Мяне няма: роздумы на руінах чалавека

Аднак інтэрпрэтуючы Ніцшэ такім чынам, Гайдэґер ня меў намеру сьцягнуць генія бунту з вышыні “6000 футаў над узроўнем чалавека” да прыступак прафэсарскай катэдры. Тут была іншая мэта — дапасаваць “канцэптуальныя пэрсанажы” (Дэлёз) і канцэптуальныя мэтафары Ніцшэ да натуральнай яму, Гайдэґеру, стылістыкі мысьленьня, каб займець магчымасьць пераадолець Ніцшэ. Не пераадолеўшы Ніцшэ (не пераканаўшы сьвет, што Ніцшэ пераадолены), Гайдэґер ня мог разьлічваць на перамогу сваёй экзістэнцыяльнай анталёгіі над запанаваўшай у першай палове XX стагодзьдзя экзістэнцыяльнай антрапалёгіяй. Апошняе яму было неабходна дзеля таго, каб, аб’явіўшы празь Ніцшэ (“перакуленага Плятона”) канец старой мэтафізыкі, запрапанаваць сябе на пачатак новай мэтафізыкі...

(Гайдэґер — “апошні з магіканаў” мэтафізыкі і адначасна яе Дон-Кіхот, які ў адсутнасьці рэальных ворагаў змагаецца зь ветракамі, абараняючы тое, чаго няма, што зьнесена пазалеташнім ветрам...).

Мэтафізыка — гэта тры запытаньні: адкуль Усё, што такое Ўсё і навошта Ўсё? Аднак з таго, што гэтыя запытаньні сфармуляваныя чалавекам і, напэўна, немагчымыя без чалавека, — мэтафізыка з найпершай і найвышэйшай “навукі” некалі мусіла згарнуцца ў адну з частак антрапалёгіі, бо перад тым як шукаць адказу на гэтыя запытаньні, трэба запытацца: а чаму чалавек пра гэта пытаецца? У сваю чаргу тут папярэдне немагчыма абысьціся без адказу на пытаньне: што ёсьць чалавекам? — паколькі наўрад ці можна вызначыць анталягічную сутнасьць нечага, ня ведаючы ягонага прызначэньня.

Ня ведаючы прызначэньня чалавека льга адно вызначыць, які ён — чалавек, а ня што ёсьць чалавек. На гэтым (немагчымасьці ведаць што ёсьць чалавек і веданьні які ён ёсьць) і пабудаваў сваю паэтызаваную антрапалёгію Ніцшэ. Але для Гайдэґера антрапалёгія гэта толькі “інтэрпрэтацыя чалавека, якая ў прынцыпе ўжо ведае, што такое чалавек”, з чаго антрапалёгія здольная хіба адно “забясьпечваць суб’екта”. І таму Гайдэґер пацягнуў Ніцшэ, разам зь ягонай антрапалёгіяй, — наадварот, у мэтафізыку, бо толькі мэтафізыка “ёсьць ісьцінай пра сутнае як такое ў цэлым”. Паколькі “цягнуць” было далёка (высока?), то Гайдэґер “паадсякаў” у Ніцшэ ўсё жывое, цялёснае, цяжкое, — пакінуўшы адно суб’ектыўнасьць суб’екта ды антрапалягізм антрапалёгіі. А калі больш канкрэтна, то Гайдэґер вылучыў з усяго корпусу тэкстаў Ніцшэ пяць галоўных “рубрыкаў” (выраз Гайдэґера): “нігілізм”, “перарахунак усіх ранейшых каштоўнасьцяў”, “воля да ўлады”, “вечнае вяртаньне да таго ж самага”, “звышчалавек”.

Перад тым як зазірнуць у кожную з гэтых рубрыкаў, зьвернем увагу, што сярод “галоўных” — па Гайдэґеру — няма адной зь бясспрэчна асноведных у Ніцшэ — “імаралізму”. Нельга сказаць, што Гайдэґер зусім прамінуў “імаралізм”, ён зьвяртае на яго ўвагу, але хутчэй адно каб засьведчыць, што не забыўся пра “той бок дабра і зла” ў філязофіі Ніцшэ. Прычына абыякавасьці Гайдэґера да “імаралізму” ў тым, што ён увогуле ўнікаў этыкі як этыкі, для яго этычнае заўсёды заставалася залежным, падпарадкаваным анталягічнаму, бо паводзіны чалавека, згодна Гайдэґеру, абумоўленыя мераю адкрытасьці чалавеку ісьціны быцьця, і велічыню гэтае меры вызначае не чалавек, а сама ісьціна быцьця.

Дарэчы, фундамэнтальная анталёгія Гайдэґера наскрозь прасякнутая фаталізмам, які і “створаны” дзеля таго, каб татальна анігіляваць этычнае. І хаця ў тэрміналягічнай сыстэме Гайдэґера гэтае слова (фаталізм) зьяўляецца рэдчас, да таго ж заўсёды на пэрыфэрыі тэксту, па сутнасьці, яно пануе ўсюдна, бо, па Гайдэґеру, усё, што дзеецца ў існым, — адно праява ісьціны быцьця, у прасьветах вялікай патаемнасьці якога ўзьнікае чалавек як пастух гэтай самай ісьціны (Гайдэґер), і ніяк не самога сябе.

Закінуты ў быцьцё-тут чалавек ёсьць толькі высьветленая фатумам праекцыя ісьціны быцьця, і хаця Гайдэґер сям-там спрабуе нагрузіць чалавека ўласнай воляю ў быцьці-для -сябе, зьвязаўшы гэта з “патрэбай”, як з анталягічнай сутнасьцю чалавека, аднак усялякі раз, наблізіўшы быцьцё-для-сябе да этыкі, — ён вокамгненна зблытвае этыку з анталёгіяй і, забыўшыся на першую, бавіцца другой.

Паколькі Гайдэґер за анталягічным “сьвету ня бачыць”, то, натуральна, найбольш істотнай для яго “рубрыкай” ніцшэўскай філязофіі сталася “воля да панаваньня”, зь якой Гайдэґер, сягаючы ў “дурную бясконцасьць”, выводзіць адзін з найбольш прыкметных повядаў сваёй анталёгіі — волю да волі (ісьціны быцьця).

Але пачынае Гайдэґер інтэрпрэтацыю Ніцшэ ня з “волі да панаваньня”, а з аналітыкі “нігілізму”. (Упершыню ў сучасным значэньні тэрмін скарыстаў Якабі, а зрабіў шырока ўжытковым, як вядома, Тургенеў.)

Рана ці позна эўрапейскае мысьленьне павінна было “выйсьці” на нігілізм, паколькі ўсё яно знаходзіла сябе ў полі бінарнай апазыцыі паміж Нешта і Нішто. Наяўнасьць апошняга (Нішто) прадвызначала зьяўленьне нігілізму ў тым ці іншым акце драмы эўрапейскай мэтафізыкі.

Нігілізм — гэта той момант у гісторыі мысьленьня, калі мысьленьне раптам усьведамляе, што каштоўнасьці, на якія яно арыентавалася, вядуць у нікуды, у Нішто, і таму трэба набрацца мужнасьці і адпрэчыць іх.

“ — Што па сутнасьці адбылося? Пачуцьцё некаштоўнасьці ўзьнікла, калі чалавек зразумеў, што ні повядам “мэты”, ні повядам “адзінства”, ні повядам “ісьціны” інтэрпрэтаваць сукупны характар існаваньня не атрымаецца. Нічога тым самым не атрымана і не дасягнута; не хапае ўсеахопнага адзінства ў множнасьці таго, што адбываецца: характар існаваньня ня “ісьцінны”, ён аблудны... чалавек проста ня мае ўжо аніякіх падставаў пераконваць сябе ў нейкім ісьцінным сьвеце” (Ніцшэ).

А Гайдэґер сфармулюе зьяўленьне нігілізму наступным чынам: “Нігілізм ёсьць сама гісторыя існага, калі паволі, але нястрымна выходзіць у наяўнасьць сьмерць хрысьціянскага Бога” і чалавек застаецца сам-насам са стыхіяй жыцьця, па-за якой ужо нічога і нікога няма і ня можа быць. Ёсьць адно тое, што ёсьць.

Нігілізм Ніцшэ — гэта не сфальсыфікаваны мараляй гуманізм: дзейсны, жорсткі, загартаваны воляй да панаваньня чалавека над існым і Богам. “Усю прыгажосьць і ўзьнёсласьць, якімі мы прыхарошылі рэальныя і ўяўныя рэчы, я хачу запатрабаваць назад як уласнасьць і творыва чалавека: як яго цудоўную аналёгію. Чалавек як паэт, як мысьляр, як бог, як любоў, як магутнасьць, улада — О, звыш таго ягоныя царскія шчадроты... якімі ён надзяліў рэчы, каб зьбяднець самому і самому пачувацца жабраком! Да гэтай пары ягонай найвялікшай бескарысьлівасьцю было тое, што ён зьдзіўляўся і маліўся, і ўмеў хаваць ад сябе, што гэта ён стваральнік Таго, чаму ён зьдзіўляўся” (Ніцшэ).

З усяго гэтага вынікае, што нігілізм — гэта воля да перарахунку ўсіх ранейшых каштоўнасьцяў, якія татальна палягалі на пастулат наяўнасьці жывога і ўсюдна прысутнага Бога.

Удакладнім: для Ніцшэ перарахунак усіх каштоўнасьцяў азначае не адмаўленьне ранейшых каштоўнасьцяў, а адсутнасьць таго месца, дзе яны выяўляліся, зь якім стасаваліся і таясаміліся. Раней такім месцам быў Бог, ахапіўшы сваёй прысутнасьцю як усё існае, так і ўсё пазаіснае. Але ў сытуацыі адсутнасьці Бога каштоўнасьці мусяць быць вымкнутымі ўжо не з трансцэндэнтнага, а зь існаваньня існага, і — зарыентаванымі не на містычна ўяўлены Абсалют, а на самога чалавека.

Аднак хаця перарахунак каштоўнасьцяў зарыентаваны на чалавека, сам чалавек не зьяўляецца галоўнай каштоўнасьцю. Такую ролю цяпер (у сытуацыі адсутнасьці Бога) адыгрывае воля да панаваньня.

Воля да панаваньня — гэта тое, што дазваляе існаму аб’яўляцца і быць як існае. Быць — гэта панаваць над нечым, найперш над ня-быць, і таму воля быць — гэта адначасна воля панаваць, уладарыць. Існае і аб’яўляецца як існае таму, што яно трымае ў прычыне сваёй прычыны волю да панаваньня. Воля да панаваньня ня толькі вымыкае існае з патаемнага ў непатаемнае, але і рухае ўсім жыцьцём непатаемнага, бо панаваць — гэта несупынна вялічыць прастору і час сваёй прысутнасьці.

Панаваньне ў кожным моманце павінна пераўзыходзіць сябе цяперашняе, спыніцца для яго — значыць хіснуцца ў заняпад, саступіць больш моцнай волі да панаваньня.

Адным словам, усё, што ёсьць, — пануе, і такім чынам воля да панаваньня робіцца сутнастваральнай асновай быцьця бяз Бога. І значыць, на ёй, гэтай волі, цяпер мусяць палягаць усе каштоўнасьці, зь яе паўставаць і да яе вяртацца.

Паколькі волі да панаваньня, каб быць, заставацца, неабходна ўвесь час узрастаць у сіле, то ўсё, што ёсьць, — няёсьць, а толькі становіцца, адбываецца... Тут істотна не прамінуць наступнае: гэтае станаўленьне (адбываньне) на подзе волі да панаваньня не ўяўляе сабой паступова-пасьлядоўны рух наперад. Прычына немагчымасьці такога лінейна-эвалюцыйнага руху ў тым, што сусьвет Ніцшэ абмежаваны наяўным існым, за якім — ужо казалася — нічога няма і ня можа быць. Адсюль немагчымасьць выйсьці па-за межы існага ў нешта іншае, большае (Абсалют, Адзінае, Трансцэндэнтнае, Бог і да т.п.), — і таму быцьцё мусіць рухацца па крузе, раз-пораз вяртаючыся да свайго пачатку — “вечнае вяртаньне”.

(Ідэя “вечнага вяртаньня” Ніцшэ зьініцыявала “філязофію абсурду” Камю і была, можа, найбольш нечакана інтэрпрэтаваная Дэлёзам, які паспрабаваў давесьці, што вечнае вяртаньне — “выбарачнае”. Не ўсялякая праява волі да панаваньня замацоўвае сябе ў быцьці настолькі трывала, каб зноў адбыцца пры новым вяртаньні гэтага быцьця — нэгатыўныя сілы схільныя да самаадмаўленьня. З чаго атрымліваецца, што нэгатыўнае не вяртаецца і, такім чынам, зьнікае з быцьця. Нэгатыўнае — адмоўнае — і ёсьць Нішто. Адно толькі станоўчае, як праява існага — існуе заўсёды, але існуе ня як тоеснасьць, а менавіта як рознасьць, што ўтварае магчымасьць станаўленьня, адбываньня, быцьця.)

Воля да панаваньня як галоўная дзейсная сіла, якой наканавана запанаваць над усім існым, мусіла абраць нешта, праз што гэтае наканаваньне магло быць максымальна рэалізаваным. Такім абраньнікам стаўся чалавек, але ня той, што быў раней, з каштоўнасьцямі, зарыентаванымі на наяўнасьць наяўнага Бога, а новы чалавек, каштоўнасьці якога ўжо фармаваліся воляй да панаваньня. Гэтага новага чалавека Ніцшэ назваў “звышчалавекам”.

Звышчалавек — гэта пэрсаніфікаваная воля да панаваньня, ён тое, што колькасна назапашвае і тым якасна вялічыць волю да панаваньня на зямлі. Таму каштоўнасьць чалавека цяпер мусіць вымярацца, зыходзячы з гэтай ягонай функцыі, а значыць, для ацэнкі чалавека ўжо не падыходзяць тыя каштоўнасьці, што набылі легітымнасьць (меру меры) у хрысьціянскую пару.

Чалавек, які паслугуе Богу, — чалавек; чалавек, які паслугуе волі да панаваньня (як “волі да жыцьця” — Шапэнгаўэр), — звышчалавек. Такога чалавека спакваля рыхтавала быцьцё, каб ён насьцеж расхінуў дзьверы ў патаемнае і вызваліў адтуль у непатаемнае нішто іншае, як самую ісьціну быцьця.

“Цяпер дае пра сябе знаць тое, што Ніцшэ ўжо тады разумеў мэтафізычна, — што новаэўрапейская “мэханістычная эканоміка”, суцэльны машынэрны разьлік усялякага дзеяньня і плянаваньня ў сваёй безумоўнай форме запатрабуе новага чалавецтва, якое выходзіць за межы ранейшага чалавека... Патрабуецца такое чалавецтва, якое ў самой сваёй аснове тоеснае ўнікальнай сутнасьці новаэўрапейскай тэхнікі і яе мэтафізычнай ісьціне; г.зн. — якое дае сутнасьці тэхнікі цалкам авалодаць сабой, каб такім чынам непасрэдна самому накіроўваць і скарыстоўваць усе асобныя тэхнічныя працэсы і магчымасьці. Безумоўнай “мэханістычнай эканоміцы” сумерны, у сэнсе ніцшэўскай мэтафізыкі, толькі звыш-чалавек, і наадварот: такому чалавеку патрэбна машына для татальнага панаваньня над Зямлёю” (Гайдэґер).

Прыкладна так Гайдэґер чытаў Ніцшэ... Але нават абярогшы сябе гэтым “прыкладна”, нельга не ўсьведамляць тую меру нахабства, якая ўсякі раз застаецца навідавоку, калі нехта на некалькіх аркушах паперы наважыцца прамаркіраваць лябірынты мысьленьня Гайдэґера (пэўна, куды больш заблытаныя, чым лябірынты цара Мінаса), якімі ён праз усё сваё жыцьцё намагаўся “выйсьці” зь Ніцшэ.

Камень Сызыфа

Камю ставіўся да жыцьця і мысьленьня сур’ёзна. Магчыма, нават залішне сур’ёзна, як для эўрапейскага мысьляра сярэдзіны XX стагодзьдзя. Адсюль тыя недарэчнасьці, у якіх ён апынаўся кожны раз, калі спрабаваў паяднаць маральны імпэратыў жыцьця зь імаралізмам мысьленьня. Аднак адсюль і вабнота Камю, бо дзякуючы гэтай сур’ёзнасьці ў яго атрымалася зь імаральнай мяшанкі быцьця/мысьленьня выкласьці свой маральны кодэкс.

Пагодзімся, гэта штучны маральны кодэкс, пераважна дэкляратыўны і, увогуле, ня столькі этычны закон, як эстэтычны маніфэст. Але апошняе якраз і сталася прычынай доўгага рэха ад моўленага Камю, бо ў XX стагодзьдзі маральныя ідэі ня могуць быць пачутымі, калі яны прамаўляюцца без увагі на эстэтыку красамоўства. У Камю этычны закон і эстэтычны маніфэст перагукнуліся адно ў адным, і гэты перагук потым шматкроць адбіўся ў лябірынтах стагодзьдзя. Хаця не забудземся, што век найдаўжэйшага рэха даволі кароткі...

Камю гаварыў прыгожа і адважна мысьліў. Бога няма, а сьмерць ёсьць. У сытуацыі адсутнасьці Бога і непазьбежнасьці сьмерці жыцьцё ўсчыняецца і вершыцца самім чалавекам. Яно ні на што не абапіраецца, нічым не трымаецца, ні да чаго ня туліцца. Яно ёсьць толькі як ёсьць, і нічога болей за ім не паўстае, нічога іншага зь яго не вымыкае, і ўсё канчаткова мяжуецца гібеньнем: “... бачаньню чалавека абсурду адкрываецца схоплены агнём і скаваны лёдам, празрысты і абмежаваны ў сваіх межах сусьвет, дзе ўсё немагчыма, але ўсё дадзена і па-за чым няма нічога, акрамя пагібелі і небыцьця”.

Паколькі за тым, што ёсьць, — няма нічога, то і не выпадае на што спадзявацца. Такая сытуацыя прынцыпова мяняла стасункі чалавека з быцьцём. У сьвеце без надзеі, у сьвеце панаваньня невараці мусіў жыць ужо іншы, абсурдны чалавек, і ў яго павінны былі быць ужо іншыя, абсурдныя, рэлігія, філязофія, мастацтва... Дый патас ягонага быцьця цяпер патрабаваў новай меры.

Чалавек паганскі таясаміў сябе зь вечнасьцю, чалавек хрысьціянскі падзяляў час на пару жыцьця і пару вечнасьці, чалавек абсурду атрымаўся роўны моманту свайго існаваньня, ён прамінаў яго разам із часам і зьнікаў бязь сьледу.

Быць — каб памерці. З гэтай пэрспэктывы выпаўз гнятлівы смутак — халодная вужака вусьцішнасьці пасялілася за пазухай эўрапейскага чалавека, і ва ўсёй пагрозьлівасьці паўстала пытаньне: а навошта тады быць?

Каб жыць! — пераконваў Камю. Сьмерць — канец усяму, але так, як канец, яе і трэба ўспрымаць, не губляючы з гэтай акалічнасьці мужнасьці і адвагі (“Абсурд — гэта ясны розум, які ўсьведамляе свае межы”). Больш за тое, якраз эсхаталягічнасьць нашага жыцьця высьвятляе яго сапраўдную каштоўнасьць для нас саміх. Вызваленыя Ніцшэ ад дыктатуры Бога, мы павінны пераадолець адчай адзіноты і сьмерці ды дарэшты рэалізаваць падараваную нам свабоду.

“Чалавек абсурдны пачынаецца там, дзе заканчваецца чалавек, які меў надзею, дзе дух, пакінуўшы назіраць за гульнёй з боку, захацеў сам у ёй паўдзельнічаць”.

Але не бывае гульні бяз правілаў і спаборніка. Гульня з самім сабой — не гульня, а забаўка. Нехта павінен быць насупраць, некаму трэба глядзець у пякучыя зрэнкі, цяжка дыхаць у твар, прамаўляючы шалёныя словы.

Гэтым спаборнікам, гэтым Другім стаўся для Камю ніхто іншы, як сам Абсурд.

Абраўшы за спаборніка Абсурд, Камю мусіў вырашаць надзвычай складаную задачу: што супрацьпаставіць Абсурду, каб не прайграць?

Камю вынайшаў адказ і тым здабыў гонар.

Бунт!

Абсурд — гэта тое, што ні ахвярным змаганьнем, ні ўпартай працаю, ні адмысловым хітрыкам адолець няможна.

А бунт і ня створаны дзеля перамогі.

Бунт — гэта ўсяго толькі мажлівасьць пярэчаньня абсурду жыцьця, форма захаваньня годнасьці, калі трываць адчай далей немагчыма, а пазытыўнага выйсьця зь яго няма. Да таго ж бунт — гэта альтэрнатыва самагубству, якое лягічна вынікае з абсурднасьці чалавека ў абсурдным сьвеце, а яшчэ — пагарда да фатуму, што вызваліў чалавека зь небыцьця, аднак у быцьці ня даў яму нічога, акрамя часу і прасторы. Урэшце, бунт — гэта любоў-засьцярога жыцьця такога, якім яно ёсьць, ад бессэнсоўніцы сьмерці...

Этычная філязофія Камю паўстала ў эсхаталягічным тупіку на скрыжаваньні адчаю волі і радасьці свабоды, што перамыкнуліся ў чалавечай душы пасьля ягонага вызваленьня ад дыктату Бога. Асноўныя чыньнікі гэтай філязофіі гераічнай сьвядомасьці (мужнасьць, дысцыпліна і бунт) леглі ў падмурак этычнага кодэксу, што Камю запрапанаваў абсурднаму чалавеку ў якасьці адзінага ратунку.

Аднак чалавек не ўхапіўся за яго. Чаму? Пэўна, найперш таму, што этычны кодэкс Камю запачаткаваны на эстэтычным маніфэсьце, які зьвернуты да праблемаў творцы і творчасьці, і зусім не кранае праблематыку паспалітага жыцьця. Згодна Камю, у чалавека, як і ў “звышчалавека” Ніцшэ, ёсьць толькі адна задача — вылучыць сябе з татальнасьці быцьця, вымкнуць з роўнядзі чалавечай абычайнасьці ў максымум самога сябе. А гэта магчыма адно праз творчасьць, ды не абы-якую, шараговую, знаёмую ў той ці іншай меры амаль кожнаму, а праз творчасьць як бунт супраць абсурду жыцьця.

“На вайне альбо гінуць, альбо выжываюць. Гэтак і з абсурдам: ім даводзіцца дыхаць, зазнаваць ягоныя ўрокі і ўцялёсьніваць іх. У гэтым сэнсе творчасьць ёсьць найвышэйшая радасьць абсурду”. І, дадамо з боку, адзіная альтэрнатыва абсурду нават тады, калі творнае само грунтуецца на эстэтыцы абсурду. “Мастацтва дадзена нам, каб мы не памерлі ад праўды” (Ніцшэ).

Мастацтва нарадзілася зь бясьсільля розуму, зь няможнасьці зразумець, вытлумачыць сутнасьць існага і сэнс існаваньня. Мастацтва — гэта татальная параза мысьленьня, адкуль яно (мастацтва) і паўстала як вонкавае адлюстраваньне незразуметасьці і нявыказанасьці трансцэндэнцыі быцьця.

Аднак мастацтва не было выйсьцем зь інтэлектуальнага тупіка, яно было ілюзіяй выйсьця, якая сама гэтага выйсьця і не патрабуе. Разам з тым мастацтва ў нейкай меры здымала праблему выйсьця, бо, ствараючы другую, праз вобраз, рэальнасьць, яно паказвала на іншы шлях: не ўразуменьне прычыны і сутнасьці некім намацанага сьвету, а стварэньне свайго ў малюнках, містэрыях, моўленых вобразах; у жыцьці як непарыўным творчым акце.

У сьвеце, які ня мае свайго Гаспадара, адзіным гаспадаром застаецца творца. Урэшце, творцу і няма вялікай патрэбы ведаць, з чаго і дзеля чаго паўстаў гэты абсурдны чалавеку сьвет. Па вялікім рахунку, для творцы істотна толькі адно: тут маё “Я” мае магчымасьць зьдзейсьніцца ў творчым акце і тым самым зь нечага стварыць нешта.

Прычына і сутнасьць рэальнасьці — у рэальнасьці “майго” творчага акту. Абсурдная ў сваёй аснове воля да жыцьця ўсяго падстава волі да творчасьці. Яшчэ нічога ня створана, яшчэ ўсё толькі гліна, пакуль ты ня возьмеш яе, колькі зможаш, і ня зьлепіш свой вобраз сусьвету, у выяве якога прычына цябе будзе ягонымі і сэнсам і сутнасьцю.

Быцьцё — гэта абсурд і творчасьць. І нічога болей няма. Нідзе. Ніколі. “Працаваць і тварыць “ні для чаго”, узяць зь нічога, ведаць, што ў створанага табой няма будучыні, бачыць, як у вадзін цудоўны дзень яно будзе разбураным, і ўсьведамляць пры гэтым, што, у сутнасьці, гэта таксама неістотна, як і будаваць на стагодзьдзі, — вось цяжкая мудрасьць, якую ўхваляе абсурдная думка”.

Але гэта яшчэ ня ўсё, гэта яшчэ ня ўся цяжкая мудрасьць чалавека эпохі абсурду. Апошняя — у словах Эдыпа, калі ён, зыходзячы ў невараць, кажа: “...усё — добра”.

Пасьля таго, як з усяго гаворанага шматпакутным Эдыпам Камю вылучыў адно: “...усё — добра”, нас наўрад ці зьдзівіць наступнае: “Трэба ўяўляць сабе Сызыфа шчасьлівым”. Затое грэцкіх багоў гэтыя словы Камю, бадай, моцна зьдзівілі і яшчэ мацней пакрыўдзілі. Псыхалягічна адмысловая формула прысуду, які бяссэнсіць зьнясільваючую працу, адымае ў дзеі вынік, а ў жыцьця значэньне, — шэдэўр караючага генію. І, раптам, Сызыф — шчасьлівы.

Але багі дарэмна закрыўдавалі, бо нават багам ня варта таясаміць свойскае “цяпер” з чужынным да ўсіх “заўжды”, каб аднойчы не апынуцца пад перакуленым сэнсам.

Старажытным грэкам было жыцьцёва неабходна павялічваць колькасьць гармоніі ў сьвеце. Адно такім чынам яны маглі адсунуць падалей ад сябе пагрозьлівую мяжу татальнасьці хаосу. На гэтым і трымалася стратэгія сэнсу, гэтым і вымяралася чалавечая сутнасьць і з гэтага была вынайдзена формула пакараньня Сызыфа: змусіць бясконца дзеіць, але пазбавіць дзейнасьць магчымасьці вялічыць колькасьць гармоніі...

Вымыкаючы з касьмічнага хаосу гармонію чалавечага ладу, чалавек той пары добра разумеў адрознасьць паміж вартай і дарэмнай працай, бо гэта на мяжы між імі палягалі канцы і пачаткі ўсяго, што ёсьць і чаго ня будзе. Натуральна, тады было немагчыма нават падумаць, што здарыцца такі час, калі ня стане асаблівай розьніцы, дзе ты цягаеш камень: на будоўлі ці па схіле гары, наперад ведаючы, што ён ніколі ня ляжа ні ў падмурак, ні ў сьцяну.

Для тых, хто нарадзіўся жыць у XX стагодзьдзі, у даўно збудаванай (і ўжо колькі разоў рэканструяванай) будыніне Эўропы, праблема мэты дзеяньня страціла свой гарманізуючы пачатак, пакінуўшы па сабе адно праблему самога дзеяньня. Адсюль і вынікла магчымасьць “...уяўляць Сызыфа шчасьлівым”. Нават больш за тое, цяпер ужо бачыцца празьмерным заклік Камю: “Трэба ўяўляць...”. Па мерках эпохі абсурду ў Сызыфа зайздросная доля: ён мае і камень, і наканаваньне цягаць яго.

З гэтага паўстае прынцыповае адрозьненьне Сызыфа ад чалавека абсурду, які пазбаўлены ня толькі сэнсу, але, што больш трагічна, і наканаваньня.

Калі Камю запрапанаваў Сызыфа ў якасьці інтэгралу абсурду — значыць, ён не зразумеў галоўнага ў лёсе сына цара Эола і Энарэты. Сызыф увогуле ня ёсьць падзеяй абсурду, нягледзячы на ўсю бессэнсоўнасьць ягонай працы, якая ніколі і ня ў чым не рэалізуецца. Праца Сызыфа ня можа ацэньвацца па меры сэнсу, бо тое, што трывае наканаваньне, — не патрабуе гэтай меры. Наканаваньне само ёсьць прычынай усіх верагоднамагчымых сэнсаў і бессэнсоўніц. І ўсялякі сэнс будзе заставацца ідэалягічнай аблудай, пакуль не пачне зыходзіць з той сапраўднай наканаванасьці чалавека, якую ён раз-пораз страчвае, ня разу не знайшоўшы.

Камю абмыліўся, запачаткаваўшы на міце пра Сызыфа філязофію абсурду. Але мы скарыстаем ягоную канцэптуальную мэтафару, каб інтэрпрэтаваць гэты міт у кантэксьце ідэі “вечнага вяртаньня”.

Чалавек толькі таму і магчымы так доўга, што камень скочваецца з гары. Калі аднойчы ратаўнічы камень не пакоціцца ўніз, то чалавек неўзабаве сам скамянее на вяршыні, бо вяршыня — гэта тое мейсца, дзе ўсё толькі заканчваецца і нічога не пачынаецца.

Вяршыня — могільнік, куды звальваюцца трупы рухаў і сэнсаў, — і там трупянее Сызыф, пакуль скінуты пад ногі камень не пачне спаўзаць уніз. У гэты момант — без каменя на плячах і зь вяршыняй пад нагамі — Сызыф прыйшоў, далей яму няма куды і няма навошта хадзіць. Ён яшчэ ёсьць, але ўжо ні для каго і ні для чаго. Ён — абсурдны чалавек.

Аднак вось камень зрушыў, і тым самым варухнуў успамін пра наканаваньне. Сызыф падхопліваецца...

Прырода вяртаецца па крузе свайго кругазвароту, а чалавек як найкарацей — напрасткі, каб потым зноў прайсьці тым жа карацейшым шляхам, але ўжо зь цяжарам іншага зьместу на плячах.

Вечнае вяртаньне непазьбежнае, бо ўсе вяршыні занадта нізкія для чалавека, усе адлегласьці занадта кароткія — і таму ўсялякі раз, калі чалавек заходзіць так далёка, што наперадзе ўжо нічога няма, яму даводзіцца вяртацца.

Так ён вяртаўся, скінуўшы камень эгіпецкай цывілізацыі, так вяртаўся, скінуўшы камень антычнай цывілізацыі, так будзе вяртацца, скінуўшы крыжападобны камень хрысьціянскай цывілізацыі, як толькі перачакае на вяршыні морак страты сэнсу...

А пакуль ён стаіць без каменя на плячах і зь вяршыняй пад нагамі. Абсурдны чалавек у абсурдным сьвеце, і як ні далёка відаць зь вяршыні, нічога трэбнага адсюль ня ўгледзіш, перш чым камень наканаваньня сваім грукатам па схіле не падкрэсьліць траекторыю вяртаньня да нейкага новага сэнсу...

Філязофія абсурду — гэта філязофія вяршыні, дзе ўжо нічога больш няма, акрамя таго, што ёсьць.

Камю нарадзіўся і памёр на вяршыні, у паўзе паміж двума сэнсамі. Ён бачыў, як Сызыф падымаецца па схіле гары, ён ведаў, што той будзе вяртацца, і, калеючы ад нерухомасьці на могільніку сэнсаў ды рухаў, зайздросьціў: Сызыф шчасьлівы!

У Сызыфа заўсёды будзе што яшчэ сказаць...

Пракляцьце таго, хто абраны вяршыняй, — яму няма чаго болей сказаць.

Дзьве першыя асноведзі, на якіх палягае існае-для-нас, мы наймуем прасторай (тут адбываецца натуральны кругазварот вечнага вяртаньня) і чалавекам (тут гэты кругазварот размыкаецца ў над-натуральныя абсягі, сфармаваныя часам — інакш, гісторыяй чалавечага бытаваньня). Але ні прастора ўвогуле, як поле прысутнасьці ўнівэрсальнага існага, ні час увогуле, як мейсца выяўленьня разамкнутага руху ўжо гістарычнага быцьця, самі зь сябе не вытлумачаюць ні фэномэну прасторы, ні фэномэну чалавека. І пэўна, найперш таму, што ўнівэрсальная прастора гэта ўсяго толькі ідэя прасторы, а ўнівэрсальны час гэта ўсяго толькі ідэя часу, і яны з прычыны сваёй прычыны не прыдатныя нешта казаць пра значэньні кожнай з множнасьці адзінкавых (сынгулярных) прастораў, кожнага з множнасьці адзінкавых (сынгулярных) часаў. Ідэя гэта толькі мэтафізычны знак прысутнасьці, а значэньне (хутчэй — значэньні: для сябе, для другога, для той самай ідэі) прадвызначае ўжо нешта іншае. Што? Якраз у гэтым мейсцы каменныя вусны сфінксу пачынаюць размыкацца для рогату...

Калі наяўнасьць свайго ўласнага часу ва ўсім, што суб’ектывізавалася, сёньня досыць уважліва прааналізавана ў філязафеме тэмпаральнасьці (тэмпаральнасьць — уласны час кожнай экзістэнцыі, не падлеглы, — ці падлеглы, але ня тоесна, — унівэрсальнаму часу), то наяўнасьць свайго ўласнага тэмпаральнага места (як зь-места прысутнасьці) кожнай самаідэнтыфікаванай прасторы застаецца ў мройліве сакральнага (сынонім інтэлігібэльнай нямогласьці).

Апошняе ў роўнай ступені пасуе і да той прасторы, якую мы адольваем паймом “Беларусь”. Не абазнаная ў практыках лёгацэнтрычнага мысьленьня, ня кажучы пра практыкі мысьленьня дыскурсыўнага, Беларусь застаецца, з аднаго боку, у вымярэньнях каардынатаў ляндшафту (ляндшафт — інтэр’ер прасторы), а з другога — каардынатаў трансцэндэнтнага (калі трансцэндэнтнае ўвогуле можа мець вымярэньне, тым болей — каардынаты). Адсюль вынікае, што аніякая падзея быцьця на абсягах Беларусі ня станецца абазнанай у значэньнях беларускай прасторы да той пары, пакуль прастора не абазнаецца сама, як нейкі дэтэрмінаваны сэнс. Паводле гэтага ўсялякая падзея тут або лякалізуецца ў чарговую столку інтэлігібэльнага ляндшафту, або фальсыфікуецца сакралізаваным трансцэндэнтным. Апошняе меркаваньне стасуецца і з такой падзеяй, як Марк Шагал, з чаго адпаведна паўстае цяперашняя немагчымасьць убачыць анталягічную мэту беларускай прасторы ў фэномэне Шагала — нам застаюцца адно навідавочныя ляндшафтныя знакі, а ў тым выпадку, калі і яны зблытваюцца — імітацыя скокаў у блакітную прорву трансцэндэнцыі.

Да таго ж сытуацыя з абазнаньнем Шагала ўскладняецца яшчэ і тым, што сам Шагал ніколі не ідэнтыфікаваў сябе зь беларускай прасторай. Ня толькі культуралягічна, але і тапаграфічна ён таясаміў сябе з Расеяй і там, у Расеі, яго і трэба было б пакінуць, каб не было Віцебску, дакладней, каб ляндшафт Віцебску не задэкляраваў сваёй прыналежнасьці да топасу беларускай прасторы...

Між іншым гэтая дэклярацыя Віцебску дадатна абцяжарыла пытаньне “каталягізацыі” Шагала (этнічна — гэбрай, сацыяльна — расеец, эстэтычна — эўрапеец, духоўна — касмапаліт). Затое непадманная сувязь Шагала зь Віцебскам (праўда, мейсцамі прагматычна экзальтаваная рытарычнымі фігурамі кшталту: “Парыж — другі Віцебск”) дае нам магчымасьць падкрэсьліць праблему дынамікі вылучэньня і фармаваньня з адзінага поля працягласьці топасаў, набрынялых уласным прасторавым зьместам, і тым самым прамаркіраваць магчымы шлях Шагала ў беларускі тапалягічны кантэкст...

Унівэрсальнае — амаль ніякае, яно ня болей чым апазыцыйнае апірышча для нечага , і таму ўсё, што мае патэнцыю быць нечым, цягне да сынгулярнасьці, бо толькі вылучэньне ў адзінкавае робіць лятэнтную наяўнасьць сынгулярнага нечага відочна канстытуяванай. Шагал не заўважыў у ляндшафце Віцебску хэнці прасторы Беларусі да наяўнасьці ва ўласным сэнсе, ён назаўсёды застаўся ў Віцебску абшарнікам Вялікай Расеі, і, натуральна, яму не да галавы было, што насьпее пара, калі ягонае імя зрэфлексуецца зь нейкай там Беларусяй і што паступова “беларускі фактар” зробіцца роўналежным сярод іншых у “фэномэне Шагала”, а ў пэўным зьмесьце і папярэднім да астатніх, паколькі менавіта беларуская прастора адамкнула Шагалу экзістэнцыйнае мейсца ў быцьці. Болей за тое, калі экзістэнцыйнасьць разглядаць ня толькі ў праекцыі тэмпаральнасьці часу, але і ў праекцыі тэмпаральнасьці прасторы, то мы можам аднолькава, хаця і не безь верагоднасьці скандалу, залічыць Шагала як у гэбраі, так і ў беларусы. (Іншая рэч, ці патрэбна нам, Шагалу, каму заўгодна такое “падвоенае грамадзянства” Шагала).

Але менавіта з гэтай падвоенасьці і вынікае тая амбівалентнасьць сытуацыі, якая найперш паўстане ў кожнай спробе каталягізацыі Шагала: яму будзе аднолькава няўжыўна як у каталёгу не-беларускіх мастакоў, так і ў каталёгу мастакоў беларускіх. У першым выпадку Шагал застанецца за абсягам Беларусі, а значыць, ягоная прысутнасьць будзе вымкнутай з рэальнага кантэксту быцьця, паколькі ён пазбавіцца мейсца ва ўласнай прасторы, дзе адно і можа адбыцца такая падзея, як чалавек. У адваротным выпадку (Шагал — беларускі мастак) ён згубіць сваё мейсца ва ўласным часе, бо этнас (і з гэтага — ісва этнічнай належнасьці) фармуецца ў часе і толькі там палягаюць каардынаты ягонага вымярэньня.

У адрозьненьне ад беларусаў, для якіх у гэтым кантынууме час і прастора заўсёды былі тэмпаральна тоеснымі, гэбраі жылі на Беларусі са сваім, не адпаведным нашаму (а значыцьі нашай прасторы), этнічным часам. І справа тут нават ня столькі ў натуральнай біясацыяльнай рознасьці, колькі ў тым, што этнічны час гэбраяў распачаўся на некалькі тысячагодзьдзяў раней і за гэты прамежак назапасіў у сваім руху тую кінэтычную энэргію, якой яшчэ ня меў беларускі час і на якую не была разьлічаная яшчэ досыць статычная беларуская прастора.

“Я дрэва... вырванае з карэньнем...” — казаў Шагал потым, пасьля Віцебску. Трохі ніжэй мы вернемся да карэктнасьці гэтага параўнаньня, а пакуль зьвернем увагу на іншае: Шагал усьведамляў сваю вырванасьць “з карэньнем”, але ня ведаў, як веду, што яго вырвала. А між тым уся творчасьць Шагала, скажам так, асноведнай пары, дэманструе, як гэтае што выкручвае, выцягвае, выломвае яго з угрунтаванасьці ў віцебскі ляндшафт. На тагачасных Шагалаўскіх маляваньнях нават тое, што насампраўдзе трывала і гарманічна ўцялёсьнена ў пабытовую рэалію, здэфармаванае так, як быццам яно разгойдваецца, каб вырваць сваю закаранёнасьць з уцялёсьненасьці ў тутэйшасьць і падняцца над ёй, узьляцець... Куды? Ды напэўна ў тыя эмпірэі, прастора якіх тэмпаральна супадала б з тым, экзістэнцыйным часам, якім жыў Шагал.*

Урэшце Шагал разгойдаў трымалішча і вырваў сябе зь віцебскага ляндшафту, але ўсюды там, дзе Шагалу потым выпадзе мясьціцца, яму ня стане хапаць з чаго вырывацца, бо болей яго ўжо нішто ня будзе трымаць як свайго (што да гэбрайства, то яно ніколі яго не “трымала”, паколькі заўсёды было зь ім паўзь ягоную волю і пажаданасьць).

Шырока рэклямаваная настальгія Шагала па Віцебску — гэта настальгія па месту, якое трымае цябе як замес свайго зь-месту; вымыкаючы сябе адсюль “з карэньнем”, ты вымыкаеш сябе зь сябе, нават калі робіш гэта дзеля таго, каб пазбавіцца ня тоеснай твайму часу прасторы...

(І тады прастора латае тваю адсутнасьць тваім сумам па сваім мейсцы ў прасторы...)

Адначасна мы мусім заўважыць, што гэтая настальгія ня што іншае, як сьведчаньне наяўнасьці пераважна прасторавай мэнтальнасьці беларуса ў пераважна часавай мэнтальнасьці гэбрая, бо з сваёй, толькі гэбрайскай ісвы Шагал аніяк ня мог “быць дрэвам”, якое сумуе па мейсцы сваёй нязрушанасьці (пра гэта — ніжэй). Тым болей цікава (у аспэкце прастора-часавага дуалізму ягонай экзістэнцыі) адзначыць, што “дрэва” назаўсёды застанецца ўлюбёнай мэтафарай Шагала. (“Бачыш дрэва і думаеш: а наша дрэва другое, неба другое, усё ня тое, і з гадамі ўсё больш і больш адчуваеш, што сам ты “дрэва”, якому патрэбная свая зямля, свой дождж, сваё паветра...” (1936 г.). “Глеба, якая наталяла карані майго мастацтва, — гэта горад Віцебск, але маладому жывапісцу патрэбен быў Парыж, як дрэву патрэбна вада, каб яно не засохла” (1950 г.). “Як дрэва з Радзімы, вырванае з карэньнем, я быццам вісеў у паветры. Але ўсё ж такі жыў і рос” (1973 г.). Тут ня лішнім будзе яшчэ заакцэнтаваць, што ў Шагала гэтае “дрэва” зусім ня нейкае там “дрэва-абстракцыя”, а “дрэва” з канкрэтнага віцебскага ляндшафту, як і ў сантымэнтах кожнага, ужо без усялякага “дуалізму”, беларуса на чужыне. Разам з тым... зьвернем яшчэ трохі ўвагі на апошнюю цытату: “яе дрэва з Радзімы, вырванае з карэньнем, я быццам вісеў у паветры. Але ўсё ж такі жыў і рос”. Для пераважна прасторавага мысьленьня беларуса, для мысьленьня таго, хто сапраўды, як дрэва, укаранёны ў гэтую зямлю, наўрад ці была б натуральнаю мэтафара вырванага і павіслага ў абстрактным “недзе” дрэва, якое да таго ж яшчэ ў тым эфэмэрным “недзе” жыве і расьце. Для беларусаў дрэвы ня лётаюць, больш — не растуць у паветры. (Вядомая показка распавядае, што адзін паважны расейскі, у другім варыянце — беларускі чыноўнік зьедліва прамовіў з нагоды выставы карцінаў Шагала: “Евреи, да еще летают”. Ад сябе, нават з пэўнай зайдрасьцю, заўважым: гэбрай, які не “летает” — гэта не зусім гэбрай.)

Шагал вялікі мастак, але мы не дамо веры Шагалу — ён ня быў “дрэвам”. Шагал ня мог быць дрэвам ужо адно таму, што ён не баяўся вышыні. (Дрэва баіцца вышыні, і яно зусім ня хоча быць высока, вышэй за магчымасьці карэньняў утрымаць яго каля зямлі.) А Шагал увесь быў над зямлёю, у паветры, ён ня толькі летуценіў, а фізычна, увесь, лётаў, лунаў, кружляў...

Чаму Шагал не баяўся вышыні (беларус і ў казцы на неба лезе па драбінах)? Звычайна вышыні не баіцца той, хто набрыняў хуткасьцю, у каго хуткасьць руху (кінэтычная энэргія ўласнага — тэмпаральнага — часу) пераадолела страх цяжару цела (статыстычны цяжар уласнай — тэмпаральнай — прасторы) упасьці і разьбіцца. А яшчэ, пэўна, і таму, што: “Усе шляхі небясьпечныя для нас, акрамя шляху, які вядзе на неба”*. Гэбрайскі народ, гнаны да апошняга з бацькаўшчыны, абраў за Айчыну нябёсы. Ён, згарнуўшы прастору свайго бытаваньня да памераў тэксту пісанай Торы, толькі нагамі ступаў па зямлі (усюды яму чужой), а насампраўдзе жыў над дахамі і вершалінамі дрэваў, там, дзе лётаюць птушкі і анёлы, здаралася, і яшчэ вышэй. Зрэшты, усё гэта добра відаць на малюнках Шагала, якія тапаграфічна дакладна пазначаюць геаграфію краіны ягоных супляменьнікаў.

Але ўсё ж такі гэта былі людзі, а не анёлы, яны маглі жыць над нечым і не маглі ў нічым; і як ні шчылілі яны сябе ў вэртыкальны прамень часу, цяжар цялёснасьці раскатваў іх па гарызанталі зямной прасторы; і як ні ўціскалі яны гісторыю свайго бытаваньня паміж літараў Торы, яна чаплялася, заблытвалася, гублялася ў хмызах, на гразкіх сьцежках, сярод пясчаных выспаў і неяк прарастала пакручастымі лёсамі скрозь абшар гісторыі беларускага краю... Потым гэтыя лёсы даводзілася выдзіраць адсюль, атрахаючы зямлю з карэньняў. Пясок атрахаўся, а зямля заставалася, трымала...

“Як я зайдрошчу ўсім Вам. Вы маглі быць на яго пахаваньні, ісьці па нашай зямлі (курсыў тут і далей мой. — В. А.) за яго труною, і паветра неба, таго самага неба, якое я так часта намагаўся аднавіць на сваіх карцінах, абдымала б вас. Чаму гэтае паветра не далятае да мяне сюды, у задушлівую прастору? Чаму лёс падзяліў мяне на дзьве часткі — цела тут — душа там?” (ліст у менскую газэту “Октябрь”, з прычыны сьмерці Іегуды Пэна, 1973 г.).

Гэтым у высокім сэнсе мэлядраматычным эпізодам, бадай, можна было б і скончыць тэкст. Але апошні сказ цытаты патрабуе камэнтару.

... Не душа Шагала засталася тут, на Беларусі (душа ў чалавека заўсёды пры сабе, што час пры гадзіньніку), а цела, якое беларуская прастора вынайшла як яшчэ адзін зь безьлічы фэномэнаў самой сабе, і таму ўжо нідзе і ніколі гэтае цела не магло быць нечым іншым, акрамя як фэномэнам тутэйшай беларускай прасторы.

Сёньня, у інтэрпрэтацыі многіх расейскіх дасьледчыкаў, усё адцягненае эўрапейскае мысьленьне ад Плятона да Дэрыды выглядае адно камэнтаром да творчасьці Міхаіла Бахціна, нейкім дадаткам да такой “падзеі быцьця” як Бахцін — толькі пастамэнтам для помніка Бахціну, і пастамэнтам яшчэ не даробленым, занізкім ды завузкім, бо Бахцін не зьмяшчаецца на ягонай пляцоўцы: ён як бы завіс трохі вышэй і збоку, мабыць, чакаючы, пакуль пастамэнт падрасьце ўвыш ды шыркі.

Спробы вылучыць Бахціна ў якасьці інтэлектуальнага мэсіі трэйцяга тысячагодзьдзя, пакласьці ягоны дыялягізм на пачатак ня тое каб філязофскай ці гуманістычнай, а нават шырэй — быційнай парадыгмы будучыні, мы назіраем шмат у каго з расейцаў. Ну што на гэта можна сказаць, акрамя таго, што ў гэтым вінаваты ня сам Бахцін, а мэсыянская мэнтальнасьць ягоных інтэрпрэтатараў — гэта з аднаго боку, а з другога — “комплекс філязофскай непаўнавартасьці” пэўнай часткі расейскіх інтэлектуалаў, якія раз-пораз хапаюцца то за Салаўёва, то за Бярдзяева ці Шастова, а цяпер вось — Бахціна, каб адным махам кампэнсаваць сваю адсутнасьць у “мэтафізыцы веды”, ды яшчэ адразу выперадзіць тут даўно прысутных, стацца павадыром для астатніх.

О, непазбыўная прага цуду: шчупак прамовіць, печка паедзе, філёзаф сам сабою народзіцца, абібокам правалэндае трыццаць тры гады, а потым як загаворыць... Усе тут і вохкнуць!

Бахцін — адметны навукоўца і мысьляр. У расейскім інтэлектуальным кантэксьце свайго часу ён, бясспрэчна, адна з найбольш знаных падзеяў, але...

Але ці магчымы быў Бахцін як значная, тым болей — вышынная зьява расейскай культуры, каб ён не сфармаваўся на інтэлектуальных ідэях Захаду і з гэтай прычыны не прыдаўся Захаду як яшчэ адзін аргумэнт на карысьць ягонай інтэлектуальнай вартасьці?

Пытаньне можа быць пастаўлена і больш гранічна: ці ўвогуле магчымы Бахцін бяз Захаду?

Спроба выключыць Бахціна зь філязофскай парадыгмы Эўропы, надаць яму статус “цуду”, якое ўзьнікла само па сабе, “вынесьці” Бахціна ўзбоч і паставіць над эўрапейскім тэарэтызаваньнем — ня можа ня выклікаць пярэчаньня. Праўда, тут трэба заўважыць, што, скарыстаўшы прынцып “бінарных апазыцыяў” і жанглюючы Бахціным з “аднаго боку” на “другі бок”, расейцы як быццам не адмаўляюць прыналежнасьць Бахціна да эўрапейскага філязофскага дыскурсу, але кожнаму моманту гэтай прыналежнасьці яны імгненна вынаходзяць процілегласьць, якая б праз брамку апазыцыі выводзіла Бахціна з эўрапейскай рацыяналістычнай ідэалёгіі ў прастору расейскага змэсыяванага канцэптуалізму (хаця апошняе, прытоенае ў падтэксьце, ня надта вытыркаецца).

Увогуле, гэта марная справа — выбавіць Бахціна ад “эўропы” і выдаліць з Бахціна “эўропу”. Кожная такая спроба будзе абарочвацца адным — Бахцін апынецца нідзе і ні ў чым. Бо хаця ён мусіць і павінен разглядацца ў кантэксьце расейскага мысьлярства, аднак нейкі плён такое “прачытаньне” Бахціна можа мець толькі тады, калі папярэдне будзе ўлічана, што ён вырас зь філязафемы Захаду і не да нейкай умоўнай трансцэндэнцыі, а менавіта да яе зьвяртаўся, зь ёю “дыялягізаваў” у сваіх творчых росшуках. А што да расейскай філязофскай традыцыі, то Бахцін яе ўсур’ёз не ўспрымаў, за што сьведчаць як мэтадалёгія і праблематыка ягоных працаў, так і непасрэдныя выказваньні ды ацэнкі. Спашлемся толькі на два факты. “На жаль, вымушаны сказаць, што ў Расеі Вам яшчэ доўга давядзецца быць адзінокім, і сустракаць Вы будзеце ў лепшым выпадку павагу і вельмі мала разуменьня і спачуваньня, бо ў нас, як гэта ні жахліва, пад “філязофіяй” разумеюць нешта вельмі малападобнае да таго, што разумееце Вы, і ня толькі ў асяродку абывацеляў, а і прысяжных нашых філёзафаў”. Гэта зь ліста М.Кагану, а вось сьведчаньне В.Кожынава: “... ён (Бахцін. — В. А.) лічыў, што ў Расеі ніколі не было сапраўднай філязофіі, у Расеі было тое, што ён называў некалькі з адценьнем зьніжанасьці “мыслительством”. Мне запомнілася такая яго фраза: ён казаў, што многія расейскія мысьляры — “мнимые храбрецы”, бо яны імкнуцца, заплюшчыўшы вочы, адным скачком пераадолець вялізную бездань, а сапраўдны філёзаф, сапраўдны мысьляр павінен мужна глядзець на ўсё адкрытымі вачымі./.../Ён лічыў, што на базе ўсяго напісанага раней яшчэ можна толькі пачаць стварэньне расейскай філязофіі”.

Зусім не выпадкова, што Бахцін, які лічыў сябе менавіта філёзафам і нікім іншым, пры сваім “другім нараджэньні” пасьля выхаду другога выданьня кнігі “Праблемы творчасьці Дастаеўскага” і кнігі “Творчасьць Франсуа Рабле і народная культура сярэднявечча і Рэнэсансу” быў прачытаны і ўспрыняты на бацькаўшчыне выключна як літаратуразнаўца. З гэтага статусу ён у Расеі, пэўна, ніколі б і ня выбраўся, каб Захад не ўключыў праблематыку ягоных працаў у свой філязофскі кантэкст. Як гэта заўсёды было характэрна для Расеі, пад уплывам аўтарытэту Захаду, сёньня тут ужо амаль забыліся на Бахціна літаратуразнаўцу і разглядаюць яго пераважна як вялікага расейскага філёзафа, але пры гэтым старанна не заўважаюць, што ідэі Бахціна на “такт-другі” прыпазьняліся ў часе параўнальна зь інтэлектуальным рытмам Эўропы XX ст., што Бахцін, па сутнасьці, ня быў генэратарам новых ідэяў, а толькі арыгінальным інтэрпрэтатарам, які своеасабліва ілюстраваў тыя тэорыі, што зьяўляліся на Захадзе (маецца на ўвазе найперш “дыялягізм” Марціна Бубэра, фрайдызм, экзістэнцыялізм...) і, у нейкім сэнсе, спрабаваў іх аформіць канцэптуальна.

Праўда, калі мы кажам, што расейская апалягетыка Бахціна, у пэўных мейсцах прысьпешваючы хаду, спрабуе як мага хутчэй прамінуць залежнасьць бахцінскіх канцэпцыяў ад запанаваўшых тады на Захадзе тэорыяў, то адначасна мусім сказаць, што не абыходзіцца і бяз фактаў цьвярозага стаўленьня да стасункаў: Захад — Бахцін. Да прыкладу працытуем Н.Банецкую (“М.М. Бахцін і традыцыі расейскай філязофіі”): “Бахцін як мысьляр належыць эўрапейскай культуры. І тое, што дасьледаваньне яго творчасьці распачалося на Захадзе, мае глыбокія ўнутраныя прычыны. Ідэі Бахціна ня проста спасьцігаюцца — яны асымілююцца заходнім інтэлектам; чужое, іншароднае ня можа быць засвоена гэтак натуральна. І справа тут не ў фантастычнай папулярнасьці працаў Бахціна; кнігі Бярдзяева ня менш вядомыя на Захадзе, але ўспрымаецца Бярдзяеў як філёзаф спэцыфічна расейскі і, болей за тое, праваслаўны. А вось у Бахціне эўрапеец бачыць свайго, зьмяшчае яго ў шэраг заходніх мысьляроў, выбудоўвае шматлікія сэнсавыя паралелі ягоных ідэяў з традыцыямі эўрапейскай філязофіі. Расейскія літаратуразнаўцы, якія “адкрылі” Бахціна і кантактавалі зь ім у апошнія гады ягонага жыцьця, сьведчаць, што сам Бахцін прызнаваў асновапалеглымі для свайго філязофскага станаўленьня ідэі Ґермана Кагена. І Бахціна разглядаюць, зыходзячы з гэтага факту: аўтарытэтным сталася ўзьвядзеньне меркаваньняў Бахціна да інтуіцыяў Кагена ў манаграфіі пра Бахціна Майкла Холквіста і Катарыны Кларк. Ужо асэнсаванае ўзьдзеяньне на Бахціна абедзьвюх школаў нэаканціянства, суадносіны ягоных ідэяў зь філязофіяй Марціна Бубэра, вытокі якой — у Марбургскай школе, а таксама з фрайдызмам, марксызмам, філязофскай анталёгіяй, экзістэнцыялізмам — думкі Бахціна цяпер успрымаюцца ў параўнаньні менавіта з гэтымі філязофскімі накірункамі”.

Магчыма, цытаваньне залішне доўжылася, але, думаецца, тут Н.Банецкая сьцісла і выразна акрэсьліла прычыны, якія вылучылі Бахціна з расейскай традыцыі і ўлучылі ў эўрапейскую.

Аднак тое, што Бахцін, як мысьляр, спароджаны эўрапейскай культураю, толькі напалову тлумачыць сёньняшнюю ўвагу да ягонай творчасьці на Захадзе. Ня ў меншай ступені зацікаўленасьць Бахціным вынікае з таго, што ён выяўляў сваю эўрапейскую сутнасьць праз спосабы і формы расейскага мысьленьня.

Бахцін для Захаду — экзатычная вэрсія эўрапейскага інтэлектуалізму XX стагодзьдзя. Ён — той другі для заходняга мысьленьня, які з прычыны свайго падабенства празь інакшасьць дае магчымасьць Захаду зірнуць на сябе як бы збоку, у нейкай нязвыклай праекцыі, “варварской, но верной”. Адначасна Бахцін у гэтым сваім інакшым падабенстве — аргумэнт, на які можна абаперціся, дадатна трамбуючы грунт для большай трываласьці як тых тэарэтычных канструкцыяў, што ўжо паўсталі, так і тых, што яшчэ толькі паўстаюць...

Адным словам, Бахцін — да мейсца сказаны камплімэнт эўрапейскаму інтэлектуалізму з боку містычна заангажаванай Расеі. На ўлады камплімэнт немагчыма не зьвярнуць увагі, асабліва калі ў ім твой сыход (мысьленьня XX ст.) далікатна здымаецца напамінам аб тваёй маладосьці...

На гэтым можна было б паставіць кропку, каб ня ўзьнікла пачуцьцё, што скепсіс, прагучаўшы тут у дачыненьні да мейсцамі залішняй апалягетыкі Бахціна, раптам абернецца ў чытача думкай, быццам гэта скепсіс да самога мысьляра, жыцьцё і творчасьць якога сталася сапраўды яшчэ адной “падзеяй быцьця” XX стагодзьдзя.

Зваба мэта ўнівэрсалізму

“Усё ёсьць поўнае тым, чым яно ёсьць”. Гэтая ўнівэрсальная формула статычнага сьвету, вынайдзеная Пармэнідам, уяўляецца бездакорнай у межах непатаемнага, калі непатаемнасьць прымаецца за вызначальную адзнаку існасьці быцьця. З такога гледзішча сьвет цэласна адзіны сваёй наяўнасьцю і ўнівэрсальна паяднаны гэтым Адзіным, як мяжой наяўнага існага. Але як толькі паўстае пытаньне пра канстытуцыйныя вымярэньні Адзінага, то адразу выяўляецца, што на прасторы Адзінага быцьцё дзеецца, як незьлічоныя множнасьці быцьця, вэрхал супярэчнасьцяў якога не вытрымлівае ні адна Ўнівэрсалія, і ня толькі статычная, як у Пармэніда, але і дынамічная, як, скажам, у Геракліта ці ў Гэґеля. Тым ня менш, звабай унівэрсалізму прасякнутая ўся гісторыя мысьленьня і нават напрыканцы XX стагодзьдзя, калі большасьць мысьляроў, пакрыўджаных непадступнасьцю звабы, робяць выгляд, што не зьвяртаюць на яе ўвагі, — застаецца яшчэ даволі тых, хто не стамляецца наноў шукаць гэтую папараць-кветку мэтафізыкі ці трымаецца нейкай раней натрызьненай, часам інтэрпрэтуючы яе па-свойму, або ствараючы адмысловую кампіляцыю зь некалькіх, тымсамым спрабуючы надаць “маральна зношаным” новую якасьць.

Няма патрэбы даводзіць — бо гэта навідавоку, — што Ўладзімер Конан належыць якраз да тых мысьляроў, якія ня мысьляць сабе мысьленьне без апірышча на нейкую ўнівэрсалію. Апошнія працы (тое ж “Сусьветнае дрэва”) яшчэ раз пацьвердзілі і з дадатнай выразнасьцю акрэсьлілі ягоную схільнасьць да сыстэматызацыі веды пра існае — цяпер ужо на аснове мэтаўнівэрсаліі Сусьветнага Дрэва, якое ахоплівае ўсю прастора-часавую рэальнасьць і зьнітоўвае сабой усе пазьнейшыя ўнівэрсаліі: ад біблейска-хрысьціянскай да рэнэсанснай і далей — Новай і Найноўшай пары.

Аднак мы ня будзем разглядаць стасункі ўсіх, пазначаных Уладзімерам Конанам, унівэрсальных міталягемаў і канцэпцыяў у кантэксьце мэтаўнівэрсаліяў Сусьветнага Дрэва, а спынімся адно на біблейска-хрысьціянскай міталягеме, бо для дэманстрацыі нашага разуменьня праблемы, здаецца, будзе даволі і гэтага. Тым болей, што і сам Уладзімер Конан менавіта ёй надае дамінуючае значэньне ў агульным полі сваіх развагаў. (“Па сутнасьці, уся Біблія ёсьць сымболем драматычнага станаўленьня духоўнага чалавека, сукупнасьцю архетыпаў яго ўзыходжаньня па Сусьветным Дрэве ад цемры падзямельля да нябеснага сьвятла”.)

У сваю пару як унівэрсалія Сусьветнага Дрэва, так і ўнівэрсалія Хрысьціянства былі запар базавымі для эўрапейскага чалавецтва і шмат у чым вызначылі абрысы ідэалягемы ў першым выпадку — паганскай, у другім — хрысьціянскай эры. Таму, калі кіравацца лёгікай гісторыка-часавай пасьлядоўнасьці, не выглядае наўмысным іх паяднаньне ў адным тэарэтычным дыскурсе, але калі яны зводзяцца ў агульную сынтэзу (як у Ўладзімера Конана), то адразу паўстае пытаньне: наколькі гэтая лягічная (у гісторыка-часавым значэньні) пасьлядоўнасьць дазваляе нітаваць у нешта супольнае дзьве розныя ўнівэрсаліі, кожная зь якіх паўстала са сваёй прычыны ісьціны быцьця?..

Вось на гэты момант у эстэтычнай і быційнай сыстэме Ўладзімера Конана і хацелася б зьвярнуць увагу і выказаць сваё разуменьне тых кардынальных супярэчнасьцяў, якія мусяць зьяўляцца кожны раз, калі робіцца спроба паяднаць некалькі ўнівэрсальных мадэляў у структуры адной лёгацэнтрычнай канструкцыі.

Усякая Ўнівэрсалія ўсеабдымная і самадастатковая (на тое яна і Ўнівэрсалія) настолькі, што не трансфармуецца ў іншую, — калі ня браць пад увагу магчымасьць трансфармацыі яе асобных фрагмэнтаў, — і, больш за тое, ня мае ў сабе мэханізму, празь які магла хаця б суладна стасавацца з сваёй папярэдніцай ці наступніцай. Эвалюцыйнае перацяканьне міталягемы Сусьветнага Дрэва ў корпус біблейскіх мітаў і далей — у міт хрысьціянскі, прапанаванае Ўладзімерам Конанам, базуецца на пераемнасьці тых ці іншых элемэнтаў, але, здаецца, ня ў поўнай меры ўлічвае тую кардынальную зьмену функцыяў, якую набываюць гэтыя элемэнты ў выніку трансфармацыі (а ў рэшце рэшт — трансмутацыі) у варожай для іх прасторы новай Унівэрсаліі. Ужо ў біблейскай міталягеме, па часе найбольш блізкай да пары міталягемы Сусьветнага Дрэва і фактаграфічна (але не ідэалягічна) яшчэ зусім паганскай, Сусьветнае Дрэва “нагружана” наскрозь адмоўнай функцыяй, якая павінна была дыскрэдытаваць яго (канчаткова і назаўжды) як вечную і крыштальна чыстую крыніцу жыцьцядайнай субстанцыі.

Да біблейскіх падзеяў Сусьветнае Дрэва ўяўляла сабой абсалютную формулу бясконцасьці жыцьця, але пасьля таго як на ім высьпелі атрутныя плады “веданьня дабра і зла”, з-за якіх чалавек і па сёньня мае столькі пакутаў і ў канчатковым выніку заўсёднае гібеньне, — Дрэва апынулася ў подзе прычыны татальнага панаваньня сьмерці.

Зрэшты, было б нават дзіўным, каб ідэалёгія новай (хрысьціянскай) Унівэрсаліі не паспрабавала зганьбіць былую — дыскрэдытацыя, як інструмэнт адмаўленьня, куды больш дзейсная за рытарычна-дэкляратыўнае “не”, а адмовіць значэньне Сусьветнага Дрэва ў якасьці адзінай падставы існаваньня існага было зусім неабходна, паколькі далей прычынай сьвету мусіў быць ужо ня сам сьвет (Сусьветнае Дрэва), а штосьці іншае, нейкая староньняя ўсяму існаму сіла, якая стварае існае сама зь сябе, але ня як свой працяг, а нешта інакшае і ў пэўнай меры нават самадастатковае...

Натуральна, у гэтых дзьвюх ўнівэрсаліях (паганскай і біблейскай) можна шукаць і знаходзіць тыпалягічна агульныя прыкметы, толькі нішто іх ня зможа зьнітаваць у нейкую еднасьць, бо паміж імі разлом ня ў форме быцьця, а ў спосабе мысьленьня, якое на тую пару рашуча выламвалася з маналягічнай цэласнасьці непатаемнага ў дыялёг з патаемным.

Дарэчы, калі забыцца на рэвалюцыйны перарахунак інтэлігібэльнай сытуацыі, то быційна паганская і бібілейская цывілізацыя яшчэ не далёка разышліся між сабой, чаму сьведчаньнем і сам біблейскі Бог, які хаця ўжо і “зьлез” з Сусьветнага Дрэва, але яшчэ не намацаў сабе прытулку ў сутоньні трансцэндэнтнага і таму месьціўся недзе бліз чалавекаў і народаў. Адсюль Ягоная заангажаванасьць жывым жыцьцём: Ён то песьціць, то ненавідзіць чалавека, і робіць гэта ў тут-быцьці ды “ўласнаручна”, а ня праз памагатых у нейкай там апраметнай катавальні, як тое будзе адбывацца потым. — Ён яшчэ непасрэдна прычыняецца да ўсіх чалавечых справаў, творыць лад і бурыць бязладзьдзе, нішчыць амаль усё жывое і аднаўляе яго наноў — адным словам, прысутнічае як рэальны суб’ект у рэальнасьці чалавечага бытнаваньня. Верагодна, з гэтае блізкасьці да канкрэтыкі жыцьця Ягоныя адносіны да зганьбаваньня ім жа Сусьветнага Дрэва застаюцца пакуль досыць памяркоўнымі. Бо хаця ён і адпрэчыў прэтэнзіі Сусьветнага Дрэва на валоданьне ўсім зьместам і сэнсам Сусьвету, але літасьціва пакінуў Дрэву магчымасьць заставацца ў якасьці перыфэрыйнае падзеі, якая поўніць акаляючую чалавека прастору пабытовымі значэньнямі...

Затое трэйці Бог (за першага палічым Сусьветнае Дрэва) — Бог сьвятога дабравесьця, паставіўся да Сусьветнага Дрэва, куды больш варожа. Нябачны, няўлоўны, нямоўны — ён ужо зносіцца зь людзтвам не непасрэдна, а праз досыць складана распрацаваную сыстэму “знамёнаў” (знакаў-сымболяў), як бы падкрэсьліваючы сваёй адсутнасьцю ў тут-быцьці ягоную, тут-быцьця, нявартасьць, умоўнасьць, усяго дадатнасьць да трансцэндэнцыі, якая адно і ёсьць тым мейсцам, дзе ўсё знаходзіць і вартасную, і сакральную меру ды вагу. Адсюль сьмяротная варажнеча трэйцяга Бога да Сусьветнага Дрэва, як да альтэрнатыўна супрацьлеглай ідэалягемы, сыстэма каштоўнасьцяў якой палягае на сумернасьці чалавека і тут-быцьця і тымсамым адмаўляе трансцэндэнтнае і ягоную прычыну — хрысьціянскага Бога.

Вынікам гэтай сьмяротнай варажнечы сталася тое, што Хрыстос “сьсёк” Дрэва і на самай сярэдзіне існага, дзе раней трымаў нябесныя шаты магутны галамень Сусьветнага Дрэва, замацаваў, выштукаваны з гэтага Дрэва, — Крыж.

Ва ўсе папярэднія часы дрэва паслугавала толькі жыцьцю і само было гэтым жыцьцём. Калі яно і сьсякалася, то каб будаваць хаты, вялічыць ляда, масьціць гаці, майстраваць калыскі і вазы — адным словам, зноў жа зьдзяйсьняць волю волі да жыцьця, якое такім чынам церабіла сьцежку ў наступнасьць. І толькі хрысьціянства, абсёкшы дрэва на крыж, ператварыла яго ў начыньне сьмерці, з чаго Сусьветнае Дрэва Жыцьця набыло значэньне Дрэва Сьмерці, пад засеньню якога чалавек чакае раптоўнага поклічу з там-быцьця, каб, перасягнуўшы мяжу патаемнага, атрэсьці зь сябе жыцьцё як сьмерць і далучыцца да сьмерці як вечнага жыцьця.

Заакцэнтуем яшчэ: у сыстэме каардынатаў хрысьціянскай ідэалёгіі Сусьветнае Дрэва Жыцьця было перайначана менавіта ў Дрэва Сьмерці, а не ў “мэтафарычны сымболь чалавека”, як тое высноўвае Ўладзімер Конан, зыходзячы зь некаторых эпізодаў Сьвятога Дабравесьця, дзе “дрэва”, — сапраўды так, — згадваецца ў якасьці антрапаморфных мэтафараў.

“У Новым Запавеце звычайнае дрэва сталася мэтафізычным сымболем чалавека. Пра фарысеяў і садукеяў, якія няшчыра прыйшлі каяцца і хрысьціцца, Яан Хрысьціцель сказаў: “Ужо і сякера пры карэньнях дрэваў ляжыць: усякае дрэва, якое не прыносіць добрага плёну, сьсякаюць і кідаюць у агонь” (Мацв. 3:10). Дрэвам няплодным Хрыстос называў усіх тых людзей, хто сваёй прагавітасьцю і славалюбствам пазбавіліся дароў духоўных” (Уладзімер Конан).

Нават з гэтага кароткага ўрыўку добра бачна, як варагуе хрысьціянскі тэкст з дрэвам, замыкаючы яго ў аблогу варожага кантэксту — “сякера”, “агонь”, “няплоднасьць”... І таму нічым іншым, акрамя як адвечнай звабай мысьляроў — мэтаўнівэрсалізмам, не растлумачыць, з чаго Ўладзімер Конан прамінае ўвагай тую магутную энэргію адмаўленьня Сусьветнага Дрэва, якой літаральна насычана ўся Біблія. Гэтая энэргія адмаўленьня (зь якой хрысьціянства і ўзьнялося як новая Вялікая Ўнівэрсалія) найперш і паўстае пытаньнем да ўсёй адмысловай сыстэмы, што ладзіць беларускі філёзаф, спрабуючы паяднаць разбэрсаныя фэномэны быцьця і прыгажосьці мэтаўнівэрсаліяй Сусьветнага Дрэва.

* * *

Сьсечанае на Крыж Сусьветнае Дрэва так ужо ніколі і не адродзіцца ў сваім значэньні. Не адродзіцца нават тады, калі сам Крыж, пабіты шашалем, зваляць бураломы XX стагодзьдзя, і ён перастане замінаць Дрэву выпырскнуць новым парасткам у сярэдзіне Сусьвету...

І справа тут зусім ня ў тым, што “парасткаў” Дрэва не засталося ці на подзе “сярэдзіны” паўстала нешта зусім іншае і ад Дрэва і ад Крыжа...

Няма ўжо самой сярэдзіны.

Сусьвет яшчэ быццам ёсьць, а сярэдзіны яго ўжо няма; як няма цэнтра, пэрыфэрыі, мяжы. На іх мейсцы цяпер дыскурс, які ўвогуле ня ведае, што такое ўнівэрсалія (хай сабе і такая вабная, як мэтаўнівэрсалія Сусьветнага Дрэва).

Хаця, магчыма, я і памыляюся: пэўна ж — ведае, але толькі як адзін з мноства сымулякраў (словы, што не адпавядаюць ніякім значэньням у зьмесьце рэальнасьці), якімі чалавецтва так доўга бавілася, выбудоўваючы рознага кшталту лёгацэнтрычныя канструкцыі.

Як збудаваць страху, якая ня будзе захінаць неба

Гэтай мэтафарай, пазычанай у героя майго тэксту і вынесенай у загаловак, бадай, можна ў нейкім сэнсе акрэсьліць галоўны клопат Кшыштафа Чыжэўскага ва ўсіх ягоных вымерах: мэнэджэра культурных праектаў, галоўнага рэдактара часопіса “Краснагруда”, урэшце — вандроўніка. Апошняе ў гэтым пераліку можа падацца выпадковым, бо вандроўнік найменш будаўнік. І гэта сапраўды так. Але, зь іншага боку, вандроўка ёсьць тым адзіна магчымым ідэальным домам, у якім страха не захінае неба.

Хаця, калі пажадаць большай дакладнасьці, то давядзецца заўважыць, што Кшыштафа Чыжэўскага хвалюе ня столькі праблема “страхі”, колькі праблема “сьценаў”, гэта значыць таго, што абмяжоўвае магчымасьць засваеньня ўласнай прысутнасьцю культуралягічнай прасторы.

Кшыштаф Чыжэўскі не мэтафізык, кантава “зорнае неба над галавой” — не ягоныя турботы, здаецца, яму павінна быць значна бліжэй кантава “этыка”, бо толькі наяўнасьць “маральнага закону ўва мне” (а значыць і ў другім, іншым) стварае вандроўніку, як і гандляру ці дасьледніку, вераемнасьць бясьпечнага выхаду за межы спадчыннага дзядзінца. Бяз гэтага, a priori нам дадзенага маральнага закону ніхто, акрамя заваёўніка, ня змог бы разгортваць для сябе пэрспэктыву далягляду.

Праўда, у меру майго веданьня тэкстаў Кшыштафа Чыжэўскага, я не магу сьцьвярджаць, што этыка яго цікавіць сама зь сябе ці сама ў сабе. Зусім верагодна, яго болей інтрыгуе тое, што адразу пасьля этыкі, — гэта значыць геаграфія. (Яшчэ раз паўтаруся, як на маё перакананьне, геаграфія сталася магчымай адно дзякуючы этыцы. Эпоха Вялікіх геаграфічных адкрыцьцяў распачалася не раней, чым у асноўных сваіх знаках і атрыбутах сфармавалася Вялікая этычная эпоха — хрысьціянства. Усё дахрысьціянскае засваеньне сьвету было не спазнаньнем прасторы, а яе гвалтоўным авалоданьнем.)

Фізычная геаграфія і геаграфія культуры — зьвы непадзельныя, уласна, гэта адна і тая самая зьява, у якой спачатку быў больш актуальны фізычны аспэкт, а ўжо бліжэй да нашага часу заактуалізаваўся аспэкт культуралягічны.

У XV стагодзьдзі этыка дапамагла адбыцца падзеі геаграфіі, у ХХ — культуралёгіі.

Кшыштаф Чыжэўскі — і вандроўнік і культуроляг, таму ён, безумоўна, этык. Але ні ў якім выпадку не наадварот.

Як вандроўнік, Кшыштаф Чыжэўскі ня любіць межаў, бо мяжа — гэта тое, што запыняе вандроўку, але як культуроляг ён мусіць з пашанай ставіцца да мяжы, бо ў шмат якіх выпадках фігурай мяжы акрэсьленыя контуры культуры.

Як скасаваць мяжу, не касуючы межы?

Мэханізм “фізычнага” касаваньня межаў быў вынайдзены даўно — імпэрыя. Але відавочна, што сёньня ўжо немагчымыя такія наднацыянальныя структуры, як Вялікае княства Літоўскае, Рэч Паспалітая, Габсбургская манархія, Асманская імпэрыя, Брытанская імпэрыя, СССР і да т.п. Кшыштаф Чыжэўскі гэта выразна фармулюе, а фармулюючы, шукае альтэрнатыву колішнім імпэрыям — і таму, што рэанімацыя былых у прынцыпе немагчымая, і таму, што клясычная імпэрыя, сьціраючы межы, сьцірала іх да рэшты, разам з тым сакральным знакам культуры, які яны акрэсьлівалі.

Ідэя Эўропы рэгіёнаў ці, інакш, Эўропы татальнага цэнтра (на паверхні шару цэнтар знаходзіць сябе ў кожнай асобнай кропцы), у рэчышчы якой спрабуе намацаць альтэрнатыву колішнім імпэрыям Кшыштаф Чыжэўскі, гэта, у рэшце рэшт, ня што іншае, як, магчыма, і неўсьвядомленае, жаданьне замены ідэалягемы прасторы на ідэалягему дыскурсу. Што найперш азначае кастрацыю традыцыйнага цэнтра, як агрэсыўнага мэханізму адмыканьня і разгортваньня прасторы сродкамі зброі, палітыкі ці культуры. А затым — стварэньне рагрэсыўнага мэханізму, які б, аднак, змог пазбаўленую цэнтра прастору, гэта значыць ужо дыскурс, структурна ўтрымліваць як нешта цэлае і тым самым берагчы ад экспансіі энтрапіі.

Адным словам, уся праблема палягае ў тым, як замяніць ідэалёгію (шырэй — сьветабачаньне) Мадэрну на ідэалёгію (сьветабачаньне) Постмадэрну.

Наколькі я ведаю, Кшыштаф Чыжэўскі рашуча не прымае Постмадэрн як форму і спосаб мысьленьня, але, тым ня менш, базавыя ідэі, да якіх ён актыўна зьвяртаецца, месьцяцца ў полі постмадэрновай ідэалягемы (Эўропа рэгіёнаў, татальнасьць цэнтра — як анігіляцыя цэнтра, дзейная культура, этас паўзьмежжа...).

Бадай, на ўлюбёным Кшыштафам Чыжэўскім сюжэце паўзьмежжа давядзецца спыніцца асобна...

Падобна да таго, што паўзьмежжа, дзе сыходзяцца і суіснуюць у рэальных сацыяльных і культурных практыках самыя розныя этнічна-нацыянальныя групы, уважаецца Кшыштафам Чыжэўскім за магчымую мадэль цывілізаванага і прасторавага ўладкаваньня, якое можа стацца плённай альтэрнатывай як наднацыянальным імпэрыям, так і нацыянальным дзяржавам.

Гісторыя паўзьмежжа — гэта гісторыя эвалюцыі стасункаў зь Іншым: ад фізычнага зьніштажэньня Іншага да намацваньня магчымасьці дыялёгу зь ім праз працяглы пэрыяд жорсткай палемікі. Асабіста мяне фэномэн паўзьмежжа цікавіць найперш тым, што яно задоўга да ХХ стагодзьдзя дэманстравала магчымасьць жыцьця бязь Ісьціны, назапашвала досьвед такога жыцьця і, пэўна, шмат у чым прычынілася да канчатковага краху ідэі Ісьціны ў найноўшую пару.

Паўзьмежжа здавён відавочніла практыкай пабытовай рэальнасьці лятэнтна ўтоенае веданьне, што пры розных багах (ісьцінах) чалавек нараджаецца і памірае аднолькава, дый жыцьцём ня моцна розьніцца. Усе высілкі па адпрэчваньні гэтай эмпірычнай відавочнасьці праз палеміку зь Іншым за ісьціннасьць сваёй Ісьціны, фармальна замацоўваючы наяўнасьць Ісьціны, бурылі ідэю Ісьціны з самага яе падмурку, бо ў гэтай зацятай і бясконцай палеміцы некалі мусіў быў быць пачуты Іншы ў яго, іншага, Ісьціне. Але дзьве Ісьціны — гэта адсутнасьць Ісьціны. У адрозьненьне ад сыру, які і ў кавалку той самы сыр, Ісьціна абсалютная, непадзельная і адзіная (адзінкавая).

Для чалавека паўзьмежжа разуменьне сябе ня як прэзэнтанта непадзельнай Ісьціны, а як толькі іншага сярод іншых, сфармавалася значна раней, чым наўсьцяж распаўсюдзілася і запанавала ідэя Дыялёгу. І хаця гэтае веданьне да пары заставалася ў чалавеку паўзьмежжа ўтоеным, ён моўчкі ведаў, чым ёсьць Дыялёг для Ісьціны.

Зусім не выпадкова, што ідэя Дыялёгу канстытуявалася толькі ў ХХ стагодзьдзі, бо толькі ў ХХ стагодзьдзі завершылася бурэньне ўсіх цэнтрапалеглых, лёгацэнтрычных ідэй, і найістотнай сярод іх — ідэі Ісьціны.

Калі Ісьціна магчымая, то Дыялёг немагчымы, а калі магчымы дыялёг, то немагчымая Ісьціна.

Прымірэньне зь ідэяй Дыялёгу — гэта маўклівае пагадненьне з тым, што Ісьціна немагчымая, а магчымы толькі Дыялёг, як анэмічнае сумоўе нікога ні з кім.

Іншая рэч, а ці магчымы напраўду Дыялёг, ці ня ёсьць ідэя Дыялёгу чарговым ідэалягемным сымулякрам? Мне здаецца, што якраз Кшыштаф Чыжэўскі, адзін з самых пасьлядоўных адэптаў ідэі Дыялёгу, аналізуючы ў розных ракурсах бацькаўшчыну гэтай ідэі — паўзьмежжа, ужо трывожна ўслухоўваецца сам у сябе і задуменна азіраецца па баках. Нешта там, унутры гэтай ідэі, глыбока пад пацінай гуманізму ня так, як жадалася б, адгукаецца, нейкія чуюцца там абэртоны, дысгарманічныя шумы, а ня чыстае рэха... Калі мае “інсынуацыі” што да Кшыштафа Чыжэўскага хоць у нейкай меры слушныя і калі я не памыляюся ў сваіх меркаваньнях наконт сутнасьці Дыялёгу, то Кшыштаф Чыжэўскі мае падставы для трывожнага задуменьня. Не хацелася б быць катэгарычным, але, як мне ўяўляецца, ідэя Дыялёгу — гэта толькі часовы падменьнік Ісьціны ў эпоху яе татальнай крызы.

Зь ідэі Дыялёгу нічога не вынікае, яна нічога ў сабе не акумулюе і нікуды ня рухае; Дыялёг — гэта ня новая ідэалёгія, а ўсяго толькі іншая тэхналёгія рэалізацыі чалавекам магчымасьцяў быцьця. Роля Дыялёгу палягала адно ў тым, каб бяз ганьбы пахаваць ідэю Ісьціны і ў меру магчымасьці падрыхтаваць грамадзтва да ідэі Постмадэрну.

Я ўжо згадваў, што Кшыштаф Чыжэўскі вельмі скептычна ставіцца да Постмадэрну, але, заангажаваўшы сябе тапаграфічна і рэфлексыўна сытуацыяй паўзьмежжа, ён міжволі апынуўся ў прасторы, якая і ёсьць натуральнай (а не тэарэтычнай, як у цэнтры) рэальнасьцю Постмадэрну, ёсьць наяве тым, што цэнтар яшчэ толькі тэарэтычна імкнецца выбудаваць унутры самога сябе.

Я ня бачу патрэбы разгортваць у гэтым тэксьце аргумэнтацыю тэзы, што паўзьмежжа ёсьць рэальнасьцяй абстракцыі Постмадэрну (зрэшты, гэта, лічы, навідавоку). Я хачу зьвярнуць увагу толькі на адзін момант, істотны як для практыкі Постмадэрну, так і для практыкі адпрэчваючага Постмадэрн Кшыштафа Чыжэўскага, а менавіта — на дзейную культуру. (Праўда, тут адразу мушу заўважыць, што Кшыштаф Чыжэўскі нагружае гэтае словазлучэньне іншым і значэньнем, і сэнсам.)

Кожная культура на паўзьмежжы (і ў кожным сваім складніку) мусіць быць дзейнай, бо яна тут знаходзіцца ў пэрманэнтнай вайне (палеміцы, дыялёгу) зь іншымі культурамі.

Культура цэнтра — статычная, яна абароненая ад Іншага ўсім полем пэрыфэрыі і таму мае магчымасьць рэалізоўваць сябе ўнутры самой сябе; культура на паўзьмежжы выяўляе і рэалізуе сябе вонкі, яна заўсёды сьцьвярджае сябе насупраць другой культуры (некалькіх культур) і таму павінна быць дзейнай увесь час — бясконца жывой і бясконца дынамічнай; зьнерухомець для яе — адразу згінуць, быць праглынутай другой культурай. Вось чаму культура ў сытуацыі паўзьмежжа — гэта абавязкова рэальная культура, тут яна ня можа сабе дазволіць раскошу, якую мае ў цэнтры, — уяўляць сябе культурай, а ня быць ёй; на паўзьмежжы кожная культура ёсьць адно тады, калі яна ёсьць, і толькі такой, якой яна ёсьць, а не была (архіў) ці будзе (каталёг).

Адным словам, культура паўзьмежжа заўсёды ў стане пэрформэнсу, яна ёсьць, пакуль адбываецца. І штаб-кватэра Кшыштафа Чыжэўскага ў Сэйнах, на памежжы Польшчы, Літвы і Калінінградзкай вобласьці — той самы постмадэрновы пэрформэнс. Перабярэцца Кшыштаф у Варшаву, Парыж ці на Антыльскія астравы — і ад усёй яго культуралягічнай і выдавецкай дзейнасьці назаўтра ў Сэйнах застанецца адзін успамін, як у панядзелак ад нядзельнага кірмашу. З аўторку Сэйны пачнуць рыхтаваць наступны кірмаш.

* * *

Кшыштаф Чыжэўскі праз браму паўзьмежжа спрабуе выйсьці за межы адной лякальнай культуры. У адрозьненьне ад яго мы, наадварот, спрабуем увайсьці ў межы адной лякальнай культуры. Мы ўсё яшчэ не ўцялесьнілі мэтафізыку беларускай прасторы ў рэальных ляндшафтах. Для нас усё яшчэ застаецца актуальным працэс перайначваньня геаграфічнай ідэі Беларусі ў канкрэтныя тапаграфічныя праекты. Нас яшчэ чакае праца па пераносе паэтычных і палітычных абстракцый зь ірацыянальнага, містычнага вымеру ў вымер падзейнасьці, фактурнасьці, шараговасьці. Для нас Беларусь усё яшчэ сьвяточны ласунак, а ня хлеб надзённы...

З усяго гэтага, як быццам, вынікае, што праблематыка творчасьці Кшыштафа Чыжэўскага і беларускіх інтэлектуалаў вэктарна скіраваная ў супрацьлеглыя бакі (у яго — да выхаду за мяжу, у нас — да ўваходу ў межы). Але калі глядзець не на фармальны бок нашых узаемадачыненьняў, а на сутнасны, то праблематыка Кшыштафа Чыжэўскага не падасца нам супраціўнай, бо гэта тая самая наша праблематыка, толькі яна месьціцца ў іншым пэрыядзе альбо ў іншай сытуацыі нашай (ці таксама і нашай) гісторыі. Адсюль і паразуменьне паміж беларускімі інтэлектуаламі і Кшыштафам Чыжэўскім.

Бадай якраз гэтае двубочнае паразуменьне дазволіла не каму іншаму, а менавіта Кшыштафу Чыжэўскаму заўважыць унікальную адметнасьць сучаснага беларускага інтэлектуалізму, які не адчувае дысгармоніі ў адначасным памкненьні да ўваходу ў межы і да выхаду за межы — пры татальнай заглыбленасьці ў сакральную ідэю Нацыі беларускі інтэлектуалізм упарта актуалізуе прафанную ідэю лучнасьці з эўрапейскім культуралягічным кантэкстам...

Пэўна, нашыя ўзаеміны з Кшыштафам Чыжэўскім і далей будуць разгортвацца і паглыбляцца. Бо мы, гэтаксама як і ён, спрабуем збудаваць страху, якая ня будзе захінаць неба. Толькі наша сытуацыя розьніцца зь ягонай тым, што мы пакуль яшчэ ня маем сьценаў.

Вусьцішнасьць быцьця

Увесь Ён — нязбыўны сум з прычыны непазьбежнасьці вяртаньня ў нежытво.

Мы ўсе прамінаем гэты шлях, але да пэўнае пары лішне не смуткуем з такога наканаваньня. А ён ці не ад пачатку ўзяў занадта блізка да сэрца неадпрэчнасьць сьмерці — і тым жыў. І таму так жыў, як жыў і пісаў пераважна з тае нагоды, што трэба будзе памерці (калі не фанабэрыўся, не падрабляўся, не блазнаваў).

Раней я думаў, што ягоная засяроджанасьць на татальнай прысутнасьці сьмерці ў жыцьці паходзіць ад хранічнай любові да жыцьця. Толькі гэта, здаецца, не зусім так. Жыцьцё ён, натуральна, любіў, але ня больш хваравіта, чым нехта іншы. А вось адчуваў яго — з усімі пахамі, фарбамі, гукамі, — як мала хто яшчэ. З гэтага фатальна абвостранага ўспрыняцьця існага і вынікала такое ж вострае пачуцьцё непазьбежнасьці страты ўсяго, што ёсьць “пад гэтым небам сінім і любімым”. Адсюль нязбыўны сум і нават у сьпякоту падняты каўнер, якім ён атуляўся ад сьцюжы за сьпіной, адсюль жанчыны і віно, як марная вымога сагрэць заўсёды восеньскае сэрца, адсюль і сьцішаны дакор, вымаўлены на паваротцы ў вечную засень: мой сьвеце ясны...

“Ёсьць таленты... што самі нібы ўвасабленьне пакутнага духу, адрынутага паводле нейкай незразумелай прычыны ад самога жыцьця і асуджаныя трапятацца ў вечнай празе зьліцца зь ім”.

Ён не стамляўся (і ў траве, і на асфальце) выглядаць жыцьцё, прагнучы адшукаць вечнае вымярэньне сваёй прысутнасьці ў ім, але ўсюды з-за нечага паўставала нішто. Найдалей ад нішто было дзяцінства, і ён не аднойчы ўцякаў з даросласьці туды — у свае раньнія ды маладыя гады. Аднак і там заўжды нешта (ці нехта) канала: само дзяцінства, юнацкае каханьне, дзед Міхалка...

Кажуць, у яго было шмат жанчын. Напэўна, гэта насампраўдзе так, бо ён не любіў жанчын. Ён толькі пэрсаніфікаваў жыцьцё ў той ці іншай жанчыне і такім чынам “заляцаўся да жыцьця” “ў вечнай празе зьліцца зь ім”. Але чым тужэй згортваўся ў каханьні, тым тужлівей ападаў на сэрца сум. Бадай, з гэтага амаль адчайнага суму ён мог здагадацца, што той, хто хаваецца ад тэрору небыцьця ў каханьне — самахоць прысьпешвае сваю невараць, бо чалавек найперш памірае ў жанчыне, а ўжо потым — сам у сабе... Ён не здагадаўся, хоць сэрцам адчуваў небясьпеку і таму доўга не трываў жанчыну побач, хаваўся ад адной за другую, ці сыходзіў ад усіх да мужчын (сяброў) і віна.

Чульлівы і пяшчотны, ён шукаў у сяброўстве абароны і прытулку, а разам з тым непадманнага духоўнага хаўрусу, агульнай інтэлектуальнай прасторы, урэшце — высакароднага чыну.

І вобраз дружбы —

даўні й нягоркі.

Бо мы ж яшчэ, напэўна,

не забылі,

Як некалі яе адну любілі —

Ну, дружбу, нашу.

Помняцца спатканьні

Дзьвюх нашых душ.

Любоўныя расстаньні

Адна з адной. Да заўтра.

Ненадоўга.

(“Прыехаў сябра”)

Але як цялесны саюз з жанчынай, так і духоўная мужчынская зьвязь істотным чынам не мянялі пэрспэктыву небыцьця. Хованкі ў каханьні набліжалі да сьмерці, хованкі ў сяброўстве трохі адсланялі яе, аднак ні тое, ні другое не яднала з жыцьцём. Яднала хіба — віно; праўда, ненадоўга, і таму віна трэба было многа, і ўсялякі раз, калі яно закончвалася, гульня таясамасьці экзістэнцый (ягонай і жыцьця) перапынялася яшчэ вялікшай тугой...

Жыцьцё, сьмерць, каханьне, сяброўства, віно... Засталося — слова...

Ці слова было наперадзе ўсяго: і сродкам і мэтай жыцьця?

А калі адно спосабам не-магчымасьці жыць?

Часам мне здаецца, што ён нарадзіўся ня жыць, а выглядаць сьмерць (у восеньскай смузе, у ціўканьні сініцы, “у мінулым, сёньняшнім, наступным”). Крэмзаньне паперы “прозай” ці “вершамі” было ўсяго толькі адным з спосабаў (а, можа, як для яго, то і адзіным) гэтай “не-магчымасьці жыць”. І ці не таму ён кангеніяльны, тоесны свайму скрушанаму лёсу/генію там, дзе ў яго адрэфлексавана разьвітаньне, расстаньне, кананьне; там, дзе памірае маладым Максім Багдановіч (“Загадка Багдановіча”); там, дзе памірае дзед Міхалка (“Адзін лапаць, адзін чунь”); там, дзе гіне ЎСЁ — вяпрук, жыцьцё, надзея (“Смаленьне вепрука”).

Дух сьмерці лунае над гэтым геніяльным апавяданьнем, напоўненым пахамі, фарбамі і гукамі нежытва: “Ідуць ужо халады, бяруцца прымаразкі — падаюць інеем сырыя туманы. Чарсьцьвее зямля, і цёмным, ільсьняна халодным зяленівам б’е ў вочы парадзелая пры дарозе трава. Ужо выпетрала зябліва, пасівела ў гародчыках і пазванчэла бадыльлё, і панішчымніла паветра. Неба ўдзень ужо ніжэй прыпадае, цісьнецца да зямлі. Яшчэ выганяюць на пашу кароў — далей ад вёскі, у лес. Пад вечар жывёла ня хоча вяртацца ў хлеў, цаляе адбіцца ў прапахлае бульбоўнікам і сьцюдзёным капусным водарам поле”.

У “Смаленьні вепрука” ён перажыў свой мэтафізычны сыход. Тут невараць урэшце запанавала ўсюды і найперш у ім самім. Ён сам быў тым, хто забівае, ён сам зь сябе склаў ахвярнае вогнішча і сам быў тым ахвярным дымам, што завершыў яшчэ адзін кругазварот быцьця.

З тым дымам ён і адышоў у нябёсы, “а душа ўзяла і засталася”, затрымалася на нейкі час і вярэдзіць маю душу ягоным сумам па немагчымасьці інакш пазьбегнуць сьмерці, як толькі памерці.

1. Нахлебнікі традыцыі

Мне здаецца, што наша літарацкая (і калялітарацкая) публіка ў сваёй пераважнай бальшыні ўсё яшчэ ўяўляе традыцыю як нейкі мэханічна пасьлядоўны працэс па захаваньні і назапашваньні тыпалягічна аднолькавых элемэнтаў літаратурнай прадукцыі. (А тое, што не падпадае пад гэтую тыпалёгію, лічыцца ўжо не традыцыяй, а наватарствам, авангардам, форматворчасьцю — ці проста нейкай выпадковай недарэчнасьцю, хіба адно вартай жалю). Праўда, у шматлікіх развагах наконт традыцыі заўсёды згадваецца пра яе творчы развой, факталягічнае ўзбагачэньне, эвалюцыйны поступ, і тым самым падкрэсьліваецца задзіночанасьць традыцыі і сучаснасьці, іх дыялектычная лучнасьць, якая ў схеме выглядае прыкладна так: літаратурная традыцыя фармуе літаратара, а літаратар стварае адпаведныя творы, якія ў сваю чаргу далей фармуюць традыцыю... Але сутнасьць разуменьня традыцыі ад гэтага не мяняецца.

Зрэшты, падобна пра традыцыю разважалі ва ўсёй Эўропе, пакуль у 1918 годзе Эліот не надрукаваў сваё знакамітае эсэ “Традыцыя і індывідуальны талент”, некалькі бліскучых пасажаў зь якога змусілі да рэвізіі ўсяго комплексу праблемаў, зьвязаных з катэгорыяй традыцыі. Цяжка ўтрымлівацца, каб не працытаваць хаця б адзін зь іх: “Калі зьяўляецца новы твор мастацтва, ён уплывае адначасова на ўсе іншыя мастацкія творы, якія папярэднічалі яму. Існуючыя помнікі мастацтва ствараюць ідэальны парадак, узгадняюцца паміж сабою, але гэты парадак непазьбежна мяняецца са зьяўленьнем сярод іх новага (сапраўды новага) мастацкага твору. І цяпер ужо, каб аднавіць дасканалую пасьлядоўнасьць мастацкіх твораў, увесь папярэдні парадак абавязкова павінен зьмяняцца, хоць бы крышачку, і таму каштоўнасьці кожнага мастацкага твору ў адносінах да ўсіх астатніх твораў прыстасоўваюцца і ўтвараюць паміж сабою новую ўзгодненасьць. Той, хто пагодзіцца з гэтай ідэяй парадку як формаю існаваньня ангельскай і эўрапейскіх літаратураў, не палічыць абсурдным тое, што мінулае павінна мяняцца пад узьдзеяньнем сучаснага, як і сучаснае кіруецца ў сваім разьвіцьці мінулым”.

Пасябраваўшы са словамі Эліота “мінулае павінна мяняцца пад ўзьдзеяньнем сучаснага”, мы, прарабіўшы некалькі лягічных маніпуляцыяў, апынемся побач з высноваю, што толькі кардынальна адметнае здольнае зварушыць ды па-іншаму пераўладкаваць традыцыю, і тым самым у акце руху-пераруху даць ёй магчымасьць выявіць сябе актыўнай, дынамічнай, жывой...

Традыцыя ажывае, жыве ў пераменах, яна выяўляецца ў дынаміцы, а не ў статыцы. А перамены (дынаміка) у традыцыі адбываюцца не з таго, што мацуе яе статычнасьць, а з таго, што гэтую статычнасьць разбурае.

Літаратурная традыцыя — гэта бурэньне традыцыі, а не яе будаваньне. Адсюль і папярэдняя выснова: традыцыя трымаецца адно нетрадыцыйным. У традыцыйным традыцыя ў лепшым выпадку адпачывае, у горшым — памірае.

Эліот ня быў настолькі катэгарычным, аднак ёсьць у ягоным эсэ словы, якія хай сабе і ўскосна, але падтрымліваюць прадэкляраваны тут экстрэмізм: “... Калі адзіная форма насьледаваньня складаецца з таго, каб бязглузда і баязьліва ісьці па шляхах, пракладзеных бліжэйшым пакаленьнем, схіліўшы голаў перад яго дасягненьнямі, — такая “традыцыя” безумоўна бясплённая і эпігонская. Мы ўжо няраз былі сьведкамі такіх плыткіх плыняў у мастацтве, якія неўзабаве зьнікалі, як вада ў пяску, і наватарства заўсёды лепей за пустое паўтарэньне ўжо пройдзенага”.

Гэтая цытата ня толькі падмацоўвае папярэднія развагі, але і дапамагае перасунуцца да наступнага фрагмэнту размовы, пазначанага ня без публіцыстычнага напалу як “Нахлебнікі традыцыі”.

Традыцыю ствараюць, уладкоўваюць і пераўладкоўваюць адзінкі, а карыстаюцца зь яе сьціжмы і сьціжмы. Эліот у сваім эсэ аналізуе стасункі паміж традыцыяй і індывідуальным талентам, як тым, што адначасна ёсьць і творным і творцам традыцыі. А я б далей хацеў сказаць колькі слоў пра ўзаеміны традыцыі і індывідуальнага таленту, які адно спажывае з традыцыі, нічым яе ня жывячы.

Нахлебнік традыцыі, сьціпла тулячыся ў адным зь яе закуткоў ці нахабна ўладкаваўшыся ля яе цёплай печы, нічога, акрамя сваёй прысутнасьці, традыцыі не дадае, але за сталом сёрбае поўнай лыжкай. Гэтай немудрагелістай мэтафараю я хачу сказаць, што для нахлебніка традыцыя ёсьць адно дармавым прытулкам, дзе ён месьціць свой індывідуальны талент.

— Хіба гэтага мала? — запытаецца нехта. — І што яшчэ можна прынесьці ў літаратурную традыцыю, акрамя ўласнага таленту?

— Мала, — запярэчу. — Аднаго таленту мала. Патрэбна яшчэ і творчасьць. Каб у традыцыі ня толькі адымаць, сілкуючы трыбух свайго таленту кавалкамі яе цела, а наадварот — дадаваць, гадаваць гэтае цела, патрэбны ня проста талент, а творчы талент.

— Хіба талент бывае ня творчым? — зноў запытае нехта.

— Бывае. На жаль, амаль заўсёды адно так і бывае. Літаратараў, надзеленых здольнасьцю вершаваць свае эмоцыі і пераказваць зграбным і дасьціпным словам пабытовыя сюжэты — шмат. А вось людзёў, якія на подзе свайго індывідуальнага таленту твораць — ствараюць унікальныя вэрбальна-паэтычныя сыстэмы — адзінкі. Менавіта гэтыя, творчыя таленты, кожным сваім унікальным зьяўленьнем бураць статычны лад традыцыі, усчыняюць вэрхал і тым перарух, які адно і ёсьць жывым жыцьцём традыцыі і празь які яна, уласна, гадуецца ды вялічыцца.

Адным словам, гадуюць традыцыю адно творчыя таленты, а астатнія, як лайдакі бацькаву спадчыну, праядаюць, прагульваюць, раскідваюць — паразытуюць на традыцыі. Мала таго, яны яшчэ і абараняюць свой паразытоўны лад жыцьця гультаяватай рыторыкай пра насьледаваньне традыцыі, захаваньне спадчыны і г.д. і да т.п.

Падсумуем, абапіраючыся на тэкст Эліота: нітуецца з традыцыяй адно тая творчасьць, чыё зьяўленьне ў літаратуры мяняе як зьнешнія контуры, так і нутраное структурнае ўладкаваньне традыцыі.

І зробім уласную выснову: мерай угрунтаванасьці ў цела традыцыі ёсьць мера нетрадыцыйнасьці творчага таленту. Традыцыя ў традыцыйным гібее — і ажывае, жыве адно празь нетрадыцыйнае...

2. Пярэйсьце

Уласна, усё напісанае мной папярэдне адносна традыцыі і яе стасункаў зь індывідуальным талентам калі і не хлусьня, то ўжо напэўна падман.

Наколькі я разумею, падманлівымі лічацца словы, якія не адпавядаюць думкам таго, хто іх прамаўляе ці, іначай, калі ён сам ня верыць у тое, што кажа. Гэта якраз той самы выпадак. Я ня веру ва ўсё, што сказаў вышэй, — бадай, за выняткам таго, што казалася непасрэдна пра “нахлебнікаў традыцыі”.

Навошта тады я пісаў тыя словы, выказваў зьнявераныя думкі? Ніхто ў мяне пра традыцыю не пытаўся, ніхто ў карак ня тоўк — адказвай!

Сапраўды — ня тоўк, самому закарцела. Але адразу сказаць тое, што я папраўдзе думаю, у мяне не атрымлівалася зь некалькіх прычынаў. І найперш таму, што мой тэкст быў запачаткаваны на эсэ Эліота, напісаным у 1919 годзе, калі нават Эліоту не магло прыйсьці да галавы ставіць пад сумнеў наяўнасьць традыцыі. А мне да галавы прыйшло (нічога дзіўнага, між пачаткам і канцом стагодзьдзя прамінула як мінімум дзьве інтэлектуальныя эпохі), і калі б я адразу пра гэта сказаў, то ня мела б сэнсу згадваць эсэ Эліота, якое цалкам трымаецца на гэтым панятку. У той жа час прамінуць Эліота не выпадала, бо разуменьне традыцыі ў нашым літаратурным асяродку знаходзіцца, на маё бачаньне, яшчэ ў “даЭліотавым” стане, і мне зважалася як неабходнае пазначыць праз Эліота выйсьце з гэтага (не адпаведнага ня толькі канцу, але і пачатку стагодзьдзя) стану.

3. Аблуда традыцыі

Кожны раз, калі заходзіць размова пра літаратурную традыцыю, мне згадваецца сьнежны чалавек: усе пра яго чулі, але ніхто ня бачыў. Тое самае і зь літаратурнаю традыцыяй, асабліва калі яна аздоблена прыметнікам — беларуская.

За сваё, цяпер ужо і не такое кароткае жыцьцё, мне давялося прачытаць безьліч літаратурна-крытычных артыкулаў і пэўна не адну ладную валізку важкіх літаратуразнаўчых кніг, але ні ў адным з гэтых артыкулаў і ні ў адной з тых кнігаў, дзе слова “традыцыя” сустракаецца гэтаксама часта, як дрэва ў лесе, ніводнага разу не было ўцямна напісана, што ёсьць, так бы мовіць, “уласна” традыцыйным у традыцыі й, бадай, менавіта з гэтага аніяк не было магчымым зразумець, чым, урэшце, ёсьць традыцыя?

Здагадка, што традыцыя — гэта ня нешта рэальнае, а адзін з прывідаў (сымулякраў — у постмадэрновай лексыцы), якія ў безьлічы ўсё яшчэ блукаюць па Эўропе, у мяне ўзьнікла даўно, але толькі дзякуючы эсэ Эліота зьявілася магчымасьць яе выказаць.

Аднак перш чым пазначыць канцэптуальную адпрэчву, давайце засяродзімся на адным лякальным пытаньні, хаця таксама пастаўленым рубам: ці існуе ўвогуле беларуская літаратурная традыцыя, як тое, што трымае на сабе і рухае наперад літаратурны працэс, пэрсаніфікаваны ў творчых постацях? Што я гэтым хачу сказаць? Прыкладна наступнае: аб’ём і энэргія ўплыву беларускай літаратуры на фармаваньне кожнага беларускага літаратара невымерна саступае аб’ёму і энэргіі ўплываў неайчынных літаратураў (расейскай, нямецкай, францускай, а тым больш — усім іншым разам). А калі гэта так, дык атрымліваецца: тое, што мы называем уласнай літаратурнай традыцыяй, ёсьць падрахункаванай колькасьцю твораў, напісаных пад уплывам іншых літаратур (ці асобных твораў зь іншых літаратураў) у беларускай мове. І хаця прысутнасьць больш-менш устойлівых тэматычных кампанэнтаў і этычных імпэратываў дазваляе літаратуразнаўцам шчыраваць на ніве гэтак званай айчыннай літаратурнай традыцыі, квазінавуковасьцю акрэсьліваючы поле яе наяўнасьці, аднак насамрэч гэтая наяўнасьць фіксуецца хіба толькі тапаграфічнымі маркамі пэрсаналіяў, прысутных у нашай геаграфічнай прасторы, але ніяк не апрычонай адметнасьцю творнага, задзіночанага нейкай агульнай эстэтычнай, ці якой яшчэ, ідэалёгіяй, тым болей пэўнай сыстэмай ідэалёгіяў.

Вырашальную, і нават вызначальную ролю “замежных” уплываў на айчынную літаратуру лёгка патлумачыць яе прыпозьненым, параўнальна зь іншымі, фармаваньнем у якасьці самастойнага і самадастатковага чыньніку. Не адмаўляючы істотнасьці гэтага фактару, я ўсё ж такі схільны адхіліць яго. Бо, як на маю думку, кожная нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта аблуда, міт, створаны ў эпоху сыстэматызацыі, калі ўсяму, што мела месца ў бытным, падшуквалася свая ўнівэрсалія. Апошняе цьверджаньне аднолькава пасуе як да беларускай, так да францускай, нямецкай, расейскай і якой заўгодна іншай, прынамсі эўрапейскай літаратуры.

На першы погляд гэтая тэза выдае на безадказную авантуру: у лепшым выпадку — на гарэзьлівае цьвяленьне парадоксам. Але хай той, хто так палічыць, назаве мне хоць адзін базавы (канструктыўна, эстэтычна, этычна, ідэалягічна і г.д.) элемэнт, які ня меўся б ва ўсіх больш-менш сфармаваных эўрапейскіх літаратурах. А калі ўсе эўрапейскія літаратуры разгортваюцца на агульнай, прынамсі аднолькавай ці падобнай канструктыўнай і эстэтычнай аснове, то на што мы тады абапіраем панятак нацыянальная літаратурная традыцыя? На геаграфічныя каардынаты? На тэматычную пераемнасьць? На перавагу тых ці іншых літаратурных формаў, жанраў, сюжэтаў? Але акцэнт тут (за выключэньнем хіба геаграфіі) заўсёды рухомы, у кожную літаратурную эпоху (ды што — эпоху, у кожнае дзесяцігодзьдзе) ён мяняецца і заўсёды, ва ўсялякай актуалізацыі нейкага складніку (формы, тэмы, жанру...) прыблізна адпаведны гэткай жа актуалізацыі таго самага найменш як у некалькіх іншых літаратурах, з чаго заакцэнтаванае ў пэўны пэрыяд ніяк ня можа заставацца вызначальным аргумэнтам адной асобнай літаратурнай традыцыі. Адсюль вынікае наступнае падсумаваньне: ніводная эўрапейская літаратура — у тым ліку і беларуская — ня мае нейкіх базавых унікатаў, што належалі б выключна ёй (нават мова тут не зьяўляецца вызначальным чыньнікам), і зыходзячы з гістарычнай пераемнасьці якіх мы маглі б казаць пра тое, што прызвычаіліся называць традыцыяй.

Відавочна, каб вывесьці тэзу аб нелігітымнасьці традыцыі з сытуацыі парадоксу і знайсьці ёй месца хаця б у сытуацыі палемікі, патрабуецца больш разгорнутая і больш трывалая аналітыка, але апошняе не ўваходзіць у непасрэдную задачу гэтага тэксту. Таму мы ячшэ раз зьвернемся да праклямацыі і паўторым: Нацыянальная літаратурная традыцыя — гэта ня факцыя, а фікцыя, аблуда, міт эпохі сыстэматызацыі. У пэўнай меры гэты міт трымаецца і мацуецца ў якасьці рэальнасьці тым, што раней я быў схільны пазначыць словам “кантэкст” (“Літаратура ў краіне Сакрэту”, ЛІМ, №1, 1993 г.). Але літаратурны кантэкст зусім ня тое, што літаратурная традыцыя. Літаратурны кантэкст — гэта мова соцыякультурнага дыскурсу ці, згодна Раляну Барту, “пісьмо”. Літаратуры адрозьніваюцца (розьняцца) ня ўласнымі традыцыямі, а ўласнымі кантэкстамі, дыскурсамі, “пісьмамі” (вэрбальнымі фэномэнамі соцыякультурных дыскурсаў).

Не традыцыя, а кантэкст (“пісьмо”) і ўплывае, і фармуе, і абмяжоўвае як асобнага літаратара, так і асобную літаратуру.

Панятак “традыцыя” ўзьнік у тую ж пару і тым жа шчыраваньнем, што і панятак “эвалюцыя”. Яны разам былі сфармаваныя на інтэлектуальнай фабрыцы Асьветніцтва, якое якраз і вынайшла мэханізм адбываньня руху як біялягічных, так соцыякультурных ды інтэлігібэльных фэномэнаў празь іх мэханічна-пасьлядоўную пераемнасьць і развой у выніку пярэйсьця колькасьці ў якасьць.

Адносна эвалюцыі непасрэдна, празьмерная мэханістычнасьць падобнага падыходу была выяўлена аналітыкай ужо на пачатку XX стагодзьдзя, але шмат у якіх сфэрах дзейнасьці чалавека эвалюцыянісцкая па сваёй сутнасьці ідэалёгія заставалася па-за крытыкай і адсюль — па-за пераасэнсаваньнем. Як у выпадку зь “літаратурнай традыцыяй...”.

Дарэчы, хаця ў эсэ Эліота панятак “традыцыя” базавы, але ўжо нават Эліот выкарыстоўвае яго хутчэй у значэньні кантэксту, эўрапейскага літаратурнага дыскурсу, запоўненага постацямі і творамі самых розных эпохаў і культураў. Уласна, Эліот пазначае словам “традыцыя” ўсё тое, што было адметнага раней, ніяк не зьвяртаючы ўвагі на “традыцыйнасьць” традыцыі ці, скажам так, не аналізуючы, што ёсьць у традыцыі традыцыйным (і ці ёсьць яно ўвогуле), якой такой традыцыйнасьцю задзіночаныя, да прыкладу, малюнкі на скалах у гроце Ля-Мадлен, “Боская камэдыя” Дантэ і паэзія Ляфорґа.

Традыцыя ў Эліота не рэгіяналізаваная ні геаграфічнымі, ні гістарычнымі, ні этнічнымі, ні эстэтычнымі парамэтрамі. Тым ня менш, ён улучыў у адну праблему традыцыю і індывідуальны талент, чым стварыў тэрміналягічна заблытаную (адносна сучаснага гледзішча) сытуацыю, зь якой можна выйсьці толькі пагадзіўшыся, што “літара” і “дух” у Эліота не таясамяцца, што яны разьведзеныя па розных стагодзьдзях, “літара” застаецца ў XIX, “дух” — у XX.

Між іншага, праблема стасункаў паміж “традыцыяй” (каб адасобіцца ад гэтага сымулякру, далей я буду адсланяць яго ад сябе двукосьсем) і індывідуальным талентам і ў ранейшай, традыцыйнай сыстэме каардынат (як у Эліота) схематызавалася не карэктна. Ніколі індывідуальны талент не арыентаваўся ні на сваю айчынную, ні на агульнаэўрапейскую літаратурную “традыцыю”. Заўсёды вызначальным у ягоных стасунках зь літаратурным кантэкстам быў пануючы там эстэтычны мэтад (клясыцызм, барока, рамантызм, сэнтымэнталізм, мадэрнізм, постмадэрнізм), зь якім індывідуальны талент альбо тоесьніўся, альбо ствараў апазыцыю, выяўляючы сябе ў гэтым выпадку ці то ў асобных прамінулых эстэтычных сыстэмах, ці то ў іх эклектыцы. У адрозьненьне ад “традыцыі” як лінейна-аднамернай (ці хай сабе нават дыялектычнай) пераемнасьці і пасьлядоўнасьці літаратуранга руху і развою, эстэтычны мэтад вычэрпваецца сваёй эпохай, а статункі паміж эстэтычнымі эпохамі хутчэй будуюцца на энэргіі адпрэчваньня, чым пераемнасьці, хаця адпрэчваньне гэта толькі мэханізм перамены сытуацыі. А сам новы эстэтычны мэтад паўстае з глябальных перарухаў унутры соцыякультурнага дыскурсу і выяўляецца ў непрагназуемых вэрбальных формах (тут карэнная розьніца з “традыцыяй”, у аснову якой пакладзены прынцып аб’ёмна-пасьлядоўнага нарошчваньня, а гэта значыць і дэтэрмінаванай запраграмаванасьці). Прынамсі, пакуль гісторыя літаратуразнаўства, здаецца, ня ведае фактаў, каб наступны эстэтычны мэтад быў хоць аднойчы футуралягічна абмаляваны. Новая эстэтычная сыстэма спачатку намацвае сама сябе ў стыхійна-спантанных “авангардных” практыках, і толькі пасьля замацаваньня нейкага больш-менш устойлівага агульнага абрысу пачынаецца фармуляваньне яе эстэтычных прынцыпаў, катэгорыяў, паняткаў. Так літаральна на нашых вачах адбылося з постмадэрнізмам (але дакладна так было і з рамантызмам, і з рэалізмам, і з мадэрнізмам).

Дык вось, індывідуальны талент фармуецца не літаратурнай “традыцыяй”, а той ці іншай эстэтычнай сыстэмай (некалькімі, сумай усіх), якая дэфармуецца рэгіянальным (нацыянальным) літаратурным кантэкстам адпаведна яго сучаснага стану. Мера здэфармаванасьці эстэтычнай сыстэмы пэўным кантэкстам стварае рэгіянальную (нацыянальную) адметнасьць “пісьма”, у якім творчы талент (выяўлены як стыль) адбываецца празь меру паэтычнай энэргіі індывідуальнай дзейнасьці.

І ні пры чым тут нейкая там “традыцыя”!

I.

Паўночная Эўропа, Паўднёвая Эўропа, Заходняя Эўропа,Усходняя Эўропа, Цэнтральная Эўропа, Сярэдне-Ўсходняя Эўропа, Кантынэнтальная Эўропа, Астраўная Эўропа, Балканы, Балтыя, Расея (да Ўрала таксама, здаецца, Эўропа)... Што там яшчэ? Колькi там яшчэ “эўропаў”? I цi не зашмат iх для кавалка зямлi, якi без астачы зьмесьцiцца ў адным сэгмэнце Сыбiру?...

Зрэшты, такая шматлiкасьць “эўропаў”, падобна, ніколi i нiкому асаблiва не замiнала. Не асаблiва турбавала i тое, што ў вызначэньнi межаў кожнай з гэтых “эўропаў” адвеку не было пэўнасьцi i прыналежнасьць да той цi iншай “эўропы” спачатку апазнавалася чым заўгодна, а ўжо потым геаграфiяй.

Такое абыякавае стаўленьне да геаграфiчных пазнакаў, бадай, найперш зьвязана з тым, што фармальная ўлучанасьць у тую цi iншую “эўропу” той цi iншай дзяржавы (нацыi, супольнасьцi) сама зь сябе не выяўляла нейкага iстотнага значэньня. Скажам, Заходняя Эўропа нiколi ня мела збройных, эканамiчных, iдэалягiчных i г.д. войнаў з Паўночнай Эўропай менавiта за Заходнюю Эўропу (тое — i ў адваротны бок: тое — i для iншых “эўропаў”). I хаця ў гiсторыi Эўропы неаднойчы здаралася, што палiтычнае (эканамiчнае, iдэалягiчнае...) супрацьстаяньне ў нейкай меры супадала з “супрацьстаяньнем” геаграфiчным, але такое становiшча складвалася “выпадкова” i ўжо анiяк не геаграфiя была таму прычынай.

Як нi круцi, а нi адна з “эўропаў” (бадай, за выняткам Заходняй, дый i тут ня бяз пэўнай умоўнасьцi ) нiколi не была забясьпечана чымсьцi анталягiчным, чымсьцi такiм, што б дазволiла ёй набыць трывалы статус суб’екта ў прасторава-часавых стасунках з быцьцём. У кожную новую эпоху геаграфiя кожнай з “эўропаў” (як вечна пасыўная для Эўропы iдэалёгiя i практыка) ахвяравалася на карысьць iдэалёгiяў i практыкаў актыўных. Падчас панаваньня канфэсыйных iдэалёгiяў Эўропа падзялялася па рэлiгiйных прыкметах i адзнаках, падчас панаваньня iдэалёгiяў цывiлiзацыйных — па сацыяльна-эканамiчных .. i г.д. i да т.п.

Мiж тым, iдэя той цi iншай “эўропы”, як пэўнай iдэалёгii, што прэтэндуе надаць нейкай прасторы статус суб’екта, быццам той Фэнiкс з попелу, раз-пораз паўстае зь нябыту i пачынае вярэдзiць галовы палiтыкаў i публiцыстаў то ў адным, то ў другiм закутку эўратопу. Зазвычай гэта адбываецца на зломе эпохаў, калi структуры адных актыўных iдэалёгiяў ужо спрацавалiся, а структуры другiх — яшчэ не ўвабралiся ў сiлу... Тады адчыняецца бабчын куфэрак, адтуль выцягваецца старасьвецкая мапа, зь яе страсаецца нафталiн i ў чарговы раз распачынаецца “эпоха вялiкiх геаграфiчных адкрыцьцяў”... Раптам паспалiтае людзтва ўсьведамляе, што яно месьцiцца ня проста ў Эўропе, а ў Эўропе апрычонай якiм-кольвечы прыметнiкам. (Нешта падобнае неяк адбылося з знакамiтым мальераўскiм героем, якi ўжо сталым чалавекам раптам зразумеў, што ён ня проста размаўляе, а размаўляе прозай.)

Няма чаго i каму даводзiць (гэта навiдавоку), што мы жывём якраз на “зломе эпохаў, калi структуры адных актыўных iдэалёгiяў ужо спрацавалiся, а структуры другiх — яшчэ не ўвабралiся ў сiлу”. I таму зусiм натуральна, што ў гэтым бясчасьсi нас пацягнула прыўзьняць вечка куфэрку, каб трохi паваражыць на старасьвецкай мапе... На гэты раз у якасьцi дарунку з будучынi мы наваражылi сабе Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу (ужо аднаго гэтага грувасткага, каструбаватага словазлучэньня “сярэдне-ўсходняя” даволi, каб паставiцца з сумненьнем да таго, што iм пазначаецца)...

Здаецца, нават зацятыя апалягеты iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы не спрачаюцца адносна таго, што яна вымкнутая не сама зь сябе, не з сваёй уласнай патэнцыi да рэалiзаванасьцi ў адпаведным суб’екце, а з факту ўтварэньня нiчэйнай прасторы ў геапалiтычных зрухах памiж Заходняй Эўропай i Расеяй. Гэтая прастора, раптам пазбаўленая сфэраў уплыву двух магутных палiтычных цэнтраў, апынулася ў вольным — фiгуратыўна i iдэалягемна — стане. Каб пазбавiцца сваёй волi, гэтая невыразная, неакрэсьленая, прамежкавая прастора спрабуе цяпер праз тапаграфiчную манiпуляцыю аформiцца ня толькi геапалiтычна i гiстарычна, але i культуралягiчна.

Увогуле, не складае вялiкай цяжкасьцi зразумець i вытлумачыць падобнае жаданьне. Пэўна я не памылюся, калi скажу, што нiводная краiна Сярэдне-Ўсходняй Эўропы не жадае быць “сярэдне-ўсходняй”, а жадае быць “заходняй” цi проста Эўропай. I становiцца яна “сярэдне-ўсходняй” толькi зь немагчымасьцi быць сапраўднай Эўропай, зь нежаданьня сапраўднай Эўропы ўлучыць яе ў сваё мэтафiзычнае цела, прышчапiць да адной з галiнаў свайго фiзычна магутнага галаменя i затым паяднаць з сваiм футуралягiчным дыскурсам.

Калi чалавек ня можа мець нешта сапраўднае, яму даводзiцца задавальняцца сурагатам.

Iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы — гэта сурагат iдэi сапраўднай Эўропы.

Мэханiзм зьяўленьня гэтай iдэi да бессаромнасьцi трывiяльны. Яна паўстала з скрыжаваньня нелiнейнай апазыцыi дзьвюх прафанных тэзаў: “Мы не патрэбныя Захаду” — “Нас палохае Расея”.

Натуральна, будзе залiшне спрошчаным сьцьвярджаць, што iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы ўзьнiкла выключна з факту наяўнасьцi гэтай нелiнейнай апазыцыi. Безумоўна — не. У гэтай абстракцыi, акрамя геаграфiчных падставаў маецца сякi-такi гiстарычны грунт, сякое-такое супольнае культурнiцкае поле i сякiя-такiя, пакуль утоеныя ад iншых (а можа i самiх сябе), спадзяваньнi на ўласны, толькi для сябе прэзэнтатыўны гешэфт.

Нявымаўленае заўсёды абароненае кодэксам “прэзумпцыi невiнаватасьцi”. Але мне вельмi карцiць на хвiлiнку скочыць за гэты кодэкс i выказаць хоць адно, па-за славутай прэзумпцыяй, меркаваньне. Да прыкладу такое, у якiм Польшча (цi ня самы апантаны заўзятар гэтай абстракцыi), хай сабе i падсьвядома, але мроiць выкарыстаць iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы для сваiх усё яшчэ не рэалiзаваных мэсыянскiх памкненьняў, гэта значыць у “нiчэйнай прасторы” памiж Заходняй Эўропай i Расеяй стварыць на подзе самой сябе новы геапалiтычны i культуралягiчны цэнтар, дзе б ужо не Бэрлiн (Парыж) цi Масква, а Варшава ўласнаручна вяла рэй.

Ня станем далей множыць авантурныя скокi i фантазаваць пра падсьвядомыя мроi чэхаў, украiнцаў, летувiсаў... Таксама пакiнем абок гаворкi трызьненьнi беларусоў, бо беларусы, як зазвычай, патрабуюць асобнай размовы. Скажам толькi, насуперак таму скепсісу да iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, якi перасьледуе гэты тэкст ад яго пачатку, што падчас геапалiтычнай паўзы падобная iдэя ў палiтычных, эканамiчных дый сацыякультурных практыках бадай можа даць нейкiя пазытыўныя вынiкi, i высiлкi на яе рэалiзацыю не застануцца зусiм марнымi, калi... Калi яе iнiцыятары i рэалiзатары будуць ясна ўсьведамляць, што гэта вымушаная iдэя, часовая iдэя, iдэя на перапынку ў руках актыўных iдэалёгiяў; што Сярэдне-Ўсходняя Эўропа — гэта тактыка, а не стратэгiя, “фiзыка”, а не мэтафiзыка, экзістэнцыя, а не анталёгiя.

II.

А цяпер пра тое, чаму Сярэдне-Ўсходняя Эўропа не “мэтафiзыка” i не “анталёгiя”. I чаму яна i ня можа iмi быць...

Тут наперад, пэўна, трэба было б паразважаць, з чаго гэта вiдавочна палiтычная (палiталягiчная) прыдумка патрапiла ў цэнтар культуралягiчных рэфлексiяў? Чаму ёю заангажавалiся фiлёзафы, культуролягi, тэарэтыкi? Як гэта яна зьінiцыявала самарухомы iнтэлектуальны дыскурс з уласнай праблематыкай, уласнымi мiтамi i ўласнымi героямi? Але, здаецца, нас гэтыя разважаньнi нiкуды iнш не прывядуць, як зноў жа да той самай палiтыкi, гэта значыць да таго, што “Мы Захаду не патрэбныя” i што “Нас палохае Расея” (паралельны варыянт для беларускiх i ўкраiнскiх iнтэлектуалаў: “Мы Расеi не патрэбныя”).

Незапатрабаваны знанымi iнтэлектуальнымi цэнтрамi “ўсходне-эўрапейскi” iнтэлектуалiзм змушаны быў шукаць сваю прыдатнасьць у той прасторы, дзе мясьцiўся, i ў тых формах, якiя маглi стацца хоць як актуальнымi для гэтых месьцішчаў. А што можа быць больш прыдатным i актуальным за выяўленьне гэтай прасторы ў значэньнi суб’екта гiсторыi праз намацваньне яе iдэалягемнага поля...

Бадай менавiта з гэтага, нягледзячы на сваё выразна палiтычнае (то бок прымусовае) паходжаньне iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы атрымала нечакана актыўную (для падобнай iдэi) падтрымку ў iнтэлектуалаў, што выявiлася ў нейкiм нават катаклiзьме тэкстаў, канфэрэнцыяў, выданьняў, iнстытуцыяў. На гэтую звабу непасрэдна цi ўскосна сталi працаваць ня толькi яе артадоксы, апалягеты ды сымпатыкi, але нават i скептыкi ды супрацiўнiкi. Разам з тым, як на маю думку, i першыя, i другiя, супольна будуючы новую Бабiлёнскую вежу на сярэдне-ўсходнеэўрапейскiх разлогах, неабачлiва абыйшлi ўвагай праблему “грунту”, якi мусiць утрымлiваць гэтую вежу.

Як мне здаецца, патрэбнай трываласьцi “грунту” пад такую важную пабудову тут якраз i няма. Што я маю на ўвазе? Як для “вежы”, то найперш i пераважна тое, што досыць умоўна назавём агульнай культурнай парадыгмай з выразна акрэсьленымi дамiнантамi i зафiксаванымi, легiтымiзаванымi i канстытуцыяванымi заканадаўчымi цэнтрамi.

Каб выразьней патлумачыць, з чаго складаецца гэтае “няма”, паспрабуем зьвярнуцца за прыкладам туды, дзе тое, чаго тут “няма” — “ёсьць”. А менавiта — да Заходняй Эўропы.

Культурная парадыгма — панятак настолькi зблытаны ў самiм сабе сваiмi судачыньнямi i сваiмi супярэчаньнямi, што яго немагчыма нават раскласьцi на чыстыя дамiнантныя складнiкi, таму мы пойдзем шляхам гранiчнага спрашчэньня i выдзелiм з цэлага адну-другую лiнейную дамiнанту, каб толькi прадэманстраваць, што там (у Заходняй Эўропе) “ёсьць” i чаго тут (у Сярэдне-Ўсходняй Эўропе) “няма”.

Выбiраючы, на чым спынiцца, мы мiжволi азiраем магчымы спэктар варыянтаў: уласна гiсторыя, тэалёгiя, фiлязофiя, лiтаратура, навука, тэхнiка, сацыяльныя iнстытуты... Усё можа быць узята за прыклад. Але адбярэм адно тое, што, пэўна, найблiжэй большасьцi чыньнiкаў праблемы “iнтэлектуалы i iдэя Сярэдне-Ўсходняй Эўропы”, а менавiта фiлязофiю i лiтаратуру.

Бадай нiкому ня трэба даводзiць, што Заходняя Эўропа (Эўропа) мае сваю адметную фiлязофiю, разгорнутую як у часе, так i ў прасторы, зафiксаваную як у постацях, так i ў iдэях, выяўленую як у сюжэтах, так i ў сэнсавых фiгурах. Калi мы кажам: эўрапейская фiлязофiя, то мы найперш зважаем на яе гiсторыю, пэрсаналiзаваную шэрагам выбiтных постацяў: Гераклiт, Сакрат, Плятон, Арыстотэль, Сьвяты Аўгустын, Тамаш Аквiнскi, Дэкарт, Ляйбнiц, Кант, Кiркеґар, Нiцшэ, Гусэрль, Гайдэґер, Вiтґенштайн, Фуко, Дэрыда. (Натуральна, склад пэрсаналiяў можа быць бязьмежна пашыраны.)

Тое самае i зь лiтаратурай: Гесыёд, Гамэр, Сафокл, Эсхiл, Эўрыпiд, Дантэ, Сэрвантэс, Шэкспiр, Гётэ, Байран, Стэндаль, Заля, Джойс, Томас Ман, Камю, Кафка... i г.д. i да т.п.

Адным словам, Заходняя Эўропа (Эўропа) мае сваю ўласную фiлязофiю i сваю ўласную лiтаратуру. А гэта значыць, што гiсторыя эўрапейскай лiтаратуры i фiлязофii адэкватныя, тоесныя праблематыцы гiсторыi бытаваньня Заходняй Эўропы (цi наадварот?) i адсюль — што Заходняя Эўропа, як суб’ект, анталягiчна, а ня толькi экзістэнцыйна, угрунтаваная ў быцьцё.

Цяпер давайце запытаемся ў сябе, цi мае сваю ўласную фiлязофiю, сваю ўласную лiтаратуру (навуку, музыку, тэалёгiю...) Сярэдне-Ўсходняя Эўропа? Удакладняю, пытаньне не iдзе пра тое, цi мае сваю ўласную лiтаратуру (архiтэктуру, жывапiс i г.д.) асобна Польшча, Чэхiя, Вэнгрыя, Беларусь i г.д. (тут адказ адназначна станоўчы), а менавiта Сярэдне-Ўсходняя Эўропа, як нешта культуралягiчна цэлае i анталягiчна самадастатковае?

Мне здаецца, гэта рытарычнае пытаньне. Але адсутнасьць на яго станоўчага адказу не выключае (як сьведчыць вопыт вусных дыскусiяў) спробу нейкiх кампiляцыйных апэрацыяў у спадзеве сфармаваць праз выняткi з нацыянальных культур нечага культуралягiчна-агульнага для ўсiх чыньнiкаў Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Натуральна, з гэтага нiчога вартага не атрымлiваецца. Цэлае ня ёсьць сумай частак. Немагчыма скласьцi гісторыю лiтаратуры Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, мэханiчна ўлучыўшы ў яе па дзьве-тры пэрсаналii з кожнай нацыянальнай лiтаратуры, як i немагчыма стварыць гэтую гiсторыю, адабраўшы для прэзэнтатыўнага гурта найвыбiтнейшых прадстаўнiкоў гэтай прасторы без увагi на колькаснае прадстаўнiцтва той цi iншай лiтаратуры (фiлязофii, навукi, музыкi). Рэч у тым, што сапраўды найвыбiтнейшыя (Капэрнiк у навуцы, Мiцкевiч у лiтаратуры, Лукач у фiлязофii i да т.п.) увайшлi ў кантэкст заходнеэўрапейскай (агульнаэўрапейскай) культурнай парадыгмы i iх ужо адтуль ня вымкнуць хаця б таму, што яны сфармаваныя менавiта агульнаэўрапейскiм (i нiяк не сярэдне-ўсходнеэўрапейскiм) iнтэлiгiбэльным дыскурсам, — а фармаваць сваю культурна-гiстарычную парадыгму з творчасьцi другарадных пэрсанажаў наўрад цi мае сэнс. Гэта па-першае. А па-другое (трохi паўторымся), укладаць цэлае з частак у нашым выпадку ўвогуле не выпадае. Цэлае i павiнна фармавацца (стварацца i само тварыць) для цэлага, гэта значыць творчасьць лiтаратара (фiлёзафа, навукоўцы) ад самага пачатку прама цi ўскосна мусiць быць зарыентавана ня толькi на нацыянальную лiтаратуру (нацыянальнага чытача) i ня толькi на эўрапейскую i сусьветную лiтаратуру (гэта значыць на чытача ўвогуле), а перадусiм на Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу, на сярэдне-ўсходняга чытача... Цi магчыма такое? Апанэнты мне адразу адкажуць: — магчыма! I спашлюцца на Часлава Мiлаша (нехта яшчэ дадасьць Кундэру, але Кундэра толькi гаворыць пра Сярэдне-Ўсходнюю Эўропу, а пiша для францускага абывацеля). Я прымаю Часлава Мiлаша як аргумэнт, але на адным (хай сабе i некалькiх асобных) аргумэнце татальную парадыгму культуры не ўтрымаць... Дарэчы, я нават не выключаю, што нехта апантаны паспрабуе з частак скласьцi цэлае, гэта значыць праробiць неверагоднавялiкую працу, адбярэ з нацыянальных культураў, розных iхных пластоў найвыдатнейшае i створыць макет культурнай тапалёгii i Сярэдне-Ўсходняй Эўропы. Створыць i прапануе яго заканстытуяваць усiм чыньнiкам гэтай прасторы ў якасьцi асноўнага культурнiцкага закону. Так некалi стварылi i запрапанавалi для агульнага ўжытку эспэранта. Як вядома, нiчога вартага з гэтага не атрымалася...

Мяркую, нiчога вартага не атрымаецца i зь iдэi Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, i не атрымаецца менавiта з адсутнасьцi адметнага i агульнага культурнага (у самым шырокiм сэнсе гэтага слова) падмурку цi, нават, грунту. Чарговая Бабiлёнская вежа, як тое належыць усiм бабiлёнскiм вежам, разбурыцца недабудаванай. Зрэшты, яе i бурыць ня будзе патрэбы. На яе папросту ўсе забудуцца. Першымi ад яе адвернуцца iнтэлектуалы, якiя праз сваю палiтычную заангажаванасьць i спарадзiлi гэты фэномэн, затым “эканамiсты” i сацыяiнтэрнацыяналiсты, — бадай найдаўжэй яна будзе iснаваць у якасьцi палiтычнага фэномэну. А можа i зусiм наадварот. Можа першымi на яе забудуцца якраз палiтыкi. Дастаткова будзе краiнам Сярэдне-Ўсходняй Эўропы патрапiць у склад НАТА, як адразу тая апазыцыя (“Мы не патрэбныя Захаду” —”Расея нас палохае”), якая i ўтварыла iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, рассыплецца ўшчэнт, а разам зь ёй зьнiкне (для палiтыкаў) хоць якi сэнс у тым iдэалягемным сурагаце, якi пазначаўся нязграбным задзiночаньнем геаграфiчных паняткаў.

III.

Уласна на гэтым аповед пра свае погляды на вызначаную тэму можна (ды i трэба) было б скончыць, каб не адна iстотная акалiчнасьць, пра якую нельга не згадаць... Гэтая акалiчнасьць называецца “канец геаграфii”...

Геаграфiю (як навуку з пэрспэктывай), здаецца, пахавалi ўжо недзе на пачатку ХХ стагодзьдзя. Другi раз, ужо ў сэмiятычным дыскурсе, яе пахавалi структуралiсты, а постструктуралiсты, падобна, нават забылiся, дзе яе магiлка. Мiж тым iнэрцыйныя тэндэнцыi мысьленьня раз-пораз скiроўваюць грамадзтва на геаграфiчныя па сваёй сутнасьцi праекты.

Можна скептычна ставiцца да нiчым нястрыманай экспансіi ўсiх верагоднамагчымых “канцоў” (ад канца геаграфii да канца чалавека), распачатую шпэнґлераўскiм “канцом культуры” i сьцьвярджаць, што пакуль сонца будзе ўзыходзiць на ўсходзе, а заходзiць на захадзе, датуль прастора бытаваньня чалавека застанецца прамаркiраванай знакамi геаграфii, але нельга не заўважаць, што гэтыя знакi, як “непэрспэктыўныя” вёскi i закiнутыя гасьцiнцы ўжо амаль нiчога нам ня кажуць у нашай спробе вызнаньня цывiлiзацыйных вэктараў руху гiсторыi быцьця.

Геаграфiя — гэта тое, што разьядноўвае прастору храбтамi, рэкамi i межамi, паралелямi i мэрыдыянамi, найменьнямi мацерыкоў i акiянаў, абрысамi краiнаў i супольнасьцяў. Эпоха вялiкiх геаграфiчных адкрыцьцяў — гэта эпоха тэктанiчнага разлому цэльнага (паранаiдальнага) сьветаўспрыйманьня i пераўладкаваньне яго на аснове ўяўленьня пра бытнае, як пра пэўную колькасьць сэгмэнтаў (шызафрэнiчнае сьветаўспрыйманьне). З гэтай пары чалавек перастаў жыць у сусьвеце, i пачаў жыць у Амэрыцы, Азii, Эўропе... Геаграфiя ня толькi падзялiла зямную кулю на асобныя сэгмэнты, яна разьяднала людзтва i адсланiла чалавека ад анталёгii быцьця геаграфiчнымi каардынатамi яго экзістэнцыйнай прысутнасьцi...

Сытуацыя кардынальна зьмянiлася адно цяпер, у эпоху камунiкацыяў. Цяпер прастора зноў перастварылася з таго, што разьядноўвае ў тое, што яднае. Сёньня прастора бытаваньня чалавека настолькi насычаная камунiкацыйнымi сродкамi, што сама сталася суцэльным сродкам камунiкацыi. Гэта значыць, што ў кожным сваiм мейсцы (на паўночнай скранi цi ў Парыжы, у Лепелi цi ў гватэмальскай вёсцы) прастора аднолькава шчыльна насычаная знакамi камунiкацыi — трэба толькi мець пры сабе начыньне па яе выяўленьню (радыёпрыймач, тэлевiзар, кампутар i да т.п.). Адсюль вынiкае, што цяпер не-геаграфiя забясьпечвае нас iнфармацыяй. I таму геаграфiчныя каардынаты страцiлi сваю сутваўтворную функцыю, а геаграфiчныя прыкметы ператварылiся ў этнаграфiчныя пазнакi-забаўкi. Вось чаму кожны праект, зарыентаваны на гэтыя геа-(а па-сутнасьцi ўжо этна-) графiчныя пазнакi, чакае лёс апошняга беларускага Адраджэньня, мэтадалягiчна сфармаванага паводле падобнага прынцыпу.

Разумею, што тут натуральным будзе пярэчаньне: чаму менавiта iнфармацыю я вызначыў асноўным чыньнiкам сучасных цывiлiзацыйных працэсаў i адпаведна гэтай сваёй сваволi зганiў даўно ўканстытуяваныя каштоўнасьцi, на якiх людзтва здавён палягае ў сваiм адбываньнi быцьця.

На гэтае пярэчаньне заўважым, што ў выказанай прапазыцыi павiнен ня я, а Норбэрт Вiнэр, дакладней ягоная філязофiя “грамадзтва камунiкацыi”. Зь Вiнэрам можна пагаджацца, а можна не пагаджацца, можна зьвяртаць увагу на ягоныя змыслы, а можна не зьвяртаць, але нельга не заўважаць, што сёньня ў рэальнасьцi дамiнуе iнфармацыйная падзея. Менавiта — інфармацыйная...

Падзея, якая не патрапiла ў сродкi iнфармацыi ( а празь iх у архiў iнфармацыi) — самаанiгiлюецца. Яна ёсьць адно як няма. Калi беларускiх незалежнiкаў лашчаць мiлiцэйскiя дубiнкi каля будынку БТ цi на праспэкце Скарыны, то iх, прыўлашчаных, ня столькi хвалююць уласныя пiсягi i кроў з разадранай скуры, колькi пытаньне: цi пакажа гэта расейская тэлевiзія, цi згадаюць пра гэта эўрапейскiя газэты i да т.п. Бо калi не пакажуць, не раскажуць, то i пiсягi i кроў былi дарэмнымi, гэта значыць iх быццам i не было...

Зрэшты, я адхiлiўся, цi, хутчэй завабiўся камунiкацыйным джынам, якi вымкнуў з паўправаднiковай капсулы i цяпер ад яго нiдзе няма ратунку. Ён дамiнуе, ён пануе, усюды яго столькi, што звычайнаму чалавеку даволi ад ягонай наяўнасьцi нейкай незаўважнай нязначнасьцi, каб быць iнфармацыйна поўным на ўсё жыцьцё — а ён не спыняецца, пампуе ў цябе i пампуе...

Але нягледзячы на татальнае панаваньне камунiкацыi, я не хачу сказаць, што менавiта гэты дамiнуючы сёньня факт павiнен пакласьцiся ў под нашых рэфлексыйных праектаў, якiя пэрманэнтна iнiцыююцца нашым жаданьнем намацаць сваё мейсца, свой сэнс i сваё значэньне ў кантэксьце быцьця наступнага тысячагодзьдзя. “Грамадзтва камунiкацыi” я згадаў адно дзеля таго, каб праз гэтую iдэю дадатна паставiць пад сумнеў iдэю Сярэдне-Ўсходняй Эўропы, якая, на маю думку, мэтадалягiчна вяртае нас да формаў i спосабаў геаграфiчнага мысьленьня XVI-XIX стагодзьдзяў.