Метамарфозы, цi Залаты асёл

КНIГА ТРЭЦЯЯ

1. Ледзь толькi Аўрора пусцiлася па небе, як ноч, кiруючы ружовай рукой сваiх упрыгожаных чырвонымi фалерамi коней, вырвала мяне з салодкага спакою i перадала дню. Пры ўспамiне аб учарашнiм злачынстве маю душу агарнуў жудасны неспакой. Спусцiўшы з ложка ногi i абхапiўшы каленi пераплеценымi пальцамi рук, я сядзеў скурчаны i горка плакаў, уяўляючы сабе i гарадскую плошчу, i суд, i прыгавор, i самога ката. Цi ж можа знайсцiся такi мяккi i добразычлiвы суддзя, якi б мяне, заплямленага жорсткасцю трайнога забойства, апырсканага крывёю гэтулькiх грамадзян, прызнаў невiнаватым? Вось якое слаўнае падарожжа так упэўнена вываражыў мне халдзей Дыяфан!..

Гэтыя думкi штораз вярталiся, я аплакваў сваю горкую долю, калi раптам пачуўся моцны грукат у дзверы, i ля ўвахода ў дом узняўся крык.

2. Услед за гэтым расхiнаюцца пад моцным нацiскам дзверы, i ўвесь дом напаўняецца чыноўнiкамi, iхнiмi прыслужнiкамi i разнашэрсным натоўпам. Два лiктары, па загаду чыноўнiкаў, усклалi на мяне рукi i павялi без нiякага з майго боку супрацiўлення. I ледзь толькi ўвайшлi мы ў блiжэйшы завулак, як усе жыхары, высыпаўшы з дамоў, цесным натоўпам рушылi за намi. I хоць я iшоў з сумна апушчанай галавой, жадаючы правалiцца скрозь зямлю, аднак, глянуўшы крадком убок, заўважаю штосьцi вартае вялiкага здзiўлення: спамiж тысяч людзей, якiя нас акружалi, не было нiводнага, хто б не надрываўся ад смеху. Тым часам, абхадзiўшы ўсе вулiцы, пачынаюць вадзiць мяне па ўсiх завулках i завуголлях, як звычайна водзяць жывёлiну, прызначаную багам на ахвяру, каб адкупiцца ад якiх-небудзь прадказаных нябеснымi сiламi небяспек. Нарэшце прыводзяць мяне на форум i ставяць перад трыбуналам.

А тут ужо на падвышэннi расселiся суддзi, i грамадскi вяшчальнiк загадаў усiм замоўкнуць, як раптам усе ў адзiн голас пачынаюць крычаць, што разбор такой важнай справы з прычыны шматлюднасцi неабходна перанесцi ў тэатр. I вось народ кiнуўся туды бязладным натоўпам, i не прайшло i хвiлiны, як усе прызначаныя гледачам месцы былi занятыя. Некаторыя ўхапiлiся за калоны, iншыя павiслi на статуях, павысоўвалiся па пояс з вокнаў, з адтулiн у дахах. Так нясцерпнае жаданне ўбачыць усё сваiмi вачамi змушала забываць пра небяспеку. А мяне, як якую-небудзь ахвяру, праводзяць вартаўнiкi цераз прасцэнiум i ставяць пасярод архестры.

З. I вось зноў чуецца голас вяшчальнiка, якi выклiкае абвiнаваўцу. Падымаецца адзiн стары, i пасля таго як для вымярэння працягласцi яго прамовы налiлi ў нейкую судзiнку з вузенькай, бы ў рэшаце, адтулiнкай вады, што пачала выцякаць кроплямi, ён так звяртаецца да народа:

"Паважаныя квiрыты, справа тут датычыць не дробязяў, а спакою ўсяго народа, i яна павiнна паслужыць добрым прыкладам на будучыню. З гэтай прычыны, для захавання грамадскай годнасцi кожнаму з вас паасобку i ўсiм разам належыць паклапацiцца, каб ахвяры крывавай бойнi, узнятай гэтым агiдным забойцам, у якой ён загубiў столькi грамадзян, не засталiся без адплаты. Не падумайце, што ў мяне ёсць асабiстая варожасць да злачынцы i сваю строгасць я праяўляю з нянавiсцi. Я — начальнiк начной варты i лiчу, што да сягонняшняга дня нiхто не мог папракнуць мяне ў недастатковай пiльнасцi Я дакладна раскажу вам, у чым справа i што здарылася мiнулай ноччу. Дык вось, калi ў час трэцяй варты абыходжу я з надзвычайнай пiльнасцю горад, аглядаючы кожны дом, заўважаю гэтага лютага юнака, якi, дастаўшы меч, сее вакол сябе смерць, i ўжо тры ахвяры ягонай раз'юшанасцi развiтвалiся ля яго ног з жыццём, валяючыся ў крывi. А ён сам, не без прычыны ўстрывожаны ўсведамленнем сваёй вiны, адразу пусцiўся наўцёкi i, выкарыстаўшы цемру ночы, схаваўся ў нейкiм доме, дзе i прабыў усю ноч.

Аднак, дзякуючы боскаму наканаванню, якое не пакiдае нераскрытым нi адно злачынства, дачакаўшыся ранiцы, перад тым, як ён мог бы даць драла, я прыклаў усё старанне, каб прывесцi яго сюды i даць вам магчымасць вынесцi справядлiвы прысуд. I вось стаiць перад вамi заплямлены гэтулькiмi забойствамi падсудны чужаземец, злоўлены на месцы злачынства. Дык вынесiце ж без вагання прысуд гэтаму чужаземцу, якi зрабiў такое лiхадзейства, за якое вы i свайго грамадзянiна строга пакаралi б".

4. Пасля таго як змоўк голас майго абвiнаваўцы, вяшчальнiк звярнуўся да мяне з пытаннем, цi хачу я гаварыць у сваю абарону. А я ў той час мог толькi плакаць, думаючы, клянуся Геркулесам, не столькi пра грозную прамову, колькi пра сваё загубленае сумленне. Нарэшце найшла на мяне з вышыняў мужнасць, i я пачаў гаварыць:

"I самому мне вядома, як цяжка чалавеку, якога абвiнавачваюць у забойстве, стоячы над трупамi трох грамадзян, пераканаць такое мноства людзей у сваёй невiнаватасцi, хоць i гаварыў бы ён праўду цi добраахвотна прызнаўся ў злачынстве. Аднак, калi ваша памяркоўнасць адпусцiць мне трохi ўвагi, я без цяжкасцi дакажу вам, што не з уласнай вiны рызыкую я цяпер жыццём, а ваша цалкам зразумелае абурэнне i нянавiсць за праступак, якога я не зрабiў, узнiклi з чыста выпадковых абставiн.

5. Дык вось, калi я трохi пазней, чым звычайна, вяртаўся з вячэры i быў нецвярозы, што i з'яўляецца маiм сапраўдным злачынствам, ад якога не адракаюся, каля дома вашага паважанага суайчыннiка Мiлона, дзе я спынiўся на кватэры, убачыў нейкiх раз'юшаных разбойнiкаў, якiя ламалi дзверы, i з лютасцю выцягвалi старанна змайстраваныя засаўкi, i згаворвалiся памiж сабой загубiць гаспадароў. Адзiн з iх, сама спрытны, каржакаваты, падахвочваў iншых: "Гэй, хлопцы, нападзём на сонных, як i належыць мужчынам, хутка i моцна. Прэч усякае марудства, усякую вяласць! Даставайце мячы, i няхай па ўсiм доме гуляе забойства! Хто спiць, няхай загiне! Мы выйдзем цэлыя, калi ў доме не застанецца нiкога ў жывых!" Праўду кажучы, квiрыты, пры сустрэчы з такiмi галаварэзамi, усведамляючы абавязак сумленнага грамадзянiна i адчуваючы немалы страх за сваiх гаспадароў i за самога сябе, узброены кароткiм мячом, якi быў у мяне з сабой на выпадак падобнага здарэння, я хацеў напалохаць iх i змусiць уцячы. Аднак гэтыя лютыя злачынцы, сапраўдныя варвары, i не збiралiся ўцякаць. Яны пачалi нахабна супрацiўляцца, хоць бачылi ў маiх руках зброю.

6. Пачынаецца сапраўднае змаганне. Правадыр банды накiнуўся на мяне з усiх сiл i, схапiўшы мяне абедзвюма рукамi за валасы i закiнуўшы маю галаву назад, хацеў разбiць яе каменем. Але пакуль ён крычаў, каб падалi яму камень, я прабiваю яго цвёрдай рукой, i ён валiцца дагары. Затым другога, якi кусаўся, учапiўшыся мне за ногi, прабiваю меткiм ударам мiж лапатак, а пасля пранiзваю наскрозь грудзi трэцяму, якi стрымгалоў на мяне рынуўся. Гэтак, вярнуўшы супакой i абаранiўшы дом маiх гаспадароў i грамадскую бяспеку, я не толькi лiчу сябе нi ў чым не вiнаватым, а нават думаю, што заслугоўваю пахвалы ад грамадзян, тым больш што нават цень абвiнавачання ў якiм-небудзь злачынстве не клаўся на мяне нiколi. I на радзiме заўсёды ўсе лiчылi мяне чалавекам сумленным, бо чыстае сумленне ставiў я ўсюды вышэй за любую выгаду.

Цяпер я не магу зразумець, чаму справядлiвая расправа, зробленая мною з гэтымi гнюснымi разбойнiкамi, накладае на мяне гэтае абвiнавачанне, хоць нiхто не зможа даказаць, што раней мiж намi мела месца варожасць або што я з iмi знаёмы, нi тым больш няма мовы аб якой-небудзь нажыве, якая вытлумачыла б гэта злачынства".

7. Закончыўшы, я зноў залiўся слязьмi i, выцягваючы ў вялiкiм горы свае рукi, выпрошваю то ў адных, то ў другiх у iмя iх сама дарагiх прыхiльнасцяў грамадзянскай лiтасцi.

Мне пачало ўжо здавацца, што ў прысутных прачнулася спачуванне, што ўсе расчулены, бачачы жаласлiвыя слёзы, я ўжо паклiкаў у сведкi ўсеабдымныя вочы Сонца i Справядлiвасцi i ход маёй справы збiраўся аддаць у рукi найвышэйшай боскай волi, як раптам, трохi прыўзняўшы галаву, бачу, што ўвесь натоўп надрываецца ад смеху i нават мой добры гаспадар Мiлон рагоча на ўсё горла. Тады я падумаў: "Вось яна, вернасць! Я зрабiўся дзеля ратавання гаспадара забойцам, мне пагражае смяротнае пакаранне, i ён не толькi не просiць за мяне i не прыносiць мне сваёй прысутнасцю нiякай уцехi, а нават рагоча над маёй бядой!"

8. У той момант прабягае праз сярэдзiну тэатра нейкая заплаканая, у жалобе жанчына з дзiцём на руках, а следам за ёй другая ў жудасных лахманах, старая i такая ж збедаваная i ў слязах. Абедзве трасуць алiўкавымi галiнкамi, стаўшы абапал месца, дзе ляжалi накрытыя нябожчыкi, падымаюць плач i галашэнне: "Заклiнаем усiх грамадзянскай лiтасцю i для ўсiх агульным правам на спачуванне! Злiтуйцеся над ганебна зарэзанымi юнакамi i над нашым удаўством, дайце нашай адзiноце пацеху i адплату цi хоць акажыце дапамогу гэтаму немаўляцi, ужо з малых гадоў абяздоленаму, i кроў гэтага забойцы няхай стане ахвярай выкупу перад вашым законам i пастановамi грамадзянскай маральнасцi!"

Пасля гэтага старэйшы суддзя падняўся i звярнуўся да народа: "Злачынства, якое заслугоўвае сур'ёзнага пакарання, не адмаўляе i той, хто яго зрабiў, аднак у нас застаўся яшчэ адзiн клопат — знайсцi супольнiкаў гэтага страшнага ўчынку, бо зусiм немагчыма паверыць, каб адзiн чалавек мог справiцца з трыма такiмi дужымi маладымi людзьмi. З гэтай прычыны прыйдзецца нам здабыць прызнанне катаваннямi. Слуга, якi быў з iм, схаваўся, i так склалiся ўмовы, што толькi ён сам пры допыце можа назваць сваiх хаўруснiкаў, каб мы канчаткова пазбавiлiся ад гэтай лютай хеўры".

9. Неўзабаве прыносяць, па грэцкiм звычаi, агонь, кола i розныя бiзуны. Мой адчай расце цi нават падвойваецца: значыць, не ўдасца незнявечанаму памерцi. А тая старая, што ўсю маю душу перавярнула сваiм плачам, кажа: "Добрыя грамадзяне, перш чым вы гэтага разбойнiка, забойцу маiх дзетак прыб'яце да крыжа, дазвольце адкрыць целы забiтых, каб, убачыўшы iхнюю маладосць i прыгажосць, вы яшчэ больш прасякнулiся справядлiвым абурэннем i праявiлi бязлiтаснасць, якой заслугоўвае гэта злачынства".

Гэтыя словы былi сустрэты воплескамi, i суддзя загадвае мне самому адкрыць забiтых. Праз тое, што я доўга адмаўляюся выстаўляць нанова напаказ трупы, каб не аднаўляць у памяцi ўчарашнi выпадак, за мяне, па загаду суддзi, з асаблiвай настойлiвасцю бяруцца стражнiкi i нарэшце, адарваўшы ад боку маю руку, змушаюць выцягнуць яе да трупаў. Нарэшце, пераможаны неабходнасцю, я здаюся i, зразумела, супраць сваёй волi, адхiнаю пакрывала.

О добрыя багi, што за вiдовiшча! Што за цуд! Якая раптоўная перамена ў маiм лёсе! Я ж лiчыў сябе ўжо ўласнасцю Празерпiны i дамачадцам Орка, i раптам справа паварочваецца зусiм iнакш, i я, анямелы, застываю. Не магу знайсцi адпаведных слоў, каб апiсаць гэты незвычайны малюнак — трупы пабiтых аказалiся трыма надзьмутымi бурдзюкамi з прасечанымi ў розных месцах дзiрамi, якiя, наколькi прыпамiнаю сваю ўчарашнюю барацьбу, адпавядаюць тым месцам, куды я наносiў разбойнiкам раны.

10. I вось цяпер тыя, што хiтра стрымлiвалiся ад смеху, далi рогату поўную волю. Некаторыя адны адных радасна вiншавалi, iншыя, схапiўшыся рукамi за жывот, старалiся супынiць боль у страўнiку. Навесялiўшыся ўдосталь, усе выходзяць з тэатра i аглядаюцца на мяне. А я, як узяў у рукi тое пакрывала, так i стаяў адзервянелы, нерухомы, як камень, цi статуя, або калона ў тэатры. I стаяў я так, пакуль не падышоў да мяне мой гаспадар Мiлон i не ўзяў мяне за руку. Ён, нягледзячы на маё супрацiўленне, на слёзы i частае ўсхлiпванне, пацягнуў мяне за сабой, скарыстаўшы сяброўскi прымус. Выбiраючы зацiшнейшыя вулiцы, нейкiм кружным шляхам вёў ён мяне да свайго дому, стараючыся гутаркай разагнаць маю змрочнасць i, усё яшчэ дрыготкага, супакоiць. Аднак той крыўды i абурэння, якiя заселi ў маiм сэрцы, ён не мог затушыць нiякiм чынам.

11. Праз нейкi час прыходзяць у наш дом суседзi са сваiмi адзнакамi ўлады i стараюцца мяне ўласкавiць такiмi разважаннямi: "Нам былi добра вядомыя, пан Луцый, i тваё высокае становiшча, i старажытнасць твайго роду, бо па ўсёй правiнцыi разносiцца слава аб высакароднасцi вашай сям'i. А тое, што прыйшлося табе перанесцi i што так моцна цябе засмучае, зроблена не дзеля таго, каб цябе абразiць. Выкiнь з галавы гэту непрыемнасць i ганi са сваёй душы смутак. Гэтыя гульнi, якiя мы ўрачыста i ўсенародна спраўляем кожны год у гонар найлiтасцiвейшага бога Смеху, заўсёды ўпрыгожваюцца якой-небудзь новай выдумкай. Гэты бог вельмi прыхiльны як да аўтара, так i да выканаўцаў вiдовiшча ў яго гонар. Ён будзе з любасцю спадарожнiчаць табе i не дапусцiць, каб ты смуткаваў, i тваё чало заўсёды будзе раз'яснена бесклапотнай радасцю.

Увесь наш горад за зробленую яму паслугу прысудзiў табе высокае званне: ты запiсаны ў лiк яго патронаў i вынесена пастанова ўзняць тваю бронзавую статую".

На гэта я адказваю: "Дзякую табе, сама знакамiты i непараўнальны сярод гарадоў Фесалii. Удзячнасць мая роўная i той вялiкай пашане, аднак статую раю пакiнуць для людзей больш за мяне знакамiтых i дастойных".

12. Пасля гэтага сцiплага адказу я стараюся ўсмiхацца i прыняць, наколькi магчыма, весялейшы выгляд i ветлiва развiтваюся з суседзямi. А тут прыбягае нейкi слуга i гаворыць: "Цябе клiча твая сваячка Бiрэна i напамiнае, што настае пара банкету, на якi ты ўчора абяцаў прыйсцi". Спалохаўшыся самога ўспамiну пра яе дом, я адказваю: "З ахвотай выканаў бы я жаданне цётачкi, калi б не быў звязаны словам. Мой гаспадар Мiлон заклiнаў мяне богам сягонняшняга дня i прымусiў даць абяцанне абедаць у яго. I сам ён нiкуды не iдзе, i мне iсцi не дазваляе, дык я прашу прабачэння".

Ледзь гэта я сказаў, як Мiлон, узяўшы мяне пад сваю апеку, павёў у лазню, куды загадаў прынесцi ўсё патрэбнае нам. Каб чым найменш трапляць на вочы i пазбегнуць кпiнаў сустрэчных, я iшоў, прытулiўшыся да яго. Ад сораму не памятаю ўжо, як я мыўся, як нацiраўся i як вярнуўся дамоў. Гэтак я губляўся i бянтэжыўся, калi ўсе паказвалi на мяне вачыма, кiўкамi i нават пальцамi!

13. Нарэшце, праглынуўшы спехам сцiплую вячэру i спаслаўшыся на боль галавы, якi быў выклiканы маiм няспынным плачам, прашу дазволу на адыход адпачываць i атрымлiваю яго. Кiнуўшыся на ложак, прыпамiнаю ў скрусе здарэннi мiнулага дня, аж пакуль, паклаўшы спаць сваю гаспадыню, не з'яўляецца мая Фацiда.

На гэты раз яна не падобная сама да сябе — нi вясёлага твару, нi жвавай гутаркi, панурая, з глыбокiмi зморшчкамi на лбе. I вось нясмела, з цяжкасцю вымаўляючы кожнае слова, яна гаворыць: "Я i толькi я была прычынай тваiх непрыемнасцяў, - i тут выцягвае з-за пазухi нейкую дзяжку i, падаючы мне, дадае: — Вазьмi, прашу цябе, i адпомсцi нявернай жанчыне, а нават налажы яшчэ большае спагнанне. Але толькi не падумай, што я знарок навяла на цябе гэту напасць. Багi не дапусцяць, каб праз мяне прыйшлося табе хоць крыху папакутаваць. I калi што-небудзь будзе табе пагражаць, няхай будзеш ты выбаўлены з небяспекi цаной маёй крывi? Дык вось, па волi злога лёсу тое, што я рабiла паводле чужога загаду i з iншымi намерамi, павярнулася на тваю шкоду".

14. Тады я пад уплывам сваёй прыроджанай дапытлiвасцi, жадаючы высветлiць скрытую прычыну здарэння, кажу: "Гэта пуга, прызначаная для пакарання цябе самой, сама паганая i сама ненавiсная, i я перш парэжу яе i парву на шматкi, чым дакрануся да тваёй пуховай, малочнай скуры. Але ты раскажы, якi твой праступак пакiравала зменлiвасць лёсу на маю шкоду. Клянуся табе тваёй найдаражэйшай мне галавою, што я не магу паверыць нiкому i нават табе самой, калi б ты казала, што нiбы ты задумала нешта на маю згубу. А прытым неспадзяваны выпадак, калi б ён нават i аказаўся варожым, не можа цябе зрабiць вiнаватай". Закончыўшы гэта, вочы маёй Фацiды, вiльготныя i трапяткiя, млявыя ад блiзкай страсцi, гатовыя вось-вось закрыцца, я пачаў асушваць гарачымi звонкiмi пацалункамi.

15. Тут яна, падбадзёрыўшыся ад радасцi, кажа: "Дазволь спярша зачынiць дзверы, каб не зрабiць мне большага праступка, калi па маёй балбатлiвасцi вылецiць якое-небудзь лiшняе слова". Пасля гэтага яна засунула засаўкi, зашчапiла крукi, а тады, вярнуўшыся да мяне i абняўшы мяне за шыю, пачала гаварыць ледзь чутным голасам: "Я вельмi баюся адкрыць сакрэты гэтага дома i здрадзiць таямнiцы маёй гаспадынi. Я спадзяюся на цябе i на тваю адукаванасць i веру табе, што ты чалавек не толькi годны з прычыны свайго высакароднага паходжання, але i ўмееш захаваць дадзенае абяцанне маўчаць. Такiм чынам тое, што я давяраю глыбiням твайго сэрца, беражы запёртым вечна за моцнай агароджай i за шчырасць майго прызнання ўзнагародзь мяне сталасцю свайго маўчання. Маё каханне пабуджае мяне расказаць табе тое, што вядома толькi адной мне. Зараз даведаешся, што робiцца ў нашым доме, пазнаеш дзiўныя таямнiцы маёй гаспадынi, бо ёй паслухмяныя маны, па яе загаду мяняюць ход нябесныя свяцiлы, ёй падпарадкоўваюцца багi i служаць стыхii. Аднак нiколi з большым стараннем не выкарыстоўвае яна сваё ўмельства, чым тады, калi загледзiцца на прыгожага юнака, што здараецца з ёй даволi часта.

16. Вось i цяпер яна без памяцi закаханая ў нейкага маладога беатыйца, юнака цудоўнай прыгажосцi, i з запалам пускае ў ход усю сiлу свайго чараўнiцтва, усе свае хiтрыкi. Учора вечарам чула на свае вушы, уласнымi, кажу табе, вушамi чула, як яна пагражала самому Сонцу замкнуць яго ў туманны змрок i вечную цемру за тое, што, на яе думку, яно недастаткова хутка спусцiлася з неба i не паспяшалася адступiць месца ночы для выпаўнення магiчных абрадаў.

Учора, вяртаючыся з лазнi, яна выпадкова заўважыла, што гэты юнак сядзiць у цырульнi, i загадала мне забраць цiшком яго валасы, якiя пасля стрыжкi валялiся на зямлi. Калi я падбiрала, злавiў мяне цырульнiк, а дзеля таго, што пра нас i так гавораць, што мы займаемся вядзьмарствам, дык ён схапiў мяне за руку i злосна закрычаў: "Перастанеш ты, паскуда, цягаць валасы прыстойных людзей? Калi не спынiш гэтых паскудстваў, дык здам цябе ў рукi ўлады!" Пасля гэтага ён абмацаў мяне i, запусцiўшы руку за пазуху i пашнырыўшы там, намацаў схаваныя ў мяне мiж грудзей валасы i выцягнуў iх з гневам. Вельмi засмучаная няўдачай i ведаючы нораў сваёй гаспадынi, якая пры такiх няўдачах асаблiва хвалюецца i ў злосцi б'е мяне, я адразу хацела зусiм ад яе ўцячы, але ўспамiн аб табе прымусiў мяне гэты намер пакiнуць.

17. I калi я так засумаваная iшла, думаючы, як мне вярнуцца дамоў не з пустымi рукамi, заўважыла, што нейкi чалавек абстрыгае невялiчкiмi нажнiцамi казлiныя скуры. Убачыўшы, што ён iх моцна пазвязваў, надзьмуў i пачаў развешваць, я падабрала рыжаватую воўну, падобную да валасоў юнака з Беоцыi, i, не сказаўшы праўды, перадала гаспадынi.

З надыходам ночы, перад тым, як табе вяртацца з вечара, Панфiла з вялiкiм нецярпеннем падымаецца на плоскi драначны дах, якi з таго боку будынка нiчым не заслонены ад вятроў i адкрыты на ўсход i на iншыя бакi. Туды ходзiць Панфiла тайком для сваiх магiчных заняткаў. Перш за ўсё рыхтуе яна ўсе прылады сваёй злавеснай творчасцi: розныя пахнiлы, таблiчкi з незразумелымi надпiсамi i ўцалелыя абломкi загiнуўшых караблёў, раскладзеныя шматлiкiя часткi аплаканых i нават пахаваных нябожчыкаў — там ноздры i пальцы, там цвiкi ад крыжоў з прысохлым мясам, у iншым месцы кроў, забраная пасля забойства, i прабiтыя чарапы, вырваныя з ляпы дзiкiх звяроў.

18. Там яна, вымаўляючы заклiнаннi над яшчэ трапяткiмi вантробамi, вылiвае розныя вадкасцi — то крынiчную ваду, то малако, то горны мёд, то вiно. Пасля тыя валасы, сплёўшы i звязаўшы вузламi, кладзе з рознымi пахнiламi на вуголле, каб спалiць. I вось у той час сiлай чараў i тайнай уладай над багамi яны ствараюць, што целы тых, чые валасы патрэсквалi i дымiлiся, прымаюць праз нейкi час чалавечую душу i адчуваюць, i чуюць, i рухаюцца, i, занаджаныя пахам астаткаў свайго цела, прыходзяць сюды, i, замест таго беатыйскага юнака, стараючыся ўвайсцi, ломяцца ў дзверы. А тут якраз з'яўляешся ты i пад уплывам выпiтага вiна, збiты з толку начной цемрай i ўзброены, быццам той шалёны Аякс, дастаеш свой меч. Толькi Аякс, напаўшы на жывёлу, перарэзаў увесь статак, а ты за яго адважнейшы, бо пад тваiмi ўдарамi выпусцiлi дух тры надзьмутыя бурдзюкi. Такiм чынам, у маiх абдымках знаходзiцца той, хто перамог ворагаў, не пралiўшы нi кроплi крывi, ты не чалавеказабойца, а бурдзюказабойца".

19. Жывая гутарка Фацiды развесялiла мяне, i я адказваю ёй жартам: "Вiдаць, я магу гэта праяўленне адвагi, якое мяне так праславiла, лiчыць адным з дванаццацi Геркулесавых подзвiгаў, параўноўваючы з трохцелым Герыонам цi з трохгаловым Цэрберам, бо i бурдзюкоў гэтулькi ж! Аднак для таго, каб я шчыра i ад душы дараваў твой праступак, якi каштаваў мне гэтулькi непрыемнасцяў, выканай маё запаветнае жаданне i пакажы мне, як твая гаспадыня займаецца гэтай боскай навукай. Я хачу ўбачыць, як яна выклiкае багоў, як рыхтуецца да сваiх чараў, бо да ўсяго, што адносiцца да магii, я вялiкi аматар. Мiж iншым, мне здаецца, што i ты сама не навiчок у гэтых справах, што маеш значны вопыт. Аб гэтым я здагадваюся i гэта адчуваю, бо раней я грэбаваў жанчынамi i iхнiмi абдымкамi, а ты мяне гэтымi блiскучымi вочкамi, румянымi шчочкамi, кучаравай галоўкай, сакавiтымi пацалункамi i пахучымi грудкамi зацягнула ў сваю, хоць i жаданую, няволю. Я ўжо i дамоў не спяшаюся, не рыхтуюся да ад'езду i вось гэтай ночы з табой нi на што не памяняю".

20. "Вельмi хацела б я, — адказвае яна, — зрабiць табе, Луцый, тое, чаго ты жадаеш, аднак, не гаворачы пра яе надзвычайную насцярожанасць у прыватным жыццi, магiчнымi справамi яна займаецца ў поўнай адзiноце, недаступная чужому воку. Але твая просьба даражэйшая мне за маю бяспеку, i пры першай магчымасцi я пастараюся яе выканаць. Толькi, як я ўжо казала раней, ты пра гэту такую важную справу павiнен непарушна маўчаць".

Пакуль мы так балакалi, у абаiх у душы i целе прачнулiся пачуццi пажадлiвасцi. Раздзеўшыся дагала, мы аддалiся шаленствам Венеры… Калi я вельмi стамiўся i быў перакананы, што дасягнуў верху здавальнення, Фацiда з уласнай шчодрай самаадданасцi адкрыла мне на заканчэнне новую крынiцу бязмежнай юрлiвасцi… Нарэшце, знясiлеўшы, мы самкнулi вочы, i моцнае забыццё пратрымала нас у абдымках да самага рання.

21. Не шмат пасля таго правялi мы такiх ночак, калi раптам аднаго дня прыбягае да мяне ўсхваляваная Фацiда i паведамляе, што яе гаспадыня, якой нiякiя чары дагэтуль не памаглi ў яе любоўных справах, сягоння ўночы будзе абарочвацца ў птушку i ў такiм выглядзе паляцiць да свайго жаданага. Дык я павiнен падрыхтавацца назiраць гэтае надзвычайнае дзiва.

I вось пад поўнач яна вядзе мяне на дыбачках на гарышча i загадвае глядзець праз нейкую шчылiнку ў дзвярах. А далей усё адбывалася так.

Перш за ўсё скiдае з сябе Панфiла апраткi i, адчынiўшы нейкую шкатулку, вымае адтуль мноства скрыначак, здымае з адной накрыўку i, набраўшы мазi, расцiрае яе доўгi час мiж далонямi, а пасля намазвае ўсё цела ад ног да галавы. Доўга шэпчацца са сваёй лямпай, урэшце пачынае трэсцiся ўсiмi членамi. А пакуль яны ўздрыгваюць, iх пакрывае далiкатны пушок, вырастаюць моцныя пёры, нос загiнаецца i цвярдзее, крывымi робяцца ногi. Памфiла становiцца савой. Жаласлiва крыкнуўшы, яна выпрабоўвае свае сiлы, злёгку падскокваючы над зямлёй. А неўзабаве, узняўшыся ўгору i распусцiўшы крылле, адлятае.

22. Яна перамянiла выгляд сiлай свайго магiчнага майстэрства, а я, быццам зачараваны, акамянелы ад здзiўлення толькi што ўбачаным, адчуў сябе абы-кiм, толькi не Луцыем. Амаль страцiўшы прытомнасць, ашаломлены да крайнасцi, я доўга працiраў вочы, стараючыся пераканацца, што не сплю. Нарэшце, апамятаўшыся i вярнуўшыся да рэчаiснасцi, хапаю руку Фацiды i, падымаючы яе да сваiх вачэй, гавару:

"Не адмаўляй, прашу цябе, пакуль спрыяе нам выпадак, даць мне найвялiкшы доказ выключнай тваёй да мяне прыхiльнасцi i ўдзялi мне крышачку гэтай мазi. Заклiнаю цябе гэтымi вачамi, якiя належаць табе, зрабi мяне вечным неаплатным сваiм нявольнiкам i пасадзейнiчай, каб я стаў побач з табой, маёй Венерай, крылатым Купiдонам!"

"Гляньце, калi ласка, — адказвае яна, — якi хiтрун знайшоўся. Мой каханак хоча, каб я сама сябе пакрыўдзiла. Я i так з цяжкасцю абараняю цябе, безабароннага, ад фесальскiх дзевак, а як ты станеш птушкай, дык дзе я тады i калi цябе знайду?"

23. "Няхай мяне багi бароняць ад гэткага злачынства, — кажу я, — каб я нават стаў арлом i высокiмi палётамi аблятаў усё неба ў якасцi даверанага вестуна цi ганарыстага збраяносца Юпiтэра, усё роўна адразу б вярнуўся пасля такога ўзвышэння ў сваё гняздзечка. Клянуся гэтым спакуслiвым завiтком тваiх кудзерак, якiм ты аблытала маю душу, што няма нiкога ў свеце, на каго б памяняў я сваю Фацiду. Вось што я падумаў яшчэ: як толькi ад гэтай мазi я абярнуся птушкай, мне прыйдзецца трымацца далей ад дамоў. Якая ж радасць з такога прыгожага i вясёлага палюбоўнiка, як сава? Цi ж мы не бачым, як гэтых начных птушак, калi яны заляцяць у чый-небудзь двор, ловяць i прыбiваюць да дзвярэй, каб тую бяду, якой пагражае iх злавеснае з'яўленне, яны адкуплялi сваiмi пакутамi. Аднак я забыўся папытацца, што трэба зрабiць цi сказаць, каб скiнуць тое апярэнне i зноў стаць самiм сабой, Луцыем?"

"Наконт гэтага не хвалюйся, — адказала яна, — гаспадыня паказала мне ўсе спосабы, якiмi кожная з гэтых жывёлiн можа вярнуцца ў сваё чалавечае аблiчча. Не думай, што яна зрабiла гэта ад нейкай прыхiльнасцi да мяне, а для таго, каб пасля яе вяртання дамоў я магла ёй дапамагаць. Зрэшты, глядзi, якiмi простымi i мiзэрнымi травiнкамi робiцца такая важная справа: кладуць у крынiчную ваду трохi кропу з лаўровым лiстам i даюць абмыцца i выпiць".

24. Паўтарыўшы гэта яшчэ некалькi разоў, яна, вельмi ўсхваляваная, кiнулася ў пакой i выняла са шкатулкi скрыначку. Схапiўшы i пацалаваўшы яе, я ўпрошваю дараваць мне шчаслiвыя палёты, а пасля скiнуў з сябе ўсю вопратку, хцiва зачэрпнуў мазi i нацёр ёю ўсё цела. А тады, узмахваючы то адной, то другой рукой, я стараюся пераймаць рухi птушкi, аднак не бачу нiякага пушку, нi пярынкi, толькi мае валасы пачынаюць грубець, становяцца шэрсцю, скура мая цвярдзее, а на руках i нагах пальцы злучаюцца ў капыты i з хрыбта прарастае вялiкi хвост. Вось i твар становiцца велiчэзным, рот расцягваецца, ноздры расшыраюцца, губы вiсяць, вушы празмерна павялiчваюцца i абрастаюць шэрсцю. I не бачу я ў гэтым жудасным пераўтварэннi нiчога, што магло б мяне ўсцешыць, калi не лiчыць таго, што адзнака маёй прыналежнасцi да мужчынскага полу значна павялiчылася, хоць я i быў цяпер пазбаўлены магчымасцi валодаць Фацiдай.

25. I пакуль аглядаю ўсе часткi свайго цела без нiякай надзеi на ратунак i бачу сябе не птушкай, а аслом, хочацца мне дакараць Фацiду за яе ўчынак, аднак, пазбаўлены як голасу, так i чалавечых рухаў, раблю тое, што магу: адвесiўшы нiжнюю губу i скасiўшы вочы, моўчкi гляджу на яе. А яна, як толькi ўбачыла мяне ў такiм выглядзе, закрыла твар рукамi i выкрыкнула: "Ах, гора ж маё! Падвяло мяне маё хваляванне i мая паспешлiвасць! Увяло ў зман i падабенства скрыначак! Яшчэ добра тое, што сродак супраць такога ператварэння зрабiць лёгка, варта табе пажаваць ружу, i ты станеш, скiнуўшы воблiк асла, зноў маiм Луцыем. Чаму ж я ўчора не прынесла, як заўсёды, якiх-небудь вяночкаў! Табе б i адной ночы чакаць не прыйшлося! Але як толькi пачне свiтаць, будзе табе лякарства!"

26. Так яна бедавала, а я, хоць i зрабiўся сапраўдным аслом, з Луцыя ператварыўся ва ўючную жывёлiну, усё ж захаваў чалавечае разуменне. Нейкi час я разважаў, цi не варта было б мне забрыкаць цвёрдымi капытамi i да смерцi закусаць гэту нягодную жанчыну. Аднак ад гэтага безразважнага намеру паўстрымала мяне разумнейшае меркаванне: пакараўшы смерцю Фацiду, я пазбавiў бы сябе надзеi на выратаванне. I вось, страсянуўшы нiзка апушчанай галавой, iду маўчком, змiраны са сваiм часовым прынiжэннем, да свайго каня, вернага майго слугi, у канюшню, там застаю яшчэ аднаго асла, якi належаў майму гаспадару Мiлону.

Я спадзяваўся, што калi iснуюць памiж бязмоўнымi жывёлiнамi якiя-небудзь тайныя i прыродныя ганаровыя абавязкi, дык мой конь, пазнаўшы мяне i паспачуваўшы, павiнен праявiць гасцiннасць i прыняць мяне, як знакамiтага чужаземца. Аднак, о справядлiвы Юпiтэр, i ты, запаветны бог Вернасцi! Мой слаўны носьбiт разам з аслом ссоўваюць морды i згаворваюцца мяне загубiць. Баючыся за свой корм, як толькi я падсунуўся да ясляў, яны, наставiўшы ў злосцi вушы, пачынаюць мяне брыкаць. I так адагналi яны мяне ад ячменю, якi я ўчора сваiмi рукамi насыпаў гэтаму стараннаму слузе.

27. Пасля такой непрыхiльнай сустрэчы я застаўся ў адзiноце i адышоўся ў кут канюшнi. I вось пакуль я разважаю аб нахабнасцi маiх сяброў i прыдумваю, як заўтра, ператварыўшыся пры дапамозе ружаў зноў у Луцыя, адпомшчу свайму нявернаму каню, раптам бачу на сярэднiм слупе, якi падпiраў бэлькi канюшнi, амаль на самай сярэдзiне абраз багiнi Эпоны, устаўлены ў нiшу i старанна ўпрыгожаны гiрляндамi з ружаў. Убачыўшы сродак паратунку, акрылены надзеяй, я стаў на заднiя ногi, абапёрся пярэднiмi i як толькi мог выцягнуў губы, каб дацягнуцца да гiрляндаў. Ды, на маё няшчасце, мой слуга, якому было даручана даглядаць каня, заўважыўшы мой намер, абурана ўскочыў. "Колькi можна цярпець, — выкрыкнуў ён, — гэту клячу? Толькi што адбiраў ад жывёлы корм, а цяпер узяўся за выявы багоў! Я цябе, святататнiк, так адлупцую, што закульгаеш i зробiшся калекам!" I зараз жа пачаў шукаць, чым мяне набiць. Пад руку трапiла яму вязанка дроў, якая там выпадкова ляжала, дык, выбраўшы адпаведны калок яшчэ з неабдзёртымi лiстамi, датуль мясiў мяне, няшчаснага, пакуль знадворку не пачуўся грукат у дзверы, а побач нехта не закрычаў: "Разбойнiкi!" Тады ён спалохаўся i ўцёк.

28. Не прайшло i хвiлiны, як шайка разбойнiкаў, разламаўшы браму, запаўняе сабой усё. Усе памяшканнi акружаны ўзброенымi людзьмi, а тыя, што бягуць на ратунак, усюды натыкаюцца на ворага. Ува ўсiх у руках паходнi, якiя разганяюць начны змрок, усе ўзброеныя мячамi. Зброя i полымя ззяюць, як сонца на ўзыходзе. Ударамi сякер узломваюць разбойнiкi Мiлонаву камору, якая знаходзiлася ў сярэдзiне дома i была замкнёная на моцныя засаўкi i замкi. Там зберагалася ўсё Мiлонава багацце. Уварваўшыся туды, рабаўнiкi паспешлiва выцягваюць усё дабро i, павязаўшы яго ў вузлы, дзеляць памiж сабой. Аднак колькасць клункаў большая за лiк насiльшчыкаў. Тады яны выводзяць з канюшнi нас — двух аслоў i майго каня, навальваюць на нас чым найбольш сама цяжкiх вузлоў i гоняць нас палкамi прэч з начыста абрабаванага дома. Пакiнуўшы аднаго са сваёй шайкi назiраць, як будзе разбiрацца гэта злачынства, уся група разбойнiкаў, асыпаючы нас ударамi палак, хутка гонiць непраходнымi сцежкамi ў горы.

29. Я быў ледзь жывы пад цяжарам такой паклажы ад стромкасцi гары i ад доўгай дарогi. Тут мне, хоць i пазнавата, затое ўсур'ёз прыйшла ў галаву думка папрасiць дапамогi ў мясцовых улад i, скарыстаўшы паважанае iмя iмператара, збавiцца ад гэтулькiх нягод. Калi ўжо пры дзённым святле мiналi мы нейкае мнагалюднае сяло, дзе з прычыны кiрмашу было вялiкае скопiшча народу, я ў самай гушчынi натоўпу спрабаваў азвацца на роднай мове грэкаў да боскага iмя Цэзара, але выкрыкнуў голасна i выразна толькi «О», а далейшых гукаў iмя Цэзара вымавiць не змог. Разбойнiкам не спадабаўся мой дзiкi крык, i яны так вырабiлi маю няшчасную скуру, што яна аказалася непрыдатнай нават на рэшата. I ўсё ж сам Юпiтэр паслаў мне неспадзяваны ратунак. Мiнаючы мноства хацiнак i вялiкiх двароў, убачыў я нейкi садок, у якiм памiж iншых раслiн цвiлi цнатлiвыя ружы, вiльготныя ад ранiшняй расы. Хцiва разявiўшы рот, акрылены радаснай надзеяй на выратаванне, я падышоў блiжэй i ўжо цягнуўся да iх дрыготкiмi губамi, як раптам спынiла мяне разумнейшая думка: калi я тут жа з асла ператваруся ў Луцыя, непазбежна загiну ад рук разбойнiкаў, бо яны або палiчаць мяне за чараўнiка, або абвiнавацяць у намеры данесцi на iх.

Такiм чынам, падпарадкоўваючыся неабходнасцi i змiрыўшыся са сваiм становiшчам, я, як належала аслу, устрымаўшыся ад ружаў, паскубаў сухой травiцы.