Летапiсны Новгородок

Уводзiны

У 1981 годзе выйшла кнiга “Старажытны Наваградак (пасад-вакольны горад)”. У яе першай частцы апублiкаваныя матэрыялы Наваградскай археалагiчнай экспедыцыi ЛАIА[1], што былі здабытыя пры раскопках на ўзвышшы Малы Замак у 1957-1967 гг. Другая частка кнiгi прысвечана пытаньням домабудаўнiцтва, гiсторыi рамяства i знешнiх сувязяў з канца Х да канца ХIII стст., якiя можна было паставiць i часткова вырашыць на падставе атрыманых археалагiчных матэрыялаў. У кароткiм заключэньнi адзначалася, што заключныя высновы аб старажытнарускiм Наваградку можна будзе зрабiць тады, калi дадзеныя археалогii яго пасада-вакольнага гораду будуць дапоўнены матэрыяламi наваградскага дзяцiнца, з далучэньнем пiсьмовых звестак. Гэта мэта пастаўлена ў нашай цяперашняй працы. У ёй падрахоўваюцца вынiкi шматгадовых археалагiчных даследваньняў не толькi на тэрыторыi Наваградка, але i ў яго навакольлi.

Кампазiцыя гэтай работы адрознiваецца ад пабудовы папярэдняй. У асноўным тэксьце абагульнены ўсе археалагiчныя матэрыялы, што атрыманы пры даследваньнi Наваградка i яго навакольля, выкарыстаны пiсьмовыя помнiкi аб iм i зроблена спроба ўзнавiць гiсторыю культуры гэтага заходнерускага гораду аж да канца ХIII ст. Матэрыялы раскопак Замкавай гары — дзяцiнца старажытнарускага Наваградка змешчаны ў дадатку да працы. Тамсама выкладзены звесткi лабараторных аналiзаў наваградскiх знаходак.

У кнiзе “Старажытны Наваградак” сьцiсла пададзена гiсторыя археалагiчнага вывучэньня старажытнага гораду[2]. Спынiмся на ёй больш падрабязна, уключыўшы гiсторыю вывучэньня помнiкаў Наваградскага навакольля.

Першыя звесткi аб курганах Наваградчыны з’явiлiся ў сярэдзiне мiнулага стагоддзя i звязаны з iмёнамi А.I. Дзьмiтрыева i К. Тышкевiча[3]. У сувязi з падрыхтоўкай да IХ Археалагiчнага з’езду, Н.П. Аверыюс у 1890 г. раскапаў тры курганы каля в. Марулiны, а М.А. Цыбiшаў у 1892 г. даследаваў два курганы на Карэлiцкiм тракце паблiзу гораду i яшчэ два курганы каля вёскі Гардзiлоўка (тады яе называлі Гарадзiлаўка)[4].

Глухiя звесткi аб раскопках курганных магiльнiкаў паблiзу Наваградка iснуюць для 20-30-х гг. нашага стагоддзя, калi ён уваходзiў у склад другой Рэчыпаспалiтай. Шукалi скарбы: каля вёскi Гарадзечна i, па ўсёй верагоднасьцi, каля вёсак Каменка i Кашалева[5].

Славутасьцю Наваградка з’яўляецца яго Замкавая гара, на якай да сярэдзiны 20-х гг. нашага стагоддзя былi дзве каменныя вежы — Шчытоўка i Касьцельная (мал. 1)[6]. У 1906 годзе абрушылася Касьцельная вежа. Намаганьнямi мясцовага краязнаўцы Т. Карвана, яна ў 1909-1910 гг. была ўмацавана. Падчас Першай сусветнай вайны абвалiлася паўднёвая сьцяна Шчытоўкi.[7] Гэта стала прычынай звароту мiнскага губернатара (Наваградак уваходзiў у склад Мiнскай губернi) да наваградскага гарадскога упраўленьння з просьбай вылучыць сродкi для падтрыманьня “редкого памятника истории прошлого”[8]. Аднак, Замкавую гару ўзялi пад ахову толькi ў 1922 г. Тады ж была эскарпiравана Касьцельная вежа[9].

Значныя работы па рэстаўрацыi i кансервацыi наваградскай Замкавай гары былi праведзены польскiмi даследчыкамi-рэстаўратарамi пад кiраўнiцтвам С. Лорэнца i Ю. Рэмера. Вынiкi гэтых работ каротка прадстаўлены ў кнiзе аб пасадзе-вакольным горадзе Наваградка. Яны заслугоўваюць таго, каб спынiцца на iх больш падрабязна.

Работы па рэстаўрацыi i кансервацыi Замкавай гары пачалiся ў сувязi з тым, што на суседнiм узвышшы Малы Замак, дзе пазней былi адкрыты рэшткi пасада-вакольнага гораду старажытнага Наваградка, пачалi насыпаць памятны курган Адаму Мiцкевiчу. Зямлю для яго бралi з пляцоўкi Замкавай гары, што была ў ХIХ стаг. месцам гарадской звалкi. Пры зямляных работах на Замкавай гары былi адкрыты раней невядомыя помнiкi манументальнага дойлiдства. У паўднёвай частцы пляцоўкi гэта мураваная Брамная вежа, арганiчна звязаная з адкрытай каменнай сьцяной, што атачае пляцоўку. На паўднёвым схiле Замкавай гары знаходзiлiся рэшткi Калодзезнай вежы, што прыкрывала праход да вады. З замкам яе звязвала сьцяна. У паўночна-заходняй частцы пляцоўкi адкрылiся рэшткi Вуглавой вежы.

У вынiку зямляных работ памiж Шчытоўкай i Касьцельнай вежай былi расчышчаны камянi фундаменту палаца, якi архiтэктары датавалi канцом ХVI альбо пачаткам ХVII стст. На паўднёвы захад ад Шчытоўкi знаходзiўся развал царквы i руiны касьцёлу ХVII ст., аб якiм вядома, што ён яшчэ ў 1850 г. стаяў без даху.

У вынiку даследваньня Шчытоўкi былi адкрыты рэшткi больш раньняй вежы, якая пабудавана, па мяркаваньню даследчыкаў, адначасова з царквой. Знайдзеныя абвугленыя бярвеньнi дазволiлi прыйсьцi да высновы, што першапачаткова Замкавая гара мела драўляную сьцяну i адну вежу.

Польскiя архiтэктары рэстаўравалi Касьцельную вежу, па сутнасьцi, пераклаўшы яе нанова i ўмацавалi абарончую каменную сьцяну, вышыня якой складае 2,40 м.

Па краях i ў цэнтры пляцоўкi былі закладзены шэсьць траншэй i выяўлена наступная стратыграфiя: на глыбiню да 1,90 м. прасочваўся глiнiста-пяшчаны слой з развалам цэглы. Пад iм адзначана цёмная зямля з невялiкiм развалам цэглы, а яшчэ нiжэй (на глыбiнi да 3,20 м.) ляжала шэрая зямля з рэшткамi гарэлага i гнiлога дрэва. Знаходкi манетаў i каменных ядраў прывялi даследыкаў да заключэньня, што ў гiсторыi Замкавай гары вылучаюцца два этапы, першы з якiх адносiцца да першай паловы ХV стаг., а другi да пачатку ХVI стаг.[10]

Работы польскiх архiтэктараў-рэстаўратараў заслугоўваюць самай высокай адзнакi. Дзякуючы iх працы Замкавая гара Наваградка выглядае як магутнае шматвежавае абарончае збудаваньне, а кансервацыя вежаў i сьцяны захавала iх ад делейшага разбурэньня. Разам з тым гэтыя даследваньнi давалi ўяўленьне толькi аб Замку позняга Сярэднявечча. Нiякiх дадзеных аб больш раньнiм iснаваньнi гэтага помнiка не было зафiксавана.

У 1956 г. у Наваградку пачала працаваць археалагiчная экспедыцыя ЛАIА (на той час — Ленiнградскага аддзяленьня Iнстiтута гiсторыi матэрыяльнай культуры). На тэрыторыi Замкавай гары была зачышчана сьцяна ямы, што знаходзiлася на 10 м. на поўдзень ад камянёў фундаменту палаца. Зачыстка выявiла такую ж стратыграфiю, якая была зафiксавана спецыялiстамi з Польшчы. Калi ж на глыбiнi 3 м. паказалiся негарэлыя дошкi, сярод якiх знаходзiлiся керамiка, сякера i iншыя рэалii ХII-ХIII стст., можна было з упэўненасьцю сьцвярджаць, што на Замкавай гары iснавала пасяленьне гэтага часу. Тады ж быў адкрыты культурны слой на ўзвышшы Малы Замак[11]. Вынiкi гэтых раскопак вакладзены ў кнiзе “Старажытны Наваградак”.

У 1959 г. на Замкавай гары, паблiзу Брамнай вежы, быў закладзены раскоп плошчай 24 кв. м. Культурны слой магутнасьцю да 5 м. быў даследваны толькi ў 1962 г. Па меры паглыбленьня раскоп паступова скарачаўся i на ўзроўнi мацерыка работы выконвалi на вельмi абмежаванай плошчы. Тым не менш, на матэрыяле гэтага раскопа падцвердзiлася заключэньне, што зрабiлi пры зачыстцы сьценкi ямы ў 1956 г. Рэшткi будаўнiцтва i знаходкi рэчаў сведчылi на карысьць таго, што тут iснавала пасяленьне старажытнарускага часу[12].

Сiстэматычныя раскопкi на Замкавай гары пачалiся ў 1968 г. Раскоп плошчай 320 кв. м. быў закладзены ў 20 м. на захад ад Шчытоўкi. Паўднёва-Заходнюю частку раскопа займалi руiны познесярэдневяковых манументальных помнiкаў, у тым лiку царквы. Гэта вымусiла прырэзаць да раскопу яшчэ 104 кв. м., у вынiку чаго ён шчыльна прыдвiнуўся да валу i яго каменнай сьцяны.

Даследваньнi гэтага паўночнага раскопу працягвалася да 1973 г. Падчас работ прыходзiлася прыразаць асобныя кавалкi. У вынiку, там была раскапана тэрыторыя плошчай 1250 кв. м., з якiх 850 кв. м. займалi рэшткi архiтэктурных збудаваньняў познесярэдневяковага гораду[13].

У 1974 г. у паўднёвай частцы пляцоўкi, у 20 м. на ўсход ад раскопаў 1959 i 1962 гг. быў заложаны раскоп плошчай 140 кв. м., даследваньне якога закончылася ў 1977 г. Культурны слой старажытнарускага часу там быў разбураны позняй забудовай. Яго iснаваньне падцвярджалася знаходкамi масавай керамiкi, абломкамi амфар, фрагментамi шкляных бранзалетаў i iншымi характэрнымi рэчамi[14].

Пасля значнага перапынку, работа Наваградскай экспедыцыi аднавiлася ў 1983 г. сумесна з Аддзелам археалогii Iнстытута гiсторыi АН БССР, пры ўдзеле беларускага археолага Л.Г. Панiчавай. Побач з раскопамi 1974 i 1977 гг. быў закладзены раскоп плошчай 100 кв. м. Старажытнарускi слой гэтага раскопу даследваўся пад кiраўнiцтвам аўтара у 1984-1985 гг.[15]

Акрамя нашых работ, на тэрыторыi Замкавай гары Наваградка працавалi i iншыя даследчыкi-археолагi; яны вывучалi абарончыя збудаваньнi i помнiкi манументальнага дойлiдства. У 1959 г. П.А. Рапапорт прарэзаў вал у паўночнай частцы пляцоўкi,[16] а ў 1969-1970 гг. М.А. Ткачоў даследаваў абарончыя збудаваньнi, iстотна дапоўнiўшы назiраньнi польскiх архiтэктараў[17]. У пачатку 70-х гадоў са складу Наваградскай экспедыцыi вылучыўся архiтэктурны атрад пад кiраўнiцтвам М.У. Малеўскай. Гэты атрад раскапаў рэшткi царквы ХIV ст. i храма ХVII ст. Надзвычай цiкавыя рэшткi грамадзянскай пабудовы другой паловы ХIV ст. — адзiнае для гэтага часу манументальнае жыльлё феадала на тэрыторыi Беларусi[18].

На тэрыторыi Наваградка даследваньнi праводзiлiся таксама на ўзвышшы, што прыляжыць да Малага Замка з паўднёвага захаду. Тут у 1961, 1962 i 1965 гг. М.К. Каргер адкрыў i раскапаў рэшткi старажытнарускага храма, якiя знаходiлiся пад царквой Барiса i Глеба, пабудаванай у ХVI ст.[19]

За гады, пакуль праводзiлася даследваньне Наваградка, выяўлялiся i раскапвалiся археалагiчныя помнiкi паблiзу гораду[20]. Вялiкая праца па вывучэньню курганаў Наваградскай акругi зроблена К.В. Паўлавай. З 1963 па 1972 гг. пад яе кiраўнiцтвам раскапаны 75 курганоў у магiльнiках каля вёсак Гардзiлоўка, Сялец, Мольнiчы, Суляцiчы i Батароўка[21].

У вынiку археалагiчных работ на тэрыторыi Наваградка была даследвана плошча больш за 3000 кв. м. Сабраная пры гэтам калекцыя налiчвае больш за 23500 нумароў керамiкi i каля 11000 нумароў iндывiдуальных знаходак. Акрамя таго мы маем звесткi аб старажытнарускiм храме i 105 пахаваньнях на хрысьцiянскiх могiлках, размешчаных на тэрыторыi Малага Замка, а для ваколiц гораду — матэрыяламi шэрагу паселiшчаў i каля 100 курганаў[22].

Вынiкi археалагiчнага вывучэньня Наваградка, у святле якіх па новаму ўспрымаюцца нешматлiкiя пiсьмовыя крынiцы аб гэтым горадзе, дазваляюць ставiць праблемы паходжаньня гiсторыi гэтага помнiка з канца Х да канца ХIII стст.[23] Матэрыялы Наваградка ва ўсiх выпадках, калi гэта магчыма, мы параўноўваем з дадзенымi iншых заходнерускiх гарадоў. Гэта спрыяе акрэсленьню таго месца, якое займаў Наваградак сярод iншых гарадоў Заходняй Русi.

Напiсаньню работы аб Наваградку спрыяла праца многiх даследчыкаў. У кнiзе аб пасадзе-вакольным горадзе ўспамянуты археолагi, якiя кiравалi раскопамi на Малым Замку. Пры даследваньнi Замкавай гары такімi былi: М.У. Малеўская, I.Д. Зiльмановiч, К.В. Паўлава, Т.С. Панамарова, К.Т. Кавальская, Л.Г. Панiчава i М.В. Нiкалаеў. Наша праца пачалася i здзейснілася ў аддзеле славяна-фiнскай археалогii (раней — група славяна-рускай археалогii ЛАIА). Напрацягу трох дзесяцiгоддзяў аўтар карыстаўся нязменнай сяброўскай падтрымкай сваiх калег па аддзелу. Сваю працу аўтар з удзячнасьцю прысвячае ўсiм, хто дапамагаў яе здзяйсненьню.

Спасылкі:

[1] Гуревич Ф.Д. Древний Новогрудок (Посад-Окольный город). Л., 1981. (далей: ДН. Спіс скарачэнняў глядзі ў канцы кнігі.)

[2] ДН. С. 4-5.

[3] ИАО. 1859. Т 1. с. 307-308; Тышкевич К. О курганах в Литве и Западной Руси. Вильно, 1865. С.61.

[4] Авериус Н.П. Заметка о раскопках в минской губернии // Труды Виленского отделения Предварительного комитета по устройству IХ АС. -Вильно. - 1893. - С. 42-43; Цыбишев М.А. Раскопка в конце 1892 г. некоторых курганов близ г. Новогрудка Минской губернии // Каталог предметов, доставленных на археологическую выставку пры IХ АЗ в Вильно в 1893 г. - Вильно. - 1893. - С.73-76.

[5] Поболь Л.Д. Древности Белоруссии в музеях Польши. Минск, 1979. С.126, 131, 132.

[6] Źmіgrodzkі J. Nowogródek і okolіce. Nowogródek, 1931. S. 24; Ткачоў М.А. Абарончыя збудаванні заходніх зямель Беларусі ХІІІ-ХVІІІ ст. Мінск, 1978. С. 52.

[7] Źmіgrodzkі J. Op. Cіt. S. 24.

[8] ИАК. 1914. Вып.56. C. 95.(Прибавления)

[9] Źmіgrodzkі J. Op. Cіt. S. 24.

[10] Gurtler R. Roboty konserwatorske na Górze Zamkowej w Nowogródku (sprawozdanіe ogolne). Ochrona zabytków sztukі, 1930-1931, S. 181-188.

[11] Гуревич Ф.Д. К истории древнего Новогрудка. Smіatowіt. Warszawa, 1962, ХХІV, C. 558-559,564.

[12] Зильманович И.Д. Раскопки детинца в Новогрудке в 1962 г. //КСИА. - 1965. - Вып. 104. - С. 93-98.

[13] Гуревич Ф.Д. Некоторые результаты археологического исследования детинца древнего Новогрудка // КСИА.-1974.-Вып. 139. C. 94: мал. 32.

[14] Гуревич Ф.Д., Ковальская К.Т., Николаев Н.В., Пономарева Т.С. Новогрудская экспедиция // АО 1974 года. - 1975. - C. 384-385; Гуревич Ф.Д., Николаев Н.В., Паничева. Новогрудская экспедиция // АО 1977 года. - 1978. - C. 411-412.

[15] Паничева Л.Г. Раскопки в Новогрудке // АО 1983 года. - 1985. - C. 402; Гуревич Ф.Д. Работы в Новогрудке // АО 1984 года. - 1986. - C. 340; Гуревич Ф.Д. Новогрудская экспедиция // АО 1985 года. - 1987. - C. 447.

[16] Рапапорт П.А. Военное зодчество западнорусских земель Х-ХІV вв. // МИА. - 1967. - Вып. 147. - C. 122.

[17] Ткачев М.А. Исследования памятников военного зодчества Белоруссии // АО 1969 года. - 1970. - C. 312; Ткачев М.А. Исследования памятников оборонного зодчества Белоруссии //АО 1970 года. - 1971. - C. 307-308.

[18] Малевская М.В., Шолохова Е.В. Раскопки культовых сооружений новогрудского детинца // АО 1973 года. - 1974. - C. 376-377; Малевская М.В. Архитектурный комплекс новогрудского детинца ХІІІ-ХІV вв. // ДГС. - C. 122.

[19] Каргер М.К. Раскопки церкви Бориса и Глеба в Новогрудке. // КСИА. - 1977. - Вып. 150. - C. 79-85.

[20] Гуревич Ф.Д. Древности Белорусского Понеманьня. М., 1962. С. 179, 184-186, 194-195, 203, 204; Шаблюк В.В. Исследования в Белорусском Понеманьне. // АО 1983 года. - 1085. - C. 413.

[21] Павлова К.В. Погребальные памятники окрестностей Новогрудка // КСИА. - 1981. - Вып. 166. - C. 78-83.

[22] У апрацоўцы разнастайных матэрыялаў Наваградскай экспедыцыі вялікую дапамогу аказалі прадстаўнікі дакладных і прародазнаўчых навук, а таксама археолагі, якія спецыяльна займаліся даследваннем пэўных катэгорый рэчаў. Гэта - М.У. Малеўская (кераміка), В.А. Галібін і Д.В. Наумаў (каляровыя металы, шкло), Г.А. Вознесенская і Л.С. Хомутова (жалезныя вырабы), Ю.Л. Шчапава (шкло), Е.І. Оятева (скураныя рэчы), І.Л. Ногід і Н.Б. Селіванова (кераміка, вырабы з камяню, растворы, фрэскі), Н.А. Кірьянава, В.А. Калеснікаў і М.М. Якубцінер (сельскагаспадарчыя культуры), Н.М. Ермолава і В.И. Цалкін (косці жывелы, птушак і рыб), Л.М. Казей і І.І. Салівон (антрапалагічныя матэрыялы). Аўтар сардэчна ўдзячны гэтым спецыялістам, праца якiх дазволіла даць больш поўную атрыбуцыю старажытнасцям Наваградка.

[23] Ілюстрацыі прадстаўлены матэрыяламі, якія атрыманы пры раскопках Замкавай гары і тымі старажытнасцямі Малага Замка, якiя не былі ўключаны ў раней выдадзеную кнігу.