А замарудзься той дзяцюк на зямлі лішнія секунды пасля падзення? Ай-ёй! Яны ж мне і зла зрабіць не паспелі. Толькі намерваліся.

Звер я. Люты драпежны звер.

Бачыш, Багатка, нельга табе ў Мінск пакуль што вяртацца. Дыхай, купай­ся, нервы лячы.

Але дзе такое месца знайсці, каб зусім без людзей. Хіба пад зямлёю.

17

Было ўжо даволі позна, калі Ліна Качура пачула званок у дзверы. Ігар, яе сужыцель, у дадзены момант адсутнічаў, таму Ліна досыць апасліва прайшла ў вітальню, ціхенька зірнула ў вочка. На лесвічнай пляцоўцы стаяў яе пляменнік Юрась, сын Паўла Алегавіча. Стаяў і нецярпліва націскаў кнопку званка.

— Прывітанне, якім ты ветрам? — прапусціла яго цётка ў кватэру.

Юрась почасту завітваў сюды без асаблівай патрэбы. Хаця, дакладней,

нязменнай мэтай ягоных візітаў было падхарчавацца. Пляменнік, нягледзячы на хілы целасклад, вельмі любіў паесці. Асабліва задарма.

— А так, ішоў, дай, думаю, адведаю цётухну. — Малады чалавек скінуў абутак. — Рукі можна памыць?

— Валяй, — кіўнула яму Ліна. — Нябось згаладаўся?

— Ну як вам сказаць, Ліна Піліпаўна, — данёсся да яе ўжо з ваннай голас пляменніка. — Думаю, лішняя скарынка хлеба працоўнаму чалавеку не зашкодзіць.

Ён пусціў ваду і доўга там плёхаўся, смаркаўся і выціраўся.

Праз колькі часу за кухонным сталом, устаўленым талеркамі і сподачкамі, размова прадоўжылася.

— А Ігар дзе? — вельмі жвава жуючы, пацікавіўся пляменнік. — У мяне тут да яго адно пытаннечка ёсць.

— У камандзіроўцы, у Піцеры. — Ліна сядзела, аблакаціўшыся на стальніцу.

— Вось яно як. — Юрась схіліў свае патлы над талеркай з салатай, гучна і непрыемна чвякаў.

— А што ты ад яго хацеў? — Гаспадыня сама не ела, а з дваістым пачуццём шкадобы і прыкрасці глядзела на фарбаваныя, чырвона-сінія валасы пляменніка.

— Ды так, чыста мужчынская размова, — сцямніў Юрась. — А калі ён будзе?

— Да выхадных, казаў, вернецца.

— Добра, я яму пазваню. — Юрась скончыў з салатай і прысунуў да сябе талерку з нарэзанай каўбасой, узяў скібу белага хлеба.

— А ты цяпер усё начамі працуеш? — спыталася Ліна, каб не маўчаць.

— Калі як. Сёння, напрыклад, начны канцэрт у клубе на Шабанах. Я больш у студыі, канешне, працую, але прадзюсер часцяком і на канцэртах, на клавішных, запрагае лайбаць. Клавішнік у нас жа не пастаянны, ён яшчэ ў адным гурце задзейнічаны. Да таго ж п’е, сабака.

— Дык у вашым рэпертуары ўсе мелодыі табой напісаны? — Ліна ўстала, каб наліць кіпеню ў кубак.

— Ну. не зусім, я збольшага — аранжыроўшчык. Але ёсць і мае. Штукі чатыры песні пастаянна выконваюцца. — Хударлявы госць усё жаваў і жаваў; дальбог, было дзіўна, як у яго столькі ўлазіць.

— Табе чай, каву? — Ліна паставіла на стол кубак з кіпенем.

— Каву, калі можна, мацнейшую, — кіўнуў Юрась. — На мяне, Ліна Піліпаўна, ужо гарбата не дзейнічае. У тым сэнсе, што не прыводзіць у тонус. А ведаеце, колькі за канцэрт энергіі траціш! Гэта як вагон вугалю разгрузіць. Даплятуся гадзіны ў чатыры дадому, тыц у падушку — і да абеду наступнага дня як адключылі. — Ён прыняў ад цёткі бляшанку «Чыба», усыпаў тры поўныя лыжкі, дадаў столькі ж цукру, стаў перамешваць.

Рабіў усё неяк таропка і мітусліва. Нават круціў лыжкай у кубку занадта шпарка, занадта гучна ляскаў ёй аб фарфор. Пры гэтым яго плечы, шыя, спіна пацепваліся, торгаліся, а часам і проста хадзілі ходырам. Матлялася вялікая завушніца.

— А, дарэчы, — сказаў Юрась, сёрбаючы гарачую каву. — Цётка Ліна, такая справа. — Ён на секунду сумеўся, і цётка зразумела, што менавіта зараз ён агучыць тое, дзеля чаго прыйшоў: папросіць грошай.

— Такая справа, цёць-Лін. — крыху паружавеў бледны твар госця. — З фінансамі ў мяне зараз напруга. — І, перш чым Ліна адкрыла рот, затараторыў: — Канцэрты, чорт яго бяры, позна заканчваюцца. Праз дзень — на таксі, ды ўсё з процілеглых кутоў горада даводзіцца дабірацца. А Лёўка, прадзюсер, сволач, машыны сваёй шкадуе. А раней жа развозіў людзей. Гаворыць, гад, я вам і так добра плачу, а там — вашы клопаты. А дзе ён добра плаціць, скупенда? За апошнія два канцэрты наогул нічога не даў...

— Колькі табе? — перарвала цётка ягоныя жальбы.

— А колькі можаце, Ліна Піліпаўна, — з прыніжанай удзячнасцю глядзеў на яе пляменнік. — Ну, хаця б пяцьдзесят.

— Дваццаць пяць, — голасам, які не цярпеў пярэчанняў, сказала Ліна.

— Добра, добра, цётка Ліна, — тут жа згадзіўся Юрась. — Хаця б двац­цаць пяць. О, як вы мяне выручыце!

— Пачакай. — Гаспадыня ўстала і выйшла з кухні.

Пляменнік натапырыў вушы, прыслухоўваючыся, куды яна пайшла, адкуль возьме грошы. Здаецца, цётка запынілася недзе ў прыхожай. Чымсьці там пашамацела і праз хвіліну вярнулася.

— На, — працягнула яна Юрасю тры разгорнутыя зялёныя купюры.

— Ой, цёць-Лін, — пляменнік прыціснуў да грудзей грошы, — каб вы толькі ведалі, як мне гэта паможа! А я аддам, яй-бо, праз тыдзень мне Лёўка заплаціць, куды ён, халера, дзенецца! Аддам, аддам, цётухна! — кляўся Юрась, засоўваючы даляры глыбока ў кішэнь штаноў.

— Ай, ладна, — махнула рукой Ліна.

Гэта была далёка не першая пазыка. Усе папярэднія Юрась не вярнуў, і, дальбог, сорамна яму было чарговы раз звяртацца да цёткі. А што паробіш?

Пасля харчовага падмацунку і атрымання жаданых грошай пляменнік павесялеў, стаў не ў меру гаваркі і развязны. Закурыў проста ў кухні. Ліна, якой пасля турботнага працоўнага дня хацелася засесці ў фатэль перад тэлевізарам, стала ім няёмчыцца. Яна падумвала ўжо, як бы найтактоўней выправадзіць пляменніка, калі з прыхожай данёсся яшчэ адзін нечаканы званок.

Ліна выслізнула з кухні ў калідор, падышла да дзвярэй, зірнула ў вочка. Звонку, скажоны хітрамудрай оптыкай, стаяў Павел Алегавіч Багатка.

Сястра прапусціла яго ў кватэру.

— Як справы? — павітаўся Павел Алегавіч. — Прабач, што не папярэдзіў. — Быў ён у светлай, узмакрэлай ад поту майцы, заўсёдных шэрых шта­нах, задыханы і ўзрушаны.

— А нічога, — хмыкнула Ліна. — У мяне ж сёння вечар Багаткаў.

— А? — не зразумеў госць. Ён ужо скінуў абутак і намерваўся прайсці ў залу.

— Ды сын твой у мяне, можаце паздароўкацца! — Гаспадыня ўказала рукой на кухню, адкуль, праўда, не даносілася ніякіх гукаў. Юрась, пачуўшы, што прыйшоў бацька, затаіўся, як мыш.

— Што? — твар Паўла Алегавіча набыў падазроны, нядобры выраз. — Якога ражна ён у цябе? — і рашуча пасунуўся на кухню.

— Ды проста зайшоў, а што, нельга? — Ліна ішла ўслед за ім.

— Ага! — Багатка спыніўся ў дзвярах, — цудоўненька. Я, значыцца, з до­му ўцякаю, каб з-за гэтага аболтуса не раздражняцца, а ён ужо тутака са сваёй завушніцай! Уф! — Ён сярдзіта фыркнуў.

Сын сядзеў за сталом, напаўпаварот да бацькі, і баязліва, спадылба пазіраў на яго.

— Дык з якой, дазволь даведацца, мэтай ты тут? — адрасаваў да яго пытанне Павел Алегавіч.

— Я ж табе казала, проста зайшоў. — Ліна праціснулася з-за яго спіны ў кухню і неўпрыкмет падміргнула пляменніку.

— Так, я прыйшоў пабачыць цётку, — нарэшце адкрыў рот Юрась.

— Ну і што ты цікавага пабачыў? — зласліва глядзеў на яго бацька.

— Як — чаго? Проста. — сумеўся сын.

— Слухай, Алегавіч, не дуры галаву, а? — пачала сердаваць гаспадыня. — Што ты ад яго хочаш?

— Дык, кажаш, сынок, ты прыйшоў падзівавацца на цётку? — доўжыў свой наступ Багатка-старэйшы. — Цудоўна. А заадно, канешне, пад’есці. Так? На халяву, як ты ўмееш. А заадно, вядома ж, і папрасіць грошай. Так? Балазе ж можна не аддаваць. — І раптам рэзка: — А ну глядзець мне ў вочы: браў грошы ці не?

— Ды не браў ён ніякіх грошай, адстань ты! — абараняла пляменніка Ліна.

— Не ўмешвайся, сястра. Я ў гэтага бэйбуса пытаюся: браў ці не? А ну адказваць! — Бацькаў твар не абяцаў нічога добрага.

Ён зрабіў адзін крок да сына.

— Ну?

— Нічога я не браў! — падняўся той з табурэткі. І дадаў з выклікам: — А калі б і браў, то не твая справа! Я дарослы чалавек! Ды што ты, урэшце, ад мяне хочаш?!

— Праўда, Паша, адстань! — прасіла сястра.

— Чакай, Ліна! — Павел Алегавіч зрабіў яшчэ паўкроку да сына. — Гэты маладзён кажа, што ён дарослы. Добра. Аднак я хачу, каб ён быў не проста дарослым, а прыстойным дарослым. Уцямілі?! Проста дарослыя здзяйсняюць злачынствы, гвалтуюць, забіваюць людзей. Гэта таксама дарослыя справы. А паколькі ты, — ён тыцнуў пальцам у бледнага недалужнага Юрася, — усёткі мой сын, то я не збіраюся за цябе чырванець. І калі ты пазычаеш у цёткі грошы, то аддавай, паршывец, вяртай даўгі, як, дарэчы, павінны паступаць дарослыя людзі.

— Не, ну слухай, гэта ж невыносна! — схапіла яго за руку Ліна. — Палова дзевятай вечара, а ты скандал распачаў. Няўжо нельга спакойна?

Юрась насуплена маўчаў, а бацька працягваў сваё казанне:

— І калі табе ўжо так карціць дармовых грошай, то звярніся да сваёй шустрай сястры — хай яна цябе ашчаслівіць. Або да яе высоказаможнага хахаля, мо ён падасць! У іх грошы нямераныя. А да маёй сястры, якая зарабляе мазольнай працай, не лезь! А то, — Павел Алегавіч узмацніў голас, — так правучу, што непанадна будзе!

— А ты мне не пагражай! — з адвагай баязліўца выкрыкнуў сын. — Я цябе не баюся!

— Што, швагру свайму наскардзішся?! — усміхнуўся бацька. І да Ліны: — Яны, сястра, усім кагалам супроць мяне інтрыгуюць. Ведаю!

А тады зноў да сына:

— Не баішся, кажаш?! — Ён зрабіў двухсекундную паўзу: — А ну выварочвай кішэні і грошы, што ўзяў у цёткі, — на стол! Я табе пакажу — «не баюся»!

Ашаломлены, Юрась толькі лыпаў вачыма.

— Ты здурнеў, Пашка?! — усклікнула Ліна; яна стаяла паміж праціўнікамі.

— Выварочвай, шэльма, кішэні! Лічу да трох! — зароў раз’ятраны Павел Алегавіч.

Грымаса жаху перакасіла Юрасёў твар. Але грошы ён не дастаў.

— Раз, два, тры! — адрывіста вымавіў Багатка-старэйшы і, адштурхнуўшы сястру, рынуўся на сына.

Той спрытна зманеўраваў за сталом, і Паўлу Алегавічу не ўдалося злавіць яго за каўнер джынсоўкі. Да таго ж Ліна ўхапіла брата за рэмень штаноў, цягнула назад. Бразнулі на стале патрывожаныя талеркі і кубкі.

— Дурань, спыніся! — лямантавала сястра.

— Кладзі грошы на абрус! — настойліва патрабаваў бацька і намагаўся авалодаць праз стол сынавымі рукамі. Адну ён такі ўхапіў, вывернуў. Не зважаючы на супраціўленне сястры, абабег стол і прыціснуў сына да сцяны тварам. Руку заламаў назад.

Юрась, які з прычыны хілага целаскладу не мог аказаць годнага супраціўлення, пусціў у ход голас:

— А-а-а! — тонка закрычаў ён. — Адпусці, зломіш! А-а-а!

— Пашка, стары ідыёт! — вісла на Багаткавых плячах Ліна.

І тут яна машынальна схапіла нападніка пяцярнёю за твар, сціснула нос, губы, падрапала пазногцямі скуру. З-за гэтага Павел Алегавіч аслабіў захоп сынавай рукі, чым Юрась не марудзячы скарыстаўся, тузануўся, павярнуўся тварам да бацькі і, сутаргава адбіваючыся, патрапіў таму кулаком у кадык. Павел Алегавіч усхліпнуў, схапіўся за горла, засоп.

Юрась тут жа вужом праскочыў паміж бацькам, сцяной і сталом, выслізнуў з кухні. Літаральна праз дзесяць секунд ляпнулі ўваходныя дзверы.

— Задушу гадзянё! — адсопваўся Павел Алегавіч, паціраючы ўдаранае горла.

Ускудлачаная расчырванелая Ліна стаяла перад ім і не ведала, што сказаць.

Яны даволі доўга маўчалі.

— Даруй, сястра, — нарэшце прамовіў брат і апусціўся на табурэтку, на якой нядаўна вячэраў Юрась. — Сам не ведаю, што са мной робіцца. Давялі, павер, так яны мяне давялі. — Ён перавёў дух. — На мяне, Ліна, як на быка, ягоныя чырвоныя валасы дзейнічаюць.

— Ну-ну, супакойся. — Ліна правяла далонню па братавай плешыне.

— Але гэта нішто, — працягваў узмакрэлы ад бойкі і духаты Павел Алегавіч, — гэта кветачкі ў параўнанні з тым, што дачка са мной вычварае. — Ён зноў крыху памаўчаў. — Дарэчы, да твайго ведама: мяне нядаўна выштурхалі ў каршэнь з асабняка Жыгоцкага. Выкінулі як сабаку. Ды яшчэ і скалечылі. — Багатка сунуў сястры пад нос пасінелую кісць. — Дзякуй роднай дачцэ. Гэта яна загадала мяне з лесвіцы скінуць. Але ж, Лінка, па сакрэце табе скажу, не гэта мяне найболей раз’юшвае. А ведаеш, што. — Ён нахіліўся бліжэй да сястры. — Не магу прымірыцца з тым, што гэты смярдзюк Жыгоцкі непадзельна валодае яе целам. Як уяўлю гэта — гатовы за сякеру і забіць падлу.

— Ну-ну, — толькі і прамовіла сястра.

— Ты дзяўчынка дарослая, — доўжыў Багатка, — табе гэта можна казаць. Без сораму, як на духу. Дык вось, Ліна, я, жывучы з Жыгоцкім у інтэрнаце, бачыў усіх путан, з якімі ён пераспаў. Гэта ж шлюхі, брудныя, гнойныя, мярзотныя пачварыны. І пасля гэтага як мне прымірыцца, што ён, гад, тымі ж рукамі, што ціскаў гэтых шалаў, дакранаецца да маёй дачкі, а значыць, і да мяне. Бо яна ж — мая плоць. Страшна!

.Доўга яшчэ сядзелі Павел Алегавіч і Ліна на кухні. Затым пайшлі ў залу, уключылі тэлевізар, даседзелі перад ім, збольшага зноў жа гамонячы, да дзвюх гадзін ночы. Сястра паслала брату на звыклым ложку. Як ні дзіўна, спаў ён гэтую ноч непрабудна, без сноў. Ліна ж задрамала на якую гадзінку, а так усё круцілася, уставала, выходзіла на балкон пакурыць. Назаўтра выправілася на працу з каламутнаю галавой і без сіл.

З дзённіка...

11.07.200*

Серада. Сяджу на сваім «паддашку», як сыч. А яны, мабыць, спадзяваліся, што з’еду. Дык вось не, панове. Непрыемны я вам, але буду сядзець у Мінску, цярпіце.

А на добры лад, трэ было сёння паехаць. Гэта пасля ўчарашняга дэбошу ў Ліны. Ужо на вакзал нават прыбыў, ужо ў білетнай касе стаяў. Ды падштурхнула мяне нялёгкая застацца. Падумалася, што гэта ім вельмі прыкра будзе, турботліва. А значыць, мне — радасць. Вось такая я дрэнь.

Ну ды паспрабую крыху папярэдні дзень узнавіць.

Даўно не пісаў. Думаў нават, што кіну. Але зноў засвярбела рука, сама пацягнулася да нататніка.

Чаму я прыпёрся ўчора ў Мінск? Дакладна і сам не ведаю. Логікі тут няма, а ёсць адна алагічнасць. Ляжаў сабе на дачы, пакурваў, загараў — і раптам неадольна ў Мінск пацягнула. Падхапіўся, як быў, не пераапранаючыся, — на электрычку і пакаціў.

І толькі на вакзале, выбраўшыся з душнага вагона ў гарадское спякоцце, зразумеў: прыехаў я Жыгоцкаму насаліць. Не магу ўжо, аказваецца, без яго, роднага. Зяць як-ніяк. Хоць і грамадзянскі. Хе-хе. Ды ведама ж мне, дурню, што Пятро Вацлававіч да сябе цяпер на кіламетр не падпусціць. Як жа я яго дапяку? А вось як. Тэлефончык жа ў мяне ягоненькі маецца. Не мабільны, шкада. Не асабняковы. Але і той, кватэрны, прыдасца.

Шуснуў я ў будку, набраў нумар. Пасля трох гудкоў адказвае незнаёмы голас. Вітаюся і патрабую Пятра Вацлававіча. Няма. А іначай і быць не магло — сярэдзіна працоўнага дня, я і не спадзяваўся. Але гавару афіцыйным тонам, што тэлефануе яму Павел Багатка, просіць абавязкова звязацца да вечара. І папярэджваю, што пытанне вельмі важнае і ў Жыгоцкага, калі ён не выйдзе на сувязь, могуць быць непрыемнасці. Тут жа вешаю трубку. Ха-ха. Непрыемнасці, вядома ж, я яму наладзіць наўрад ці змагу. А вось пужануць, пасеяць смуту ў яго подлай душы — гэта як лёду.

Затым бадзяўся па горадзе. Наведаў парк Чэлюскінцаў, падымаўся на «чортавым коле». Ездзіў на Камсамольскае возера. Драмаў у цянёчку. У ваду не палез — гідка, не можа яна ў рысе горада чыстай быць. Адвечар спусціўся ў падземку і з гадзіну катаўся па ўсіх лініях. Там прахалода. Вечарам рашыў наведаць сястру. Нарваўся ў яе на сына. Прыйшоў ён, пусты чалавек, грошы вымольваць. Застрашыў яго, выгнаў вон. Ух, і ненавідзіць жа ён мяне — па вачах бачна. Начхаць. Пасля ўжо расхацелася ехаць дамоў. Застаўся ў Ліны. Ігар у камандзіроўцы. Шкада. Добры ён чалавек. Спаў надзвычай хораша. Нічога са сноў не прыпомню.

Пра сёння ўжо казаў: вырашыў нервы ім патрапаць, каб жыццё мёдам не падавалася. А то, нябось, і радыя, што я ўсё на лецішчы перабываю.

А наступная мэта мая такая: ноччу, пасля дзвюх гадзін, выйсці на раён і пазваніць з якога аўтамата на кватэру Жыгоцкага. Шанцаў зноў жа няшмат, што ён там з Тамаркай начуе. Напэўна, з прычыны страшнай спякоты яны там і не паяўляюцца. У асабняку песцяцца, з адчыненымі ва ўласны сквер вокнамі. Гэх, датэлефанавацца б туды! Аднак і на гарадскую кватэру дзынкну: хоць невялікі шанцік ды ёсць. А калі не будзе, паганцаў, я ім паведамленнечка надыктую або зноў жа праз слугу перадам. Хаця, навошта ж з аўтамата званіць, калі я сябе ўсё адно назаву? Можна ж і з дому. Не ведаю, ці насмелюся: а што, калі ўзлуецца Жыгоцкі і тэлефон мой адключыць — у яго ж, гада, усё куплена. Неяк усё ж спакайней — з аўтамата. Дый, папраўдзе, не ведаю, што канкрэтна я гаварыць стану. Усё залежыць ад таго, хто падніме. Імправізацыя, чорт яго бяры.

Драману, бадай што, пару гадзін. А каб не праспаць, будзільнік на палову другой выстаўлю.

Так што, вельмізаможныя Пятро Вацлававіч і Тамара Паўлаўна, спакою я вам не дам. Бо Багатка такі чалавек, што ліха не забывае. Але і добрае памятае. Вось як перад Богам клянуся: калі выканаюць яны мае патрабаванні (афіцыйна пажэняцца або расстануцца), — адразу ж палагаднею. Любіць, зразумела, не буду, але ні разу не папракну.

Ладна, нешта балбатлівы я стаў, мнагаслоўны. Заканчваю.

12.07.200*

Пераехаў на дачу. І адразу стала лягчэй. Цэлы дзень збіраў каларадскага жука, і надзвычай гэты занятак мяне супакоіў. Пасвятлелі думкі. Нягледзячы на трыццаціградусную спёку, працаваў лёгка, з настроем. Гэх, каб гэтак заўсёды.

Зараз сутонне, вечар. Гадзіну таму адгрымела магутная навальніца. І знадворку, і ў хаце дыхацца стала прывольней. А збіралася навальніца доўга, з абеду. Марудна цямнела на захадзе. Не раз здавалася, што вось-вось даастатку захмарыць. Ды колькі разоў пачынала гэтак жа марудна святлець. Хмары паўзлі наўзбоч. Усё ж такі каля сямі гадзін вечара сабраліся. Счарнела, як уначы. Грымнула. Палілося. Забліскалі маланкі, адна за адной. Выбухі перуна дык наогул не аціхалі, зліваліся ў безупынную грымоту. Вецер біў у акно, і я назіраў, як вада ліецца долу суцэльным патокам.

Навальніца доўжылася з гадзіну. Тады адваліла на ўсход. Стала цудоўна, лёгка. Нібы электрычныя разрады знялі з мяне жудасную напругу апошніх дзён. Словам, хочацца быць тут, збіраць жука, хадзіць па грыбы ці на возера. А не хочацца аднаго — успамінаць прамінулае.

Але ж трэба. Хоць трошкі. Не для таго я распачаў гэты дзённік, каб адно замілоўвацца хараством наваколля. Праўда жыцця — вось, пэўна, што стаяла на мэце.

А праўда такая, што ўчора ўначы я такі здзейсніў задуманае. Прачнуўся па будзільніку а палове другой, крадком выбраўся з дому, паглыбіўся ў цёмны квартал, выбраў сабе зацішную тэлефонную будку і набраў нумар кватэры Жыгоцкага. Усё ж быў невялікі спадзеў, што палюбоўнікі там начуюць. Але не толькі яны не ўзнялі трубку, а наогул ніхто. Няўжо гэты чорт такі смелы, што кватэру без нагляду можа нанач пакінуць? Дзівата. Хаця магчымы варыянт, што прыслуга самавольна адлучылася ці дрыхла і наплявала на гэты званок. Ва ўсякім разе, я налічыў ажно восем гудкоў і ўжо мерыўся павесіць трубку, як раздаўся голас аўтаадказчыка, які прапанаваў пакінуць паведамленне. Што ж, я скарыстаўся гэтай прапановай і нагаварыў Жыгоцкаму багата ўсялякай брыды. У прыватнасці гразіў яму, што, калі будзе пазбягаць са мной стрэч, падам у жоўтую прэсу матэрыял пра яго малодшага сына. Малодшы сын — гэта былі ключавыя словы маёй пагрозы. Бо і Жыгоцаму, і Тамары за ўвесь час нашае варажнечы я ўпершыню свой козыр адкрыў. Дагэтуль яны маглі спадзявацца, што я бляфую. Цяпер жа Пятро несумненна ў штаны накладзе. І гэта я яшчэ не называў падрабязнасцяў. Адно сказаў: «пра малодшага сына». Для Тамары, калі яна першая праслухае плёнку, гэта будзе няпэўнасць, падазрэнне — не болей. Для Жыгоцкага ж, які сам лупцаваў па мардасах і выганяў з дому сына-гомасексуаліста, сумненняў, мяркую, у маёй дасведчанасці не ўзнікне. І напрыканцы паведамлення, каб дадаткова паказытаць яму нервы, я яшчэ раз паўтарыў чатыры важкія словы: «Дзе твой малодшы сын?»

Ох ужо прадчуваю, як разлютуецца Пецька. Ох ведаю, да чаго ж не любіць ён, калі яму ўпоперак дарогі становяцца. Ох падазраю, што ўзнікне ў яго збродлівая думка мяне парашыць. Ды не наважыцца, сволач. Больш чым упэўнены ў гэтым. Як жа заб’еш бацьку маладой і найжаданай каханкі? А палохаць мяне, ён ведае, бессэнсоўна. Ні пабояў, ні іншага ўціску я не баюся. І гэта ён, прайдоха, нутром адчувае. Звярыным сваім нутром. Але ж прымірыцца з паразай не зможа і будзе выйсце шукаць, не спаць, нервавацца, міжволі спаганяць раздражненне на палюбоўніцы. Дык мне толькі таго і трэба, Пятро Вацлававіч, толькі і трэба.

Ужо колькі дзён як узнікла і непакоіць думка: а што, калі сустрэцца з Пецькавай жонкай. Дзе яна, што з ёй? Ці ў Беларусі цяпер жыве? Што з іхнім малодшым сынам? Колькі цікавага ды займальнага яна мне магла б распавесці! Адно што пра яе ведаю — імя ды дзявочае прозвішча. Дарэчы, прозвішча ў яе рэдкае — Цебужынская. Найхутчэй, польскае прозвішча. Нячастае ў нашых краях. І каб мець вялікае жаданне, можна б па даведніку якіх-небудзь яе мінскіх родзічаў адшукаць (у яе ж самой, напэўна, прозвішча Пецькава). Але гэта ў выпадку, калі хто з ейных у Мінску жыве. Сястра там якая, а найлепей брат ці бацькі. Не ведаю. Не ўпэўнены. Сумняваюся. Дый, папраўдзе, калі і адшукаю яе, не ведаю, што сказаць здолею, не ўяўляю, як аб’яўлюся. А па вялікім рахунку, не бачу і мэтазгоднасці такое сустрэчы. Каб мардаваць Пецьку, мне і нагавору пустабрэха Чусевіча дастаткова. Бо знаю, што ў дадзеным разе гэты пусты чалавек не схлусіў — надта ўжо той выпадак з маім дасканалым веданнем Жыгоцкага стасуецца. Гэты не толькі сына — старую маці з дому выганіць не маргнуўшы.

Усе-ўсё. Мушу заканчваць, а то зноў распсіхуюся. А такі быў цудоўны дзянёк.

Пра адно толькі неабходна сказаць пару слоў. Калі вяртаўся ўчора ноччу ў кватэру, як толькі адамкнуў, адчуў нейкае варушэнне на маім версе. Замёр у дзвярах. На лесвічнай пляцоўцы цёмна было, а ў вітальні я святло ўключыць не паспеў. І тут выпырхвае з майго пакоя цьмяная і як быццам жаночая постаць, амаль бязгучна перасякае калідор, нырае ў пройму лесвіцы, знікае як здань. Хто гэта, што? Запальваю нарэшце святло, кідаюся туды, спыняюся ля проймы, услухоўваюся. Ані стуку ўнізе, ані шолаху. Жонка? Дык здалося, што постаць зашырокая для яе, хударлявай, больш на цешчын абрыс выдае. Але ці змагла б старая карга так спрытна спусціцца? Наўрад. Чартаўшчына, дый годзе.

Невыказна рады, што з’ехаў адтуль. Не хутка цяпер вярнуся.

18

У нядзелю раніцай Паўлу Алегавічу, які бесклапотна бавіўся на лецішчы, паштальёнка прынесла тэрміновую тэлеграму. Тэлеграма была ад братавай, Вольгі Ігараўны, і ў ёй даволі блытана паведамлялася, што брат Слаўка ўчора пасля абеду знік з дому, не начаваў, сёння не аб’яўляўся і Вольга, вядома ж, у паніцы.

Першым пачуццём Паўла Алегавіча, якое ўзнікла па прачытанні тэлеграмы, быў не страх і нават не трывога за брата, а крайняе на яго раздражненне. Калі не сказаць — злосць. Ну зусім гэты выпадак не ўпісваўся ў планы Багаткі, які пасля нядаўніх бурных падзей толькі-толькі пачынаў супакойвацца. Думаў пажыць тут невылазна да канца месяца, назбіраць і насушыць грыбоў, і вось табе на. Удружыў, узычыў паганы Слаўка. Нейкім нязводным прышчом сядзіць гэты чалавек на целе Паўла Алегавіча, турбуе адным толькі фактам свайго існавання, пастаянна ад яго чакаеш якойсьці выхадкі. Што ж ён удумаў на гэты раз?

Багатка рашыў перабыць на дачы да вечара, а толькі тады пайсці на пошту, што ў трох кіламетрах, і пазваніць у Бічаў. Спадзяваўся, што Слаўка аб’явіцца сам і такім чынам вызваліць яго ад неабходнасці перціся дзвесце кіламетраў па невыноснай спякоце. Час да вечара прайшоў для Паўла Алегавіча неспакойна. Прыкрая тэлеграма незваротна сапсавала дзень. Нічым не мог Багатка грунтоўна заняцца. Усё валілася з рук, усё не ладзілася. Высмаліў ці не пачак цыгарэт. Адвечар заныў страўнік, а потым і закалола ў патыліцы. Дый сэрца, каторы ўжо раз за апошні месяц, не тое што балела, а настойліва нагадвала пра сябе за грудзінай. Яно без дай прычыны пачашчала свой рытм, білася і стукалася, як птушка ў няволі. Дыхаць стала складана, быццам не ставала ў паветры элементарнага кіслароду. Каб раздыхацца, Багатка пайшоў у лес і з гадзіну прагульваўся пад цяністымі кронамі.

У сем вечара Павел Алегавіч адправіўся ў аддзяленне сувязі, якое знаходзілася ў той жа вёсцы, што і праўленне калгаса. Ішоў узлескам. Яшчэ гарачае сонца хілілася да небакраю. З густой лістоты дрэў і хмызоў, з высокай травы ляцеў размаіты пошчак птушак. Памацнелі водары прыдарожных раслін. Адчуўшы блізкую прахалоду, выбраліся са сваіх схованак дакучлівыя камары, лезлі ў твар, каварна кусалі ў голыя да локцяў рукі.

У аддзяленні сувязі, куды Багатка прыбыў без пятнаццаці восем, наведвальнікаў не было. У пыльным памяшканні, за стойкай, лускала семкі пажылая кабета. Павел Алегавіч патлумачыў ёй мэту свайго прыходу і прысеў за адзіны тут столік, на якім стаяў брудна-белы тэлефонны апарат. Набраў патрэбныя код і нумар. Яшчэ не скончыўся першы гудок, як Вольга схапіла трубку, і ўжо па яе нервовым «Ало!» Павел зразумеў, што Слаўка не аб’явіўся і прыйдзецца-такі ехаць у няблізкі Бічаў.

Доўга размаўляць з братавай, што тут жа разрумзалася, не стаў. І нават прыкрыкнуў на яе, каб узяла сябе ў рукі. Сказаў, што выедзе заўтра як найраней. З прыкрасцю паклаў трубку.

І толькі на паўдарозе да хаты пашкадаваў Павел Алегавіч, што не спытаўся ў Вольгі, ці не забраў Слаўка з сабой якія рэчы. Гэта б дало сякі-такі след.

Ноч Багатка, можна сказаць, не спаў. Змогшыся круціцца ў ложку, выбраўся з хаты, сеў на ганак. Курыў, пазіраў на распісанае сузор’ямі неба і сцяну недалёкага лесу. Злаваўся на брата і адначасова моцна трывожыўся за яго. І, як гэта часта бывае падчас бяссоння, усплыло ў памяці ўсё найболей непрыемнае і дакучлівае. Згадаўся ўхмылісты самаўпэўнены твар Жыгоцка­га, зіхатнула постаць Тамары ў даражэзным плацці, якое шчыльна абцягвала яе крутыя бёдры. Дачка, як наяве, ганарліва аддалялася ад Паўла Алегавіча, паважна сядала ў аўто, скрывалася за таніраванымі шыбамі. А то ўзнікала з начнога эфіру жонка Вера — рыжая, рухавая, насатая, звяглівым голасам выкрыквала мужу абразы. З-за яе спіны высоўваўся поўны твар цешчы, глумліва глядзелі яе лупатыя вочы. Зноў паўставаў у думках брат Слаўка, назойліва соваў Паўлу Алегавічу пухлую папку з рукапісам, напіраў, гарлаў, пырскаў слінаю.

Зрэшты, перад самым світаннем Багатка зайшоў у хату і на гадзінку прыснуў.

З Мінска выехаў каля васьмі раніцы. А для таго, каб сесці на гомельскі цягнік, давялося, устаўшы ў шэсць, абы-як перакусіць і трухаць па росным ранішнім лесе тры кіламетры да электрычкі. Балазе ў гэтым напрамку электрычкі хадзілі часта і давозілі да сталічнага вакзала за якіх дваццаць хвілін.

На гэты раз дарога далася Паўлу Алегавічу надзвычай цяжка. Ужо з дзевяці гадзін раніцы ўстанавілася звыклая дзённая спёка, і ў вагоне стала не прадыхнуць. Да таго ж — жудасная цесната, бо ў панядзелак раніцай многія кіравалі з лецішчаў у гарады, каб паспець на работу. Асабліва тыя, хто працаваў у другую змену на заводах Асіповіч, Бабруйска, Жлобіна. Гэтыя людзі садзіліся па дарозе. Зрэшты, ужо ў Мінску на пероне віраваў вялізны натоўп. І ўсё ж Багатку ўдалося заняць выгоднае месца ў агульным вагоне, ля акна, па ходзе цягніковага руху. Так, унураны ў акно, ён трываў вонкавыя шумы і задуху да самага Бічава.

Праўда, на паўдарозе выйшаў адзін канфлікт, у які ўлез Павел Алегавіч. Недзе за Мар’інай Горкай селі ў вагон трое маладзёнаў, прадраліся праз таўханіну і палезлі на верхнія полкі таго адсеку, дзе сядзеў Багатка. Адзін з іх заняў цэлую полку, улёгшыся ўздоўж, а двое другіх размясціліся на процілеглай, прычым з-за цеснаты перакінулі ногі да таварыша, па-над галовамі ніжніх пасажыраў. Мала таго, пачалі гэтыя пятнаццацігадовыя малайцы голасна размаўляць, перасыпалі гамонку мацюкамі і выбуховым рогатам. Пасажыры знізу, суседзі Паўла Алегавіча, былі людзі пажылыя, адна кабета — з унучкай. Гэтай жанчыне яўна не падабалася, што дзіцё слухае гэткую адборную лаянку, але зрабіць заўвагу расперазанцам яна насмелілася не адразу. Калі ж папрасіла малайцоў «не выражацца», то яны не толькі не прыкрылі раты, а, наадварот, узмацнілі сваі галасы. Адзін дык наогул паслаў, праўда, нягучна, суседку знізу куды падалей. Аднак толькі ён гэта прамовіў, як Багатка, што дагэтуль абыякава глядзеў у акно, спружынай ускочыў з месца, схапіў таго хлапца за нагу, ды тузануў, ды трасянуў, ды перахапіў за кашулю і пагразіў выкінуць на наступнай станцыі. Барвовы ад шалу, з узмакрэлай лысінай, на якой рэзка выступілі сінія жылы, з перакошаным тварам, Павел Алегавіч так застрашліва падзейнічаў на хлапцоў, што тыя нібыта знямелі. Ва ўсякім разе, да Бічава, пакуль вылез Багатка, іх зусім не было чуваць.

Ад вакзала і па меры набліжэння да братавага дома трывога ў душы Паўла Алегавіча нарастала. Апошнія сто метраў ён ужо не ішоў, а бег.

У дзверы званіў працягла, нервова. Але, што дзіўна, не паспяшалася братавая знасцежыць перад ім дзверы, горш таго, не адчыніла наогул. Прадчуванне чагосьці кепскага і непапраўнага авалодала ў тую хвіліну Паўлам Алегавічам. Стрымгалоў кінуўся ўніз па лесвіцы, выскачыў на ганак, азірнуўся. На двары, як найчасцей і бывае ў гэтым маланаселеным доме, нікога не было. Туліліся да штыкетніка нізкарослыя вішні і слівы, на працягнутых наўскос шнурах сохла бялізна, у пясочніцы адзінока тырчаў забыты дзіцячы шуфлік. І ўсё гэта палівала зыркае і напорыстае, паўдзённае ліпеньскае сонца.

«Чорт ведае што такое! Я ж сказаў, якім цягніком прыязджаю! — сердаваў Багатка, усё яшчэ аглядаючы пустэльны падворак. — І што мне зараз рабіць?»

А рабіць заставалася, па вялікім рахунку, адно: ісці да бліжэйшай тэлефоннай будкі і званіць пляменніцы Ксені. Не тырчаць жа, сапраўды, перад пад’ездам, каравулячы Вольгу Ігараўну.

Багатка ўжо шыбаваў цераз двор, калі з брамкі, праз якую ён мерыўся выйсці, выскачыла братавая. Заплаканая, узбуджаная, спалатнелая, з круглымі напалоханымі вачыма, яна, убачыўшы Паўла Алегавіча, растапырыла рукі і ўпала яму на грудзі.

— Ён сышоў! — скаланалася яе худасочнае цела ў Багаткавых абдымках. — Ён мяне кінуў, Паш! А-ы-і-й!

— Што? — Павел Алегавіч, схапіўшы за плечы, рашуча адарваў яе ад сябе. — Дык ён знайшоўся?!

— Знайшоўся-я-я! — крывіла ў плачы Волька свой і без таго непаглядны твар. — Знайшоўся, паразіт! Спакойна сабе на работу сёння прыйшоў. А я ўжо ў морг званіла, заяву ў міліцыю падала-а-а.

— Пачакай! — строга прамовіў Багатка. — Дык ты з ім гаварыла?

— Я гаварыла! Ды ён са мной гаварыць не жадае! Уй-ы-і! — Вольгу Ігараўну здушыла гарлавая спазма.

— Ну? — падганяў яе дзевер.

— Ён ска-ска. сказаў толькі, што сышоў да іншай жанчы-ын-ны-ы. — Гора братавай было несуцешным. — Паш, давай пабяжым у школу, ён яшчэ там! Адгавары яго, Паш, вярні ты старога боўдзілу!

— Не, любка мая, — з раздражненнем прагаварыў Павел Алегавіч, — зараз я нікуды не пабягу, а спярша мы зойдзем у кватэру і там спакойна, без агорклых тваіх істэрык, пагаворым.

— Дык ён жа сыдзе, Паш, — маліла яго Вольга Ігараўна, — я ж не ведаю, дзе ён цяпер жыве-е-е. А-у-ы-і! — Яна зноўку зайшлася плачам.

— Ну і халера з ім! — гаркнуў узлаваны Павел Алегавіч. — Аб’явіўся, дык нябось не падохне! А ну хадзем у кватэру, хопіць тут гледачоў збіраць! — Ён кіўнуў на вокны дома. — Хочаш, каб усё наваколле пра твае нягоды пляткарыла?

Ён схапіў братавую за руку і пацягнуў да пад’езда. Няшчасная жанчына, як падстрэленая птушка, крывым подскакам валаклася за ім.

У кватэры Багатка шпурнуў сваю торбу на абутковую паліцу, скінуў туфлі і рушыў у пакой Вячаслава Алегавіча. Дэманстратыўна разваліўся ў крэсле, паклаў нагу на нагу.

— А вось цяпер слухаю цябе, — дзелавіта зірнуў ён на Вольгу Ігараўну, што ўвайшла ўслед за ім і стаяла, камечачы рукамі сукенку.

— А? — нервова перасмыкнулася яна.

— Слухаю, кажу, — паўтарыў Багатка. — Выкладай па парадку, што з вамі здарылася.

— Дык Слаўка ж сышоў. — разгублена прамовіла гаспадыня.

— Як сышоў, куды, — сурова дапытваў яе Павел Алегавіч, — з якой мэтай сышоў, што з сабой узяў? Далажы.

— Я ж табе казала — да жанчыны, — рахмана адказвала сіня-бледная Вольга Ігараўна.

— Цудоўненька! Малайчына! — тэатральна ўсклікнуў Багатка. — А рэчы, якія ўзяў гэты зухаваты хлопец, гэты бравы залётнік, га?

— Не. Папкі толькі, рукапісы свае. Я шчэ ўчора заўважыла. А па рэчы ён сказаў. — тут Вольга ўсхліпнула, — сказаў, што па рэчы свае чала­века прышле.

— Ах вось яно як! Ай малайчына, ай зух! — працягваў куражыцца Павел Алегавіч. — А ты — дурніца, набітая, кончаная дурніца. — Голас яго пасур’ёзнеў: — Ты гадамі здзьмухвала парушынкі з гэтага юрода, запабягала ды танчыла — значыць, цяпер крыўдуй на сябе. А такіх людзей, любка мая, трэба ў шорсткіх рукавіцах трымаць. Уразумела? Не? Іначай яны абавязкова табе «аддзячаць». За дабрыню тваю і лагоду.

— Ай, Паш!.. — расцірала слёзы па зморшчаным твары братавая.

— Вось табе і «Паш»! — перадражніў яе Багатка. — Вось табе і хрэн з перцам. Атрымала? А цяпер румзай, хныкай, локці грызі. Ды не паможа. Раней трэба думаць было, калі перад гэтым эгаістам на пару з дачкой вытанцоўвалі. Ды Ксюха, відаць, разумнейшая за цябе аказалася. Выскачыла замуж — і бывайце здаровыя. Да мужа прыляпілася, ад бацькі схавалася. Правільна! — Павел Алегавіч размахваў рукамі, соўгаўся ў крэсле. — Або ты не ведала, недарэка, што так бывае? Га?

— Што, Паш? — прашаптала Вольга.

— Не ведала, што старыя кабялі кідаюць жонак, каб жыць з маладзейшымі?! — ужо крычаў, злосна ўтаропіўшыся на гаротную жанчыну, Багатка. — Не ведала, я пытаюся ў цябе? Не?! Усё ты ведала, бо і кніжкі чытаеш, і кіны глядзіш, і жывеш на Зямлі — не на Месяцы. Але, пэўна ж, думала, што гэта цябе не тычыцца, што гэта толькі з іншымі, дрэннымі, людзьмі адбываецца. Не, любка, — саркастычна ўсміхнуўся ён, — адбываецца гэта пераважна з харошымі, добрымі, памяркоўнымі. Ад такіх вось станоўчых, як ты, і сыходзяць мужы — у падзяку за тое, што ты перад ім трыццаць гадоў завіхалася!

Вольга Ігараўна бездапаможна глядзела на Багатку. Гэтая пакора крыху змякчыла ягоны гнеў.

— Дык вось, сястрычка, — сказаў ён, крыху памаўчаўшы. — Я, канешне, схаджу ў школу і сустрэнуся з братам. Не таму, што я хачу табе дагадзіць. І не таму, што хачу яго абразуміць. Больш таго, прызнаюся, што з гэтай хвіліны ён стаў мне настолькі брыдкі, што я і бачыць яго не жадаю. — Павел Алегавіч кашлянуў, зрабіў паўзу. — Пагутару я з ім толькі дзеля таго, каб, гледзячы ў яго бессаромныя вочы, давесці сваю пазіцыю. Разумееш?

— А?

— Давесці, любка мая, сваё стаўленне да ягонага ўчынку. Патлумачыць, што з гэтага моманту я яму — не памочнік. І хай больш на мяне не разлічвае, калі што з ім здарыцца.

— Паша.

—Я пяцьдзесят пяць гадоў—Паша! — абарваў гаспадыню госць. — І столькі ж, дарэчы, гадоў я брат гэтага ідыёта! Я стаміўся з ім ваяваць. І абрыдла! А таму, вось як на духу гавару: сустракаюся з ім апошні раз.

Запанавала маўчанне. Толькі цікаў на апусцелым братавым стале грувасткі гадзіннік.

— Дык ён і машынку забраў? — заўважыў Павел Алегавіч адсутнасць на стале пішучага апарата.

— Не, я яе на крэсла прыбрала. — Вольга паказала рукой — куды. — Пыл выцірала, забылася на месца паставіць.

— Пыл яна выцірала! — перадражніў Багатка. — І нават таго не ведаеш, што, калі чакаеш чалавека, нельга за ім прыбіраць. Эх ты!

Вольга Ігараўна толькі роспачна панурыла голаў. Яна ўсё працягвала недарэчна тырчаць перад Паўлам Алегавічам.

— Ды сядзь ты, яй-бо! — нарэшце сказаў ёй госць.

Братавая апусцілася на дбайна засланы мужаў ложак. Аддана паглядзела на дзевера.

— Дык, кажаш, пісаніну сваю забраў?

— Ага, нідзе няма, Паш. Усё абшукала, — кіўнула Вольга Ігараўна. — Адразу і не заўважыла, што рукапісаў няма. А потым убачыла, што ён іх забраў, і ўзрадавалася. Значыць, думаю, хоць не раптоўна прапаў, не забілі, — яна ў каторы раз усхліпнула і заплакала.

— Ага! Вось, выходзіць, як ён рукапіс свой ацаніў. Больш за жонку! — Багатку ўсердзіла Вольгіна ўсхліпванне, і ён зноў зрабіўся бязлітасным. — І, канешне ж, новая яго сяброўка ў захапленні ад яго навуковай працы, ад яго светлага генію! Ну-ну. Слухае, нябось, Слаўкавы трызненні з адкрытым ротам. А сама, сцерва, прыкідвае: хай сабе і немалады, хай з урэзаным страўнікам і нямоглы, а ўсё ж мужык. Я вашу, — ён зіхатнуў вачыма на Вольгу, — пароду ведаю. У новай яго пасіі, нябось, і дзеці ёсць. А ён ім — падмога. Га?

— Не ведаю я, Паш, нічога не ведаю. — Г аспадыня беспаспяхова змагалася з плачам; выцірала слёзы адваротам сукенкі. — Можа, усё-такі пойдзеш зараз, а? А то ён са школы сыдзе. Калі ўжо не сышоў. Гадзіна ж ужо, — кіўнула яна на будзільнік.

— Ладна! — Павел Алегавіч рэзка адштурхнуўся ад падлакотнікаў, устаў. — Але памятай, што я нічога не абяцаю і што гэта ў апошні раз.

У калідоры, абуваючыся, ён узяў Вольгу Ігараўну за руку і сказаў па-сяброўску:

— Не бядуй, сястрычка. Не варты ён, каб з-за яго пакутавалі. — І ўжо зусім на парозе кватэры: — Сядзі на тэлефоне і нікуды не адыходзь. Дарэчы, дачцэ не забудзь пазваніць. Ці, можа, яе бацькаў лёс ужо не хвалюе?

І выйшаў. Худы, жылісты і рашучы.

Жвава застукалі пад яго нагамі драўляныя прыступкі.

19

Да школы было чатыры кварталы, два да цэнтральнай вуліцы і два за ёю. Павел Алегавіч рушыў шпаркай хадою — пад таполевымі прысадамі, затым — пад заценню прыватных садоў, паўз платы, і далей, перад самай школай, пад ліпамі ў скверыку.

Зайшоў ва ўтульны дзядзінец. Прамыя сцяжыны з пабеленымі бардзюрамі праразалі ахайную, з раўнютка скошанай травою пляцоўку. Сама будыніна ўяўляла сабою трохпавярховую камяніцу, пафарбаваную ў жоўты колер. Фасад, з двума ганкамі па баках, глядзеў на Паўла Алегавіча. Ззаду, ён ведаў, ад галоўнага корпуса адыходзяць два крылы — спартыўная зала і майстэрня. Па-за імі знаходзіцца школьны стадыён: футбольнае і баскетбольнае палі, турнікі, лёгкаатлетычныя дарожкі, пясок для скачкоў у даўжыню. Калісьці, гадоў сорак таму, лётаў падлетак Павел Багатка па гэтым стадыёне, ганяў мячы, тужыўся на перакладзінах. Ён вучыўся ў гэтай школе з сёмага па дзесяты клас. Тут на той час былі лепшыя выкладчыкі ў горадзе, і вучні старэйшых класаў, хто мерыўся паступаць у ВНУ, па магчымасці сюды пераводзіліся.

Багатка ўзбег на даволі высокі правы ганак (левы ўваход аварыйны, закрыты), адчыніў грувасткія дзверы. Знаёма дыхнула прахалодай цяністага памяшкання, пачуўся гнілаваты пах анучак, якімі шаруюць падлогу.

У дзяжурцы сядзела «тэхнічка» цётка Адэля. Падслепаватая старая пазнала Паўла Алегавіча не адразу, хоць ён дагэтуль неаднойчы тут бываў, завітваючы да брата. Прыйшлося тлумачыць, хто ён і з якой мэтай. Успомніўшы, нарэшце, Багатку, «тэхнічка» змяніла строгі выраз свайго твару на ветлівы, але паведаміла сумную навіну: Вячаслаў Алегавіч якіх пятнаццаць хвілін таму пайшоў са школы.

— Ну вы праверце, канешне, схадзіце наверх, — параіла падабрэлая Адэля. — Бо я на пяць хвілін адыходзіла. Можа, вярнуўся.

— А гэта ў якім кабінеце, бабуля?

— Дык у дзвесце чацвёртым, налева ад лесвіцы.

— Дзякуй.

Павел Алегавіч рушыў па пустэльным гулкім калідоры, падняўся па сцёртых прыступках. Ішоў маршрутам свайго юнацтва. Помніцца, як аднаго разу менавіта на гэтай лесвіцы падставілі добрыя таварышы яму падножку, і ён здзейсніў жахлівы палёт паміж трэцім і другім паверхамі. Зламаў ключыцу і паўтара месяца цягаўся на заняткі ў страшэнна невыгодным гіпсавым гарсэце, з недарэчна ўзнятай рукой. Таварышаў, якія яго скалечылі, не выдаў. За што гэтыя «чулыя» людзі ўвесь час, пакуль Павел пакутаваў у гіпсе, мардавалі яго насмешкамі, дражнілі за няўклюднасць, а то і злёгку штурхалі. Дужа ім было цікава паназіраць, як бразнецца на дол аднарукі.

Вось выхад на другі паверх. Позірк направа — казарменная прамізна калідора, строгасць зачыненых дзвярэй, у тарцы — святло з вузкага акна. Позірк налева — тое ж самае, адно ў калідоры ёсць пашырэнне: з аднаго боку няма кабінетаў, гэта пляцоўка для ўсялякіх лінеек і сходак. За пляцоўкай — зноў кабінеты абапал калідора, і так да тарца, дзе такое ж акно і туалет. З тым акном звязаны непрыемныя ўспаміны. Перад летам, калі яно зазвычай знасцежана, на пераменках забаўляліся яго аднакласнікі тым, што выбіралі якую ахвяру, гуртам валаклі да акна і звешвалі, трымаючы толькі за ногі. Паверх быў другі, унізе бетон і метраў шэсць лёту. Адпусцяць няўзнак — і ты, калі не заб’ешся, зламаўшы шыю, то з вялікай верагоднасцю будзеш пажыццёвым калекам. Дык вось аднаго разу падвесілі так і Паўла. Калі цягнулі да акна, крычаў ён як рэзаны. Калі ж апусцілі і з рогатам трымалі за ногі, маўчаў як мыш. Ведаў, хлопцы штурхаюцца, узбуджаны; трымаюць як быццам усе, але бескантрольна, і таму можна сарвацца ў любую секунду. Так вусцішна яму ніколі ў жыцці не было.