Маладыя гады

Жаночае сэрца

1...

Антаніна прыціскала леваю рукою да грудзей вялікую кіпу сшыткаў, у правай несла класны журнал i ішла па вялікім гулкім калідоры да настаўніцкай. Толькі хацела зайсці туды, як дзверы раптоўна адчыніліся i выбілі з яе рук сшыткі.

Яна знейцейкі прыпынілася i чамусьці не толькі не лавіла, але i не пазірала на сшыткі, што адзін за адным падалі долу i на яе ногі, a, разгубіўшыся, глядзела на маладога, гадоў дваццаці васьмі, прыгожага, апранутага ў шэры касцюм i белую кашулю інспектара Міхаіла Іванавіча. Ён так хутка выходзіў з настаўніцкай, што гэтаксама ад нечаканага сутыкнення ўсё выпусціў з рук — сінюю з бліскучым поліэтыленавым верхам i з невялікім жоўценькім замочкам папачку ды згорнуты балоневы плашч.

Міхаіл Іванавіч, як убачыў, што ён нарабіў, выйшаў на калідор, зачыніў за сабою дзверы. Гэтаксама збянтэжыўся, часта заміргаў вачыма, усміхнуўся — нібы папрасіў дараваць яму.

— Прабачце, Антаніна Іосіфаўна, — пасля i прамовіў ён прыемным гучным голасам.— Выйшла вось так...

— Нічога! — махнула яна рукою.— Жывая буду...

Можа, i з нейкую хвіліну яны стаялі насупраць адно аднаго — i Антаніна заўважыла, што ён усміхаецца ўжо ні то з віною, ні то з гарэзнасцю i ў яго цёмных вачах з'явіўся нейкі нібы вільготны чорны бляск, смелы позірк. Ім ён акідваў яе, як любуючыся, з ног да галавы. I яшчэ гэты позірк быццам гаварыў: якая вы, Антаніна Іосіфаўна, прыгожая, каб вы ведалі, як мне падабаецеся!

— Давайце ж збіраць вашыя сшыткі, — усміхнуўся ён, прысеў.

I яна ў гэтую ж хвіліну прысела i яны: стукнуліся лбамі. Абое засмяяліся.

— Відаць, сваякамі будзем...— пажартаваў Міхаіл Іванавіч.— Вялікая во таму прыкмета.

— Не інакш...— жартам адказала i Антаніна, але старалася болей не пазіраць на яго прыгожы — можа, нават i занадта прыгожы для мужчыны — твар з такімі «пякучымі» вачыма, хутка збірала з падлогі разгорнутыя сшыткі.

Бачыла толькі яго выгнутыя калені, новыя, добра вычышчаныя туфлі. Здаецца, i ён кідаў позіркі на яе.

Міхаіл Іванавіч першы падняўся, падхапіў яе за локаць. Падаў ладную кіпку сшыткаў.

— Дзякую, — сказала яна, узяла ад яго сшыткі, паклала ix на свае — ён зноў усміхаўся, пазіраў на яе, відаць, цяпер вельмі паружавелыя шчокі, на яе даўгаватую шыю i на велікаваты выраз сукенкі, аблямаваны вышытымі зялёнымі кветкамі.

«I не брыдка ж яму вось так на мяне пазіраць!— падумала яна сама сабе, ніякавеючы ад гэтых позіркаў.— Аж страшна нечага: ён, гэты позірк, як гіпнатызуе, аслабляе волю. Няўжо таму, што Міхаіл Іванавіч гэтакі красун? Што недзе ў душы жыве, трапечацца радасць, што ён з любасцю на мяне пазірае? Усё ж, якую сілу мае маладосць, краса!..»

— Вы цяпер дадому пойдзеце, Антаніна Іосіфаўна?— спытаў ён, можа, i здагадваючыся, што ў яе на душы, што яна ўжо хоча адысціся. Уцячы. Як ад якой бяды. Каб спакайней было на душы: лезе во абы-што ў галаву...

— Дадому, — адказала яна.— У сваю Вішнёўку.

— Калі вы не супраць, тады мы пойдзем разам? — як папрасіў ён, пазіраючы на яе ўжо неяк іначай — па-сяброўску.— Хачу паспець на ваш аўтобус. Ён, здаецца, вось-вось прыйдзе з горада.

— Я зараз...— прамовіла яна i падалася ў настаўніцкую, па свае рэчы.

У невялікай настаўніцкай на канапе i ля сталоў сядзелі яе пажылыя i маладыя калегі; хоць ужо закончыліся сёння ўрокі i можна было ісці дадому, настаўнікі, мусіць, засталіся закончыць усякую школьную дробную работу — пазапісваць усё ў журналы, папарадкаваць вучнёўскія сшыткі — i, канечне, пагаварыць пра сённяшнюю праверку: яна, гэтая праверка, была першая ў гэтым паўгоддзі.

— Во якая вясёлая нашая шчасліўка! — усміхнуўся пажылы дырэктар.— Ды чаму не быць такой радаснай! Як прыехаў малады інспектар, зайшоў у школу, дык i не зводзіў вачэй. З намі, старымі, гаворыць, а на яе ўсё зірк ды зірк. Схадзіў усяго на адзін яе ўрок, але больш пахваліў, чым усіх астатніх разам за ўсе ўрокі... Вось што значыць быць прыгожай жанчынай!.. Які б ні строгі быў мужчына, а перад красуняй не ўстоіць...

— Хоць яна i зусім благі работнік...— пажартавала Антаніна, пазіраючы з усмешкай на сівога стомленага дырэктара.

— Ну...— дырэктар запнуўся, з хвіліну падумаў. Зноў пажартаваў: — Благі ці добры работнік — гэта на другім плане. На першым — краса... Я i сам некалі прыгожым настаўніцам ўсё дароўваў...

Вось цяпер на яго з падазронасцю зірнула жонка — пажылая: добрая, але не зусім прыгожая кабета, — i дырэктар сцішыўся, зразумеў, што сказаў лішняе.

— Але мне прыемна, — сказаў ён.— Усё ж наша вучаніца, наш калега. Будуць хваліць цябе — будуць хваліць i нашу школу...

Антаніна, усміхаючыся, паклала ў сумку сшыткі, кнігі, падышла да невялікага круглага люстэрка, што вісела пры вушаку. Паглядзелася. Убачыла напраўду сёння шчаслівы свой круглаваты твар з крышку кірпатым носам, поўныя вусны, высокі лоб, светлыя валасы. Яны сёння, як ніколі дагэтуль, прыдавалі яе твару маладосць i прыемную свежасць ды мноства няўлоўных адценняў, што маюць жанчыны-бландзінкі.

Пасля Антаніна дастала з сумкі памаду i крышку падфарбавала вусны, пазногцікам мезенца падраўняла фарбу, разгладзіла ля куточкаў вачэй дробненькія маршчынкі, узяла з вешалкі лёгкі белы плашч, згарнула яго, паклала на левую руку

— Ну, усяго добрага! — сказала ўсім i зноў не ўтрымалася, зірнула на сябе ў люстэрка.

— Эх! — уздыхнуў дырэктар.— Каб мне хоць маіх сорак гадоў! — i з любасцю пазіраў на яе, як на сваю мілую дачку.

Антаніна выйшла з настаўніцкай на калідор. Там яе чакаў Міхаіл Іванавіч. Трымаючы ў руках плашч, папку, стаяў паблізу i чытаў школьную насценную газету.

Убачыў яе — усміхнуўся, падышоў.

— Дазвольце вашу сумку, — прамовіў ён, — Відаць жа, цяжкая?

— Дзякую, я сама, — адмовілася ад яго помачы, — Прывыкла ўжо i не такія цяжары насіць. Прашу, калі ласка...— наказала рукою, каб першы выходзіў з калідора.

— Не, не, вы жанчына i вы першая, — адказаў ён.— Прашу.

Антаніна прайшла ля яго i выйшла з невялікай старэнькай школкі-васьмігодкі на сонечны двор. Сышла з ганка i падалася па ўтаптанай сцяжыне, што была з абодвух бакоў атулена майскай зелянотаю — прысадзістымі кустамi бэзу i язміну. У лісці ix лагодна зумкалі пчолы. Паблізу і далёка па вуліцы ўсё яшчэ чуліся звонкія дзіцячыя галасы — дзеці разыходзіліся па хатах.

Міхаіл Іванавіч не даганяў яе, ішоў крышку ззаду. Яна не азіралася, ішла паволі i чакала, калі ён дагоніць, але адчувала: ён зноў акідваў яе з ног да галавы позіркам. I дзіва: разам з хваляваннем, сорамам ёй было i прыемна ад гэтага. Ішла i, здаецца, не адчувала пад сабою зямлі. Нібы плыла па вадзе.

Ён дагнаў яе ўжо тады, калі яна выйшла з школьнага двара.

— Вось мінула ўжо колькі гадзін, — загаварыў ён, ідучы побач i стараючыся зазірнуць ёй у твар, — пабыў на чатырох розных уроках, а ніяк не забудуся пра ваш урок беларускай мовы. Выдатны вы, Антаніна Іосіфаўна, далі сёння ўрок! Усё на ім было: i праблема, i ваша майстэрства, i павучанне, i выхаванне... А чаго была варта ваша абаяльнасць!

— Які там выдатны ўрок!— усміхнулася яна, хоць гэтыя яго словы ёй вельмі спадабаліся.— Сярэдні ўрок. Бываюць часта i лепшыя ўрокі.

— Тады вы — выдатны педагог, — са спакоем прамовіў ён, — а мы — i няхай нам будзе брыдка за гэта — гэтага не ведалі. Проста не давалі веры, што ў невялікай школцы можа быць такая настаўніца!.. Буду дабівацца ў райана, каб у новым навучальным годзе вывучылі вашу работу, расказалі пра яе ўсім настаўнікам раёна...

— Нe смяшыце людзей!— сказала Антаніна.— Я ж два гады піянерважатаю працавала i толькі шосты во год настаўніцаю... Не толькі ў раёне, але i ў нашай школе ёсць педагогі, якія працуюць па дваццаць пяць i болей гадоў. Вот тыя нешта могуць ужо расказаць.

— He скромнічайце, Антаніна Іосіфаўна, хоць скромнасць i да твару сумленнаму чалавеку. Я ад шчырай душы хацеў бы зноў пабыць на вашых уроках.

— Прыязджайце яшчэ, — усміхнулася яна, са шчасцем пазіраючы ўперад — на абсаджаную алешынамі, бярозамі дарогу, што вяла з Міланек у яе родную Вішнёўку.

— Добра, прыеду яшчэ, — адказаў ён.— Першы раз, лічы, бачу такіх настаўнікаў, якія самі запрашаюць інспектараў. Звычайна нас баяцца i не любяць. Зойдзеш у школу — як няпрошаны госць.

— Калі настаўнік добра ведае, чаму навучае, любіць працаваць, дык чаго яму баяцца інспектараў, праверак! — прамовіла Антаніна.— Баіцца той, хто адчувае за сабою недзе нейкі грэх. Я сама не ўсё, канечне, зрабіла, што i магла, але ніколі не ленавалася працаваць, ад душы люблю дзяцей.

— Гэта відаць...— як згадзіўся Міхаіл Іванавіч.— Гэта дар для настаўніка, i ён у вас ёсць. Нават за адзін урок гэта можна ўбачыць.

Яны прайшлі поле — загон жыта па правай руцэ i дзірван па левай. Крыху воддаль злева стаяла ферма. Вокны i дзверы ў ёй былі парасчыняныя: каровы былі на пашы.

«Гэта ж трэба баявы лісток абнавіць, — успомнілася Антаніне, — буду заўтра ісці са школы, дык зайду, пагавару з загадчыцай».

Як мінулі поле, увайшлі ў прысады. Яны — ix некалі, адразу пасля вайны, садзілі міланьскія настаўнікі i дзеці — былі паабапал дарогі. Справа дарогі была абгароджаная саўгасная «культурная» паша, злева — поле-пустэча: там дзе-нідзе толькі купінкамі зелянелася трава, а так — як перакапалі старую рэчку — жаўцелі вакол пясчаныя пляміны. Далей, пад хваёвы лес, зусім жаўцеў сыпкі пясок, былі ямы — там бралі жвір.

Алешыны, асіны ды бярозы — з маладою лістотаю — былі шэрыя, запыленыя, а трава сярод прысад яшчэ горш — яе засыпала пяском з пясчанай дарогі: ужо даўно не было дажджу. Вось i цяпер відаць было, як наляцеў аднекуль сухавей, закруціў юрлівым слупам на дарозе пясок, падняў уверх i пагнаў між прысад, пакуль не знесла яго на поле.

«Хоць бы папырскала ўжо крыху, — падумалася Антаніне.— Горача, душна — няма чым дыхаць... I ўвогуле, каб узяць ды з'ездзіць куды — ці на поўнач, ці на поўдзень, да мора! Крышку надакучыла ўжо тут: кожны дзень адно i тое ж...»

— На настаўнікаў, канечне, грэх абы-што гаварыць: гэта святыя людзі...— сказаў Міхаіл Іванавіч, моршчачыся i пазіраючы на спякотнае сонца — мусіць, i ён прасіў у неба дажджу.— Але ёсць i сярод гэтых святых людзей лайдакі, абыякавыя да ўсяго людзі. Ёсць жа ўрокадацелі, працуюць яны дзесяць, пятнаццаць гадоў i з году ў год дзяўбуць адно i тое ж, нічога не чытаюць новага. Пасядзіш на ўроку такога «энтузіяста» — дык потым з месяц не можаш апамятацца. I як радасць — свежы, творчы ўрок... Як во сёння ваш...

Антаніна змоўкла. Ад радасці: было ж вельмі ўсцешна, што ў яе ўдаўся сёння ўрок. I ад няёмкасці: усё ж некага з настаўнікаў-калег лаялі, а яе хвалілі.

Яны хутка выйшлі з кустоў i пайшлі па дарозе да блізкага мастка. За ім адразу была Вішнёўка.

Заслона пры мосце была апушчана, i з правага боку сабралася шмат вады. Выглядала яна цёмнаю, нячыстаю — мусіць, не магла адстаяцца за ноч: да позняга вечара яе каламуцілі дзеці, купаліся. Праўда, некалі, як была старая рэчка, колькі ні купайся, вада ўсё роўна была чыстая-чыстая. Ці, можа, гэта толькі здавалася, як не раз здаецца, што ў юнацтве ўсё было лепей, прыгажэй, весялей...

Вуліцай, што тут называлі Казой, яны ля платоў падаліся да канторы — ля яе насупраць прыпыняўся раённы аўтобус. Праўда, як падышлі да павароткі, Антаніна падумала, што ёй не варта ісці з Міхаілам Іванавічам туды: хоць ён i госць, начальнік, але канторскія жанчыны адразу прыкмецяць, што яна падводзіла, будуць пасміхацца.

— Праз хвіліны дзве i падыдзе, — прамовіла яна, прыпынілася, раз-другі зірнула туды, дзе звычайна стаіць аўтобус.

Прыпыніўся i Міхаіл Іванавіч, зразумеўшы, што яна далей не пойдзе з ім. Усміхаўся, зноў пазіраў на яе з любасцю.

— Дзякую за сённяшнюю радасць, за прыемную кампанію! — пасля пакланіўся. А як яна падала на развітанне руку, узрадаваўся, лёгка паціскаў яе пальцы.— Дык я абавязкова пастараюся яшчэ прыехаць, пабыць хоць на адным вашым уроку. Дык да наступнай радасці!

— Дай бог! — усміхнулася яна, кіўнула яму на развітанне і, не азіраючыся, адышлася.

2...

Па сцежцы, што міланьскія людзі пратапталі наўскасяк — ад Казы да магазіна, — сярод высакаватай ужо бульбы Антаніна падалася дадому, у Двор, як называюць іхні, крайні ад Асаўка, канец вёскі.

Яна лёгка ішла, усміхалася, а пасля зусім суцішыла крок i зірнула ўвысь i аж зажмурылася ад зіхоткай сінізны неба, што здалося ёй сёння вельмі прыгожым.

«Ніколі, здаецца, не бачыла, што неба такое! — падумала яна.— Хіба што толькі ўзіралася на неба, калі была малая. Тады часта любіла легчы па спіну i доўга пазіраць на неба. Дзівіцца, што яно такое высознае ды бяздоннае, прыдумляць, што белыя воблакі на ім — гэта не воблакі, a авечкі. А каб паверыць у гэта, яна «бэкала», гаварыла з сабою, нібы зганяючы авечкі ў чараду... Ох, што тады толькі не было! Але што гэта я? Неба, воблакі, авечкі... Дома ж работы многа. Куды ні кінеш вокам, да ўсяго трэба руку прыкласці...»

Яна апусціла галаву, пазірала на тупкую белаватую сцежачку, падбівала наскамі туфляў каменьчыкі, што ляжалі на зямлі. Здаецца, усміхалася ўсё яшчэ сама сабе. Аж пакуль не падышла да магазіна.

З яго выходзілі людзі, несучы ў сетках булкі хлеба, — i яна схамянулася, пастаралася быць стражэйшаю. Усё ж яна настаўніца. Сёння ў магазін не зайшла, а адразу пакіравала дадому.

Іхняя хата стаяла амаль насупраць магазіна. Шчытом да вуліцы. Дом быў стары, яго яшчэ ставіў мужаў дзед. Але дрэва, надта з паўднёвага боку, было моцнае, смолкае. А як летась перакрылі, палажылі новую страху, ашалявалі, дык дом зусім падмаладзеў. Каб яшчэ раскідаць стары i паставіць новы плот, накрыць шыферам ці новаю дранкаю хлеў, дык i зусім сядзіба была б людская, люба было б глянуць. Можна было б, каб ахватней гарнуўся да гэтага муж...

Калі падышла да свайго гародчыка, ля шчытавой сцяны ўбачыла, што кветкі зараслі пырнікам, лебядою.

«I не толькі кветкі, але i грады трэба ўжо прапалоць, — падумала, зморшчылася: не хацелася сёння пра гэта думаць.— Прапалю заўтра. Сёння пасяджу i ўспомню, як зайшоў у школу Міхаіл Іванавіч, як зірнуў на мяне, як быў на маім уроку i потым хваліў. Мяне ж яшчэ ніхто дагэтуль не хваліў так за школьную работу... Так што сёння ў мяне слаўны дзень! Радасны, шчаслівы... Такі дзень, можа, трэба чакаць цэлымі гадамі!»

Яна зноў усміхнулася, падышла да варот. Пачула, што зусім паблізу рохнула свіння. Антаніна здзівілася: свіння стаяла ля варот, падымала галаву i старалася пазіраць уверх, а пасля адвярнулася, лапанула да хлява.

Антаніна адчыніла варотцы, зайшла ў двор. Ён — дагэтуль зялёны, чысценькі — быў парыты. Аж да жоўтага пяску.

— О божа!— уздыхнула Антаніна.— Каб табе!..— i яна не знаходзіла ад злосці патрэбнага слова.— Гэтак зрыла зямлю... I як ты толькі вылезла, праклятая!

Тая, адурнелая ад волі, мітусілася па двары, лопала вялізнымі вушамі.

Антаніна паставіла на невысокую страху сянец сумку, палажыла плашч, загнала свінню ў загарадку. Убачыла, што там адарваны дзве жэрдкі.

— Ох, гэты Віктар, ох, гаспадар!— уздыхнула яна, вынесла з дрывотні сякеру, цвікі i прыбіла жэрдкі.— Колькі ўжо раз гаварыла: пакліч людзей i зацягні гэтай халеры ў лыч дрот. Зрабі новую загарадку...— ішла да сянец i гаманіла сама сабе.— Усё зрабіў! На трактары яшчэ ў саўгасе робіць, а дома дык усё звярнуў на мае плечы. Дровы, сена прывязе, скіне — ты рэж, цягай на месца. Ты скаціну глядзі... Ён — толькі на рабоце... Як у мяне не работа. Нябось скажы пра гарэлку, дык з-за яе ўсё кіне, на край свету пабяжыць...

Сёння чагосьці доўга не адмыкаўся замок на дзвярах сянец, усё пераскакваў i пераскакваў у ім ключ. Аж зрэзала пальцы i далоні, i яны зачырванеліся, пяклі агнём. Нарэшце адамкнула. Але настрой быў ужо сапсаваны.

— Зноў тое ж...— шапнула сама сабе, зморшчылася, узяла сумку, плашч i пайшла ў хату.— Відаць, я сама ўсё ж вінавата. Не трэба было мне даваць яму гэтакай патолі, усё браць на свае плечы. Я ж не толькі жанчына, але i настаўніца. I павінна паменей хадзіць у гумоўцах, мець на руках мазалі, ды i муж павінен іначай паводзіцца са мной...

Дзверы сянец не зачыніла: хацела, каб праветрылася, сышла духата, што сабралася яшчэ раніцай, калі яна высыпала ў цэбар i таўкла паранку, а потым напаўзла яшчэ i са спякотнага двара. На дзвярах у хату вісела прасцірадла — каб не ляцелі ў хату мухі. Прасцірадла ля клямкі было вымазана ў тавот. Пляміна была свежая: канечне, лэпнуў Віктар уполудзень, калі прыязджаў дадому абедаць.

Як зайшла на кухню i ўбачыла, што на кухонным стале стаяць непрыбраныя міскі, нямытая пасуда стаіць i на прыпеку (не паспела сёння раніцай памыць: завіхалася адвесці сына ў сад i хутчэй ісці ў школу), дык захацелася вышмыгнуць з хаты i больш у яе не заходзіць.

«Ну, калі ўжо скончыцца гэтая адна з дня ў дзень работа, — паскардзілася сама сабе, — ці хто калі ўжо мне паможа крыху? Кожны дзень трэба не толькі рабіць у школе, для школы, але яшчэ i дома столькі працы: палі печ, гатуй есці, мый пасуду, бялізну, глядзі гарод, скаціну... I пазалетась, летась так было, сёлета ёсць, налета будзе... Пачытай вось новыя кніжкі, пабудзь у горадзе ў тэатры, з'ездзі куды!

Каб ведала, што так будзе, дык век замуж не выходзіла б. Дурныя тыя дзяўчаты, што аж гараць выйсці замуж... Што яны вось бачаць? Адну работу! Не тое што Нэлка, сяброўка, што працуе настаўніцаю ў горадзе. Той не трэба ні сена, ні дроў, ні гародаў, ні скаціны: сетачку ўзяла, выйшла ў магазін, купіла што трэба i тут жа на газе ўсё згатавала. Халодная, гарачая вада пад рукамі... Добра ёй хваліцца, што яна кожную суботу ў цырульню ходзіць, у нядзелю — у тэатр ці ў кіно, што чытае ўсе новыя часопісы, бывае на канцэртах модных спевакоў, носіць самае моднае адзенне... Вот хай на маім месцы так выстранчыць!..»

Антаніна паставіла на кухні сваю сумку, наліла з вядра ў мядніцу вады, апусціла ў яе пасуду, уткнула штэпсель у разетку. Падалася ў лепшую палавіну хаты, села на канапу, выпрастала даўгаватыя стройныя ногі, адкінула на спінку галаву i заплюшчыла вочы.

«Каб яшчэ жылі маці, свякроў, дык, канечне, лягчэй было б. А то адна на свеце, як васілёк у жыце... Што сама зробіш, дык тое i мець будзеш».

Успомніла, што зайшла сюды ў туфлях — можа, натрэсці на ходнік пяску (сюды ні сын, ні муж у абутку не заходзілі: так яна ix навучыла), але разувацца паленавалася. Сядзела i адпачывала, адчуваючы, як у шыі нешта торгае — ці не пераціснутая каўняром жылка.

«Але гэты Міхаіл Іванавіч i прыгожы ж! — нечакана падумала.— I адкуль ён толькі ўзяўся? Ці не прыехаў адкуль? Разумны, далікатны... Вось за кім, мусіць, шчасце быць замужам!.. Праўда, толькі нейкія надта ж «пякучыя» яго вочы. Так пазірае, аж няёмка: нібы абдымае позіркам... Але што гэта я? Лезе вот усякае ў галаву! — падакарала сябе, а пасля зноў успомніла, што ўчора ўвечары паспрачалася са сваім Віктарам.— I за што? Здаецца, нi за што».

Ён вярнуўся з работы, калі яна ўжо ўхадзілася па гаспадарцы. Як амаль i кожны дзень. Потым пайшлі да суседзяў у лазню. Жанчыны памыліся раней, потым мыліся Віктар, сын з мужчынамі. Пакуль мужчыны пялёскаліся, жанчыны па кроплі выпілі. Прыйшла дадому з добрым настроем, вясёлая. Віктар, як толькі вярнуўся, гопнуўся на канапу i ўткнуўся ў тэлевізар — ішло якраз кіно пра шпіёнаў. Яна паклала малога спаць, падышла да Віктара, папрасіла яго расчасаць валасы. Ён гэта некалі вельмі любіў i ўмеў рабіць. Расчэсваў лёгка, далікатна — i яна заўсёды ад асалоды аж заплюшчвала вочы... Учора ён расчэсваў з неахвотаю i заадно пазіраў у тэлевізар. Парою грэбень заблытваўся, цягнуў валасы, што аж балела — яна моршчылася, цярпела. Але на душы было пагана: ну, чаму ён такі няўважлівы, абыякавы — ніколі не падыдзе, не прытуліцца, не скажа ласкавага слова, вось цяпер яму кіно даражэй за ўсё... Прывык, не кахае болей? А яны ж яшчэ зусім маладыя...

«Давай раскладзём канапу, — папрасіла яна.— Не будзем глядзець, а лепш паслухаем... Ну, адвярніся ты ад яго: не ён, гэты пракляты тэлевізар, а я табе жонка...»

«Табе толькі гэта i ў галаве!» — з незадавальненнем буркнуў ён.

«Цябе можна дваяка разумець...» — з крыўдаю прамовіла яна.

«Затое цябе трэба толькі адзінкава разумець...— ні то пажартаваў, ні то проста адгаварыўся ён.— Выгуляешся ў школе, наслухаешся ўсяго ад дзяўчат, дык потым i прыходзяць усякія дурыкі ў галаву... Ёй трэба ў цырульню ездзіць прычоску рабіць, пазногці фарбаваць, ёй у тэатр хочацца, у рэстаран, у экскурсію якую!.. Рабіла б у саўгасе, як робяць усе нашы кабеты, дык пра гэта не думала б, а думала б пра другое...»

«Дык хто ж я па-твойму?» — ледзь стрымліваючы крыўду i злосць, запытала яна.

«Пані з сябе нейкую строіш...— усміхнуўся ён. Усміхнуўся, пажартаваў, але яна адчула: даўно ўжо i ён думаў пра гэта, быў незадаволены ёю i яе гутаркамі пра іхняе жыццё-быццё.— Ды не падабаецца, што муж трактарыст. Можа, i не раз ужо думает, каб завесці якога «чыстага, культурнага» верхалаза... Не так? Дык чаго гэтак прыхарошваешся, прычоскі вырабляеш? Дзеля мяне? Не. Ды я цябе любой прыму... Дзеля другіх вышыкоўваешся, каб у вока кінуцца...»

«Ты дурань! — крыкнула яна, падхапілася i падалася ў спальню, да сына. I ўжо адтуль дагаварыла сваю крыўду: — Больш я табе ні пра што не скажу i слова... Бо ты самы звычайны ахламон i нічога не разумееш. Усё жыццё тваё — з'есці, паспаць i выпіць... Ну, калі-нікалі i яшчэ адно табе трэба... А другога чаго не ведаеш, не хочаш, вось i пляцеш абы-што, як самы адсталы які селянін дзевятнаццатага стагоддзя...»

«Ты затое сучасная!» — агрызнуўся Віктар.

«Не табе раўня! — адказала яна i падумала: «Божа, мой божа, як я толькі жыву з такім чалавекам!»

Пасля, калі выключыў тэлевізар, сонна пазяхаючы, Віктар падышоў памірыцца, але яна не падпусціла, прагнала.

...Антаніна ўзняла галаву, зірнула на засланы чыстаю сурвэтаю стол, на свежыя кветкі на ім, на маленькае люстэрачка — у пакоі была чысціня, утульнасць — тое, што яна век любіла i за што яе хвалілі ў вёсцы.

Узяла люстэрачка i паглядзелася.

«Дзіва!— аж заківала галавою.— У школе, калі глядзелася, здавалася зусім маладою, свежаю. Аж во ёсць зморшчыкі на лобе, ля вачэй... Няўжо ўсё гэта ад настрою? Які настрой, такі i выгляд? Віктару, можа, i ўсё роўна — старэе ён хутка ці памалу. А мне не ўсё роўна. Я не хачу старэць: я яшчэ не жыла, нічога не бачыла. Дзевяты год замужам... Што было? Хата i школа, школа i хата...»

Антаніна пачула, што нагрэлася электрычная плітка — на яе капнула з мядніцы вада i зашыпела.

«Трэба ісці мыць пасуду, а не філасофстваваць... Ніхто ж не падменіць».

Уздыхнула, паднялася, зайшла ў спальню, накінула на сябе халат, закасала рукавы i падалася на кухню.

3...

Пад вечар, калі Антаніна прыбрала ў хаце, прапалола граду, зайшла суседка Надзя — яе аднагодка i былая аднакласніца, цяперашняя таварышка, бухгалтарка тутэйшага саўгаса.

— Ну, хопіць табе, выходзь, — сказала яна. Стала ля плота, абаперлася аб частаколіны локцямі.— А то мне брыдка будзе: дзве бабы ў хаце, а грады зараслі, як луг усё роўна.

Антаніна паднялася, стрэсла з прыпола пустазелле, пясок i выйшла з гарода ў двор. Двор ужо крыху зараўняла — засыпала ямкі, заклала ix дзірваном.

Якраз ішло на заход сонца — вялікае, чырвонае, вісела над самаю зямлёю. Святло патухла, згарнулася — i неба, наваколле пачалі цямнець. Пачыналася, як у ix гаварылі, шарая гадзіна.

Антаніна падышла да рукамыйніка, пачала мыцца.

— З кім гэта ты сёння такім высокім ды харашэнным ішла са школы? — падышла, спытала Надзя.

— Спадабаўся?— фыркаючы, папытала Антаніна. Пасля, памыўшы твар, патрэсла рукамі, зірнула на таварышку.

Тая — высокая, худая, з белым тварам i нібы з бяскроўнымі вуснамі — усміхнулася, разгубілася. Век усяго саромелася, баялася, каб іначай не падумалі пра яе людзі, якая яна ёсць на самай справе. Вось i цяпер збянтэжылася: а раптам Антаніна падумала, што той мужчына спадабаўся ёй! Бяда! Будуць гаварыць у вёсцы: вось табе i Надзя, сарамлівая-то сарамлівая, а на чужых мужчын зазірае...

— Інспектар наш новы, — адказала Антаніна.— Напраўду, як ты кажаш, харашэнны. Як лялька. У яго i ты, мусіць, закахалася б? Не пабаялася б i людзей, іхняй гутаркі?

Надзя зачырванелася. Як рак. Села на лаўцы ля хаты. Паблізу яе села i Антаніна. Пазірала, як усё слабее, расплываецца цень ад хаты, — значыць, ужо амаль зайшло сонца. Бярэцца аднекуль морак. Хоць яшчэ i відна.

— Давай, Тося, сходзім у шчаўе, — перамяніўшы гутарку, сказала Надзя, абцягваючы сукенку i закрываючы вострыя калені.— Бульба старая ўжо, нясмачная, прэсная. Хочацца нечага кісленькага.

— Кісленькага, можа, i па другой прычыне хочацца...—усміхнулася Антаніна, выцягнула босыя ногі. Здаецца, i Надзя з зайздрасцю зірнула i аж затрымала позірк: якія ж яны стройныя, поўненькія! — Сама ж ведаеш, бывае такая пара...

— Ну цябе з тваёю парою! — з жартам махнула рукою Надзя.— Каб усё было, што бог даваў, дык поўная хата ўжо была б...

— Я, каб ведала, што будзе дзяўчынка, дык асмелілася б яшчэ...— прызналася Антаніна.— Пасядзела б з год дома, падгадавала. Як ні цяжка дзяцей падымаць на ногі, але, як гавораць старыя людзі, адно дзіця — гэта яшчэ не дзіця, двое дзяцей — вот тады дзіця. Больш двух не хачу. Хопіць. Табе, канечне, лягчэй: ты ж не адна, а са свякроўю жывеш...

— Маю двое, дык i я больш не хачу. Хопіць, — сказала Надзя.— Цяпер i ў вёсцы ніхто не хоча дужа дзяцей мець. Адно, два, ну яшчэ трое так-сяк можна, а больш не. Усё жыццё на ix пойдзе... Дык пойдзем у шчаўе? А то во гаворым абы пра што.

— Позна ўжо, Надзечка. Другім ужо разам, — адмовілася Антаніна.— Трэба вячэру згатаваць, накарміць сваіх, а потым садзіцца ды сшыткі правяраць. Гэта ты пакінула на рабоце свае лічыльнікі, схавала паперы, дык i вольная. А я не. Мне яшчэ i дома трэба рабіць школьную работу.

— A некалі ж i я хацела быць настаўніцаю...— усміхнулася Надзя.— Ты вот паступіла, а я не. Ох i паперажывала я тады, уплакала! А цяпер дык i рада, што не ў школе раблю: дома двое, дык не магу справіцца з імі, а там жа на дзвесце! Ды i ў тэхнікуме сваім вучылася ж не пяць гадоў, як ты ў інстытуце, а менш. Цяпер к дзевяці на работу, у пяць з работы. I пасля работы, як ты кажаш, вольная.

— Мне дык школа падабаецца, i з дзецьмі я ладжу, але...— i Антаніна не дагаварыла, зірнула на вароты: ішоў дадому Віктар.

Глядзела i маўчала, адчуваючы, як сэрца абліваецца крыўдаю i злосцю. Аж раптоўна закалола ў скроні ды забалела галава.

«Нервы...— падумала яна.— I гэта Віктар вінаваты».

Віктар — высокі мужчына з шырокімі плячыма, у камбінезоне — нёс на шыі шасцігадовага сына, Сяргейку.

Трымаў малога за калені, прыціскаючы ix сабе да грудзей. Сын баяўся сядзець: бацька хістаўся.

Надзя зірнула на Віктара i нічога не сказала: i ёй усё гэта было не ў навіну. Маўчала i Антаніна. Здаецца, яшчэ ніколі не было такой нялюбасці да Віктара, як цяпер.

«Ну, чаму ён такі?— аж забалела сэрца.— Чаму кожны дзень прыходзіць во гэтакі дадому? Сябрукі спакушаюць ці сам ужо ўцягнуўся, не можа без гэтай атруты? Некалі, яшчэ нават год-два назад, быў сімпатычны, стройны, акуратны мужчына, а цяпер... Не пагаліўся, брудны...»

— Добры вечар, каляжанкі!— падышоўшы да ix, гарэзна прывітаўся Віктар, ссадзіў малога на зямлю, хіснуўся, сеў між імі, абняў за плечы.— Эх, вы мае бабкі!— а пасля адну i другую цмокнуў у шчокі.— Люблю я вас!

Надзя засаромелася, вырвалася i адсунулася. Антаніна, гэтаксама нічога не гаворачы, са злосцю скінула яго руку, адсунулася.

— Не нараўлюся, — як пакрыўдзіўся Віктар, адваліўся спіною да сцяны.— Ну, ладна. Хадзі ты да мяне, сынок.

Але сын не пайшоў да яго. Падышоў да Антаніны.

— Кашулька брудная, каленькі збіў...— паўшчувала яго Антаніна.

Сын маўчаў.

— Ну, я пайду, работы дома многа, — прамовіла Надзя i падалася з двара.

— Скідай сандалікі, сынок, памыйся, — сказала Антаніна, як не бачачы паблізу мужа.— Пап’еш малачка — i спаць. Каб заўтра раней устаў, каб мама не пазнілася на работу.

Якраз вярнулася з нашы карова. Антаніна ўпусціла яе ў двор, дала загадзя ўжатай травы.

— Ну, выцірайся, сынок, — сказала яна, калі падаіла ўжо карову i ішла ў хату амаль з поўным вядром малака.

Сын падняўся з ночваў, пачаў выцірацца. Тут жа, на двары: было вельмі цёпла, як у астуджанай лазні.

Віктар, прываліўшыся да сцяны, ужо хроп.

Антаніна працадзіла малако, потым памагла апрануцца сыну. Як не хацела, але падышла i да мужа, раскатурхала.

Віктар, прачнуўшыся, доўга не мог апамятацца, сядзеў, цёр далонямі твар. Потым з неахвотаю падняўся i пацягнуўся ў хату.

— Не ідзі такі, — загадала яму Антаніна, — скінь свой камбінезон, памыйся.

— Мне i так добра, — агрызаўся той, ідучы i хістаючыся, абапіраючыся аб сцяну.

— Дык мне блага, — загневалася Антаніна i зноў загадала:— Мыйся!

Віктар сеў долу, скінуў запыленыя кірзачы, сапхнуў з сябе вымазаны ў тавот, прапахлы керасінам камбінезон, потым скінуў i майку. Падняўся, ледзь устояўшы на нагах, падаўся да рукамыйніка.

Абліваўся цёплаю вадою, фыркаў. Гарэзнічаў, як дзіця.

Антаніна толькі паківала галавою, гледзячы на ўсё гэта. Вынесла i падала ручнік.

— Ну, як прайшла праверка ў школе?— Віктар нібы працверазіўся. Стаяў i выціраўся.

— А ты яшчэ помніш пра гэта?— сказала яна пакепваючы.— Дзіва! Мне здаецца, ты даўно ўжо забыўся, што ў цябе ёсць дом, сын, жонка. А пра маю работу — пагатоў... Каб помніў, што ў жонкі сёння такі важны дзень, што сёння ацэньвалі яе працу, дык i намнога раней прыехаў бы, папытаўся б. А так табе другое важней, другое ў галаве... Што там мая работа! Не ішла, не ехала. А вот бутэлька, сябрукі — вот дзе самае важнае!..

— Выйшла так, жонка, — усміхнуўся ён.— Завёз адному ў Асавок дровы — вот i пачаставалі. I не хацеў у хату заходзіць, дык угаварылі ўсё роўна.

— У цябе «так» кожны божы дзень выходзіць...— махнула яна рукою.— I людзі гэта ўжо ўсе ведаюць, i мне яно ўжо абрыдла... Жонка — настаўніца, а муж у яе — горкі п'яніца...

— Ну, хіба я п'яніца?..— бараніўся Віктар i, надзеўшы майку, спрабаваў падысці i прытуліць яе, але яна адышлася.— На рабоце раблю? Раблю. Грошы дадому прыношу? Прыношу. I не менш, а больш за цябе. Дома начую? Начую. Ну, вот выходзіць так, што кожны дзень чарка надараецца. Завязеш некаму нешта... Не будзеш жа грошы браць — брыдка: трактар жа не свой, a дзяржаўны. Вот i клічуць людзі ў хату... Цяпер трактарысты ды шафёры — самыя паважаныя людзі...

— Я табе, паважаны чалавек, вот яшчэ што скажу, — строга прамовіла Антаніна.— Трактар — напраўду дзяржаўная машына. Адрабіў — стаўляй i марш дадому.

— Дык жа людзі просяць то тое прывезці, то тое...

— Людзі няхай выпісваюць...

— Выпіша, заплаціць у кантору грошы. А прывязеш, у хату ўсё роўна запросяць.

— Не ідзі, май волю i адмовіцца, — сказала Антаніна.— Хіба ж можна так кожны дзень? I сабе здароўе падрываеш, i сям'і кепска. Ды ў каторы раз ужо табе гавару: рана ці позна, але пры такой сваёй рабоце ці трактар паб'еш, ці на некага наедзеш. Сам жа гаварыў не раз: руль п'янага не любіць... Хваліўся, што пакуль едзеш, дык едзеш. А як прыпыніў трактар — дык i вываліўся з кабіны. Вывалішся калі пад кола...

— Ну не трэба, любка, больш не буду, — пачаў прасіцца Віктар.— Усё, у астатні раз сёння было. Больш не будзе.

— Не веру я табе ўжо, — адказала Антаніна.— Але мне гэта надакучыла, а ты сам знелюбеў. Як i не муж ты мне ўсё роўна. А раз чалавек знелюбее — дык ад яго сыходзяць. Глядзі, Віктар, каб i ў нас гэтак не выйшла. Прападзеш адзін... А я хоць спакойная буду, не буду нервавацца... Ты не пасміхайся, — сказала яна, бачачы, што ён не верыць яе словам, думае, што яна толькі страшыць.— Цярплю, цярплю, але магу i не выцерпець.

— Ну, Антаніна... Тося...

— Ідзі спаць, — адагнала, — прачнешся заўтра, дык каб помніў мае гэтыя словы. Бо больш не буду многа гаварыць. Вазьму рашуся — i ўсё... Жыві адзін, калі не хочаш ca мною добра жыць.

...Спаць Антаніна легла позна, як праверыла сшыткі і напісала рабочыя планы. З нейкаю самотаю зірнула на кіпку новых кніг i часопісаў, што ўжо з тыдзень ляжалі на стале нечапаныя, i, адчуваючы, як зліпаюцца павекі, пайшла ў спальню.

«Трэба хоць у нядзелю пачытаць, — падумала сабе.— А то гэтак зусім адвярнуся ад чытання, не буду ведаць нічога новага. I дзецям тады нічога новага не скажу. Заняпаду як настаўніца».

Распранулася, лягла ля Віктара, адкаціўшы яго да сцяны. Ён цяжка дыхаў, стагнаў. Растрывожыў яе. Перабіў сон. I яна колькі разоў падымалася, слухала, як ён дыхае, зноў клалася — i не магла заснуць.

«Ох, Віктар, Віктар! — яна аж ківала сама сабе галавою.— A некалі ж, як мы яшчэ хадзілі, а пасля i пажаніліся, зусім жа інакшы быў...»

4...

...У той няблізкі ўжо дзень, у які, можа, гэтак стромка павярнуўся яе лес, Антаніна вярталася са школы шчаслівая. вясёлая.

Ішлі з Надзяю. Абедзве дзесяцікласніцы, высокія, стройныя. Надзя толькі, праўда, была надта ж тоненькая, нейкая кволая, а яна, Антаніна, ужо i тады была паўнаватая, дужая на целе. Абедзве ў рудых сукенках i белых фартухах, без хустак, у аднолькавых туфлях.

Ішлі i вялі ў руках веласіпеды: у Антанініным веласіпедзе раптоўна пасярод дарогі ад Галінавіч, дзе была сярэдняя школа, да Вішнёўкі парваўся ланцуг.

Красавала сасна, i шчодра пахла соладдзю i маладою смалою. Павейваў малады майскі вецер, разносіў свежы пах яшчэ клейкай лістоты — вясна толькі ўбіралася ў сілу. Пахла сырасцю ад халаднаватай яшчэ зямлі, добра не падсохлага леташняга апалага лісця i яшчэ сырых камлёў, на якіх была тоўстая, набрынялая ад вільгаці кара. I вакол стаяў нейкі хвалюючы вясенні шум — шэпт ветрыка i маладога лісця. Шэпт зямлі, што, прачнуўшыся, набірала сілу, давала рост усяму жывому.

З высокага, ужо блакітнага неба прыпякала далікатнае, пяшчотнае сонца, яшчэ не маючы лішняй спякоты.

— Здадзім, Тося, скора экзамены i паедзем адгэтуль, — з мараю, з радасцю сказала Надзя, узіраючыся ўперад, на памаладзелы лес.— Паедзем у горад.

— Я ўжо i не дачакаюся, калі мы скончым гэтую школу, здадзім экзамены i выедзем з нашай Вішнёўкі, — у тон ёй прамовіла i Антаніна.— Гэтак хочацца паглядзець свету, дзе i як жывуць людзі.

— Толькі я вот, можа, дарэмна думаю пра інстытут, — ужо ў каторы раз за апошнюю вясну пажурбоцілася Надзя.— Ты добра, без ніводнай троечкі, вучышся, дык паступіш, канечне. У мяне будуць у атэстаце тройкі — я не паступлю.

— Неяк ужо разам асілім, — адказала Антаніна.— Будзем толькі ўдзвюх хадзіць на экзамены, разам сядзець.

— Ты ж розуму свайго мне не перадасі, — пабедавала Надзя.— Ты шчаслівая, Тоська, не тое што я... Ты i прыгожая, i разумная. У цябе нават Сцяпан Пятровіч закахаўся... Пазірае на цябе не так, як на ўсіх.

— Выдумляеш ты...— зачырванелася Антаніна: ёй аж страшна стала, што ўсе ведаюць: на яе добра пазірае Сцяпан Пятровіч — малады настаўнік беларускай літаратуры. Ён ёй падабаўся, але ж хіба можна нават пра гэта думаць: ён жа настаўнік...

З хлопцаў-аднакласнікаў ёй ніхто не падабаўся: усе яны былі яшчэ хлапчукі. Гаварылі пра разведчыкаў, гулялі ў футбол, не раз дзяўбліся паміж сабой, як пеўнікі, за ўсякую дробязь. I саромеліся. A Антаніне хацелася ўжо нечага іншага, сталейшага. Яго пакуль што не было — i яна чакала. Яе маладое сэрца трывожылася ад гэтага чакання, хацела пакахаць. Але не ведала каго. Выбірала.

— Усе нашы дзяўчаты гавораць так, — адказала Надзя.— Але, праўда, ён прыгожы, далікатны?

— Не трэба так, Надзя, гаварыць, — замахала рукою Антаніна.— Ён жа наш настаўнік. Ды я баюся яго, сяджу на ўроку i не магу вачэй падняць...

— Любіш усё ж?

— Не, — паспяшалася хутка адказаць Антаніна i зноў зачырванелася, аж стала горача ў шчокі.

— I нікога не любіш?

— Не. А ты?

— Ну...— паціснула плячыма Надзя, i Антаніна насцярожылася: нешта сяброўка тоіць.— Сяргей — нічога хлопец.

— Ён жа на пяць гадоў старэйшы. Армію ўжо адслужыў.

— Ну i што, — адказала Надзя, гэтаксама густа зачырванелася.— Але ты не думай абы-што, у нас нічога няма. Проста ён у тую нядзелю хацеў мяне з танцаў дадому правесці. Але я ўцякла.

— I маўчала, — папікнула яе Антаніна.— Я табе ўсё сваё расказваю.

— Саромелася... А ён i пазаўчора, i ўчора прыходзіў, сядзеў у нас. Я дык да цябе ўцякала... A маці злуецца: кавалераў ужо завяла! А ведаеш, што ён пра цябе гаварыў?

— Ну што? — у Антаніны аж замерла, здаецца, сэрца.

— Што ты занадта прыгожая, што ў цябе будзе шмат мужчын. Таму цябе не варта браць замуж...

— Дурны гэты твой Сяргей! — узлавалася Антаніна i замоўкла. Узлавалася i на Надзю.

— Ніякі ён не мой, — адмовілася тая.— Што гаварыў, я табе тое i сказала, — i гэтаксама замоўкла. Мусіць, пакрыўдзілася.

Антаніна толькі падумала, што яны ўжо не дзеці, а амаль ужо сталыя дзяўчаты — яшчэ летась у ix не было гэтакіх размоў. А сёлета не толькі ёсць, але i часта, вось як i цяпер, пасля ix бываюць непаразуменні.

Наперадзе пачуўся шум ад матацыкла. Ехаў іхні аднавясковец, Алесеў Рыгор, — нізенькі, з горбікам на спіне, паджылаваты ўжо хлопец. Загадчык Вішнёўскай пошты.

Пад'ехаў да ix, прыпыніўся.

— Аварыя?— усміхнуўся ён, кіўнуўшы на ланцуг, што цягнуўся па зямлі ды выбруджваўся ў пясок. Бліснуў акулярамі i залатымі зубамі.

Потым злез з матацыкла, заглушыў яго i паставіў на падножку. Быў маленькі, ім, дзяўчатам, па грудзі. Смешны ў зімовай шапцы, у фуфайцы, у чорных скураных рукавіцах.

Усміхаўся: любіў жартаваць з маладымі дзяўчатамі. Як i з маладымі замужнімі жанчынамі. Антаніна сама бачыла, як зімою, падвыпіўшы, ён лез цалавацца да тутэйшай замужняй фельчарыцы, усё прыкладаўся губамі да яе шыі.

«Ох, жаніцца табе трэба, Рыгор!— пацвельвалася тая.— Такі гарачы мужчына!»

Рыгор тады, здаецца, вар'яцеў. Лез i лез да жанчын. Назаўтра, як нехта расказаў яму пра яго «гулі», аж не прыйшоў на работу, пасля з месяц хаваўся ад людзей.

— Давай папраўлю, — падахвоціўся Рыгор. Ён быў майстра на ўсе рукі — умеў іграць на гармоніку, ладзіць тэлевізары, пральныя машыны, радыё, матацыклы. Ладзіў гэта ўсім жыхарам бліжэйшых вёсак i пачынаў пакрысе папіваць.— Дома ж усё роўна няма каму паправіць.

Ён хуценька дастаў з багажніка ключы. Пасля паставіў веласіпед дагары, на сядло, пачаў размотваць ланцуг.

Збіў з ланцуга адвёрткаю i малатком адно лішняе вочка, счапіў канцы, прасунуў у дзіркі кавалачак таўставатага жоўтага дроту. Палажыў вочка на вялікі ключ i малатком распляскаў дрот з аднаго боку, потым перавярнуў ланцуг i спляскаў дрот з другога боку.

«Напраўду, у яго залатыя рукі», — падумала Антаніна.

— Можаш ехаць. Куды хочаш, — зноў паставіўшы веласіпед на колы, усміхнуўся Рыгор.

— Дзякую, Рыгорка, — адказала яна i падумала, што больш ніколі не будзе злавацца на яго: часта дагэтуль, калі прыходзіла на пошту i ён жартаваў, а то i шчыпаў за бокі, яна злавалася, адкідвала яго рукі.

— Ну, паехалі, — сказала Надзя, села на веласіпед i паволі пакруціла педалі.

— Тося, пачакай, — як папрасіў Рыгор, зірнуў на яе, збянтэжыўся. Потым пачаў збіраць свае ключы, загортваць ix.— Ты не злуешся на мяне?

— Не, — адказала яна.

— Ну i добра, — узрадаваўся ён, аж папрыгажэў на вузкім, з вострым носам, непрыгожым твары.— Я ж да цябе не маю ніякага зла. Маю вот просьбу толькі: у гэтую нядзелю будуць танцы, дык ты хоць раз станцуй са мною. Да каго не падыдзі, дык усе ўцякаюць...

— Можа, не пайду я ні на якія танцы, — хутка адказала яна.— Экзамены ж скора, не да танцаў.

— I ты не хочаш!— спахмурнеў ён, зрабіўся нейкі маленькі, кволы, як малады павучок.— Хіба ж я вінаваты?..

«А ў чым жа мая віна? — хацела спытаць яна, але не асмелілася.— Сцяпан Пятровіч — настаўнік, а ты... Не я вінавата, што ты такі...»

— Ты нікому пісем не пішаш? Там, у Галінавічах?

— Не.

— А палучаеш ад каго?— неяк з жаласцю пазіраючы на яе, папытаў ён.

— Не.

— Тады я скора табе напішу. Вот паеду ў тым месяцы ў Крым, дык адтуль папішу. Усё-ўсё апішу.

Яна маўчала: не ведала, што сказаць. Чырванелася. I чамусьці было брыдка.

— Ну, я паеду, — як папрасіла яна, — А то мама ўжо чакае мяне.

— Едзь, — сказаў ён і, калі ўжо крыху ад'ехалася, гукнуў услед:— Дык я напішу, чуеш?

Антаніна ехала памалу. Каб не дагнаць Надзі. Але тая яе чакала.

— Ну, што ён табе яшчэ сказаў? — спытала яна з цікаўнасцю.

— Так, — прамовіла Антаніна. Упершыню не сказала праўды сваёй лепшай сяброўцы. Адчула: не трэба гаварыць. I не трапляць болей Рыгору на вочы. Чым хутчэй з'ехаць з вёскі. А там нешта будзе іншае.

...Дома Антаніна заўважыла, што маці ляжыць на печы, накрыўшыся старою коўдраю.

— Чаго вы так, мама? — здзівілася яна.

— Нездаровіцца нешта, дачушка, — слабым голасам адказала тая. — Ці я на скразняках прастудзілася, ці мае ўдаўненыя хваробы абазваліся — нешта круціць паясніцу, ломіць цела.

— Можа, вас у бальніцу завезці? — занепакоілася Антаніна.

— Не, што ты, дачушка, — адмовілася тая.— Куды ж мне ехаць, калі пара бульбу садзіць, а табе вунь скора экзаменты... Папякуся во на печы, натрэш якім націраннем — ды пройдзе... Паехала б, можа, каб яшчэ хто быў у хаце. Бацька ці сёстры, браты твае... Адну я цябе не пакіну. Паеш, дачушка, ды канчай даставаць бульбу са склепа. Трэба перабраць яе, потым выкінуць гной — я ж на панядзелак у брыгадзіра каня папрасіла... Пасадзім бульбу, дык тады, можа, калі не будзе палёгкі, паеду ў тую бальніцу, — сказала маці i так сумна на яе паглядзела, нібы прамовіла: «Дачка ты мая дачка, вот якія твае маладыя гады! Памёр бацька, дык змалку са мною дровы рэжаш, арэш, сена косіш, усю гаспадарскую работу робіш. А цяпер вот трэба не толькі, дачушка, памагаць, але i ўсё браць на свае маладзенькія плечы... Не пагуляеш, як гуляюць другія за бацькамі...»

— Пасадзім, мама, тую бульбу, нідзе яна не дзенецца, — усміхнулася ёй Антаніна, каб падбадзёрыць яе.— Толькі вы папраўляйцеся.

I маці, здаецца, павесялела, з любасцю на яе зірнула. Старая, змаршчыненая ды ўчарнелая на твары, яна аж памаладзела, ажыла, але з печы не злезла, яшчэ лепей накрылася.

«I праўда, я болей раблю за Надзю, за другіх сваіх равеснікаў, — пераапранаючыся, падумала Антаніна.— Кашу, дровы калю, ару, гаспадарку гляджу. Ад таго, можа, i дужэйшая за ix: яны ўсе тоненькія, кволыя. А я магу амаль усіх хлопцаў здужаць. Яны, равеснікі, гавораць толькі пра школу, пра свае клопаты, а я ўжо знаю, дзе можна мукі купіць, колькі трэба парасят на зіму пакінуць. Я ж, лічы, гаспадыня. Маці ўсё хварэе i хварэе каторы год, дык я за яе трымаю гаспадарку. Яна толькі падказвае... I яшчэ адно... Надзя вот толькі думае пра хлопцаў, хоча пасябраваць, лічыць гэта вялікім цудам, а я ўжо ведаю, што хлопец — гэта не толькі той, пра каго мараць дзяўчаты, але i памочнік жанчыне, гаспадар. A які гаспадар з Сцяпана Пятровіча? Ці з Рыгора?»

Маці злегла, ужо каторы дзень не падымалася з пасцелі.

Антаніна, вярнуўшыся са школы, перакусіла i палезла ў склеп — рашыла: сёння не вылезе адтуль i да ночы, пакуль не дастане ўсю бульбу.

Набярэ кошык бульбы, падымецца па лесках наверх i занясе ў хлеў, высыпе ў кучу.

Вось залезла зноў у склеп, награбала бульбу ў кошык, як адчула, што нехта прыйшоў: засланіў святло. У склепе стала цёмна.

— Алё!— гукнуў нехта знаёмым, але крышку i чужаватым басавітым голасам.— Дзе ты там?

— Хто там?— запытала яна, зірнула, але нічога не ўбачыла. Пасыпалася толькі ў вочы труха.

— Вылазь — паглядзіш...

«Нехта малады», — падумала яна. Калі крыху адступіўся, убачыла наваксаваныя боты, зялёныя вайсковыя штаны. Твару не магла ўбачыць: біла зверху святло ў вочы, асляпляла.

«Віктар, — здагадалася: чула, што прыйшоў сёння раніцай з войска.— Віктар Матусевіч. Той, што пісаў з войска лісты тутэйшай фельчарыцы, пакуль яна не выйшла замуж за прыезджага агранома».

Яна была спакойная: з Віктарам раней мала зналася. Ён быў старэйшы, i ў яго была свая кампанія.

— Зараз, — адказала яна, хуценька прыгаршчамі пачала браць i кідаць у кошык бульбу.

Накідаўшы, падалася наверх, падымаючы перад сабою поўны цяжкаваты кошык.

Сапраўды гэта быў Віктар. Ён падхапіў кошык, адставіў яго ўбок, падаў ёй руку i памог вылезці.

Яна вылезла i амаль анямела. Перад ёю стаяў не тонкi ды худы хлапчук, якім ён адыходзіў у войска, a высокі, з шырокімі плячыма, сімпатычны мужчына. Чысты, з белым далікатным, як у жанчыны, тварам, у зялёненькім мундзіры. На грудзіне было шмат значкоў.

I ён, здаецца, з нейкім дзівам зірнуў на яе.

«Няўжо задзівіўся, — падумала яна, — што я ў гумоўцах, матчынай старой блюзцы, што во з такімі бруднымі рукамі?»— а пасля i засаромелася, што ён бачыць яе такой.

I не толькі засаромелася. Адчула, што яна ўжо жанчына, што палаюць шчокі ад узрушэння, што затрапяталася сэрца, нібы гаворачы: «Які Віктар ладны!»

— О, якая ты ўжо!— з захапленнем прамовіў ён, здаецца, гэтаксама збянтэжыўся.— Адыходзіў служыць — тады ты яшчэ дзеўчанё горкае была. А цяпер... Паненка, нявеста! — i ўсё акідаў яе позіркам, што яна, здаецца, гарэла ад сораму.

Апошнія яго словы вельмі спадабаліся. Ну, як яны маглі не спадабацца, калі гэтулькі было ў ix здзіўлення, шчырасці, пахвалы ёй!

Яна стаяла насупраць яго, маўчала, чакала, што ён яшчэ скажа. У самой ад хвалявання не было патрэбных слоў.

— Заходзіў у хату, хацеў вас праведаць, — ён, здаецца, ужо гэтаксама пачаў траціць зухаватасць, саромецца: агледзеўся, што яна ўжо не дзяўчынка.— Маці i сказала, што ты тут. Дай, думаю, зірну, бо i мае гаварылі, што ты падрасла, вылюдзілася. Аж...

Да яе твару зноў хлынула цяплынь. Адчула: спадабалася яму. I вельмі спадабалася: глядзіць во i вачэй не зводзіць.

— Цяжка адной упраўляцца? — ужо сур'ёзна запытаў ён.

— Хіба мне прывыкаць?— з самотаю ўсміхнулася яна.— Як памёр тата, дык i памагаю маме. Бульбу вот сёння выцягаю, заўтра перабяру, паслязаўтра выкідаю гною, тады вывезу яго на поле, a ў панядзелак будзем садзіць. Будзе наша калейка на каня.

— Ох, колькі работы! — усклікнуў ён.— Дзе ты адна ўсё зробіш! Рукі парвеш, — i з павагаю зірнуў на яе: яна апусціла позірк долу. Але не паскардзілася, што будзе цяжка.— Памагчы, можа?

— Не трэба, — паспяшалася яна адмовіцца.

— Я ўсё роўна пакуль што гультую, дык памог бы гной выкінуць, на поле вывезці, мог бы i аратым пабыць, — сказаў ён.— Падаб'ешся адна. Падарвеш без пары здароўе. I рукі якія будуць...— ён усміхнуўся.— Пры такім харастве трэба, каб рукі былі мяккія, белыя, без мазалёў...

Яна ўсміхнулася: казкі усё гэта! Як жа так можа быць, калі робіш?!

— Дык памагу, так i быць, — падахвоціўся Віктар, падміргнуў.— Ну што, наймаеш?

Яна паціснула плячыма, не могучы нічога адказаць ад нечаканай радасці ды ад няёмкасці.

— Вот i пачнём адразу: ты падавай са склепа, а я буду насіць. Пакажы толькі куды.

...Пад вечар, калі ўжо нізка над зямлёю апусцілася вялікае чырванаватае сонца, у вёсцы з комінаў пачалі віцца дымы, a ў цёплым паветры пачалі лятаць майскія жукі, Антаніна i Віктар падышлі да хаты. Былі шчаслівыя: скончылі насіць усю бульбу. А гэтаксама пачысцілі i склеп.

Віктар выкруціў са студні вядро вады i пачаў мыць рукі, Антаніна пайшла ў хату па ручнік.

У хаце падышла за печ: там на старым ложку ляжала маці.

— Усё, мама, Віктар памог, дык усю бульбу дасталі i перанеслі, — сказала яна.— Сказаў, што паможа i соткі пасадзіць.

— А дзе ж ён?— спытала маці — вельмі радая, што ўсё так выходзіць.— Нa двары? Заві ў хату, дачушка. Пачастуй: i госць, i памог во.

— Ды не трэба, мама, — папрасіла Антаніна.— Няёмка ж неяк.

— Не выдумляй, дачка. Будзь гаспадыняй, прымі хлопца, мо яшчэ i праўда паможа, — запатрабавала маці, — а потым ужо ўходзішся.

Антаніна выйшла на двор і, надаючы Віктару ручнік, сказала:

— Мама просіць, каб ты ў хату зайшоў.

— А ты не запрашаеш? — усміхнуўся Віктар.

— Заходзь, — усміхнулася Антаніна i шмыгнула ў кладоўку па сала i пляшку гарэлкі, што стаяла там яшчэ з вялікадня.

...Ужо восенню, пад каляды, калі было відаць, што маці не жыхар на гэтым свеце, Антаніна перавялася са стацыянара на завочнае — каб дагледзець матчыну старасць. Пайшла працаваць у Міланьскую васьмігодку піянерважатай. А на каляды ўзяла ў прымакі Віктара: яны былі ўжо да гэтай пары, здаецца, самымі закаханымі на свеце людзьмі.

Пакуль жыла маці, былі з ёю. Як маці памерла, Антаніна перабралася да свёкра, гады тры параскашавалася за імі, пажыла як у бога за пазухаю.

Астатнія гады, калі памерлі i свёкар i свякроў, жыла толькі з Віктарам i сынам, зноў усе клопаты па гаспадарцы ўзяла на свае плечы. Ды i не толькі гэтыя клопаты.

5...

Антаніна спачатку добра i не пазнала, што за чалавек ідзе ў іхнюю школу. У балоневым зялёным плашчы, у балоневай шапачцы: якраз ішоў, бадай, першы за май дождж. Дробны, але спорны, спрыяльны для зеляноты.

«Дык гэта ж Міхаіл Іванавіч!— нечакана ў яе ёкнула, з трывогаю забілася сэрца.— У плашчы во, тыдні з два не быў — вось i не пазнала...»

— Гэта ж той, Антаніна Іосіфаўна, што сядзеў у нас на вашым уроку нядаўна, — падказаў ёй нехта з сямікласнікаў, думаючы, што яна ўсё яшчэ пазірае ў акно, бо не пазнае.

— Пішыце, калі ласка, далей, — папрасіла яна, крышку адступілася ад акна — каб, не дай бог, не ўбачылі яе з двара. Стала збоку i пазірала.

Міхаіл Іванавіч узышоў на ганак, зняў плашч, атрос яго ад вады i — сёння яшчэ болей прыгожы ў рудым касцюме, пры белай кашулі i пры гальштуку — падаўся ў школу.

«Што гэта я?— Антаніна аж прыклала руку да грудзей.— Чаго гэтак дало нешта мне ў галаву? Ну, прыйшоў дык прыйшоў. Не прыйшоў бы, дык не прапала б. Але не. Чамусьці во рада, што заявіўся, што зараз убачу яго...»

...Міхаіл Іванавіч, калі яна зайшла ў настаўніцкую, сядзеў за дырэктарскім сталом, гаварыў з настаўнікамі. На яе прывітанне толькі кіўнуў галавою i не спыняўся, гаварыў далей. Значыць, садзіся i ты, слухай. Ёй крыху не спадабалася такая халоднасць, i яна крышку з іроніяй падумала: «Якая важнасць! Можа, яшчэ нават запісваць яго словы?!»

Перад ім ляжаў разгорнуты сшытак. Міхаіл Іванавіч пазіраў у яго зрэдзь i пытаўся ў настаўнікаў, што яны зрабілі пасля нядаўняй праверкі. Тыя, хвалюючыся, адказвалі, падносілі i паказвалі яму свае планы, школьныя журналы.

— Ну, няблага, — Міхаіл Івапавіч нарэшце ўсмiхнуўся, ветліва ўсіх акінуў позіркам, а на яе, здаецца, зноў зірнуў абыякава.— Ну, таварыш дырэктар, пакажыце яшчэ, калі ласка, гарод — i я буду вольны, не буду больш замінаць вам.

Яны падняліся i абое выйшлі.

«Мусіць, забыўся ўжо i пра мяне, i пра сваю тую пахвалу? — падумала Антаніна.— Хіба мала ў раёне настаўнікаў... Усіх не запомніш. А што я нечым вызначылася, дык, відаць, няпраўда. Каб вызначылася, дык запомніў бы. Вось такая наша, настаўніцкая, праца! Стараешся-стараешся, а нехта пра гэта i не ведае. Ці скажа якое слова i тут жа забудзе пра яго...»

Наступнага ўрока ў яе не было, i яна засталася ў настаўніцкай. Села ля стала i пачала, карыстаючыся вольнаю хвілінаю, правяраць сшыткі, каб пасля, дома, было болей вольнага часу для якой іншай работы.

«Дом!— успомніўшы пра гэта, Антаніна заплюшчыла вочы, падпёрла кулакамі бараду.— Не хочацца да яго i вяртацца: зноў Віктар п'е, прыходзіць дадому позна... Гаманю, страшу, што кіну, але не асмелюся ніяк на гэты крок. Ды як асмеліцца? Пражылі ж ужо разам ля дзевяці гадоў, маюць сына... Ды што будзе потым з ім, што скажуць людзі?.. Няўжо i прыйдзецца вось так векаваць, старэць без пары ад крыўды ды злосці, ад работы? — раптоўна ў яе востра кальнула сэрца, i яна прыклала руку да грудзіны.— Ох ты, маё сэрца! Выцерпела ўсё дагэтуль, цярпі i цяпер, не здавайся: жаночае сэрца павінна ўсё выцерпець...»

Дадому яны ішлі разам, як i колькі тыдняў таму назад.

Толькі той раз крочылі ў цяпло, пад сонцам, сёння ж ішлі пад спорным дажджом. Міхаіл Іванавіч быў у плашчы, яна — гэтаксама ў плашчы — трымала яшчэ над галавою парасон.

— Ведаеце, мяне вельмі цягнула гэтыя тыдні ў Міланькі, — гаварыў ён, ідучы побач i зазіраючы ёй у вочы.— Паеду на раён, пасяджу на нечым уроку i адчуваю: не тое... Вось у Міланьках было інакш, лепш. Так i стаялі вы мне ўвесь час у вачах...

— Гаворыце вы!— прамовіла яна, саромеючыся, што зусім яшчэ нядаўна гэтак блага думала пра яго.— Тое i ў Міланьках, што i ў другіх школах.

— Калі вы гэтакія сціплыя, — усміхнуўся ён, — дык я вам скажу яшчэ больш. Вы не толькі цудоўная настаўніца, але i цудоўная жанчына. Можна толькі пазайздросціць вашаму мужу, што ён мае такую жонку...

— Вось гэта вы дарэмна!— пажартавала Антаніна.— У школе я адна, а дома другая зусім. Дома я вельмі паганая жанчына. Злосная, капрызная. Мой муж зусім не рады, што ў яго гэтакая жонка.

— Тады няхай аддасць вас мне, — усміхнуўся, з любасцю зірнуў ёй у вочы. I доўга пазіраў, аж пакуль не спатыкнуўся.— Я, i мала ведаючы, хоць i сёння вазьму вас замуж.

— Вы хіба нежанатыя?— здзівілася яна. Аж гэтаксама зірнула яму ў вочы. Не магла паверыць гэтаму.

— Не, — адказаў ён.— Любімая дзяўчына яшчэ некалі, калі быў студэнтам, выбрала другога, адмовілася ад мяне. А я з той пары нікога не магу пакахаць, ды i мяне ніхто не хоча палюбіць па-сапраўднаму. Вось i жыву бабылём.

— Не можа быць, — прамовіла яна.

— Чаму? — запытаў ён.

— Ну...— сказала яна, запнулася: не скажаш жа яму, хлопцу, што ён прыгожы, разумны, далікатны, дык яго павінны кахаць жанчыны, паціснула плячыма.— У вас ёсць усё, каб вас... Ну, каб жанчыны на вас звярнулі ўвагу. Калі не звяртаюць, як вы кажаце, дык яны цяпер бесталковыя, не туды глядзяць...

— Можа, я i сам вінаваты, — паківаў ён галавою.— Не хачу жаніцца не па каханні. Хоць i глядзіш парою i бачыш: такі звычайны мужчына, а такую красуню жонку ўзяў. I жывуць добра. А ты... не здолеў. Ці пасаромеўся, ці запазніўся. I, можа, прайшло шчасце побач...

«Напраўду так бывае...— падумала Антаніна, спачуваючы яму.— А яшчэ бывае, што i паспяшыш, не на тое натрапіш. Потым агледзішся — ды позна ўжо...»

— Таму, ведаеце, мяне i ўразіла ваша шчырасць, абаяльнасць, — прызнаўся ён, сказаў такім пяшчотным голасам, што яна аж захвалявалася: што ён гаворыць? — Мне здаецца, што вы вельмі далікатная, пяшчотная жанчына, што вы ўсё разумееце. Усе тонкасці душы. I вам хочацца ўсё расказаць, нібы пашукаць у вас падтрымкі...

— Што вы! — усклікнула яна.— Зацэньваеце вы мяне. Не такая я на самай справе, горшая, не магу так... Ды ў самой мяне вельмі няпростае жыццё... Я i сама ўсё часцей задумваюся, як жыць далей, бо незадаволена, як цяпер жыву. Калі вам маё расказаць, дык не супакою вас, а яшчэ болей расчарую. Але не буду расказваць: гэта маё i няхай яно будзе пры мне толькі...

Яны ішлі поплеч: яна па сцежачцы, а ён па грудку між дзвюх — машынных — каляін. Дождж падужэў, пацурбаніў ужо. Але было прыемна, што ён ільецца: у паветры настойвалася свежасць, лагоднасць, нават пяшчотнасць, што i самому хацелася быць чуллівым, далікатным ды пяшчотным.

Амытыя вадою алешыны, бярэзіны, трава, чысты, як сок, дождж — усё, здаецца, шаптала: ціха, людзі, асцярожна, бо вакол чысціня.

«Ці гэта мне ўсё здаецца? — усміхнулася сама сабе Антаніна.— Ці не паэтэса я якая, што во гэтак думаю?!»

— Прабачце, — прамовіў Міхаіл Іванавіч, — як сёння ехаў сюды, дык разгаварыўся з вашымі людзьмі. Яны сказалі, што вам нялёгка жывецца, але вас хвалілі. I за далікатнасць, i за працавітасць.

«Людзі ж усё бачаць, канечне, ведаюць, — падумала яна.— Але сябе брыдка хваліць, а мужа няма як. Лепш памаўчаць. Другія кабеты дык любяць хваліцца сваімі мужамі, а мне — лепш змаўчаць».

— Жыву...— з самотаю ўсміхнулася яна.— Як выходзіць, так i жыву. Ды стараюся, каб лепш было.

— Вы не пакрыўдзіліся? — занепакоіўся ён.— Вы не думайце, калі ласка, што я распытваў. Сама неяк зайшла гутарка. Людзі спыталі, куды я еду, чаго, як сказаў, што школьны інспектар, дык самі вас успомнілі, пачалі хваліць. Вось я i падумаў: малайчына Антаніна Іосіфаўна, мае народнае прызнанне...

— Годзе вам пасміхацца, — папрасіла яна.

— Які ж тут смех. Гэта трэба слухаць, што народ гаворыць. Народ усё бачыць, усё разумее.

Незаўважна, здаецца, яны падышлі да сцежкі, дзе яны мінулы раз развіталіся. Ён прыпыніўся, думаючы, што яна падасца сюдою дадому.

— Мне трэба зайсці ў кантору, так што нам па дарозе...— сказала яна i зачырванелася: нi ў якую кантору ёй не было патрэбы ісці.

— Кaлi ласка, — усміхнуўся ён.— Яшчэ з хвілін некалькі будзе шчасце пабыць разам з вамі.

У яе зноў з трывогаю забілася сэрца.

«Што ён гаворыць? Нешта я цьмяна разумею. Можа, i таму, што чамусьці мне прыемна ад гэтых слоў... Далібог, гэты май нешта робіць загадкавае з маёю душою, з маім сэрцам...»

Ля канторскай агароджы прыпыніліся, сталі насупраць адзін аднаго.

— Ну, шчасліва вам даехаць! I ўдач усякіх! — усміхнулася яна, падала яму на развітанне руку.

— Дзякую, — здаецца, вельмі ўзрадавана адказаў ён.— Прыязджайце абавязкова ў наступную пятніцу на семінар настаўнікаў мовы i літаратуры. Я буду чакаць вас...— прамовіў мякка, з лагодаю, але зусім загіпнатызаваў яе вільготным, уладным позіркам, што яна згубіла ўсякую волю.

— Я ніколі не прапускаю нарад, — усміхнулася яна ў адказ, забрала руку.— Ну, бывайце!

Хутка, як уцякаючы, павярнулася i пайшла да канторы, да Надзі, хоць зусім не ведала, што той скажа.

I яшчэ ёй было чагосьці сорамна. За свае вось такія паводзіны.

«Нешта, мусіць, не так я раблю, — з нейкаю пават прыкрасцю падумала пра сябе.— Неяк дзіўна ўсё, ва ўсякім разе...»

6...

Антаніна чакала новай пятніцы, як вялікага свята.

I вось гэтая раніца настала. Антаніна падхапілася на ногі ледзь толькі ўзышло сонца. Падаіла i адправіла на пашу карову, выпаліла печ, прыгатавала сняданак. I вось ужо якую пару стаяла ля люстэрка.

Сёння ёй, здаецца, ніяк не ўдавалася прычоска. Яна i начэсвала валасы, i ўкладала ix, прышпільвала, але ўсё роўна выходзіла не тое, чаго яна хацела.

— Абрэжу вас к чорту! — злавалася яна на мяккія-мяккія сёння валасы.— Зраблю завіўку, дык не будзе гэтулькі марокі з вамі.

— Ды годзе там табе!— азваўся з кухні Віктар, сёрбаючы шчаўе.— Псуеш цэлую раніцу сабе i мне нервы! Пазнаюць любую.

— Ты мне не гэтулькі псуеш нерваў, — адказала яна.— Твая п'янка мне ўжо ўсё сэрца з'ела.

Муж замоўк. Чуваць было: пасёрбаў яшчэ крыху і ціха выйшаў з хаты.

«Няма што i сказаць: i ўчора п'яны, як зямля, вярнуўся».

Нарэшце, здаецца, прычоска зладзілася. У меру высокая, пышная. Тады Антаніна надзела блакітны крымпленавы касцюм. Стала нейкая надта строгая.

Як крыху падфарбавала вусны, здаецца, твар палагоднеў — i яна была задаволена, як сёння выглядае.

«Вось цяпер можна ехаць i ў горад».

Зірнула на гадзіннік: пара ісці на аўтобусны прыпынак. Няма калі i снедаць. Ды i не варта есці — будзе страйней выглядаць. Узяла белую сумку, абула белыя басаножкі, замкнула хату i падалася да канторы.

Як выйшла на вуліцу, убачыла Надзю. Тая якраз ішла на работу.

— О, якая ты сёння! — пазайздросціла Надзя.— Пісаная красуня! Ці не дзеля таго інспектара ты так нашыкавалася?

— Гаворыш ты абы-што, — незалюбіла Антаніна, пачакала яе i пайшла поплеч.— Па-твойму, у горад трэба ў гумоўцах ды ў фуфайцы ездзіць? Каб гараджане, як на дзіва, пазіралі? Так што цяпер i мы, вяскоўцы, павінны не адставаць. Чым мы горшыя?

— Я ж нічога не кажу, — апраўдвалася Надзя.— Кажу, што надта пекная ты сёння. Мяне ты i ў золата адзень, дык я не буду гэтакая. Ногі во як запалкі, — яна выставіла адну нагу, потым другую, — сама як трэска. Ды i нос пляскаты, шчокі ўпалі... А ты, дзякуй богу, i на целе гладкая, чыстая, i тварам удалая. Ды ўсё спраўнееш з гадамі...

Наперадзе пачуўся ціхі шум. Прыйшоў аўтобус.

— Што табе купіць гарадскога?— запытала Антаніна, усміхнулася: трэба яе падбадзёрыць сяброўку.— З харчу ці з апраткі?

— Ды Тані паглядзі, калі будзе час, сандалікі...

— Добра, — сказала Антаніна i пайшла да аўтобуса.

Ішла, усміхалася сама сабе. Можа, i таму, што пачынаўся цёплы, сонечны дзень. Падымалася ўсё вышай сонца, высіньвалася неба, сплывалі за небакрай белыя воблакi — усё абяцала цяпло, шмат святла i шчодрасці: усё ж праходзіла няўстойлівая вясна i ішло ва ўсю гарачае лета...

...Ля раённага педкабінета было ўжо шмат настаўнікаў-моваведаў. Мужчын, жанчын i — найболей — маладых дзяўчат.

Убачыла Антаніна сярод усіх i сваю знаёмую — былую аднакурсніцу. З ёй яны некалі разам завочна вучыліся ў інстытуце. Невялікую беленькую красуню Вольгу Аляксандраўну.

— Харашэеш усё! — тая сустрэла яе жартам.

— Не табе ж адной быць прыгожай!— жартам адказала i Антаніна.— Некалі ўсіх студэнтаў з розуму зводзіла...

Тая зачырванелася: мела за сабою ўсякія грахі.

— I цяпер, мусіць, зводзіш з тропу сваіх мужчын-калег? — спытала, нібы нічога не ведаючы, Антаніна: чула, што летась у той школе быў прафсаюзны сход, на якім лаялі Вольгу Аляксандраўну за тое, што «адбівае чужых мужоў».— Яшчэ ж больш пахарашэла.

— Цяжка зараз прыгожай жанчыне...— толькі ўсміхнулася тая.— Пад пільным мы назіркам чужых жонак... Ды i мужчыны цяпер не тыя. Нейкія баязлівыя...

Антаніна раз за разам пазірала на дзверы педкабінета: ці не выйдзе адтуль Міхаіл Іванавіч. Вось выйшлі ўжо работнікі педкабінета, інспектар райана, а вось падышоў i аўтобус — везці настаўнікаў у славутую школу раёна.

— Хадзем зоймем добрыя месцы, — сказала былая сяброўка.— А то будзем стаяць усю дарогу.

Але Антаніне не хацелася яшчэ ісці ў аўтобус.

— Якое прыемнае цяпло!— прамовіла яна, зірнула на высакаватае ўжо сонца, а потым зноў кінула позірк на дзверы, падумала з нецярпеннем: «Ну, чаму яго няма? Няўжо не паедзе?»

— Хадзем, — пацягнула за локаць сяброўка, — а то будзем стаяць.

Антаніна пайшла. Са злосцю да такой настойлівай Вольгі Аляксандраўны.

«Таўстуля! — падумала.— Гэтак ужо цяжка ёй пастаяць! Зусім абленавалася. Вось ад таго i паўнець гэтак стала».

Яны зайшлі ў аўтобус. Селі аж на задніх сядзеннях.

— Пастаялі б яшчэ з хвіліну, дык i гэтага не было б, — бубніла, як авадзень, сяброўка.

Але Антаніна мала слухала яе: усё кідала позіркі на дзверы. Чамусьці непакоілася, аж не была рада, што паедзе ў самую лепшую школу раёна, убачыць, як працуюць заслужаныя настаўнікі рэспублікі.

Але вось, здаецца, да твару хлынула ўся кроў: з незнаемым мужчынам сярэдніх гадоў выйшаў Міхаіл Іванавіч. Сёння вельмі элегантны ў белым касцюме, пры белай кашулі, але без гальштука.

«Харашэйшы i за Вольгу Аляксандраўну».

Яна з рэўнасцю глядзела, як ён усміхаўся работніцам педкабінета, як потым услед за імі зайшоў у аўтобус.

— Добры дзень вам! — усміхнуўся ён, мільгнуў позіркам сюды — здаецца, спачатку на Вольгу Аляксандраўну, а потым ужо на яе. I тут жа адвёў позірк, пачаў гаварыць з шафёрам.

Работніцы педкабінета падселі да настаўніц — па двое ды па трое на адной лаўцы, a Міхаіл Іванавіч нікуды не пайшоў, застаўся ля шафёра — абапіраўся на ручку, што адгароджвала кабіну ад салона, пазіраў, як аўтобус выязджае на вуліцу.

— Як ён табе, уладарніца мужчын?— нахіліўшыся да сяброўкі, ціха запытала Антаніна.

— Хто?

— Наш інспектар, Міхаіл Іванавіч?

— Ды наглядны...— з абыякавасцю адказала, з грэблівасцю падціснула прыгожыя вусны.— Аж непрыемна прыгожы. Ужо залішне нечага...

— Прыгожы, — прашаптала Антаніна, не разумеючы сяброўчыных слоў: звычайна тая з першага позірку заўважала раней прыгожых мужчын i тут жа старалася пазнаёміцца з імі.— I вельмі разумны. Нядаўна быў у школе, хадзіў на ўрокі, дык гэтак потым строга, але разумна гаварыў пра методыку...

— А ты не гаварыла б прыгожа, разумна, каб была інспектарам? Гаварыла б. I не горш. Гэта толькі здаецца, што нехта вот разумны, а ты не...— а пасля раптоўна павярнулася, зірнула ў вочы: — Добра з мужам жывеш?

— Ды няблага, — адказала Антаніна, здзіўляючыся з сяброўкі: чаго тая гэтак раптам занервавалася?

— Вот i жыві з ім. А на такіх прыгожых не заглядвайся...

— Выдумляеш ты нешта, — пакрыўдзілася Антаніна.

— Не злуйся, — тут жа ўсміхнулася тая, — я жартую.

«Яна , мусіць, прыраўнавала, — падумала Антаніна.— Можа, ёй гэтаксама спадабаўся, а я так неасцярожна сказала, што ён прыгожы, разумны, вот яна i наструнілася. Але няхай злуецца. Такой бяды...»

...Гэтак жа дзіўна паводзіла сябе сяброўка i ў школе. Да Міхаіла Іванавіча не падыходзіла, нават не пазірала ў яго бок. I не толькі. Яна ўпотай перадражнівала кожнае слова Міхаіла Іванавіча.

«Ух!— аж стагнала яна.— Якая дасціпнасць! Як ён стараецца ўразіць усіх сваім розумам!»

Яны, Антаніна i Вольга Аляксандраўна, сядзелі разам i на ўроках заслужаных настаўнікаў — спачатку на ўроку беларускай мовы, потым на ўроку беларускай літаратуры.

— I мы гэтак, a калі яшчэ i лепш даём урокі, — то слухала, што гавораць настаўніца i дзеці, то шаптала ёй Вольга Аляксандраўна.— Так што нічога тут няма звыш вялікага. Добрыя настаўнікі — i ўсё... Каб наш дырэктар захацеў праславіць нашу школу, дык i мы гэтакую славу мелі б: мы не горш, гавару, працуем...

— Добра працуюць людзі, — са шчырасцю шаптала ў адказ Антаніна.— Можна i павучыцца таму-сяму.

— Ды не прыбядняйся ты, — бурчала сяброўка.— Век ты ўсё скромнічаеш! Што — не дасі такога ўрока? Дасі. Яшчэ, можа, i лепшы.

Але потым, калі сабраліся ўсе — тутэйшыя i прыезджыя — у вялікую залю i гаварылі пра ўрокі, Вольга Аляксандраўна не захацела сказаць сваё — падмелася запісваць усё за ўсімі.

A Антаніне прыйшлося выступіць. Амаль самай апошняй. Перад ёю амаль усе хвалілі ўрокі, школу, настаўнікаў, толькі два настаўнікі — адзін пажылы, другі маладаваты — з асцярогаю i за тое-сёе папікнулі, прымусілі пачырванець i тутэйшага бойкага дырэктара i заслужаных настаўнікаў.

— Мне хочацца пахваліць настаўніц, на чыіх уроках я была, за тое, што яны вучаць дзяцей думаць...— пачала так гаварыць, хвалюючыся, Антаніна. Пазірала ў свой сшытак, куды тое-сёе запісвала, i даўгавата гаварыла, а пасля з хваляваннем прамовіла: — Але хачу даць i крытычныя заўвагі... Настаўніца літаратуры расказвала біяграфію пісьменніка i ўсё слова ў слова паўтарыла з падручніка, не знайшла новых звестак, а потым, калі гаварылі пра змест твора, гэтаксама не ўсё было ладна, шмат «разжоўвалі», дзе не трэба было гэтага рабіць, а можна было даць вучням адчуць: гэта ж літаратура...— i яна пачала гаварыць, як рабіла настаўніца.— A настаўніцы мовы, мусіць, не варта старацца вывучаць перш за ўсё граматыку: відаць, перш за ўсё трэба старацца вывучаць мову...— i яна зноў расказала, што было на ўроку, сказала, як бы яна магла даць урок.

— Малайчына!— шапнула ёй потым, калі яна села, Вольга Аляксандраўна.— Добра выступіла. Я ўсё тваё запісала.

— Я хачу пачаць заключнае слова з таго, — пасля, калі яшчэ тое-сёе, абараняючыся, сказалі настаўніцы, што давалі сёння ўрокі — а яны амаль усе стараліся паспрачацца з Антанінаю, — пачаў гэтак гаварыць Міхаіл Іванавіч, — што добрыя мы сёння бачылі ўрокі, добрыя чулі i разборы гэтых урокаў. Мне надта спадабалася саліднае выступленне нашай яшчэ адной цудоўнай настаўніцы з Міланьскай васьмігодкі — Антаніны Іосіфаўны...

— Ну, беражыся, маладзіца, — шапнула ёй Вольга Аляксандраўна. — Так ён лісам сцелецца недарэмна...

«Зайздросціш, дарагая...»— падумала Антаніна, адвярнулася наўмысна i пачала слухаць Міхаіла Іванавіча.

А ён гаварыў доўга, разумна. Усе яго, хоць ужо i прытаміліся, слухалі з затоеным дыханнем.

— Канчаў бы ўжо мянташыць языком, — шапнула Вольга Аляксандраўна, — пара ўжо ў сталоўку, на заключную i самую важную частку нашага семінара...

Антаніна нічога не адказала. Як i не пачула яе слоў.

«Ну i інтарэсы! — толькі падумала сама сабе.— Здагадваюся, якая ты там настаўніца!»

У сталовай — дзе яны занялі шмат сталоў — спачатку было сумнавата, а пасля, як выпілі, павесялела. Пачалі смяяцца, жартаваць, спрабаваць спяваць. Антаніна слухала-слухала гэтыя спевы i ўсміхнулася.

— Не ўздумай толькі ты спяваць, — пазіраючы на яе, сказала зусім маркотная Вольга Аляксандраўна.— Пара ўжо ехаць дадому.

Але Антаніна зрабіла насуперак ёй. Хоць усе i шумелі, спявалі, яна набрала дыхання i заспявала. I яе ў тую ж хвіліну ўсе пачулі, заціхлі. — i ў вялікай залі ўжо ліўся толькі адзін яе голас. Усе-ўсе — а надта Міхаіл Іванавіч, дырэктар тутэйшай школы — пазіралі на яе з захапленнем.

Спявала, i, здаецца, песня лілася як ручаёк. Даўно ўжо не спявала з гэтакім натхненнем. Як скончыла, усе запляскалі. Доўга, моцна. Вольга Аляксандраўна сядзела маўклівая, маркотная, аж посная. На белаватым твары яе ляжаў цень пакуты.

— Ох, вас бы мне ў школу! — падышоў да яе дырэктар тутэйшай школы — мужчына сярэдніх гадоў, з пышным чорнымі валасамі. Нагнуўся, пад воплескі пацалаваў яе ў шчаку.

Яна чакала, што зараз падыдзе i Міхаіл Іванавіч. Але ён сядзеў непадалёку, усміхаўся. Пазіраў з любасцю.

...У горадзе настаўнікі разышліся.

Вольга Аляксандраўна развіталася з ёю холадна, i Антаніна адчула: усё, канец іхняй дружбе. Толькі не ведала, чаму гэтак выйшла: яна ж нічым не пакрыўдзіла былую сяброўку.

У Вольгі Аляксандраўны былі тут, у горадзе, знаёмыя, i яна, канечне, пайшла да ix начаваць. Тыя разы, калі вось так пазніліся, клікала з сабою. Сёння ж уцякла.

«Ну што ж, не прападу i адна, пераначую ў гасцініцы, — рашыла Антаніна.— A назаўтра першым ранішнім аўтобусам паеду ў сваю Вішнёўку... Не буду маркоціцца: усё ж сёння добры дзень, гэтакі добры настрой...»

I яна адразу ж пайшла б сваёю дарогаю, але ўсе настаўнікі хацелі з ёю развітацца — падыходзілі, паціскалі рукі, дзякавалі за тое, што яна i ім паддала добрага настрою. Так i затрымалася, адыходзілася ад аўтобуса амаль самай апошняй.

— Антаніна Іосіфаўна! — нечакана паклікаў яе Міхаіл Іванавіч. Ён раптоўна некуды быў прапаў, як толькі прыехалі ў горад, а цяпер аднекуль раптоўна заявіўся.

Яна прыпыпілася.

— Сёння вы наша гераіня, — падышоўшы, сказаў ён.— Дык мы павінны вас дагледзець.

Стаяў насупраць — i яго белы касцюм святлеўся ў цемені, надаваў яму нейкай загадкавасці, далікатнасці, вочы ўсміхаліся, лашчылі яе — i ў яе быў дзіўны настрой: яна гэта стаіць тут ці не яна?

— Мы ведаем, што вы сёння не зможаце трапіць дадому, — з клопатам сказаў Міхаіл Іванавіч, — дык мы вас падвязём. I наш Валодзя, — ён махнуў рукою на аўтобус, — згодзен: дужа вы спадабаліся...

— Ці трэба вам такія клопаты?— задаволена запытала яна.— У чалавека ж, пэўне, сям'я ёсць, а ён паедзе яшчэ дзеля нейкай там адной.

— Хадзем, калі ласка, — сказаў Міхаіл Іванавіч i, узяўшы яе пад руку, павёў да аўтобуса.

Там ужо сядзеў шафёр, пачынаў заводзіць машыну.

— Як такую спявачку не падвезці!— усміхнуўся.— З такімі песнямі можна i на край свету ехаць.

Яны селі — ці не на чацвёртым сядзенні ад шафера.

— Які слаўны сёння дзень!— ціха прамовіў Міхаіл Іванавіч, калі аўтобус крануўся, i гэты шэпт захваляваў. Яна адчула, што ў яе зноў, як i там, у вёсцы, закружылася галава, павяла, i хуценька прыхінулася да сценкі, зажмурыла вочы, хапілася рукамі за халодныя білы пярэдняга сядзення.

— Скажыце, калі ласка, Вольга Аляксандраўна ваша добрая знаёмая? — нечакана запытаў Міхаіл Іванавіч.

— Мы разам вучыліся ў інстытуце, — адказала яна.

— Што вы думаеце пра яе?

— Прыгожая жанчына...

— I толькі?

— Я ж не ведаю, як яна працуе. Нi разу не была на яе ўроках. Нe ведаю, як i жыве, так што цяпер мала знаю яе як i чалавека.

— Прабачце, канечне, — сказаў Міхаіл Іванавіч.— Moжа, чапаю вашыя сяброўскія пачуцці, але гэта вельмі капрызная, зайздросная, нават скандальная жанчына. Бачылі, як яна сёння на вас пазірала, калі вы спявалі, як развіталася?

«Выходзіць, i ён усё бачыў...»

— Такой бяды, — прамовіла Антаніна.

— А вы, добрая душа, гатовы ўсё ўсім дараваць?

— Я не ўсё забываю...

— I былой сяброўцы сваёй не даруйце, — як папрасіў Міхаіл Іванавіч.— Я гэта вам вельмі шчыра раю. Як таварыш, друг. Але вось i канчаецца гэты навучальны год... Мусіць, недзе паедзеце адпачываць? У Крым, на Каўказ?

— У сваю Вішнёўку, — усміхнулася Антаніна.— Куды ж я дзенуся ад сям'і, ад дому? Выйду хіба калі да рэчкі, пакупаюся. Будзе час, дык з хвіліну на сонцы паляжу.

— А мне становіцца сумна...— ён з самотаю паківаў галавою, самкнуў прыгожыя вусны.

— Чаму? — здзівілася яна.

— Будзе вялікае лета — i я не змагу прыехаць у Miланькі, пабыць на вашых уроках, пачуць ваш голас...

— Наседзіцёся яшчэ за сваё жыццё на гэтых уроках, наслухаецеся ўсякіх галасоў, — усміхнулася яна, як адводзячы ўсё далей ад сябе.

— Усе гэта ўсе, а вы гэта вы...

— Сустрэнецеся з якой красуняй — i ўсё як рукой здыме... Ці вы такі пераборлівы?— яна пастаралася перавесці ўсё на жарт, хоць адчувала, што зусім паблізу ад небяспекі.— Гэтулькі во i сёння было маладзенькіх прыгожых настаўніц! Гэтулькі нявест!

— У мяне, Антаніна Іосіфаўна, не разбягаюцца вочы, як гавораць, — уздыхнуў ён, — Я ўжо не маладзенькі, я ўжо ўмею за знешнім бачыць душу. I я знайшоў прыгожую жанчыну. Прыгожую па твары, прыгожую душою...

— Хто ж гэта, калі не сакрэт?— яна жартавала, далей вяла сваю гульню.

— Вы яшчэ жартуеце... Хіба не бачыце?

Яна хутка зірнула на яго, каб нібы здзівіцца, але ўбачыла яго i млявы, пяшчотны, i ўладны позірк.

Яна спалохалася. Адсунулася. Хацела ўцячы, але не было куды. Яшчэ былі толькі Навасёлкі, вёрст з пятнаццаць ад дому — не было як спыніць аўтобус i выйсці з яго, ісці далей — у ноч, у цемень ды скрозь лесам — пехатою.

«I божа! — жахнулася яна, — I я яго кахаю. Баюся нават сабе прызнацца, што гэта так, але яно так ёсць».

— Антаніна Іосіфаўна...— ён паклаў руку на яе пальцы, сціснуў ix.

Яна нервова выхапіла сваю руку, разгубілася: не ведала, дзе дзець гэтую руку.

— Разумею...— застагнаў ён.— Я халасцяк, вы замужняя... Вам нельга, вам грэх... А мне? Ну, што я зраблю, што маю во гэта, — ён пастукаў сабе па грудзіне, — да вас... Адна мая віна: гэта тое, што я ўбачыў вас...

«Ці гэта сон, ці гэта ява? — падумала яна.— Але нашто ён так гаворыць? Ён жа ведае, што нічога не можа быць. Каб некалі, дык я з радасцю, але цяпер не...»

— Ну, скажыце што...— папрасіў ён, зноў схапіў яе руку.— Не мучце...

— Вы сустрэнеце яшчэ таго, хто вам трэба... - хвалюючыся, сказала яна.— А мяне забудзьце. Вы самі ведаеце чаму... У мяне сваё жыццё, свой лёс... Была б я дзяўчына... Але што пра гэта гаварыць! Не будзем ганарыць! Нічога! I ніколі! — яна не магла пазіраць яму ў вочы, пазірала перад сабою, на кабіну шафера. Чула, што баляць скроні. I ўвогуле яна мала што кеміць. Хутчэй бы дадому! Ад Міхаіла Іванавіча, ад сваіх думак!

Вось паказалася Вішнёўка. Нарэшце!

— Дзе спыняцца, спявачка?— гукнуў шафёр, уключыў у салоне святло.

— Ля магазіна, — адказала яна.

Міхаіл Іванавіч, адхінуўшыся, маўчаў. На яго твары была пакута.

«Бедны чалавек!— пашкадавала яна.— I праўда ж, хіба ён вінаваты, што да яго прыйшло каханне?»

— Ну, дзякую, — знарок бадзёра сказала яна, узяла сваю сумку i падалася на выхад.— I табе, шафёрка, дзякую. Шчыра дзякую, — i выйшла з аўтобуса.

Убачыла: выйшаў за ёю i Міхаіл Іванавіч.

— Антаніна Іосіфаўна...— прашаптаў ён.— Мілая, родная! Гэта не ўсё... Я прыеду сюды, я знайду вас усюды... Без вас мне не будзе жыцця.

— Не трэба, — папрасіла яна.— Калі ласка, не трэба. Пашкадуйце мяне...— i не падала рукі, не развіталася, хуценька пабегла ў цемень, да сваёй хаты, да святла з яе акна.

У двары суцішыла бег, ля сянец пастаяла, прыслухалася: аўтобус гудзеў ужо за кантораю.

«I дзякуй богу. За лета ўсё забудзецца.»

I, супакойваючыся, падалася ў хату. Адчула, што вельмі баліць галава.

«Адразу ў ложак!— падумала.— Калі яшчэ здолею сёння хоць на хвіліну заснуць...»

7...

Чэрвень пачаўся цёплымі, сонечнымі днямі. Рассыпаліся ад зеляніны дрэвы, падымалася, шумела бульба, дужэла ў садах маладая завязь.

Удзень было вельмі горача — няможна было быць на дварэ. Надта ў градах — парыла зямля.

...Пасля полудня, як толькі каровы пайшлі зноў на пашу, Антаніна прыйшла сюды, на парослы кустамі i травою луг. Яшчэ дома адзела купальнік, халат, уссунула на босыя ногі тапачкі, узяла пад паху коц, часопіс.

Як толькі прыйшла, адразу ж пакупалася ў цёплай рэчцы, пастаяла, каб сцякла вада ды абсохла цела, тады разаслала коц i легла на яго.

Мясціна тут, зусім недалёка ад Вішнёўкі, была ціхая i нават глухаватая. Спачатку, амаль адразу за вёскаю, ляжала невялікае старое балотца, парослае алешнікам i елкамі, што ўзвышаліся на купінах. За балотцам утравеўся ладны кавалак сенакосу, i амаль пасярод яго цякла вузкая, з нізкімі берагамі, але глыбокая рэчка.

Антаніна разгарнула часопіс на патрэбнай старонцы, паспрабавала чытаць далей аповесць пра курортнае каханне. Але чамусьці не чыталася, i яна пагартала часопіс, пазіраючы на малюнкі, а потым зусім адклала яго ўбок.

«Зараз яшчэ раз пакупаюся — i ўсё пройдзе...— падумала яна.— Але чаму ён не выходзіць мне з галавы? Здаецца, прайшло ўжо гэтулькі дзён, павінна ўсё забыцца. Але не забываецца. Ох, гэты Міхаіл Іванавіч! I чаму ён толькі прыйшоў у нашу школу?! Не прыйшоў бы, дык усё было б добра, спакойна....А то i вечарам доўга не магу заснуць, шмат думаю, i ноччу сны ўсякія сняцца, i раніцай рана-раненька падымешся, падоіш карову, выправіш на пашу, прыляжаш... Раней паспіш яшчэ крыху, а цяпер не ідзе сон: усякія думкі лезуць...»

— Трэба пакупацца, — сказала сама сабе, — i, можа, усё выветрыцца... Але вот праўду кажуць людзі: ад сябе нікуды не ўцячэш...

Антаніна рэзка павярнулася: пачула паблізу крокі. Нехта паволі, заблытваючыся ў траве, ішоў ужо зусім паблізу. Здаецца, па ёй жа пратаптанай сцежцы. Яна падпаўзла да куста лазы, расхінула яго — i анямела: сюды ішоў Міхаіл Іванавіч.

«Як ён здагадаўся, што я тут? Ці тут нейкая ўжо няшчасная доля мая?»

Міхаіл Іванавіч нёс у руках туфлі (штаны яго былі закасаныя амаль да каленяў), хутка ішоў i, здаецца, глядзеў: дзе ж яна?

Антаніна ўскінула на сябе халат, пачала дрыготкімі пальцамі зашпільваць гузікі. I ніяк не магла зашпіліць ix. Потым, нарэшце, здолеўшы гэта, схапіла часопіс i пачала чытаць. Нібы не бачыць i не чуе нічога. Уцячы неўпрыкметку не было як: вакол ляжаў голы без кустоў — луг. Пакуль што хаваў яе толькі адзін лазовы куст.

Ён падышоў.

— Вось вы дзе! — усклікнуў.— Добры дзень!

Антаніна, нібы толькі цяпер учуўшы яго, наўмысна ca сполахам зірнула на яго.

— Добры дзень, — адказала збянтэжана: ён пазіраў на яе, усміхаўся.

— Прыгожа тут!— прамовіў ён, сеў ля яе, адкасаў калашыны.— Не трэба i ніякага поўдня.

— Ды няблага, — мармытнула яна, села, абцягнула на калені халат.— Во пакупацца можна, пазагараць.

— Давайце трохі скупянёмся.

— Я толькі што купалася, — адказала яна i ўявіць сабе не магла, як яна скіне перад ім халат.

— Ну, ладна. Купанне купаннем...— зморшчыўся ён.— Добра, што знайшоў вас...— апусціў галаву, пагладзіў рукою траву.— Развітаюся вот з вамі, пажадаю вам усяго найлепшага...

— Чаму — развітаецеся? — затрывожылася яна.

— Думаю з'язджаць адгэтуль. Паеду ў другі раён.

— Чаму?

— Няўжо вам расказваць? Вы ўсё ж ведаеце...

Яна замаўчала.

«Чаго ён прыйшоў? Няхай бы i ехаў — i ўсё забылася б...»

— Антаніна Іосіфаўна!..— прашаптаў ён i дакрануўся да яе рукі.

Яна забрала руку, адсунулася.

— Я нешчаслівы, самы нешчаслівы чалавек на свеце, — шэптам сказаў ён, падсунуўся бліжэй.— Але я не мог з'ехаць, не пабачыўшы вас. Даруйце за гэта... Вы для мяне надзея... Я толькі ваш...

— Я ж гаварыла: не трэба, — ужо не з рашучасцю, а з просьбаю сказала яна.— Вы ж бачыце, што я вас... паважаю, дык пашкадуйце, не мучце. Можа, вы i добра робіце, што з'язджаеце. Так нам абоім будзе лепш...

Ён узяў яе руку. Пацалаваў. Раз-другі. Прыціснуў яе да грудзей. I ці не заплакаў: раптам павільготнелі яго вочы.

«О божа! — з адчаем падумала яна.— Я яго люблю. Не магу прагнаць, не магу вось падхапіцца i ўцячы. I нельга мне тут быць, ні хвіліны нельга... Не вытрымаю ж...»

Міхаіл Іванавіч абняў яе, пацалаваў у вусны.

— Міхаіл Іванавіч, не трэба! Перастаньце! — прасілася яна, адчуваючы, што прападае ўсякі страх, а агортвае хмель. Але ўсё яшчэ баранілася. Як магла.— Ну, прашу вас, пусціце...

Але ён зусім не слухаў яе. Ірвануў полы яе халата, аж з яго пырснулі ў бакі гузікі, нахіліў, цалаваў — i яна зусім страціла сілу, усякі розум. Заплюшчыла вочы, моцна абняла з нейкім адчаем...

— Антаніна Іосіфаўна...— Міхаіл Іванавіч пакратаў яе за плячо, хацеў павярнуць яе, але яна не паддалася.— Вы мілая, самая-самая лепшая на свеце. Я вас вельмі люблю. Вельмі-вельмі.

Яна плакала i не адказвала.

— Вы не думайце чаго кепскага... Я...

— Ідзіце адгэтуль...— ужо не папрасіла, а запатрабавала яна.— Ідзіце...— i не назвала яго па імені.

8...

Твар яе пылаў, на душы было так горка, што хацелася праваліцца скрозь зямлю, не пазіраць на зялёны лазовы куст, на зялёную траву ды на блакітнае неба з ужо нізкаватым цёплым сонцам...

Яна пастаяла крыху, як не ведаючы, што рабіць. Потым падалася да рэчкі, паглядзела на быструю ваду. Паволі распранулася, але не скокнула, як сёння раней, а села на бераг, пабоўтала нагою ў вадзе i паволі спаўзла з берага. Заплюшчыла вочы: вада здалася вельмі халоднай.

Праплыла крыху, асвяжылася i павярнула назад. Вылезла з рэчкі, выцерлася i адзелася. Рабіла ўсё як без свядомасці. Зірнула самотна на луг і, апусціўшы галаву, пайшла дадому.

«Няхай бы сёння я не ішла да гэтай рэчкі. Хай бы паляжала дома на ложку!..»

Як выйшла з балотца, падалася дадому не сцежкаю, а полем. Праз жыта, па разоры. Калі ішла ўчора, дык зрывала з маладога жыта вяршок, надкусвала — рабіла свісцёлку, дзьмула ў яе. Брала ў рот некалькі свісцёлак, цілінькала, дык выходзіла прыемная музыка — падбірала, выціліньквала любую мелодыю. Сёння нават не хацелася дакранацца да жыта, не гаворачы ўжо пра гарэзныя забавы.

Пасля жыта агародамі Антаніна дайшла да свайго дома. Мінула хлеў, увайшла ў двор. I аж стала, нібы прыраслі да зямлі ногі: ільючы сабе на грудзі, піў з вядра ваду на ганку Віктар. Быў без майкі, босы, у старым трыко. Заспаны.

Яна, разгубленая, пазірала, як ён паставіў на ганак вядро, выцер рукою губы i падбародак, пагладзіў далонню па мокрых грудзях i тады заўважыў яе.

— Ну што? — здаецца, з пагрозаю спытаў ён.

Антаніна зусім збянтэжылася, прыкрывала халатам шыю.

«Няўжо неяк уведаў? Можа, бачыў? Можа, сказаў хто?»

— Чаго так пазіраеш гнеўна?— нібы ўсміхнуўся ён.— Ведаеш ужо?

«Не, нічога не знае. Сам недзе правінаваціўся».

— Вытварыў яшчэ нешта, — прамовіла яна з незадавальненнем, падышла бліжэй.

— Селі ў абед палуднаваць, ну, па кроплі ўзялі...— з віною прызнаўся Віктар.— А тут дырэктар наскочыў. Раскрычаўся. З трактара прагнаў...

— Лета, такая гарачая рабочая пара, а яны гарэлку піць...— гнеўна сказала яна.— Патапіліся б, здаецца, у гэтай атруце.

«I вось табе! — яшчэ падумала з помстаю.— I я пакарала цябе... Вот май тое, што заслужыў... Гэта ты вінаваты... Ты!»

Віктар маўчаў, ні апраўдваўся, ні злаваўся.

— Колькі ж маглі трываць? Канечне, прагналі...— нападала на мужа Антаніна, выказваючы злосць і за яго ўчынкі, i за сябе.— П'яны вадзіцель ці каму гора можа зрабіць, ці сябе або трактар пакалечыць... Але ж гавары ці не гавары — нічога не памагае...

Перажывала Антаніна, перажываў i Віктар. Яны амаль не гаварылі між сабою, стараліся толькі размаўляць з сынам, стараліся аддаваць таму ўсю сваю ўвагу.

Вось i сёння, калі прайшло ўжо тры дні з таго выпадку ля рэчкі, Антаніна не знала сабе спакою. Не магла пайсці да таго месца, не магла быць у хаце.

«Віктар думае, што я злуюся, гэтакая нервовая таму, што яго прагналі з трактара...— думала яна, седзячы на канапе i не ведаючы, за што ўзяцца, дзе дзецца.— Хоча памірыцца, падлагодзіцца, абяцае, што болей не будзе так рабіць... А сёння вот раскрычаўся: «I мне цяжка, горка на душы. Але я маўчу. А ты ўсё злуешся, добрага слова не скажаш!» А што я яму скажу, як магу быць ласкавай?!»

Паднялася, пахадзіла па цёплым пакоі.

«Але я i абманваю сябе: люблю Міхаіла Іванавіча. Чакаю яго. Баюся, але чакаю...— i абхапіла з адчаем далонямі галаву.— Я зусім заблыталася!..»

Хадзіла-хадзіла па пакоі, пасля спынілася ля акна: здалося, не зусім ужо чыстыя фіранкі. Зняла ix, каб памыць. I тут жа ўбачыла, што ў двор уваходзіць чалавек. Аж памлелі ногі: ішоў Міхаіл Іванавіч.

«Што ён сабе думае? Ён загубіць мяне...»

Адхінулася ад акна, хапілася рукою за сэрца. Не магла пабегчы ў сені i зашчапіцца. Патурзаў бы за клямку, пастаяў бы — ды i сышоў бы. А то во зойдзе вось-вось у хату.

«Ну, чаму не бягу? Чаму не слухаюцца ногі?»

Ён пастукаў у дзверы, зайшоў.

Спачатку зірнуў строга, а пасля, калі агледзеўся, што яна адна, усміхнуўся i пайшоў да яе — і ў яе прапала злосць на сябе. Падышоў, прытуліў i моцна пацалаваў у вусны — яна адказала доўгім пацалункам.

— Дома ж нікога няма? — шапнуў ён пасля.

— Не.

— Я наўмысна, каб хто чаго не падумаў, ішоў не гародамі, a вуліцай... Як па-дзелавому... Ляцеў на крыллях. Чуеш?

Спытаў i зноў пачаў цалаваць яе. Пасля падхапіў яе на рукі.

— О божа! — прастагнала яна.— Прападу я...

Ёй здалося, што ўвесь свет у гэтую хвіліну зрушыўся i кудысьці паляцеў. А можа, i не свет, можа, яна кудысьці, высока-высока, паляцела, нічога не разумеючы.

— Мілы мой! — шаптала яна.— Люблю, люблю, люблю!

— Мне пара ўжо выходзіць...— праз паўгадзіны, а можа, яшчэ i раней (Антаніне здалося, што гэты час толькі прамільгнуў, як святло маланкі), прамовіў Міхаіл Іванавіч, надзеў свой шэры пінжак.— Дык дамовіліся: сустракаемся ў горадзе, паслязаўтра?

Яна яшчэ ляжала на ложку, накрыўшыся лёгкім прасцірадлам, з сорамам пазірала на яго, адчуваючы, як млява, соладка торгае цела, шчымяць вусны, не прападае цяпло са шчок. I ўся яна лёгкая-лёгкая. Як маленькая птушка.

— Дык прыедзеш?— запытаў ён, прысеў, усміхнуўся. Першы пачаў называць яе на «ты».— Ну, разумееш, у горадзе нам лепш сустракацца. Вёска невялікая, мігам усё ўбачыць, пусціць погалас. A ў горадзе ты нікога не ведаеш i цябе ніхто не ведае.

Яна маўчала. Здзіўлялася, як хутка ён з нясмелага, далікатнага хлопца стаў такім асцярожлівым, смелым, як узяў над ёю ўладу. Яна нічога не адказвала, толькі з сорамам пасміхалася.

— Я чакаю вельмі, рыбка, чуеш? — ён нахіліўся, пацалаваў яе.— Прыедзеш?

Яна са згодаю кіўнула галавою.

9...

Вось прыйшла серада.

Антаніна зноў, як i ў тую паездку ў горад, доўга стаяла ля люстэрка, стараючыся зрабіць добрую прычоску.

На кухні снедалі муж i сын. Яна не хацела есці. Не да гэтага было.

«Божа, куды еду, чаго!— думала Антаніна.— I не дакараю сябе, ірвуся! Што са мною зрабілася? Чаму думаю, калі не ўбачу яго, дык жыццё маё будзе пустое, марнае?.. Якая я, мусіць, бессаромная стала... Ап'янела вот — i пра ўсё забылася... Хачу жыць, хачу быць любімай! А ён такі мілы, слаўны! Яго нельга не кахаць!»

Затупаў, зірнуў з дзвярэй Віктар.

— Ну, мы пайшлі, — сказаў ён з лагодаю, зірнуў на яе з нейкай панікласцю, нібы яна яму чужая жанчына.

— Ну, ідзіце, — спакойна адказала яна.— Толькі парай, што мне сёння адказаць...— бадай, упершыню за астатні тыдзень яна загаварыла больш-менш ласкава.— Мяне хочуць паслаць у Мінск на месячныя курсы для павышэння кваліфікацыі...— гаварыла i адчувала, што не ўмее маніць: залілася чырванню, гараць, як ад агню, шчокі i не можа зірнуць яму ў вочы.— Можна не ехаць на цэлы месяц у сталіцу, калі буду кожную сераду ездзіць на вучобу ў раён. Дык што мне адказаць?

— Канечне, ездзі лепш у раён, — адказаў Віктар.— I бліжэй, i раз у тыдзень, — прамовіў i, здаецца, быў рады, што яна так з ім загаварыла.

«Сам вінаваты... Я гаварыла, прасіла... Махнуў на мяне рукою...»

— I я так думала...— сказала яна i адвярнулася. Каб больш не стаяў, не пазіраў на яе гэтак.

Калі стаяла ўжо на аўтобусным прыпынку, да яе падышла Надзя. Ішла на работу i завярнула да яе.

— Куды так зноў нашыкавалася?— спытала тая, здаецца, з зайздрасцю пазіраючы на яе.

— На курсы...— адказала Антаніна, саромеючыся i стараючыся не пазіраць у вочы.

— Нешта ты гэтую весну ўборы часта мяняеш, гэтакія во прычоскі робіш... Зусім змянілася...

— Выдумляеш нешта...— толькі ўсміхнулася Антаніна. I як на збавенне зірнула на аўтобус, што падыходзіў.

У аўтобусе гэтаксама саромелася пазіраць на людзей, гаварыць з імі: здаецца, усе ведалі, куды яна едзе...

У горадзе, як выйшла з аўтобуса, зайшла ў педкабінет, потым — у блізкія магазіны. Нічога не купіла. Ды i не думала, што купіць. Думала толькі пра адно: як ісці туды?

Пасля ішла па знаёмай вуліцы памалу, нага за нагу, хутка знайшла знаёмы дом: тут некалі кватаравала яе сяброўка. Пазірала на пяціпавярховы гмах i адчувала: не, сама не зойдзе ў яго, у кватэру з нумарам «25».

— Антаніна Іосіфаўна! — пачула нечакана знаёмы голас.

Са сполахам азірнулася — нідзе нікога.

«Няўжо мне здалося? Няўжо я...»

I тут убачыла Міхаіла Іванавіча. Ён, выходзіць, хаваўся за вугал. Выйшаў са схованкі, наблізіўся.

— Добры дзень, Тося!— ca шчасцем прашаптаў ён, — Хадзем, мілая.

— Добры дзень, — мусіць, заліваючыся ад чырвані, адказала яна, не могучы зірнуць яму ў вочы.

Яны ўвайшлі ў двор, дзе было шмат зеляніны, павярнулі ў самы апошні пад'езд. Ля яго на лаўцы сядзелі дзве бабулі. Яны, здаецца, вельмі пільна пазіралі на Антаніну. Ёй стала аж холадна.

Падняліся на другі наверх. Зайшлі ў калідор.

— Як я чакаў цябе, мая рыбка!— Міхаіл Іванавіч не даў ёй апамятацца, абняў, асыпаў твар пацалункамі. Яна слаба баранілася, — Якая ты сёння прыгожая!— радаваўся ён.— Якая вабная, мілая. Я трачу розум... Але заходзь, заходзь...

Яна скінула туфлі, паклала на вешалку сваю сумачку i зайшла ў невялікі, але ўтульны пакой. Шафка з кнігамі, журнальны столік, тэлевізар на доўгіх ножках, канапа. На століку крыштальная ваза з белымі i чырвонымі кветкамі.

— Ну як?— усміхнуўся ён.— Даеш згоду быць тут гаспадыняй? Даць жыццё гэтай халасцяцкай кватэрцы? Ну, не маўчы. Скажы што.

— Што сказаць?— усміхнулася яна.— Сама ж прыйшла...

10...

Як у казцы, як у сне, праляцеў месяц.

Антаніна пачала ўжо ездзіць у горад па два разы на тыдзень — у аўторак i ў пятніцу.

Вось i цяпер яна была ў горадзе, у Міхаіла Іванавіча.

— Цяжка мне, вельмі цяжка...— скардзілася яна.— Чуеш, мой родненькі?

— Чую, чую...— адказваў ён, гладзячы яе па галаве.— Пацярпі яшчэ крыху...

— Не ведаю, як жыву цяпер...— шаптала яна, лашчачыся i цалуючы яго ў плячо.— Нічога дома не раблю. Усё падае з рук. Баюся, спаць не магу. Не магу, што абманваю мужа, дзіця. З табою смелая, жыць хачу, а вось дома... Мусіць, няшчасце маё, што ты гэтак мяне заваражыў...

— Што ты! — як пакрыўдзіўся ён, прытуліўся, пачаў цалаваць яе ў вусны, у голую шыю, у грудзі.— Нe гавары так: мы самыя шчаслівыя людзі. Хіба хто так любіць, як любім мы адно аднаго? Такое каханне, можа, многім нават i не сніцца...

— Так, гэта так, — згадзілася яна.— Але ж мы грэшнікі. Хаваемся ад усіх...

— Трэба ўсё добра абдумаць, як нам быць разам...— ён угадаў яе думкі, але адказаў неяк вельмі няясна.

«Што тут думаць? Трэба забіраць мяне сюды — i ўсё... Раз я асмелілася на гэта, дык змагу ўжо i другое — пакінуць Віктара: ён ужо чужы мне. Зусім чужы. Трэба цяпер, у жніўні, i пераязджаць, бо потым пачнецца работа i будзе цяжэй... А так яшчэ тут i работу знайду...»

— Давай з'едзем куды...— сказала яна. Сказала так, каб ён ведаў, пра што яна думае.— Будзем заўсёды толькі разам.

— Ты можаш кінуць мужа?

— Калі мы...— у яе ад крыўды аж змяніўся голас.— Калі ты знайшоў мяне на лузе, калі перакруціў мне жыццё, дык не пытаўся пра гэта. Гаварыў другое...— i яна паднялася, ссунула ногі з канапы на падлогу, пачала адзявацца.

— Не крыўдзіся, — папрасіў ён, зноў вярнуў яе на ранейшае месца, абняў.— Я ж думаю, як усё зрабіць найлепей. Можа, i праўда нам некуды з'ехаць. Бо тут i твой муж, i мне з работы не дадуць спакою, будзе нялёгка на першым часе... Вось давай абдумаем усё добра i ў наступны раз вырашым ужо ўсё цвёрда. Так што, — ён зноў асыпаў яе твар пацалункамі, — хутка мы цябе вызвалім, выбавім з гэтакага цяжкага жыцця, зажывём зусім па-новаму...

Антаніна зноў прыехала ў горад.

Ужо нікуды не заходзіла. Адразу ішла на кватэру Miхаіла Іванавіча.

Ішла не як госця, а як гаспадыня. Яна ўжо добра, да драбніц, ведала гэтую вуліцу, гэты дом. Адчувала, што хутка тут застанецца i будзе жыць.

З раніцы блакітнае неба пачынала шарэць, зацягвацца хмарамі. Прыпарвала: збіралася на дождж. На дварэ нібы прыжаўцела, а то нават i пацямнела, было неяк трывожна: пэўне ж, меліся быць грымоты, маланкі.

«Нічога, няхай будзе i дождж, — усміхалася сама сабе Антаніна.— I дождж трэба, усё будзе лепей расці, — I зноў, як i дарогаю ў аўтобусе, пачала марыць, гадаць, як яны вось-вось сустрэнуцца, будуць гаварыць.— Я скажу, што Віктару яшчэ нічога не гаварыла пра развод, але перагледзела, памыла ўсё адзенне, усю бялізну, што вазьму з сабою. Не, пра гэта не буду гаварыць, гэта ўсё надта дробна. Пачну з самага важнага. Скажу, што цяпер мы павінны ўжо быць разам: я цяжарная. Ад цябе, мілы Міхаіл Іванавіч...— яна ўсміхнулася, а пасля як схамянулася, спалохалася ўсяго гэтага.— О божа! А раптам што будзе не так, як думаю... Што я тады буду рабіць? Так заблыталася...»

Яна паднялася на другі паверх, пазваніла. Пачакала. Зноў пазваніла. Але чамусьці ён не падыходзіў i не адчыняў. Няўжо жартаваў, правяраў яе цярпенне? Зноў доўга націскала на кнопку.

«Недзе выйшаў, — супакоіла сама сябе.— Пачакаю на двары».

Выйшла з пад'езда, сноўдалася туды-сюды па вуліцы. Пільнавала. Але Міхаіла Іванавіча ўсё не было.

Лінуў дождж. Неяк адразу спорна, уліўна, што за нейкую хвіліну пацяклі ручайкі. Яна нават не паспела дабегчы да пад'езда. Змокла.

Стаяла доўга, пакуль не сахвоціўся першы лівень. Міхаіла Іванавіча так i не дачакалася. Паехала дадому.

...Праз пару дзён зноў была ў горадзе. Зноў званіла ў дзверы — i зноў яны не адчыняліся.

Адчувала, што дрыжаць ногі. Адчула страх, адчай.

«Няўжо ён уцякае ад мяне? Калі ўцякае, дык хто ён тады? Не, ён не абманшчык. Выйшла так, відаць. Але хоць бы паперку якую пакінуў бы...»

— Чакаеш міленькага? — пачула нечакана нi то мужчынскі, нi то жаночы голас. Азірнулася: насупраць, адчыніўшы свае дзверы, стаяла пажылая жанчына. Ці не п'яня, здаецца.— Так?

Антаніна разгубілася. Не ведала, што i сказаць.

— Я з домакіраўніцтва, — нечакана ёй прыйшла на паратунак думка.

— Нешта часта ж ты сюды ходзіш, — прамовіла жанчына, не зводзячы з яе пранікнёнага позірку. Здаецца, бачыла, што Антаніна сёння амаль не спала, мае цёмныя плямы пад вачыма, адчувала, што ў яе дрыжаць ногі. Мусіць, бачыла i яе непакой.— Не дачакаешся, мілая. Я калі-нікалі цікавала во ў гэтае вочка, бачыла, як ты выходзіла, як заходзіла, як ужо тут стаяла. Я ўжо добра ведаю, што значыць, калі падоўгу стаяць тут, ля дзвярэй, маладзіцы... Значыць, надакучыла ты ўжо, вось i ўцякае, новай шукае...

— Я ж кажу, што з кіраўніцтва, — ледзь не плачучы, прамовіла Антаніна.— Па службе...

— Няхай будзе i так сабе, мне ўсё роўна, — махнула рукою кабета.— Я толькі хачу сказаць, што гэты красун...

Антаніна не даслухала. Пабегла ўніз. Настрой быў такі, хоць ты кідайся пад машыну.

«Няўжо ён падманшчык? Няўжо праўду гаварыла тая кабета? — хутка ішла яна i, здаецца, нічога не бачыла перад сабою.— Якая ж я дурная, што гэтак папалася ў яго сеткі... I што мне цяпер рабіць?»

...Антаніна не дачакала, калі прыйдзе дамоўлены дзень спаткання, назаўтра зноў прыехала ў горад.

Зноў пазваніла.

Сёння Міхаіл Іванавіч быў дома, адразу адчыніў.

— О, якая нечаканасць! — усклікнуў ён, упускаючы яе ў калідор ды зачыняючы за ёю дзверы.— Думаў, што прыйдзецца гэтулькі яшчэ чакаць, аж ты малайчына!

I абняў, пацалаваў у шчокі. Здаецца, сёння холадна, дзеля прыліку. Яна не вырывалася, але i гэтаксама холадна сустрэла яго пяшчоты.

Пасля, вызваліўшыся, пільна зірнула яму ў вочы. Ён замітусіўся, заміргаў.

— Прабач, што вось так...— ён правёў рукой сабе па грудзях, па майцы. I адышоўся. Надзеў кашулю.— Заходзь сюды, калі ласка.

Яна скінула туфлі, зайшла. Села на канапе. У плашчы, з сумачкаю.

— Распранайся, — усміхнуўся ён, прысеў.— Ну, чаго наша рыбка такая невясёлая?

— Бо яе злавіў спрактыкаваны рыбак...— сур'ёзна, нават строга адказала яна.— I ёй блага без вады...

— Не зразумеў...

— Я два разы... стаяла пад дзвярыма...— наткнула яна.

— А!— як пра нешта нязначнае ўспомніў ён, усміхнуўся.— Прабач. Нечакана паслалі ў камандзіроўку. У Маскву.

— Можна ж было лісток які пакінуць...— ужо мякчэй сказала яна, адчуваючы, што з душы быццам спаўзае цяжкі камень. Няма страху, што ён падманшчык, што яна ў вялікай бядзе.— I я ўсё ведала б, не хвалявалася. Ды не думала абы-чаго.

— Ну, прабач, — папрасіў ён, абняў яе.— Спяшаўся вельмі.

— Яшчэ не жонка, а ўжо мала думаеш пра мяне, — не вызваляючыся, ужо міралюбна папікнула яна.— Два-тры словы напісаў бы — i я цэлы тыдзень была б спакойная...

— Думала: падманшчык? — усміхнуўся ён.— Сумысля ўцёк...

— Я то ўсяк думала, — прамовіла яна, спахмурнела.— А вот тут твая адна суседка гаварыла... Жах!

— Жыве тут адна п'яніца ды пляткарка, — як апраўдваючыся, сказаў ён.

— Але ж, выходзіць, у цябе тут бывае многа жанчын... Чаму? — яна зірнула яму ў вочы. Ён збянтэжыўся, але стараўся валодаць сабою.

— Зойдзе паштарка, зойдзе хто з домакіраўніцтва ці з работы, знаёмая, дык яна: ага, палюбоўніца...— сказаў ён.— I ты так думаеш?

— Я не ведаю, пра што думаць, а пра што не думаць, — яна абхапіла галаву рукамі.— Я з такім настроем сюды ехала i з зусім другім настроем ад'язджала тыя разы... Я не магу так болей жыць...

— Ужо колькі гаворыш, што не можаш, але жывеш... I, дзякуй богу, кругленькая, поўненькая, прыгожая...

Яна мігам зірнула на яго: ці не пасміхоўваецца ён з яе? Ён, здаецца, убачыў пакуту на яе твары, сагнаў з твару ўсмешку.

— Прабач, — сказаў ён.— Бачу, што сёння ты надта невясёлая, дык хачу развесяліць крыху.

— Ад такіх жартаў не павесялееш...

Паднялася, падышла да акна. Зірнула на двор.

— Я многа думаў пра тое, што мы той раз гаварылі...— прамовіў ён. I нейкім надта ж чужым голасам.— Можа, нам пакуль не трэба спяшацца, рабіць усё раптоўна: муж твой са злосці можа паскардзіцца ў райана i яшчэ куды... I тады, ведаеш, i мне, i табе...

Яна прыхілілася да шкла, невідушча пазірала на бярозы i ліпы, на стрэхі хлеўчукоў, маўчала. Зноў, як ужо было, у яе аслаблі ногі, пацяклі слёзы. Затуманілі вочы — i яна ўжо нічога не бачыла.

Але не паварочвалася. Каб не бачыў, што яна плача.

— Канечне, я гавару непрыемныя словы. Але патрэбныя...— ён устаў, падышоў да яе. Але не дакранаўся.— Цяжка табе будзе: муж будзе помсціць, людзі папікаць i я... Я ж самы звычайны служачы, маю невялікую зусім плату... Канечне, не дам таго, што павінен даць жонцы добры муж...

Яна зірнула на яго: што ён гаворыць? Ён змоўк, здзівіўся, убачыўшы слёзы.

— Вы напраўду нічога не можаце даць, — з гневам прамовіла яна. — Вы толькі любіце браць...

Абмінула яго i хутка падалася з пакоя.

Ён тут жа дагнаў яе, схапіў за плечы.

— Пусціце, — запатрабавала яна.— Я ўсё зразумела. Я болей вам не трэба...

— Ты мяне няправільна зразумела, — пачаў адгаворвацца ён, — Я хацеў, каб ты напраўду ведала, хто я, што маю. Каб усё знала, калі надумалася злучыць свой лёс з маім...

— Я ніколі не думала пра выгоды. Пра другое думала...

— Ну, прабач, — папрасіў ён, вярнуў яе, пасадзіў на канапу. Сам сеў, прытуліўся.— Я рад, што для цябе даражэй за ўсё. I я яшчэ мацней люблю цябе... Чуеш, рыбка?

Яна прамаўчала.

— Ну, скажы, што ты не злуешся. Што любіш мяне.

— Скажу. Але толькі другое...— яна здзіўлялася, што такая смелая.— Ад нашага кахання... Словам, цяжарная я, Міша...

Прамовіла i зірнула на яго: твар яго, здаецца, аж перакрывіўся. Акругліліся вочы, нос раздуўся, а рот паўраскрыўся.

— Ад мужа? — запытаў праз хвіліну.

— Не, — супакоіла, — як з табой першы раз... словам, пасля з мужам я не жыла... Гэта ад цябе... Так што мы ўжо цесна звязаны. Як муж i жонка.

Ён падняўся, зрабіўся нейкі дробны, нізкі. З усхваляваннем хадзіў па пакоі.

— Так...— сказаў ён. Не ёй, сам сабе.— Трэба нешта рабіць. Гэтага я не чакаў... А раз не чакаў, дык не гатовы... а раз не гатовы, дык...— вярнуўся, сеў ля яе.— Што ты параіш?

— А ты? — запытала яна.— Я не ведаю.

— Можа, яшчэ рана, Тоська, нам мець дзяцей. Мне яшчэ трэба прывыкнуць да твайго сына...

— Moжa, калі будзеш мець сваё дзіця, табе будзе лягчэй прывыкнуць...

— Двое дзяцей — гэта ўжо шмат клопатаў... Ну, малая кватэра, малая зарплата... Ды мы яшчэ маладыя, павінны пажыць для сябе, не спяшацца звязваць сабе рукі... Паспеем... Можа, нават нам яшчэ i не варта сыходзіцца, каб нас зацягвала ў сумны побыт... А так мы заўсёды маладыя, свежыя, так чакаем адно аднаго, радуемся сустрэчы... Дык будзем вось так сустракацца...

— Я разумею вас...— холадна, зноў наўмысна называючы яго на «вы», сказала яна.— I мне няма чаго сказаць: сама вінавата, — паднялася, пайшла абувацца.— На вялікі жаль, гэта не падсудная справа, буду судзіць вас сваім судом, — i ўжо, калі абула туфлі i мелася адчыніць дзверы, з гневам зірнула на яго.— Жывіце для сябе...

— Ну, што з табою сёння?— як здзівіўся ён, выдаючы ўсё гэта за яе капрызы.— Я з роздумам — ты ў крыўду...— але не затрымліваў яе.

— Не рабіце мяне дурной...— з гневам сказала яна, — хоць я i ёсць такая...

I тут жа выйшла, моцна ляснула дзвярыма. Каб больш ніколі сюды не прыйсці.

11...

Забіраць Антаніну з бальніцы прыехаў сам Віктар.

Яна, белая, слабая, адчуваючы дрыготку ў нагах, сядзела ў невялікай прыёмнай, пазірала ў акно — на ўжо не свежы, са страчанай, не яркай зелянотаю двор: лісце на бярозах прыцямнела, a мясцінамі i зажаўцелася. Не зялёная, а парыжэлая ўжо была i трава, там-сям на ёй ляжала апалае лісце.

«Як хутка прыйшла восень!— здзівілася Антаніна.— Здаецца, зусім жа нядаўна яшчэ быў май, гэтулькі было святла, зеляніны! Аж во на дварэ ўжо не толькі май, але i лета праходзіць... Як усё хутка, неспадзявана!..»

Выходзілі, заходзілі людзі, але яна старалася не пазіраць на ix, каб не сустракацца з іхнімі позіркамі.

Нарэшце падышла, спынілася машына. З яе вылез Віктар (на днях яму далі малакавоз), звузіў вочы i неяк зморшчыўся. Здаецца, не меў ніякай ахвоты ісці сюды, у бальніцу. Стукаў нагою па колах, пасля адчыніў капот i пачаў корпацца ў маторы.

«Не зойдзе, — падумала яна.— У трэці раз ужо прыязджае сюды па мяне. I кожны раз з новым настроем. Першы раз прыехаў сумны: нарадзілася мёртвае дзіця. Як заплакала, выйшаўшы яму насустрач, дык заліўся слязьмі i ён. У другі раз прыскочыў вясёлы, радасны: тады нарадзіла сына, Сяргейку... Сёння вось прыехаў у трэці раз. I не заходзіць. Як i не праводзіць яе медсястра...»

Антаніна ўзяла свой клунак і, зморшчыўшыся ад болю, паднялася, пайшла з бальніцы.

Ярка свяціла сонца, але было чамусьці холадна. Аж сцепанула плячыма.

«Няўжо ўжо астыла зямля, ухалоднілася паветра? Рана ж яшчэ...»

Падышла, стала паблізу.

— Ну, здарова, — ціха сказаў ён, але не пацалаваў. Узяў клунак, кінуў яго ў кабіну на сядзенне.— Садзіся, паедзем. Мне яшчэ трэба ехаць у Міланькі на ферму.

Яна не пакрыўдзілася. Нават пашкадавала яго: брудны во, у нямытым камбінезоне, учарнелы на схуднелым твары, з вялікімі ўпадзінамі пад запалымі вачыма. I не пазірае на яе. Ці саромеецца, ці перажывае, шкадуе яе?

Антаніна села ў кабіну. Адразу ж сеў i ён. Не ведаў, што спытаць, замітусіўся, шныпарыў позіркам на кабіне.

— Ну, як ты? — запытаў потым.

— Добра...— адказала яна i тут жа ўспомніла, што той раз, калі Віктар прыязджаў па Сяргейку, дык быў у святочным касцюме, пры белай кашулі...

— Я нешта здагадваўся...— сказаў, па-ранейшаму стараючыся не сустракацца позіркамі.— Бачыў, што змянілася ты зусім, адчужэла... Перажывала, плакала не раз. Надта астатні тыдзень. Дарэмна ты сюды прыехала, хай бы... Сяргейка ж вялікі ўжо, адзін толькі ў нас...

— Давай не будзем пра гэта гаварыць, Віця, — папрасіла яна, хапілася рукою за невялікі поручань: закружылася раптоўна галава, — Раз прыехала, дык, значыць, трэба было прыехаць... Некалі, можа, раскажу ўсё, калі трэба будзе...

— Усё ж я табе не чужы, а муж... Можна ж было i са мною параіцца. А ты ўсё адна. Сабралася i паехала. Ад людзей чую: жонка ў бальніцы...

Антаніна прамаўчала. Ды што яна магла сказаць? «Прабач, Віця?» Не, не магла так сказаць: не было як так сказаць.

— Ведаеш...— ён памуляўся, пацёр падбародкам па камбінезоне.— Ну, канечне, я залішне ўжо прыкладваўся да чаркі... Зусім не бяруся кінуць, але без прычыны не буду браць...

— Добра, Віця, — прамовіла яна з падзякаю ды шкадуючы яго.— Паехалі ўжо. Табе ж трэба яшчэ з'ездзіць у Міланькі.

Іншым разам ад радасці за яго такія словы магла б прытуліцца, пацалаваць у шчаку. Але цяпер не магла. Не таму, што саромелася. Не магла — i ўсё.

«Ды хіба можна цяпер думаць пра пацалункі, пра ўсё такое? Я ўжо, мусіць, век пра гэта думаць не буду. Адлюбіла, адцалавалася... Не ляжыць ужо да гэтага маё сэрца. Буду жыць, як старая кабета: работа, гаспадарка, сям'я...»

Яны паехалі. Моўчкі. Ні то чужыя адно аднаму, нi то з вялікім шкадаваннем адно аднаго. I кожны думаў: як жыць далей?

«Ды вось так, — думала Антаніна.— Як ужо выйшла. Ды старацца працаю, клопатам змыць з сябе віну, што, можа, была i не віна, каб... Але больш так ніколі не будзе. I ні з кім. Цяпер ужо ведаю: жыццё адно, а мары, спадзяванні ўсякія гэта другое. I не заўсёды ўгонішся за імі, i не заўсёды трэба i гнацца...»

Выехалі з Галінавіч, мінулі двухпавярховую школу, дзе некалі Антаніна канчала дзесяць класаў, i па палявой тупкай дарозе паехалі да лесу. З левага боку дарогі зелянелася, а гэтаксама i рудзелася бульба, з правага — залацілася свежае ржышча, між яго падымалася маладая канюшына. Крышку воддаль стаялі жоўтыя скірды саломы.

Антаніна зірнула на Віктара: на яго губах была лёгкая ўсмешка.

«Няўжо i ён успомніў тое? — падумала яна.— Вось па гэтай дарозе мы некалі — ледзь ужо не дзесяць гадоў таму — выбеглі ўночы са школы, дзе быў школьны баль. Было цёмна-цёмна, пахла маладою зелянінаю, у недалёкім прырэчным алешніку спяваў-заліваўся салавей... Натанцаваўшыся, навесяліўшыся, мы вясёлыя, шчаслівыя выбеглі. Я паперадзе, а ён за мною. Дагнаў недзе во тут, ля лесу, абняў i пацалаваў... Гэта быў першы пацалунак, дагэтуль ніхто яшчэ яе не цалаваў... «I зусім не страшна», — падумалася тады, як зусім не страшны быў i Віктар: яны з ім ужо нямала папрацавалі разам — пасадзілі бульбу, пасядзелі на лаўцы ды пагаварылі, хоць такога яшчэ не было... «Люблю цябе!» — горача зашаптаў ён тады. «I я, i я...» — адказала. Цяпер во аж стала сорамна...»

Віктар маўчаў, пазіраў на дарогу.

«Але як даўно ўжо тое было, — яна аж паківала галавою.— Помніцца, як даўні сон...»

Калі ў лесе машына пачала ўз'язджаць на карэнні i трэсціся, Антаніна пачала адчуваць боль у паясніцы, моршчыцца. Але маўчала, не прасіла ехаць цішэй. Ён сам здагадаўся, сцішыў хуткасць, а там, дзе былі на дарозе тоўстыя, пераплеценыя карэнні, дык кратаўся зусім паціху.

Ёй хацелася калі не падзякаваць, дык хоць з лагодаю дакрануцца да яго пляча. Але i не гаварыла нічога, i не дакраналася. Сядзела моўчкі.

12...

Сёлета ўпершыню за сваю настаўніцкую працу Антаніна не паехала ў горад на жнівеньскую настаўніцкую канферэнцыю. A заўсёды не толькі была, але i загадзя збіралася, шыкавалася — ехала туды, як на свята, як на вялікі экзамен.

Сёння яна сядзела ў ціхай хаце ля акна i пазірала на двор — у гародчык.

На дварэ пакрапваў дождж, абмываў зялёна-жоўтае лісце, вільготніў шэры, з зялёным мохам плот. Моклі рыжаватыя цыбукі кветак, згіналіся, звісаючыся ўжо адцвілымі i амаль апалымі кветкамі. Было нізкае шэрае неба, прыцемненасць, што ўсёю душою адчувалася: ужо восень.

«Недзе там, у горадзе, выступае загадчык райана, — думала Антаніна.— Некага хваліць, некага ганіць, на некага намякае. Тыя, каго хваляць, радуюцца, іншыя засмучаюцца... Знаёмыя сустракаюцца са знаёмымі, расказваюць, дзе былі, што бачылі за лета. I, можа, ніхто i не здагадваецца, што няма мяне... Хіба, можа, толькі адзін чалавек з бояззю прыглядаўся: там я ці не? Як уцякла я тады, дык больш i вачэй не паказаў. I добра. Усё... Усё скончана, больш так не будзе... I тое будзе навек як непрыемны напамінак, дакор...»

У горад Антаніна выбралася ўжо на пачатку верасня, калі пачалася вучоба ў школе.

Паехала тое-сёе купіць. Віктару, Сяргейку. Справіла пакупкі i сабралася ісці да аўтастанцыі.

Яшчэ да аўтобуса было з гадзіну, i яна, каб не сумаваць на аўтастанцыі, зайшла па дарозе ў гарадскі парк — вялікі сасновы лес. Знайшла ў зацішным месцы, ля густога бэзавага куста, лаўку, прысела, паставіла ля сябе поўную цяжкую сумку, з задавальненнем выцягнула натруджаныя ногі — чамусьці вельмі стамлялася ў горадзе. У вёсцы магла i цэлы дзень выстаяць на нагах.

Спачатку заплюшчыла вочы, адкінула на спінку лаўкі галаву i адпачывала, чуючы, як недзе далёка, як авадні, гудуць аўтобусы, рэзка вурчыць трактар i нешта раз за разам моцна, аж тут дрыжыць, бухае па зямлі, як тут ціха шумяць верхавіны сосен. Пасля села прама, пазірала паблізу на стаптаную палеглую траву, на свае, здаецца, пахудзелыя ногі.

«Ды я i сама палягчэла. Надзя прыходзіла на днях у адведкі, дык галавою ківала: ах, як ты, Тося, раптоўна змянілася!»

Яна дастала з сумкі люстэрка i паглядзелася: i праўда, поўненькія раней шчокі апалі, завастрыўся нос, a ў вачах...

«Што ў вачах!.. Вось што на сэрцы!..»

Павеяў ветрык — хваёвы парк загайдаўся, зашумеў. Зашумеў з самотаю ды з трывогаю, як па страчаным цяпле ды святле.

Паблізу, на шырокай сцежцы-прагаліне, стаяла сіняя скрынка на невысокіх колах, ля скрынкі спіною сюды стаяла пажылая кабета ў белым халаце, згінаючы ад стомы ў каленях то адну, то другую нагу — цярпліва чакала пакупнікоў марожанага.

Антаніна думала ўжо ўстаць, прайсці гэты невялікі прагалак — ад лаўкі да скрынкі, — купіць i пасмактаць марожанае, як убачыла, што на сцяжыне паявіўся мужчына — ішоў вельмі ж па-знаёмаму, высока трымаючы галаву, аднак пазіраючы не ўдалечыню, а амаль сабе пад ногі.

«Міхаіл Іванавіч!— затрапяталася сэрца.— Блізка дом, ля самага парку — выйшаў прагуляцца...»

Міхаіл Іванавіч — у знаёмым сінім касцюме, у белым плашчы, што зноў пачалі сёлета ўваходзіць у моду, — падышоў да прадаўшчыцы, пажартаваў, купіў марожанае, адышоўся i разгарнуў паперу, лізнуў. I прыпыніўся.

«Значыць, некага чакае... Каго ж?»

Яна засталася, сядзела i глядзела. Ля Міхаіла Іванавіча праходзілі калі-нікалі людзі. На старых ды на дзяцей ён не пазіраў, а вось кожную маладую дзяўчыну доўга праводзіў позіркам. Ёй аж было непрыемна. Некалі ж ён так i на яе пазіраў!

Міхаіл Іванавіч яшчэ раз за разам пазіраў на гадзіннік, на недалёкую вуліцу, кудою праходзілі i прыпыняліся непадалёку аўтобусы.

«Чакае-такі некага...»

Нечакана ён зірнуў на вуліцу, здаецца, захваляваўся. Думаў павярнуцца i пайсці туды, адкуль прыйшоў, але чамусьці затрымаўся. Зірнула туды i Антаніна: ад вуліцы ішла... яе былая аднакурсніца Вольга Аляксандраўна.

«Вось яно што! Вось хітрая: на семінары ж пакеплівала з яго, высмейвала... А на самай справе... Але ён... Праўду такі гаварыла яго суседка: такі ён i ёсць...»

Вольга Аляксандраўна была ў жоўтым касцюмчыку i белых туфлях, несла ў руцэ белую сумачку. Сёння была вельмі прыгожая.

Падыходзіла да яго паволі. Але дзіва: на яе твары была не радасная, шчаслівая, а нейкая вельмі ж грэблівая ўсмешка.

— Спатканне? — ухмыльнулася яна, i вецер даволі чуйна данёс сюды яе слова, што было сказана з іроніяй.

Міхаіл Іванавіч спакойна ўсміхаўся, пазіраў (здаецца, не пазіраў, a абдымаў яе позіркам), i вочы яго звузіліся, па-знаёмаму вільготна заблішчалі.

— Добры дзень, Оля! — з лагодаю сказаў ён.— Як даўно я цябе бачыў! Як ты пахарашэла!

— А ты думаў, што без цябе жыць не буду? Не вытрымаю, ведаючы, што ты падмануў, насмяяўся...

«Вось яно што! — Антаніне стала аж горача.— Вось чаму яна так гаварыла тады пра яго, амаль перасцерагала мяне... Дурная я тады была, нічога не зразумела. Пра зусім другое падумала...»

— Дык з кім усё лета гуляў? — запытала Вольга Аляксандраўна.— Кагo яшчэ разжалобіў сваім халасцякоўствам, сваёю «цяжкою» доляю, сваёю «тугою» па сапраўдным каханні?

— Ты, канечне, жартуеш, — спакойна адказаў ён.— Усё лета быў адзін, сумаваў. Колькі разоў ездзіў у вашу вёску, але мне сказалі, што ты паехала ў Крым...

— Ездзіла, — з запалам адказала яна.— I цудоўна адпачыла!..

— Не злуйся, Оля, — як папрасіў ён.— Ты няправільна мяне зразумела, уцякла ад мяне, зняважыла... Мы можам зрабіць зноў усё па-ранейшаму, i ў нас зноў будуць цудоўныя хвіліны...

— Каму яны — i праўда — цудоўныя, а каму не зусім... Каму пасля трэба расплачвацца, ехаць у бальніцу...

«О божа!— уздыхнула Антаніна.— Жах! За што ж мяне так бог пакараў, звёўшы з такім чалавекам?»

— Гэта ж цяпер не праблема...— усміхнуўся Міхаіл Іванавіч.— Жанчыны ўжо прывыклі да гэтага...

— Я ненавіджу вас...— са злосцю кінула Вольга Аляксандраўна i падалася адгэтуль — пайшла ў другі канец парку.

Міхаіл Іванавіч доўга пазіраў ёй услед пахатлівым позіркам.

Праз хвілін дваццаць падышла дзяўчына. Маладая, гадоў дваццаці трох, высокая, тонкая. Здаецца, зусім брыдкая. Міхаіл Іванавіч пайшоў ёй насустрач, заўсміхаўся, робячыся ветлівым, сціплым.

13...

Урок беларускай мовы заканчваўся.

— Ну, канчайце папраўляць памылкі ды здавайце сшыткі, — сказала Антаніна сямікласнікам. Яны павінны былі ўжо закончыць сачыненні.— Закругляйцеся.

Як празвінеў званок, дзеці пачалі перадаваць сшыткі — з задніх парт пярэднім, — i кіпа па дарозе ўсё таўсцела. Яна сабрала ўсе сшыткі.

«Вечары з тры трэба будзе пасядзець пад імі...»

— Усё, дзеці, ідзіце гуляйце, — сказала яна, села. Хацела тое-сёе запісаць у журнал.

Засталася адна ў класе: усе падаліся на сонечны двор. Там буяла надзвычай удалае сёлета бабіна лета.

Нехта зайшоў у клас. Ішоў сюды, да стала. Яна i не пазірала: думала, што вярнуўся хтосьці з дзяцей. Нешта ўзяць з сумкі — цяпер дзеці шмат прыносілі ў школу паспелай садавіны, хрумсталі яе на кожным перапынку.

— Добры дзень, Антаніна Іосіфаўна!

Падхапілася, нібы яе ўджаліла аса, зноў села. Пазірала ў акно. Нa прывітанне не адказвала.

Ён нагнуўся, цмокнуў яе ў шчаку.

Яна падхапілася, з гневам апаліла яго позіркам.

«Што ён? Ці не за дурную мяне лічыць?»

— Прашу вас...— сказала яна.— Нават не датыкацца да мяне... Калі па службе, дык вось журнал, сшыткі, вось мае планы, — выхапіла з-пад журнала тоўсты агульны сшытак, ляпнула ім па стале.— Глядзіце. Калі не па службе, дык нам няма пра што болей гаварыць...

— Ну, як ты? — прамовіў ён мяккім голасам.

— У бальніцы была...— Антаніна азірнулася, пільна паглядзела на яго — ён са сполахам зірнуў на дзверы. А пасля, як спахапіўся, усміхнуўся.

— Ну i правільна! Малайчына!— узрадаваўся ён.— Паспеем яшчэ... Усё яшчэ ў нас наперадзе...

Яна слухала, з іроніяй пасміхалася i ківала галавою.

— Ты не верыш мне? — прашаптаў ён.— Так жорстка караеш за нерашучасць?

— Садзіся, закаханы, сумленны, шчыры, верны!..— загадала яна, i ён паслухаўся, сеў на крэсла ля стала, са здзіўленнем зірнуў на яе.

Антаніна хутка разгарнула сшытак, вырвала з яго сярэдзіны два лісты, падала ix i самапіску.

— Пішы... Пішы, што любіш, што жэнішся на мне, возьмеш бацькоўскія абавязкі над маім сынам...

— Тося... Ты насміхаешся, жартуеш?

— Пішы, пішы! — сказала яна, скрыжоўваючы на грудзях рукі i стойка вытрымліваючы яго разгублены позірк.— Толькі тады, калі буду мець тваё пісьмовае абяцанне, буду збірацца за цябе замуж. Адразу ж падам на развод — i я твая... Ну, чаго круцішся, як уюн на гарачай патэльні?

— Я...— ён падхапіўся.— Гэта абраза...

— Бедненькі хлопчык! Усе яго крыўдзяць... I Вольга Аляксандраўна, i я...

— Вось што...— ён хутка супакоіўся, як перахапіў яе думкі.— Наслухалася яе? Той пляткаркі...

— Я нават i не спатыкалася з ёю пасля таго семінара, — са спакоем адказала яму Антаніна.— На днях была ў горадзе, выпадкам зайшла ў парк i ўбачыла вас... Усё чула, пра што вы гаварылі...

Ён зачырванеўся, прыкусіў ніжнюю губу, пасля зморшчыўся, аслабіў гальштук. Нібы той не даваў дыхаць. Расшпіліў шэры пінжак, зноў зашпіліў яго.

— Вольга Аляксандраўна — мая памылка... Я захапіўся яе красою, у пару не разгледзеў, што яна такая паганая жанчына... Я не хацеў табе без пары расказваць.

— Вы ўсё яшчэ не зрываеце з сябе маскі...— паківала яна галавою.— Я ж чула, што яна вам гаварыла, што вы гаварылі, як пацяшаліся... Так толькі паводзіць...

— Ну, хто?— нечакана ўсміхнуўся ён, i яна жахнулася: яго губы раскрыліся, сабраліся ў ix куточку іранічныя маршчыны, у вачах з'явіўся зусім новы бляск — вельмі хітрага чалавека.— Забудзь, мілая Тося, тое старамоднае слова, якім ты хочаш ахрысціць мяне. Жыві не выдумкамі, а так, як жывецца. Як можна жыць. Мы выдатна падыходзім адно аднаму, i мы павінны сустракацца, даваць адно аднаму радасць: мы маладыя ж...

— Маладосць адно, а гэта зусім другое...— прамовіла яна.— А што вы скажаце пра тую, у акулярах?

— I гэта ведаеш...— усміхнуўся ён.— Выцікавала.

— Я не цікавала, — перапыніла яна яго.— Ды мне гэта ўсё роўна. Сама важнае, што я ведаю: хто вы...

— Ладна, не будзем, — як папрасіў ён, сеў.— Давай пагаворым папраўдзе. Так, я не думаў з табою жаніцца, намякаў пра гэта, каб не напалохаць цябе... Ну, што з таго, што мы пажэнімся? Дзеці, наша плата... Будзем гібець век, жыць ад платы да платы... Я бяру замуж дачку Івана Аляксеевіча... Гэта яшчэ новая кватэра, машына, цесцеў вялікі аклад... Але я яе не люблю. Люблю цябе i гатоў любіць цябе ўсё жыццё... I гэта выдатна. Ты толькі не бойся такога жыцця, падумай, колькі яно дае волі.

— Не, — ціха, але настойліва прамовіла яна.

— Значыць, ты ўсяго не зразумела... Дык зразумей: мы ніколі не надакучым адно аднаму, заўсёды будзем адно аднаму радыя.

— Не, — яшчэ раз паўтарыла яна.— Шукайце другую на гэтую роль. Я на яе не падыходжу.

— I дарэмна, — сказаў ён, устаў.— А я цябе, так па рабоце праславіў бы... Раз не, дык застанешся ў цяні: не такая ты ўжо i выдатная. Звычайная настаўніца...

— Якая ёсць, — адказала яна, узяла журнал, сшыткі. Падалася з класа.

14...

Лістапад выдаўся надта ж зменлівы: на адзін дзень па некалькі разоў i ішоў дождж, i выблісквала сонца, i цямнела неба, нарываўся снег. Вільготны, цяжкі, падаў долу i тут жа раставаў, рабіў яшчэ болей хлёпанкі.

А потым, недзе ў сярэдзіне месяца, нечакана морась пераціхла, выяснілася, пахаладнела — сцялася вада, падшурхла зямля, выбелілася інеем. I стаяла вось такое няпэўнае надвор'е.

Антаніна прыехала ў горад. Хацела купіць таго-сяго з харчу — мелася справіць Сяргейкавы імяніны.

Купіла тое-сёе i ішла да аўтастанцыі. Прыпынілася на рагу вуліцы: усё ішлі i ішлі машыны. Гудзелі, пыхкалі дымам — аж балела галава.

Пасля, як праехалі грузавікі, памкнулася пераходзіць коўзкую вуліцу. Тут жа з вулачкі, што была за густымі нізкімі кустамі — наверсе ix ляжаў шапкаю іней, — выпаўзла жоўценькая лёгкавушка.

Антаніна не ведала, што рабіць: ці перабягаць, ці вярнуцца назад? Аж затрымалася пасярод вуліцы. Машына амаль ля самай яе піскнула тармазамі, прасунулася, з'ехала ўбок. Стала ледзь не ўпоперак вуліцы.

— Ты што? — крыкнуў на яе шафёр вельмі знаёмым голасам.— Жыць не хочаш?

Ён адчыніў дзверцы, высунуўся. Быў у паліто з пышным каўняром, у бабровай шапцы. Міхаіл Іванавіч.

I ён яе — цяпер у зімовым паліто, у белай пуховай хустцы — пазнаў, заціх. Каўзануў назад у кабіну. Да жанчыны. Тая — у сіняй шапачцы, у кажушку — сядзела побач. Вольга Аляксандраўна. Цяпер яна, напалоханая, разгубілася. З машыны не выходзіла.

Антаніна як анямела, i яны маўчалі, ціха сядзелі.

«Эх, Вольга Аляксандраўна! Так ты нічаму i не навучылася! Як ты магла?!»

Апамятаўшыся, Антаніна пайшла далей. Да тратуара.

Праз хвіліну загудзела i машына, дагнала яе, мінула, пыхнула горкім сіне-белым дымам.

1974-1975