На новы парог

1...

— Што ты яшчэ хочаш, сынок? — спытала Ларыса, запыніўшыся каля стала.

— Напітку,— адказаў Віктар.

— Яго зараз прынясе тата,— прамовіла і, каб не думаць пра мужа, зноў зірнула на торт. Сама ж спякла! Дзеля сённяшняга дня!

Торт — высокі, з рудаватымі бакамі і з беллю наверсе, з арэхавымі кветачкамі і з чырванаватаю, з крэму, лічбаю «10» — узвышаўся на белай крышталёвай падстаўцы і вельмі хораша ўпрыгожваў святочны стол.

«Дзесяць нашаму сыну! — зноў, каторы ўжо раз за апошнія дні, здзівілася, паківала ад узрушэння галавою.— Адкуль, адкуль узяліся так раптоўна гэтыя гады?»

Здаецца, зусім жа нядаўна, толькі пазаўчора, ну, самае вялікае летась-пазалетась, яна і Павел скончылі універсітэт і — маладзенькія, танклявыя, як падлеткі, сарамлівыя — прыехалі сюды з невялікімі чамаданчыкамі, але з вялікімі марамі, надзеямі. Папрацавалі з год, яна і надалей тут засталася, а ён пайшоў у армію. Вярнуўся — зноў пачалі настаўнічаць разам, пажаніліся. Заявіўся Віктар. Прынёс ён ім шмат клопатаў, бяссонных начэй, слёз, але і звычайнай, глыбокай чалавечай радасці, шчасця. Апошні час, калі сын падрос, вылюдзеў, ім палягчэла, жыццё ўвайшло ў сваю, усталяваную, каляіну, але раптам пабеглі-паімчаліся гады за гадамі. І вось сын падлетак ужо, а ім з Паўлам — о, божа! — па трыццаць пяць! Сярэдні ўзрост чалавека, як кажуць! На дарозе да старасці... Старасць? Якая старасць?! Дык колькі ж тады даецца чалавеку маладосці?

Ларыса перавяла позірк на сына: ён стаяў паблізу. Худзенькі, нешырокі ў плячах, але высокі, ёй па плячук. Мужчынка!

«І прыгожанькі, дзякуй богу! — зарадавалася яе мацярынскае сэрца.— Густыя чарнявыя валасы, высокі лоб, крышку раскосыя, як і ў мяне, вочы, кірпаценькі, як і ў Паўла, нос...»

Не вытрывала, усміхнулася. І сын усміхнуўся, можа, і адчуваючы, пра што яна, маці, цяпер думае: гэтыя дні толькі і была гаворка ў хаце пра яго «юбілей», пра тое, як хутка ён, Віктар, падрос. Пагладзіла яго па галаве. Ён, нібы і напраўду ўжо зусім дарослы, засаромеўся ды пацепнуў плячыма: ну што ты, мама! Хіба я яшчэ маленькі? Няўжо ты зараз, як раней, год-два таму, падхопіш на рукі і падкінеш угору?! Я ж сёлета пайшоў ужо ў чацвёрты клас!

Адышлася. З нейкім чуллівым жаночым смуткам і са шкадаваннем: губляе-губляе над сынам тую ўладу, тое зачараванне, што мела раней. Яна і яшчэ хоча апекаваць яго як маленькага, а ён прагне волі, стараецца ўсё рабіць сам. Ён ужо, як заўважала не раз, з усмешкаю пазірае, калі яна часам забудзецца, што ён не малы, падыдзе да Паўла і па-маладому прытуліцца... У апошні час яна пачала ўжо асцерагацца, стрымлівацца ад такіх парываў і аж спалохалася: а над кім ёй цяпер мець апеку? Над Паўлам страціла яе ўжо даўнавата, ён вызваліўся ад яе неяк зусім непрыкметна. Можа, і таму, што яна ў свой час усю ўвагу аддала сыну — сядзела год з ім дома, пасля сама вадзіла ў яслі і ў сад, у школу, ды і цяпер ён вучыцца, жыве толькі пад яе назіркам. Паўлу на гэта не было і цяпер няма часу, ён заўсёды мала дома і стыкаецца. Больш бывае ў школе, у сельсавеце, у саўгасе ці ў раёне. Адным словам, яна з трывогаю пачала адчуваць: застаецца нібы адна. Адна ў гэтым вялікім свеце. Ці так і трэба, што кожны — муж, жонка, дзеці — хоча жыць сам па сабе? Яны хіба звязаны толькі нейкімі нябачнымі ніцямі? Якія тыя ніці? Ці моцныя яны? Здаецца, гэтыя пытанні вельмі простыя, але адказаць на іх даволі цяжка.

Ларыса памкнулася да іншага, Паўлавага рабочага стала. Да ручніка, талерак, лепшых — толькі для вялікага свята — мельхіёравых відэльцаў, нажоў і крышталёвых чарак. Па дарозе кінула позірк на вялікае люстэрка — зірнуць на сябе. Яе часта вось так, ні з таго ні з сяго, цягне падысці да люстэрка, зірнуць на сябе нібы збоку, агледзець і лепш зразумець. Бо нават па сваіх вачах, па позірку, здаецца, лепш уведваеш сваю душу. Цяпер, пазіраючы ў люстэрка, аж запынілася, прыклала руку да грудзей: адтуль, з глыбіні, пазірала на яе ўжо сталая жанчына. З даволі прыкметнымі маршчынамі на высокім ілбе, у куточку вачэй, з сур'ёзным, засяроджаным, нават сумнаватым позіркам. І яшчэ тая жанчына была багатая на цела, са схільнасцю да ранняй паўнаты.

«Няўжо гэта я такая?» — здзівілася.

Не вытрывала, здаецца, чужога позірку той малазнаёмай жанчыны, адвярнулася. Яшчэ ж зусім нядаўна, здаецца, з гэтага люстэрка пазірала на яе юная, вясёлая, без ніводнай маршчынкі дзяўчына.

— Ну, чаму не ідзе дадому тата? — ужо ў каторы раз за вечар запытаў сын.

— Відаць, сход зацягваецца...— ужо выціраючы ручніком талерку, ціха адказала.

— Няхай бы сёння тата быў дома...

— Яму няможна, сынок, парушаць дысцыпліну... Пачакаем яшчэ. На, расстаўляй талеркі, кладзі відэльцы і нажы...

Віктар узяў ад яе пасуду і пайшоў да стала, моўчкі расставіў. Вярнуўся па відэльцы і нажы. Малайчына, ужо даўнавата памагае ёй ва ўсім пры доме. Больш, чым бацька.

— Кожны дзень тата некуды ўсё ходзіць...— не вытрываў, паскардзіўся.— Мала і дома бывае... А калі і бывае, дык чытае ці піша. Падыдзі, папытайся пра што, дык адразу ж адганяе. «Не замінай!»

— Што ж зробіш, сынок,— адказала. Знарочыста бадзёра.— Тата наш вельмі заняты чалавек. Ён ахвяруе не толькі сваім вольным часам, але і...

Стрывала, не вымавіла: «...і намі...»

Сын замаўчаў. Моўчкі раскладаў на стале нажы і відэльцы. А яна ўжо думала: гэта толькі на першы погляд здаецца, што ўсё ў жыцці ідзе само па сабе, а на самай справе ўсё рухаецца па сваіх законах і прычынах. Таму, канечне, ёсць нейкія вялікія прычыны, што Павел змяніўся, адбіўся ад сям'і. Відаць, усё гэта не апраўдаеш толькі тым, што ў яго шмат работы. І яшчэ ёсць нешта — можа, і самае важнае,— што паклала свой след на яго характар, паводзіны. Што тое самае важнае? Дык хіба гэта так лёгка ўведаеш! Бо Павел у апошні час не любіць шмат гаварыць, разважаць, стаў нейкі задумлівы і нібы патайны.

— Усё,— сказаў Віктар.— Я выйду, мама, на двор. Пагляджу: можа, ужо ідзе тата?

— Выйдзі, сынок, зірні,— дазволіла яна.— Апраніся толькі цёпла. Лістапад ужо ж на дварэ.

Запаліла святло: неяк раптоўна сёння сцямнела, згусцілася вячэрняя шэрань. З незадавальненнем зморшчылася: цесна і няўтульна. Паставілі вось у куце, каля акна, шафку з кнігамі, стол, збоку — столік для Паўла, пры перагародцы — ложак, дык, лічы, і не павярнуцца. Шафа і іхні тэлевізар — у гаспадарскім пакоі. У Міланьках, як кватаравалі ў Анці, было нашмат вальней: там мелі за сабою палавіну хаты. А тут толькі невялікі пакойчык. Калі адчынілі тут, у Вішнёўцы, сярэднюю школу, дык, хочаш ці не хочаш, трэба было перабірацца сюды. Каб і самім, і Віктару было блізка да школы. Вось і апынуліся на новай, цеснай і няўтульнай, кватэры.

Сын неўзабаве вярнуўся з двара.

— Нідзе няма таты,— адразу, з парога, паведаміў.— Кантора ўжо зачыненая.

— Значыць, у таты заявіўся нейкі новы клопат...— ціха прамовіла, ледзь стрымалася, каб не пачаць абурацца ці ўсхліпнуць ад крыўды,— Распранайся, сынок, тата зараз прыйдзе. Ён жа добра ведае: у цябе сёння дзень нараджэння...

Сын моўчкі пачаў скідаць летась яшчэ даўгаватае, а сёлета ўжо закароткае яму паліто.

«Некуды пайшоў. З Хаміцам ці з Іванам Карпавічам...— падумала, села на ложак, узяла ў рукі кнігу. Але толькі пазірала на старонку, не чытала.— Хоць сёння павінен быў не пайсці...— Падняла кнігу, каб схаваць ёю вочы, якія раптоўна ад крыўды засланіў нейкі туман.— І чаму ён цяпер такі? Некалі, як ажаніліся, як заявіўся Віктар, не мкнуўся ні да ніякай кампаніі, быў уважлівы. Адпрацуе — і адразу ж дадому. Да яе і сына. А цяпер... Ці гэта я ва ўсім вінаватая? Можа, залішне дала яму патолі?»

Павел вярнуўся позна. Калі і ёй і сыну ўжо надакучыла чакаць, калі яны абое ледзь не пазасыналі.

Яшчэ па яго хадзе ў сенцах, а пасля па гаспадарскай палове хаты Ларыса адчула: не так ідзе, як звычайна. Значыць, падвесяліўся добра сёння.

Зайшоў. Запыніўся і ўсміхнуўся вінавата, пазіраючы то на яе, то на багаты стол. Яна, лежачы, не падняла галавы, прыкінулася: так учыталася, што яго не заўважае. І сын падтрымлівае, ляжыць за ёю каля сцяны і не падымае галавы.

— Ну, прабачце,— усміхнуўся, з пафасам прыклаў руку да грудзіны.— Як пісаў паэт: «Я памыліўся. Я не адмаўляюся. Пакорліва схіляю галаву. Але галоўнае не ў тым, што каюся, а ў тым, што непакорліва жыву».

Яна, хоць і кіпела ўсё на сэрцы і ад яго позняга вяртання, і ад гэтай гарэзнасці, маўчала. Канечне, каб не гаспадары за перагародкаю,— а яны цяпер дзіўна прыціхлі, — яна не змаўчала б, выгаварылася. Са злосці прыкусіла толькі ніжнюю губу.

Ён жа, ужо зніякавеўшы, скінуў куртку, капялюш. Цікуючы краем вока, аж неўзлюбіла: во, і не наклалі вельмі на яго гады ніякіх слядоў. Малады, без залысін і без маршчын, стройны і худаваты. Але тут жа і суцішыла свой гнеў: каму зайздросціць, за што?!

— Вот,— Павел адчыніў сумку, дастаў пляшкі з напіткам, цукеркі і дзіцячы пісталет. Ласункі і пітво паставіў на свой столік, а пісталет затрымаў у руцэ. Націснуў на курок — цацка заляскатала, свецячыся чырвоным святлом.— На,— падышоў, падаў сыну, спадзеючыся ў яго першага дабіцца прымірэння.

Віктар толькі зірнуў на цацку — такія пісталеты яна купляла гады чатыры таму — і не ажывіўся. Ён чакаў нейкага іншага падарунка.

— Эх ты, бацька! — паківала галавою.— Ніякі ты не бацька...

— Ну, я... — Павел хацеў апраўдацца за свой пралік і, здаецца, не ведаў, як гэта зрабіць.— Лепшага я не знайшоў...

— Затое сёння сам зрабіў усё як найлепш...

— Ну, я...

— Добры паказваеш прыклад...

— Дык хіба я ўжо не чалавек? Разумееш, трэба было...— апраўдваўся, дастаючы з кішэні пінжака чорны пудэлак.— А гэта табе!

Пярсцёнак! Тое, што яна хацела ўжо даўно купіць, але ўсё неяк не выпадала прыдбаць. Нарэшце неяк сабраў грошай і купіў сам. Недарэмна, значыць, на тым тыдні, калі абое былі ў горадзе на семінары, дык заманьваў у ювелірны магазін, дапытваўся: «Ну пакажы, які б ты хацела мець пярсцёнак! Ды каб не горшы, а яшчэ і лепшы, чым у Маі Сцяпанаўны і ў Таццяны Сяргееўны, быў!»

Адчыніў пудэлак. На бурачковым аксаміце, яшчэ з цэтлікам, ляжаў жоўты пярсцёнак. Здаецца, з сінім вочкам. А можа, і не з сінім: ад электрычнага святла вочка зазіхацела, пырснула рознымі вясёлымі колерамі. Аж сляпіла вочы.

«Не вазьму адразу...— падумала, адчуваючы аднак, што душа яе ўжо мякчэе.— Не ўсміхнуся доўга. Пакажу: злуюся, крыўджуся. Бо хто на маім месцы не злаваўся б?! Няхай крыху хоць і пра мяне думае...»

Павел маўчаў. Трымаў перад ёю расчынены пудэлак, чакаючы, калі яна хоць па-сапраўднаму зірне на яго. Бачачы, што не пазірае і не бярэ, паклаў перад ёю.

— Ну, віншую вас з такім слаўным днём,— ціха прамовіў, нагнуўся і дакрануўся вуснамі да яе шыі.— Будзьце здаровыя! Нязлосныя! Прыгожыя і вясёлыя!

— Не падлашчвайся надта! — злёгку адштурхнула яго ад сябе.— Не думай, што...— і, нібы сярдзіта зірнуўшы на мужа-гуляку, адчула: колькі ні злуйся, а ўсё роўна, рана ці позна, трэба падымацца, скідаць з сябе халат (ён быў паверсе святочнай сукенкі) і садзіцца за стол.

— Усё-ўсё! — пажвавеў Павел, бачачы яе падатлівасць. Пачаў супакойваць: — Больш так не будзе. Вось пабачыш. Папраўлюся, буду лепшы. Такі, як ты хочаш...

2...

Назаўтра раненька ішлі ў школу ўтраіх. Затое пасля, калі скончацца ўрокі, будуць вяртацца дадому па аднаму.

На дварэ было і не цёмна і не светла — шары восеньскі ранак. Наваколле завалаклі ні то туман, ні то імжа; неба было нізкае, вільготнае, перанасычанае волкасцю; вокны вішнёўскіх хат цяпліліся шчодрым святлом.

Віктар — з сумкаю за плячыма — ішоў паперадзе. За ім завіхаліся яны, Ларыса і Павел. З партфелямі, поўнымі кніг і сшыткаў.

Ларыса трымала яго пад руку. Такая ўжо ў яе звычка. Хоць тут, у вёсцы, так амаль ніхто з сямейных не ходзіць (бывае, муж ідзе першы, а жонка трусіць далёка ззаду), але да іх прывыклі, і ніхто ўжо не пасміхаецца, што яны ходзяць «пад ручку».

— Не ўнурвай галаву,— і сёння паўшчувала яна.— Ідзеш, як... Калі ўжо навучышся хадзіць так, як трэба?!

— Ну і не люблю задзіраць галаву...— адказаў. І сёння з раніцы пачыналася ў іх размова, што была нібы звычайная, лішняя нават, але што на самай справе шмат гаварыла пра яе і яго характар.— Так і цягне ісці і пазіраць долу.

— Адвыкай. Ты ж ужо не хлапчук... Бываеш жа ў горадзе, дык сам бачыш: важны хто ці не важны, але кожны ідзе як гусак і строга на ўсіх пазірае. Дык і думаеш: ого, гэта не абы-які чалавек!

— Добра-добра,— лагодна прамовіў.— Буду і я вучыцца набіваць сабе цану...

Замаўчала. Пакрыўдзілася, зразумеўшы, што пакеплівае з яе. Моўчкі па тупкай пасля нядаўняга дажджу пясчанай вуліцы падышлі да канторы. Мінулі.

Павел павярнуў галаву: у акне крайняга пакоя, што выходзіла на двор, гарэла святло.

«На рабоце ўжо Іван Карпавіч...— падумаў.— Раней за ўсіх. Як і заўсёды. Але цікава: адышоў за ноч? Стары воўк, а такі крыўдлівы, ранімы. Скажы хоць слоўца насуперак — дык чырванее, аж калоціцца ад злосці... А сам любіць і калоць у вочы, і лаяць, і крычаць без дай прычыны...»

— Відаць, зноў учора схапіліся на сходзе з Пакрылам за чубы, калі гэтак пазіраеш на яго вокны? — запытала Ларыса.

— Ды крыху...— усміхнуўся.

— Ох! — уздыхнула.— Глядзі: з'есць ён цябе! Ды так, што і не заўважыш. Сам ведаеш, колькі ў яго важных знаёмых. Хіба мала ўжо цябе перасцерагаў? Хіба не скардзіўся ў раёне? І недарэмна. Бо чаго ты лезеш у яго работу? Няўжо сваёй табе мала! Вунь Хаміца маўчыць, ліслівіць, а ты... Хіба не разумееш: язык мой — вораг мой?..

Нічога не адказаў. Ларыса, хоць і разумная жанчына, але ўсё роўна ўсяго не разумее. Моўчкі мінулі масток, за ім павярнулі направа, да вулкі Самадум. Сюдою, напрасткі, было бліжэй да школы.

З самадумскай вуліцы і ў ранішняй шэрані прыемна кінуўся ў вочы адтуль, з поля, двухпавярховы дом. Гэта была іхняя, для настаўнікаў, будыніна. Першая за ўсю гісторыю тутэйшай школы, бо яшчэ і дагэтуль прыезджыя пастаўнікі жывуць на прыватных кватэрах.

Дом гэты пакуль што адзінокі тут, у полі, але з часам, як кажуць, ён будзе стаяць на вялікай вуліцы: пазней саўгас павінен пабудаваць яшчэ шмат цагляных дамоў, і ў іх перабяруцца людзі з тутэйшых малых вёсачак. Вішнёўка некалі стане вёскай будучыні, вясковым гарадком. Яе лёс чамусьці аказаўся шчаслівейшы за лёс іншых вёсак.

Вось і падышлі да гэтага яшчэ маўклівага будынка.

— Як пяройдзем сюды жыць, дык зусім блізенька будзе хадзіць у школу! — парушыла маўчанне Ларыса.— Ты нейкі спакойны, здаецца, а я дык чакаю-чакаю і ніяк дачакацца не магу таго дня, калі мы сюды перабяромся! Дванаццаць гадоў жывём на прыватных кватэрах! І вось — свой куток! Аж не верыцца... Няўжо, няўжо мы хутка будзем самі сабе гаспадарамі?

Павел усміхнуўся: і ён з нецярпеннем чакаў той часіны, калі яны развітаюцца са сваім кватаранткам і нарэшце займеюць пастаянны свой прытулак. Толькі ён пра гэта мала гаварыў. Нават і з Ларысаю. І не таму, што не меў цярпення чакаць, яшчэ жыць у чужых людзей ці не любіў выказваць сваіх эмоцый. Не. Яшчэ было адно, большае, што прынесла яму шмат клопатаў, адабрала шмат сіл, здароўя, цярпення, але і дало сапраўднае шчасце, зацьміўшы іншую, хоць і не малую, радасць. Гэта — новая школа, якую нядаўна тут пабудавалі.

Калі мінулі дом для настаўнікаў, дык яна, школа, і паўстала перад імі ва ўсёй красе: белы двухпавярховы будынак літараю «П». З мноствам акон, светлая, прасторная, прыгожая. Колькі ні пазірай на яе, не стоміцца вока, не нарадуецца душа. Можа, і таму, што ў яе было ўкладзена шмат і яго працы. Бо нямала ён папаездзіў у раён, у Мінск, сам дабіваўся матэрыялаў, фарбаў, абсталявання... А колькі прасіў, падганяў будаўнікоў, каб хутчэй і лепш будавалі! Лічы, сам быў і за прараба, і за рабочага, і за вартаўніка! Колькі разоў клікаў настаўнікаў, бацькоў, дзяцей на суботнікі і нядзельнікі! Можа, шмат каму і надакучыў сваімі просьбамі, бо ад яго каторыя ўжо хаваліся, баяліся трапіць яму на вочы, ведаючы: сустрэне — абавязкова папросіць памагчы. Хоць у нейкай дробязі. Але такі клопат! Затое ёсць новая школа. З добрай актавай і спартыўнай заламі, з бібліятэкай, з вялікімі пакоямі і кабінетамі, са сталоўкай. Вучыцеся, дзеці, а настаўнікі працуйце на здароўе! Што ні кажы, шчасце — і вялікае шчасце,— калі зможаш дбаць не толькі пра сябе, але пастарацца зрабіць нешта добрае і для людзей.

Паволі святлела. Вышэла, лягчэла неба; папоўз морак з поля да недалёкага маладога лесу. Адчувалася сонца, што павінна было ўдзень прабіцца праз тоўшчу хмар. Праўда, дзень, як і тыя, ранейшыя, не меўся быць надта светлы, сонечны, цёплы, бо зямля, паветра ўжо астылі.

Падышлі да агароджы. Яе, агароджы, праўда, яшчэ амаль не было. Стаялі толькі белыя цэментаваныя слупы і да іх былі прыбіты жэрдкі — тое, што паспелі пакуль што зрабіць настаўнікі, дзеці і іхнія бацькі. Віктар пабег. Яны ж, бацькі, ішлі далей моўчкі, пазіраючы, як сын спяшаўся да майстэрні, да школьнага шафёра, Васіля Пятровіча, які збіраўся ехаць у іншыя вёскі па дзяцей. Віктар любіў праехаць з ім у кабіне — меў вялікую цягу да машын, трактароў.

У калідоры школы гарэла святло. Там былі тэхнічкі, гаспадарнік Семяновіч.

— Хоць бы з раз прыйшлі, Павел Мікалаевіч, пазней за ўсіх настаўнікаў,— адказаўшы на прывітанне, усміхнуўся ў вус пажылы Семяновіч.

— Няможна. Па статуту,— з усмешкаю адказаў Васілец — Ну, як тут? Усё ў парадку?

— Усё,— адказалі ў адзін голас маладая і пажылая тэхнічкі.

Павел і Ларыса падаліся на другі паверх. Ідучы па калідоры, Павел уключаў святло. Радаваўся: столі беленькія, сцены зеленаватыя, яшчэ не абабітыя, падлога свежая, зіхоткая. Вее ўтульнасцю, зусім не тое, што было ў старэнькай міланьскай васьмігодцы.

Яго кабінет быў у левым крыле школы, каля бібліятэкі. Настаўніцкая і завучаўскія пакоі былі ў правым.

— Ну, будзь,— сказаў Павел Ларысе, паварочваючы «да сябе», у свой кабінет: Ларыса, як і астатнія, распраналася, была на перапынках толькі ў настаўніцкай. Раней і ён, саромеючыся свайго дырэктарскага кабінета, лічы, увесь час быў там, з настаўнікамі, а сёлета пачаў прывыкаць да адасобленасці. Тут, у сваім кабінеце, можна было спакойна пачытаць, папісаць, пагаварыць з наведвальнікам; сюды, не маючы зацішку і ўтульнасці дома, прыходзіў па вечарах, у нядзелі, позна сядзеў і рабіў тое, што не ішло ў адклад. Ды, сказаць шчыра, і цешыла, што мае асабісты пакой. Відаць, і ў яго натуры праразалася ўжо нейкая начальніцкая прыхамаць.

Кабінет быў шыкоўны. Новыя, з паліраваным рудаватым верхам доўгія сталы літараю «Т», новенькія крэслы пад ім і абапал светла-зялёных сцен тэлевізар, канапа. Справа, у кутку, высокае лімоннае дрэва, каля яго журнальны столік, два нізкія мяккія крэслы. Акно — адно, але шырознае і высокае — завешана дарагою фіранкаю. На падаконніку Ларыса паставіла вазонаў з кветкамі. На сценах — карціны.

Распрануўшыся, пайшоў да свайго стала. Сеў. Зірнуў на крышку пацёртае ўжо сшыткамі, кнігамі, запонкамі ад манжэтаў кашулі шкло, на кадоўбчык з усякімі самапіскамі і алоўкамі, на кіпку часопісаў і кніг, на сіненькі тэлефон з белым, звітым у спіраль дротам. Нібы прывыкшы да знаёмых рэчаў, падсунуў бліжэй да сябе тоўсты разгорнуты блакнот — на блакітнай разлінеенай старонцы яшчэ раней было запісана тое, што трэба яму зрабіць. Вось яго клопат на сёння:

1) Далей пісаць даклад для педсавета;

2) Схадзіць на ўрок беларускай мовы ў восьмы клас і на ўрок прыродазнаўства ў чацвёрты;

3) Праверыць планы самаадукацыі ў настаўнікаў мовы і літаратуры;

4) Камсамольскі сход у дзесятых класах. Выступіць. Пагаварыць, каб лепш авалодвалі прафесіямі шафёраў і трактарыстаў;

5) Акаловіч. «Інтымная» размова;

6) Пазваніць у раён. Пра новае абсталяванне для інтэрната;

7) Майстэрня (як паляпшаецца работа), поле і гарод (падрыхтоўка да зімы), сталоўка (як харчуюцца дзеці);

8) Справаздача для райана. Пра ўдзел школы ў выстаўках, конкурсах, у спорце;

9) Сустрэча ў 19.00 у сельсавеце з выбаршчыкамі;

10) Прыкінуць тэзісы выступлення на саўгасным сходзе.

«Вось колькі чаго на сёння! І ўсё трэба зрабіць! І так кожны дзень, кожны месяц. Адно толькі і ведаю: праца ды праца! Як пабудавалі, абсталявалі гэтую школу, у навучанні перайшлі на новыя праграмы, звыкліся крыху, дык здавалася: неўзабаве павінна палягчэць, быць больш вольнага часу. Ажно ні на кропельку не палягчэла. Бо вось заявіўся новы вялікі клопат — навучальна-вытворчы камбінат... Хочаш ці не хочаш, а трэба зрабіць усё так, як трэба! І ці апошні гэта вялікі клопат?!»

— Ну, хопіць уздыхаць і адчайвацца!— сказаў уголас.— За работу!

Адчыніў шуфляду, дастаў чыстыя і спісаныя ўжо лісты. Паклаў перад сабою, прачытаў, што пісаў раней. «Злавіў» думку і «павёў» яе далей. Пачаў пісаць. Захапіўшыся, забыўся пра ўсё на свеце. Пры добрым настроі ды калі яшчэ нешта трэба было хутка і мусова зрабіць, ён умеў, як кажуць, сціснуцца ў кулак, папрацаваць усмак, што пасля ўсе толькі здзіўляліся: калі ён паспеў усё так абдумаць, напісаць?

Калі праз пэўны час падняў галаву, пачуў: у школе заявіўся знаёмы гул. Чуліся настаўніцкія, дзяціныя галасы. Звыклы, дарагі сэрцу шум! Школьнае жыццё! Бо якая ж гэта школа без здзіўлення, без смеху і весялосці?!

Зноў угнуў галаву, папісаў яшчэ з паўстаронкі — пачуўся ўжо рэзкі званок. На «трохвілінку» — падрыхтавацца да першага ўрока.

Можна было і не выходзіць з кабінета. Завуч, Лілія Іосіфаўна, як і заўсёды, павінна была ўсё добра дагледзець. І планы ў настаўнікаў праверыць, і прасачыць, як дзеці рыхтуюцца да ўрокаў. Ён прывучаў сябе не кідацца на ўсё, што толькі трапляе пад руку, стараўся перакласці каторыя клопаты і на завучаў, настаўнікаў. Калі сам будзеш толькі рабіць усё, дык урэшце і стомішся, і іншых адвучыш ад сур'ёзнай работы. Але цяпер рашыў усё ж выйсці, зірнуць, хто з якім настроем прыйшоў сёння ў школу.

Падняўся, пайшоў з кабінета.

Гул па калідорах улягаўся: дзеці разыходзіліся па класах. Да іх ужо ішлі настаўнікі.

У клас кабінета біялогіі спяшалася Ірына Васільеўна — маладая, але мажная жанчына. Яна заўсёды робіць усё хутка, здаецца, амаль не думаючы, але, бадай, нічога не дарабляе да канца. Зашмат у яе спеху, мітусні, збянтэжанасці.

— Добры дзень, Павел Мікалаевіч,— першая павіталася. І сёння чагосьці разгубілася, аж спалохалася. Запынілася, цяжкавата задыхала і ні то з віною, ні то з бояззю пазірала яму ў вочы — густыя яе бровы насунуліся, вейкі раз-пораз нервова міргалі, вусны нібы штосьці мармыталі.

— Здарылася што, Ірына Васільеўна? — насцярожыўся.

— Не, не!— хутка адказала.— Прабачце...— і паспяшалася ў клас.

Ён жа паціснуў ад здзіўлення плячыма: што з настаўніцаю? Можа, здарылася нешта непрыемнае дома? Ці саромеецца за ўчарашні свой урок батанікі, дзе ён быў і не знайшоў, за што пахваліць? Няўжо яе пакрыўдзіў? Здаецца ж, гаварыў спакойна, без зняваг. Ці гэта толькі яму аднаму думаецца, што ўсё было добра, а на самай справе не зусім добра?

Ірына Васільеўна зайшла ў клас. Але там не ўсталявалася цішыня: не вельмі «біялагічку» слухаюцца дзеці. Шум стаяў і ў суседнім кабінеце фізікі. Значыць, там яшчэ не было Таццяны Сяргееўны.

Васілец павярнуўся і, задумаўшыся, пакрочыў па калідоры да настаўніцкай. Можа, нехта іншы ведае, што сёння здарылася ў Ірыны Васільеўны, скажа, параіць, як той памагчы.

З настаўніцкай вымкнулася Таццяна Сяргееўна. І дзесяць гадоў назад, і цяпер адметная ад усіх настаўніц-равесніц. Тыя, лічы, усе некалі танклявыя, стройныя, жыццялюбныя, цяпер папаўнелі, пацяжэлі і нібы страцілі нейкія высокія парывы, сталі цвярозыя, прадбачлівыя, нават мудрыя, з павышаным пачуццём уласнай годнасці. Таццяна Сяргееўна ж і цяпер стройная, як дзяўчынка, гарэзная, нават па-юначаму дзёрзкая, зусім не абачлівая, не хітрая, бескарысная, не зваблівая да жыццёвых выгод. Яна і цяпер, у сталыя гады, жыве з летуценнаю фантазіяю, з пошукамі ідэала, хоць на словах часамі можа і выказваць да ўсяго абыякавасць, нават апатыю. Ніхто, да слова, не можа зразумець, чаму яна не выходзіць замуж. Жаніхоў жа і цяпер уецца каля яе цэлы тузін. І тутэйшых, вясковых, і гарадскіх.

Услед за Таццянай Сяргееўнай выйшаў Акаловіч — малады настаўнік літаратуры. Ён працуе ў школе першы год. Здаецца, закахаўся ў Таццяну Сяргееўну, здаецца, і яна не супраць, што ён лашчыць яе тамлівымі патайнымі позіркамі, без дай прычыны трапляе ёй на вочы, чырванее, бянтэжыцца, калі яна загаворыць з ім. Акаловіч — відны хлопец. Высокі, з ахапкам русявых валасоў, з блакітнымі вачыма. Разумны, востры на язык. Чым болей сарамлівы з Таццянай Сяргееўнай, тым зласнейшы з астатнімі. Ужо скардзіліся яму: Акаловіч непачцівы да старэйшых. Да жанчын-настаўніц, апрача Таццяны Сяргееўны, найперш.

Таццяна Сяргееўна спачатку чакала Акаловіча, каб, відаць, прайсціся крыху разам з ім па калідоры, але, убачыўшы Паўла, пакінула таго, паспяшалася яму насустрач. З усмешкаю на паўраскрытых паўнаватых вуснах і ў чарнаватых вачах. Уся нібы цыганка. Чорныя валасы, чорныя дужкі броваў, у чорных ботах, чорным гольфе, паверсе якога быў шэры пінжак, шэрая спадніца. Як і заўсёды, модніца.

— Мароз-ваявода абходзіць уладанні свае...— усміхнулася, падаючы маленькую мяккую руку і з нейкай незразумелай адданасцю пазіраючы ў вочы.

Заўсёды не толькі жартуе, але і пакеплівае з яго. Іншыя равеснікі, здаецца, амаль ужо забыліся, што яны некалі разам пачыналі працаваць, адносяцца да яго пачціва, як да свайго кіраўніка, а вось Таццяна Сяргееўна не зважае ні на якую субардынацыю. Яна і адзін на адзін, і пры ўсіх называе яго проста: Паша, Пашка, Паўлік. Можа і папікнуць за нешта, сказаць усю праўду. І не толькі яму. Але і кожнаму школьнаму інспектару. За гэта, крышку зайздросцячы, яе недалюбліваюць астатнія настаўніцы. Ды яшчэ за тое, што Таццяна Сяргееўна пасміхоўваецца з іх, што яны лісліўцы, што занадта хутка «абабіліся».

Цяпер Павел нічога не сказаў, толькі, вызваліўшы руку, паківаў пальцам: ну, маўляў, даскачашся некалі ты ў мяне, вясёлая красуня!

— Ну што ж рабіць, Паўлік, калі я цябе люблю! — прамовіла какетліва.— А хто каго любіць, той таго і чубіць...

Акаловіч, пачуўшы гэта, суха паздароўкаўся з ім і шмыгнуў ад іх, аж, здаецца, вецер засвістаў.

Нейкі міг Павел і Таццяна Сяргееўна, усміхаючыся, пазіралі адно аднаму ў вочы. З павагаю, з пяшчотаю.

— Малайчына ты, Таня,— сказаў ён.

— За што, Паўлік?

— За тое, што не маркоцішся, не стогнеш шмат, заўсёды гарэзная, вясёлая...

— Думаеш, я толькі такая? — звузіла цыганскія вочы.

— Здаецца...

— Я не толькі такая, Павел Мікалаевіч...— уздыхнула, і ён здзівіўся, як на яе прыгожы твар кладзецца нейкі цень і твар нібы раптоўна старэе.— Я зусім іншая. Але раз вы ўсе лічыце, што я такая, дык я такая і буду...— Усміхнулася. І той цень нечакана знік, яна зноў стала маладая, бесклапотная.— Так?

— Будзь...

— Добра, Паўлік,— усміхнулася.— Буду такая, якой вы мяне ведаеце. Усякія сумоты і гаркоты, як ты кажаш, пакіну толькі пры сабе... Нашто яны вам? У вас і без іх клопатаў, перажыванняў хапае...

І пайшла. Лёгка, жвава.

Ну і жанчына! Загадка! Усе пра яе, мусіць, маюць няправільную думку. Бо лічаць, што яна легкадумная, а яна, здаецца, зусім іншая. Не хітрая, а мудрая, надзвычай жаноцкая і не саромеецца ніколі паказаць сваю гэтую жаноцкасць.

— О, кабетка! — нечакана вывеў яго з задумення Сліжаў голас.— Можа, і адна такая на наш раён!

Павел азірнуўся: побач стаяў таўсцюк Сліж. Не чутно было, калі ён выйшаў з настаўніцкай, калі наблізіўся сюды. Стаіць во і таксама пазірае ўслед Таццяне Сяргееўне.

— Але як ні заляцаюся, ніякага толку...— сказаў з жалем.— Каб ты пазаляцаўся, дык яна адразу б...

— Эх ты, вішнёўскі донжуан! Зірні ты на сябе! — перапыніў яго Васілец, паказваючы, што ў таго на кашулі расшпіліўся ніжні гузік.— Хіба ж у такой форме можна ісці да дзяцей, думаць пра нейкае выхаванне?!

— Што ж рабіць? — Сліж надта не збянтэжыўся, зашпіліў гузік.— Сам бачыш: паўнею і паўнею! Каб не падцяжкі,— адхінуў крысо пінжака, адцягнуў і адпусціў гумавую шлейку,— дык і штаны не трымаліся б...

— Малады, а такі таўстун. Хадзіць, бегаць трэба, дык будзеш стройны.

— Не, дарагі, бег я не паважаю. Я люблю выпіць, добра з'есці, паспаць. Без дай прычыны нерваў не рву. Адным словам, не думаю пра ўвесь свет, як вы...

— Таму і атлусцеў так.

— Такой бяды,— махнуў рукою Сліж,— Вы будзьце худыя, як царкоўныя блохі, а я буду мужчына ў целе...— усміхнуўся.— Ну, а ты? Жывы? Цэлы?

— Хіба не бачыш? — усё зразумеўшы, крышку дзёрзка адказаў Павел. Першы рушыў, каб павесці з сабой і Сліжа. Той будзе доўга прастарэкваць, абы не ісці на ўрок. Абодва пачалі спускацца на першы паверх.

— Жывы-то жывы,— хіхікнуў Сліж.— Але бачыў учора: папала на арэхі! Я ж запыніўся насупраць вашага акна, падгледзеў. Зайшоў ты ў хату, нешта сыну даў — не бярэ, нешта Ларысе даў — і тая не бярэ, не пазірае нават...

— Хіба ж прыстойна табе, настаўніку, падцікоўваць у чужыя вокны?

— Можа, і непрыстойна. Але ж цікава: як твой шэф жыве? Мая Ніна, абы затрымаўся трохі, на іншую жанчыну зірнуў ласкава, дык коршакам кідаецца! Уся вёска пра ўсё тады ведае... А вы жывяце ціха, спакойна, ніхто нічога пра ваша сямейнае жыццё не ведае. Дык вось і цягне пазнаць вашу таямніцу... Ці вы сапраўды жывяце мірна, дружна, ці хітра тоіцеся?

— Уладзімір Пятровіч! Уладзімір Пятровіч! — паківаў галавою Васілец.— Да чаго ты ўжо дайшоў!..

Пайшлі па калідоры першага паверха. Звярнулі налева. З класаў чуліся ўжо настаўніцкія галасы. Вось хрыпла загаварыў Вяртун, вось звонкім строгім голасам пачала гаварыць Ларыса.

— Гавары ўсё, што думаеш,— сказаў Сліж.— Я не крыўджуся. Бо я не помслівы, не злы чалавек, як вы ўсе думаеце. Я толькі, можа, цікаўны. Хачу ўсё пра ўсіх ведаць. Як хоча кожны маленькі смяротны чалавек усё знаць пра вялікіх...

— Ужо амаль паўхвіліны ўрока...— суха прамовіў Павел.

— Не хвалюйся,— махнуў рукою Сліж.— Абы сала было, а дзеці будуць...— але, бачачы, што Павел і сёння не падтрымаў ні яго «філасофскіх» жыцейскіх размоў, ні жартаў, з неахвотаю, уздыхаючы, падаўся ў клас. Колькі ні працуе чалавек у школе, ніяк не можа палюбіць сваёй працы. Робіць, як кажуць, з-пад кія. Нібы не разумее, што з такой абыякавасцю нельга быць настаўнікам, нельга ісці да дзяцей. Але колькі ўсе ні папікаюць — не мяняецца чалавек. Яшчэ наадварот, з узростам хітрэе, больш умела тоіць сваю абыякавасць да работы, працуе абы з рук збыць.

Пачуліся галасы і Маі Сцяпанаўны і новага пажылога настаўніка гісторыі, другога завуча школы. Але тут, на калідоры першага паверха, Васілец не затрымаўся: Сліж сапсаваў яму настрой, выбіў з раўнавагі. Той каго хочаш змучыць, знервуе. Маленькі чалавек! Затое не з маленькімі подласцямі... Можа, і наўмысна лезе ў душу, каб нацешыцца. Яму, здаецца, вялікая радасць, калі некаму кепска.

Павел, апусціўшы галаву, у задуменні пайшоў наверх.

Пачуў: нехта яго ціха паклікаў. Раз-другі. Падняў галаву: праходзіць міма свайго першага намесніка, Ліліі Іосіфаўны. Тая, высокая, тонкая, нібы сухі цыбук, прыхінула да ўпалых грудзей хударлявыя рукі з вялікімі сінімі жыламі, пазірала з недаўменнем. Як і заўсёды, апранута ва ўсё дарагое, але нібы безгустоўнае. Сіні гольф яшчэ больш падкрэслівае бледнасць на твары, густую сетку чырвоных і сініх жылак на шчоках, чорная спадніца — танклявасць стану, нястройнасць ног. Нават яе «мудрая» прычоска, жоўтыя дужкі акуляраў чамусьці не вельмі падыходзяць ёй.

— Прабачце,— усміхнуўся.— Задумаўся...

— Што-небудзь здарылася? — запытала, стараючыся ўсё ўгадаць па яго твары.

— Не, усё добра,— усміхнуўся.— Але спачатку добры дзень, Лілія Іосіфаўна!

— Прабачце, Павел Мікалаевіч,— зачырванелася, залыпала густымі вейкамі. Яна, бадай, адна настаўніца тут, якая не ўжывае ніякіх фарбаў, не вышчыпвае бровы і вейкі.— Я забылася. Я думала... Я на другім уроку пайду да Таццяны Сяргееўны на фізіку...

— Добра, добра,— усміхнуўся Васілец. Паказаў рукою: хадзем на другі паверх.

Лілія Іосіфаўна з ахвотаю пайшла побач. Хвалюючыся. Як маладая дзяўчынка. Хоць гэтай (яшчэ незамужняй) дзяўчынцы ўжо каля сарака гадоў. Калі і не больш. Ужо столькі (колькі ён дырэктарам) працуе завучам, стараецца, робіць усё шчыра, сумленна, ад душы, але не можа, баіцца шмат узяць на свае плечы. Калі нешта і добрае ці звышдобрае прыдумае, дык усё роўна прыйдзе параіцца. Вельмі ж ужо асцерагаецца, хоць бы чаго такога непажаданага не выйшла. І сціплая. Вельмі саромеецца, што яе партрэт на раённай Дошцы гонару. Адным словам, у школе няма больш бездапаможных, чым яна. Для работы, для чужых людзей зробіць усё, што можа, а вось падбаць пра сябе, шчасліва ўжокаваць свой лёс не ўмее. Таму, можа, дагэтуль і замуж яшчэ не выйшла.

На другім паверсе разышліся. Ён вярнуўся ў свой кабінет. Зноў сеў за стол, зірнуў на тое, што зусім нядаўна напісаў. Закрэсліў апошні сказ, пачаў пісаць новы.

Але яго думкі перапыніў тэлефон. Рэзкім званком. Значыць, званіў нехта тутэйшы.

— Здароў табе! — пачуўся ў трубцы мяккі голас старшыні сельсавета, Хаміцы. Здаецца, Васілец пачуў не толькі вясёлы голас, але заадно і ўбачыў Хаміцу — паўнашчокага, ружовенькага, лысага, з маленькімі хітрымі вочкамі таўстуна ў бліскучым на локцях і на грудзіне пінжаку і выцертых чорных штанах.

— Добры дзень, Іван Міхайлавіч,— спакойна адказаў Васілец.

— Жывы? — хіхікнуў той.

— Жывы, як чуеце.

— Дала прачуханцаў жонка?

— Ды не пахваліла. Я ж вам гаварыў, прасіўся, а вы... Маўляў, выдумляю, што ў сына дзень нараджэння, уцякаю ад кампаніі...

— І мне мая дала. Хі-хі-хі...— засмяяўся Хаміца.— Але такой бяды. Будзем жывыя. Ці гэта нам упершыну, ці ў апошні раз? Ці толькі прачуханцы ад жонкі? А вот Іван Карпавіч сёння пануры... Заходзіў да мяне, скардзіўся на цябе. Здорава ты яго ўчора перад усім людам чыкнуў...

— Хіба несправядліва? У раённай газеце хваліцца, што ўсю бульбу, буракі выбраў, а на самай справе яшчэ ладны кавалак не выбраны...

— Справядліва, але... Перад усімі!

— Не перад чужымі ж! Перад сваімі. Ці мы ўжо не ўмеем, баімся адно аднаму гаварыць праўду?

— Ды яно так,— уздыхнуў Хаціма.— Я-то надта не перажываю, калі ты і мяне рэжаш. А вот Стары перажывае. Зжаўцеў за ноч, як гарбуз. Не можа прывыкнуць да крытыкі... Каб некаму іншаму, дык не дараваў бы, а цябе асцерагаецца. Ведае ж: і ты маеш добрыя сувязі ў раёне. Вядомы чалавек, што ні кажы. Ну, ладна! Працуй, не буду замінаць.— І паклаў трубку.

Павел гэтаксама паклаў, пацёр далонню лоб.

«Збіў толькі з панталыку сваім званком,— зморшчыўся, узлаваўся на Хаміцу.— І сам усё ведае, але маўчыць. Маўляў, ён сябра Пакрылу. А сябры павінны адзін за аднаго гарой стаяць! Але ці сябар табе той, хто не можа сказаць табе праўду? Ды, па-другое, чаго баяцца той праўды, крытыкі? Жыццё ж ёсць жыццё. Усё ў ім ёсць. І горкае, і салодкае...»

Зноў зірнуў на паперы і, перапыніўшыся, не мог прыдумаць: што ж пісаць далей.

«Ага, пра мысліцельную дзейнасць вучняў ды пра іх уменне працаваць самастойна... Але — ух! — і мова ж у нас, у настаўнікаў! Адны канцылярызмы! А мы ж павінны ўмець і самі па-дзелавому і хораша гаварыць, і вучыць гэтак дзяцей мысліць... Як гэта сказаць проста, але жыва?»

Толькі задумаўся, як яго думкі перапыніў ціхенькі стук у дзверы. Нібы недзе мыш шкрэбнула за шпалерамі.

— Заходзьце, калі ласка,— запрасіў.

Дзверы прачыніліся. Яму ж раптоўна, нібы з перапалоху, льнула кроў да галавы: крадучыся, на насочках праз вузкі праём уціснулася Мая Сцяпанаўна. Здаецца, была прыгажэйшая, чым учора. Можа, і ад таго, што апранула сёння новы, сіні, касцюм, новыя, чорныя, туфлі. Невысокая, самая меншая па росце з усіх настаўніц, у меру паўнаватая, крамяная, чорныя, жывыя, нібы кіпень, вочы,— сапраўды, без перабольшвання, нібы кіпень! — чорненькія вузенькія броўкі, роўна і тонка разліты чырваню, высокія грудзі, спрытныя ногі, пакатыя плечы,— адным словам, маленькая прынцэса, як ён часамі называў яе. Цяпер яшчэ і ашаламляючая. Можа, і ад таго, што наўмысна была аголеная шыя — расшпілены верхні гузік пінжачка. У разрэзе відаць яе паўнаватая, але вабная шыя, лагчынка між грудзей.

— Дык калі ласка? — спытала, не зачыняючы за сабою дзвярэй.

Ён, лагаднеючы, наліваючыся цяплом, пазіраў на яе і ад збянтэжанасці не здагадваўся падхапіцца, выйсці з-за стала. Яна ж заскочыла на хвілінку, бо не зачыняе за сабой дзвярэй. Хацела ўжо нешта сказаць яму, але павярнулася, азірнулася і, рэзка выскачыўшы, знікла. Як і не было яе тут. Чуваць было: хутка пацокала абцасамі па калідоры.

Ён падняўся, падышоў да дзвярэй — ці зачыніць іх, ці зірнуць у калідор. Зноў пачуў крокі. Напружыўся: вяртаецца Мая Сцяпанаўна? Выцікнуў з дзвярэй: сюды — таксама хутка — ішла Ларыса. Тую лёгкасць, што хвіліну назад падхапіла яго з крэсла, нібы рукою зняло. Ён адскочыў ад дзвярэй і тут жа падакараў сябе: а навошта зрабіў гэта?

Зайшоўшы, Ларыса здзівілася, аж усміхнулася:

— Чаго ты ўспуджаны такі? Маеш выгляд, нібы цябе злавілі з палюбоўніцаю!

Ён маўчаў. Не мог нічога адказаць. Здаецца, адняло мову і язык праглынуў. Жарты дык жарты! Сапраўды: не ў брыво, а ў вока! Але тут жа сцяміў: калі так жартуе, то не бачыла, што тут нядаўна была Мая Сцяпанаўна. Значыць, ён дарэмна гэтак разгубіўся, не саўладаў з сабою.

— Хаджу, думаю...— адводзячы позірк, прамовіў усё ж дрыготкім голасам,— Ніяк не магу закончыць даклад...

— Думай-думай...— усміхнулася, адчыніла яго шафку і нешта — ці то шарыкавую ручку, ці то шпені да яе — узяла і, ужо таксама адводзячы позірк, тут жа падалася з пакоя.

«Ці заўважыла ўсё ж нешта? — апякла думка.— Можа, прыкмеціла на калідоры Маю Сцяпанаўну? Бо нейкая ж надта хітрая была ў яе ўсмешка...»

Падышоў, зачыніў дзверы. Прайшоўся сапраўды некалькі разоў туды-назад па пакоі. Пагадаў: Ларыса зайшла сюды ўсё ж знянацку, ненаўмысна, сапраўды па патрэбе ці наўмысна? Можа, здагадваецца ўжо пра ўсё, сочыць? Не, што ён думае. Яна не такая, каб... Грэх вялікі пра яе так дрэнна думаць! Ці ён яе ідэалізуе? Кажуць жа, кожная жанчына — найперш жанчына. І ўсё жаночае ў ёй ва ўсёй сіле.

Адчуў: агнём загарэліся шчокі, забалела патыліца. Ужо не ў першы раз, дарэчы, ён адчувае падобны боль у галаве. Увесь гэты год час ад часу бываюць у яго такія пакуты. Няўжо гэта ад стомы, ад эмоцый? Але ж ці стамляцца, нервавацца ў яго гады? Ён жа яшчэ, канечне, зусім малады. Адчувае: у яго цяпер шмат сілы, добры настрой, вялікае жаданне працаваць, усяго сябе аддаць школе, дзецям. І ён, пасталеўшы, шмат чаму ўжо навучыўшыся ў жыцці, здаецца, сам пачынае станавіцца на ногі, рабіць усё так, як трэба. Бо раней, канечне ж, столькі ўсяго не ведаў, лічы, ішоў навобмацак, меў у сваім набытку нямала памылак, хоць не заўсёды ў час заўважаў, што памылкі ёсць памылкі. Толькі з часам іх бачыў. А цяпер... Але што цяпер?! Мая Сцяпанаўна...

Паварочаў галавою, здзіўляючыся: ну, напраўду, чаго так ные патыліца, шыя? Няўжо застудзіў галаву? Ці гэты боль ад перамены надвор'я, ад змяненняў на Сонцы? Кажуць, яно апошні час актыўнае, бурлівае, нездароўчае для людзей.

Зноў перапыніў думкі тэлефон. Падаўся да яго, падпяў трубку. Сігналы былі глухаватыя, значыць, званілі з горада.

— Вішнеўская сярэдняя школа? — пачуўся мужчынскі строгі голас.— Мне дырэктара. Вы дырэктар? Добры дзень. Вам звоняць з міліцыі. Лейтэнант... Нам трэба звесткі: што робіцца ў школе па прававому выхаванню падрастаючага пакалення... Да таго панядзелка...

— Добра,— адказаў Васілец.— Будуць такія звесткі.

І, як толькі паклаў трубку, адразу ж, каб не забыцца пра абяцанне, запісаў сабе ў сшытак: 11) Класным кіраўнікам, завучам. Звесткі пра прававое выхаванне. Праз два дні.

Толькі ўтульней усеўся, хацеў пазбыцца ўсякіх непажаданых думак і зноў пачаць пісаць, як зноў заверашчаў тэлефон.

— Слухаю. Васілец,— суха прамовіў, падняўшы трубку.

— Добры дзень, таварыш Васілец. Звоняць вам з райкома камсамола. Нам трэба звесткі пра інтэрнацыянальнае выхаванне вучняў...

— На кожным уроку ёсць патрыятычнае і інтэрнацыянальнае выхаванне...— усміхнуўся.— Дарога да нас добрая, школа ад раёна не далёка — прыязджайце, паглядзіце, паслухайце ўсё самі, калі ласка...

— Не, няма часу. Напішыце нам пра ўсё сёння і заўтра вышліце. Добра?

— Што ж рабіць,— прытворна ўздыхнуў.— Калі трэба, дык трэба.

Паклаўшы трубку, з хвіліну пачакаў: а раптам яшчэ хто пазвоніць, яшчэ чаго захоча. Усе звычайна любяць званіць з раніцы. У першыя гады, калі ён толькі стаў дырэктарам, дык не было адбою ад школьных інспектараў, усякіх іншых правяральшчыкаў, лезлі ўсюды, куды можна было толькі лезці, а цяпер вось, лічы, перасталі ездзіць. Затое няма адбою ад іхніх званкоў.

«НТР! — паківаў галавою, пазіраючы па тэлефон.— Адключыць цябе, дружа, ці што? Маўчыш? Ну і маўчы, не замінай працаваць».

Запісаў у сшытак: 12) Кл. кіраўнікам, завучам. Звесткі пра інтэрнацыянальнае выхаванне. Заўтра выслаць.

Зірнуў на сваю недапісаную старонку. Прачытаў. Закрэсліў апошняе слова, задумаўся: як напісаць лепш, ясней?

І на табе: зноў званок. Раз-другі... шосты.

Мусіў падняць трубку.

— Тут? Ну і добра, братачка! — пачуўся жартаўлівы голас загадчыка райана, Рыжова.— Спачатку: здароў табе! Ну, як настрой? Не чую! Добры? Значыць, памірыўся ўжо з Ларысаю Іванаўнай? Даравала, што позна ўчора затрымаўся, не ўважыў сямейнае свята? Ці падарункі сваё зрабілі? Ці сардэчнае пакаянне? Ну, чаго маўчыш? Думаеш: нічога не ведаю? Усё знаю, братачка...

— Не толькі ўсё, але і звыш усяго...

— Яшчэ б! Самыя свежыя звесткі. Як толькі зайшоў на працу, дык адразу і зазваніў тэлефон, усё расказаў...

— Ну і слухайце на здароўе...

— Пакрыўдзіўся, ці што? — пасур'ёзнеў Рыжоў.— На мяне? За што? Я ж мог бы табе нічога і не казаць, запісваць усё на лісткі і складаць іх у асобную папачку. Бо званкі гэтыя бываюць амаль кожны дзень. Нехта расказвае мне пра кожны твой крок, пра кожнае тваё слова...

«Хто? — пацёр лоб далоняй Павел.— Хаміца? Іван Карпавіч? Сліж? Ці хто іншы, хто мае дома тэлефон?»

— Я перасцерагаю: ведай, каго маеш каля боку... «Сябру!» «Вялікага, братачка, сябру!» Яго ўжо і я, братачка, асцерагаюся... Ды ладна. Я званю не дзеля гэтага. З гэтым ты сам разбярэшся. Больш будзеш думаць пра свае размовы, пра ўчынкі. Я хачу пагаварыць пра іншае. Даўнавата ты ўжо, даражэнькі Павел Мікалаевіч, варышся ў сваім соку. Ці не час ужо крыху асвяжыцца? Чуеш?

— Ды чую...— уздыхнуў Васілец.— Зноў хочаце нейкі семінар у нас правесці?

— Малайчына, братачка! Здагадлівы! — усміхнуўся Рыжоў.— Вы, як ведаю, няблага наладзілі работу навучальна-вытворчага камбіната. Словам, добра ідзяце ў нагу з часам, у справе працоўнага навучання дзяцей...

— Арсен Лявонавіч, будзьце літасцівыя...— перапыніў яго Васілец.— Колькі ж...

— Ды дай ты, змей хітры, мне дагаварыць,— перапыніў яго ў сваю чаргу Рыжоў.— Ведаю, што ты зараз запяеш. Ты, маўляў, і так часта праводзіш усякія семінары...

— А хіба няпраўда? Толькі што правялі нараду па лепшаму выкладанню мовы і літаратуры...

— А перад гэтым, увесну, быў семінар па навучальных кабінетах... Ды які быў семінар! Усе аж жахнуліся ад здзіўлення. Твой папярэднік баяўся гэтых кабінетаў, як чорт крыжа, а ты...

— А цяпер я, Арсен Лявонавіч, думаю, што найлепшыя навучальныя кабінеты — лес, рэчка, поле. Урок. І нішто, ніякія нагляднасці, тэхнічныя сродкі, не заменяць жывога слова настаўніка...

— Ну-ну! Не свавольнічай! Такая цяпер мода у педагогіцы. Заявіцца іншая, новая — дык гэтай будзе па шыі...

— Вось і бяда, што мы надта ахвочыя да мод...

— Ну-ну, кажу! Я не чую, ты не гаварыў. Давай пра самае галоўнае: трэба, вельмі трэба, даражэнькі Павел Мікалаевіч, правесці добры семінар па навучальна-вытворчым камбінаце... І для цябе, і для нас трэба. Разумееш?

— Ды не забывайце вы, Арсен Лявонавіч, і іншыя школы! Нашто іх крыўдзіць няўвагаю?

— Ну, не будзь такі занудлівы, як усе старыя дырэктары. Не вучыся быць далей ад усякіх клопатаў, пошукаў, не прывыкай да лагоднага, ціхенькага жыцця. Рана яшчэ.

— Замучыце вы мяне...— уздыхнуў Васілец.— У першыя гады білі, што я парушаю правілы педагогікі, займаюся «адсябяцінай...»

— Было, было, братачка...— усміхнуўся Рыжоў.— Сам ведаеш: педагогіка — бабуля строгая, часамі нават і кансерватыўная. Складзе нехта правілы выхавання, і мы выхоўваем па іх, не зважаючы, што жыццё ідзе паперад, усё мяняецца. Далдонім і далдонім з году ў год адно і тое ж. Бывае, бывае... Але ж ты творчы работнік, ты дабіўся ўжо права і на сваё слова.

— Паддаю, выходзіць, сам сабе работы. Каб не стараўся, дык вы так не чапляліся б...

— Кінь, кінь, братачка, такія думкі. Скажу табе яшчэ па сакрэце: абяцаў сам загадчык аблана быць на семінары. Так што, калі сябе добра пакажаш, дык... Час табе ўжо ні, думаю, людскую пашану мець, і заслужанага, і ордэн які...

— Спакушаеце?

— Трошкі. Але болей маю на ўвазе іншае, даражэнькі Павел Мікалаевіч. Што іменна — павінен і сам здагадацца... А заадно і перасцерагаю: знясілішся, залянуешся — на некага спраўнейшага пачнём накладаць гэтыя ношкі. Яму будзе ўся ўвага, уся слава. А цябе тады пакінем у спакоі, каб цягнуўся паціху да пенсіі. Ці і заменім: ёсць жа здольныя маладыя...

— Самі вы, Арсен Лявонавіч, змей!

— А як ты думаў! Каб не быў хітры, дык на гэтым месцы столькі не праседзеў бы. А так вось пяты год трымаюся. Мае папярэднікі былі па менш... Ну, будзь. Суцішвайся і рыхтуйся. Праз паўмесяца якога... Прыязджай, пагамонім яшчэ, усё абмазгуем.

І паклаў трубку. І Васілец апусціў. З хвіліну сядзеў моўчкі, не могучы апамятацца. Зваліўся на плечы новы цяжар, вялікі клопат. Потым схіліўся, запісаў: 13) Семінар па павучальна-вытворчым камбінаце. Пачаць рыхтавацца. З сённяшняга ж дня!

«Яшчэ ўчора думаў: вось пражыву гэты дзень, адпрацую, вытрываю — заўтра будзе нашмат лягчэй...— падумаў.— Аж во сёння з самага ранку столькі ўжо клопатаў, работы, перажыванняў! А яшчэ ж увесь дзень наперадзе! І гэтак, мусіць, будзе кожны дзень, тыдзень, месяц, год! І гэтак, мусіць, будзе ўсё жыццё!»

3...

Мая Сцяпанаўна адчувала: яна, як ні намагаецца, не можа зразумець Таццяны Сяргееўны. Бо тая, здаецца, ніколі з ёю — і не толькі з ёю — пра сур'ёзнае не гаворыць. Слухаеш яе, размаўляеш — не разбярэш: калі яна жартуе, пакеплівае, пасміхоўваецца, а калі гаворыць праўду. Лягчэй было б зразумець, каб тая лічыла сябе самай разумнай, інтэлігентнай, інтэлектуальнай, а ўсіх астатніх толькі ганіла, дык не, яна і сябе зневажае, іранізуе над сабою ўдосталь. Мая Сцяпанаўна зайздросціла такому ўменню калегі па рабоце, але заадно і недалюблівала тую. За жарты, кепікі, за сваё няўменне гэтак умець жартаваць з самой сябе. Яе самалюбства змушала мець пра сябе толькі добрую думку, крыўдаваць, злаваць і нават помсціць, калі нехта закранаў яго. Яна, бадай, як ніхто, любіла кампліменты. І ўсе ведалі гэта. Стараліся быць з ёю ветлівыя, прыязныя, што яна часамі не магла разабрацца: дзе што шчырае, а дзе што штучнае ці фальшывае. Ды сказаць ад душы, яна не вельмі і разбіралася: упівалася ўвагаю, кампліментамі і, як здавалася ёй, перавагаю над іншымі жанчынамі.

Цяпер Мая Сцяпанаўна поўнілася злосцю, пазіраючы на нечаканых гасцей — Таццяну Сяргееўну і Лілію Іосіфаўну. Прыйшлі сюды, у інтэрнат,— у былую, Міланьскую, школу,— пад вечар і сядзяць сабе каторую гадзіну, прастарэкваюць, нібы ім тут вячоркі. Ішлі б у клуб ці да некага ў госці, урэшце ўдваіх сышліся б на кватэры Таццяны Сяргееўны ці Ліліі Іосіфаўны ды бавілі б свой час, дык не, замінаюць ёй. Ім, незамужнім, можа, і сумна адным, але ж ёй шмат работы, няма калі з імі весці інтэлектуальныя размовы. Злавалася яшчэ і таму, што абманвае нават сябе. Бо не хацела, каб яны былі тут, не толькі таму, што ў яе шмат клопатаў. Была яшчэ адна прычына, чаму яна цяпер, познім ужо вечарам, хацела быць толькі адна. Але той прычыны яна не магла назваць ім. Гэта была яе вялікая тайна.

Нарэшце Таццяна Сяргееўна, скончыўшы з іроніяю расказваць пра фільм, што бачыла ўчора па тэлебачанні, устала са старой абабітай чорнаю скураю канапы і падалася да парога, да люстэрка.

— Збіраецеся дадому? — спакойна ды стрымана, але на самай справе з радаснаю надзеяю запытала Мая Сцяпанаўна, хуценька падхапілася з канапы і села за стол. Маўляў, хопіць, нагаварыліся, цяпер яна будзе ўжо чытаць і пісаць.

— Замінаем? — не азіраючыся, з усмешкаю пазіраючы на самую сябе ў люстэрку, пытаннем на пытанне адказала Таццяна Сяргееўна.— Хочацца выгнаць нас, адзінокіх, няшчасных, адгэтуль?

— От выдумляеш абы-што...— мармытнула Мая Сцяпанаўна.— Падабаецца тут вам — сядзіце на здароўе...

Таццяна Сяргееўна рэзка павярнулася, стрэльнула іранічным позіркам чорных цыганскіх вачэй, нібы пранізваючы яе нутро наскрозь. Мая Сцяпанаўна адчула: чырванее, бянтэжыцца. «Лісіца! — падумала,— Душою адчувае ўсё...»

— Дома сумна. Там адно і тое ж: тэлевізар ды тэлевізар! — Таццяна Сяргееўна зноў павярнулася да люстэрка, счысціла з куточкаў вуснаў камячкі фарбы, агледзела свае белыя, што часнок, роўныя, з вялікім свістуном наперадзе зубы, пасля зноў абярнулася: — А ці не падобная я, дзяўчаты, на Алу Пугачову?

— Ты чорная, а яна не чорная...— суцішваючыся, адказала Мая Сцяпанаўна.— А пра іншае няма чаго казаць...

— Ды ты... — усміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Зірні, зірні яшчэ так на мяне! Ліля, пабач, калі ласка: колькі ў яе позірку нянавісці да мяне! І за што ты мяне так не любіш, маленькая прынцэса?

Мая Сцяпанаўна залыпала толькі вейкамі і не магла ёй варта адказаць. Аспрэчваць, даказваць іншае не трэба было, а вось удалы жартаўлівы адказ не знаходзіўся.

— Я ўжо злая, а яна яшчэ зласнейшая,— наступала Таццяна Сяргееўна.— І за што толькі маюць да яе такую ласку мужчыны?!

— Табе гэтага не зразумець! — толькі цяпер здагадалася, як варта адказаць, Мая Сцяпанаўна.— Цябе ўсе баяцца. А мяне не баяцца. Нават і з маёй злосцю. Таму ты і дагэтуль адзінокая. Адна сына гадуеш. Уцякаеш куды вочы глядзяць са сваёй кватэры...

Твар Таццяны Сяргееўны перасмыкнуўся, на яго ўсплыў глыбокі цяжкі цень, аж нешта нядобрае варухнулася ў душы Маі Сцяпанаўны балючаю віною, вочы раптоўна паглыбелі, нібы зацягнуліся туманом. Але госця ўсё ж усміхнулася. Адышлася ад люстэрка, зноў села на канапу і не зводзіла з яе дапытлівага (не крыўдлівага, а дапытлівага!) позірку, і паволі цяжкі цень спаўзаў з яе твару, чорныя вочы пачыналі зіхацець. Толькі нібы выпадкова яна прыклала руку да левай грудзіны, пацерла там, але бачачы, што назіраюць за яе рукою, апусціла рукі на вастраватыя калені.

«Ці не слабое ў яе ўжо сэрца? — нейкае спачуванне варухнулася ў душы Маі Сцяпанаўны. Але не глыбокае, не шчырае.— Але што тут дзіўнага? У каго яно будзе здаровае, моцнае, калі гэтак буйна, нястрымна, нават шалёна жыць!»

Лілія Іосіфаўна, прыхінуўшыся ў куток канапы, накрыўшы худыя плечы цёплаю хусткаю, амаль увесь вечар маўчала, са сполахам ды са здзіўленнем пазірала толькі нейкімі блеклымі, выцвілымі вачыма з-пад шкельцаў. Цяпер, здаецца, аж анямела ад той глыбіні неразумення, незычлівасці, жарсткаватай праўды, якія толькі што выявіла Мая Сцяпанаўна.

— Свет ёсць свет...— першая азвалася ў гэтай няёмкай цішыні Таццяна Сяргееўна.— Мы некага не разумеем — нас нехта не разумее, мы крыўдзім — нас крыўдзяць. Як ні цяжка, але трэба ўціхамірваць сваю гардыню. Усё ж некалі добра казалі: перад пагібеллю ідзе гордасць, перад падзеннем — фанабэрыя. Фанабэрыю можна адолець, а вось сваю гордасць — цяжка... Зашмат гневу... Трэба вучыцца: разумны, ціхі і справядлівы адказ адводзіць гнеў, а зневажальнае, несправядлівае слова ўзбуджвае лютасць...

Мая Сцяпанаўна змаўчала. Ды што адкажаш. Каго — яе ці самую сябе — Таццяна Сяргееўна больш дакарала? Яна гатова была ўжо адступіць, забраць свае ранейшыя словы назад, ды не ведала, як гэта зрабіць. А папрасіць прабачэння не мела сілы.

— Можа, я і памылілася,— прамовіла Таццяна Сяргееўна, адкінулася, легла плячыма на спінку канапы.— Відаць, і мне трэба было ў свой час выходзіць замуж. І не было б цяпер ні ад кога папрокаў, што я абы-якая, і тутэйшыя маладыя жонкі не баяліся б за сваіх мужоў, і я сама была б спакайнейшая. Як ты думаеш, Лілія Іосіфаўна? Усё ж, відаць, што ні кажы, а жанчына павінна быць жанчынаю, гаспадыняю, маці? Як ні бойся гэтага, ні ўцякай ад яго, а ўсё роўна рана ці позна цябе будзе цягнуць да яго, вабіць! Без сям'і, без прытулку ты ўсё ж не чалавек! Непаўнацэнны чалавек! Хоць, як відаць, не кожны шчаслівы і ў сям'і, бо нібы хоча ўцячы ад яе, знайсці нешта лепшае... Каторых сям'я стамляе, укручваючы ў вір аднастайнасці, тлуму, будзённасці, усякіх клопатаў. Часамі муж і жонка жывуць разам, лічы, толькі дзеля дзяцей...

Лілія Іосіфаўна паціснула толькі плячыма, сарамліва ўсміхнулася: у каго ты пытаеш? Хіба я нешта ў гэтым ведаю? Ты хоць дзіця маеш, хоць крыху ведаеш, што такое быць маці, гаспадыняю, а я і гэтай, як кажуць, не зусім зайздроснай долі не ведаю!

— Ох...— уздыхнула Таццяна Сяргееўна, паківала галавою.— Праўду сказаў паэт: «Як мала пройдзена дарог і як многа зроблена памылак!»

Паднялася, пачала хадзіць па пакоі — былой настаўніцкай Міланьскай васьмігодкі. Некалі гэтая настаўніцкая, здаецца, была прасторная, утульная, а цяпер, калі ўжо мелі сапраўды вялікую, светлую настаўніцкую ў Вішнеўскай школе, дык гэты пакой неяк раптоўна змізарнеў, стаў маленькі.

— Многае ў жыцці на адлегласці бачыцца зусім інакш...— прамовіла нібы сама сабе.— Чамусьці з кожным годам мацнее пачуццё сораму за тое, як жывеш, што робіш...

«Ага! — аж пацешылася ў душы Мая Сцяпанаўна.— Не такая ты ўжо спакойненькая, бесклапотная, шчаслівая, якой хочаш заўсёды здацца...»

— Вось хто жыве як райская птушачка...— кіўнула Таццяна Сяргееўна на яе, Маю Сцяпанаўну.— Здаецца, ніводнага пытальніка на лбе... Ні ў што глыбока не ўваходзіць, пырхае як матылёк з кветачкі на кветачку. Заўсёды свежая, вясёлая, бесклапотная. Ва ўсю спажывае свёкраву пенсію...

— А ты? — дзёрзка запытала Мая Сцяпанаўна.— Не спажывала ва ўсю бацькаву зарплату, калі той быў жывы?

Таццяна Сяргееўна запынілася, зноў села на канапу. Зноў па яе твар усплыў панылы цень. Яна цяжка пераносіла бацькаву смерць. Бо бацьку яна вельмі любіла. Нашмат мацней, чым маці. Бо тая некалі мала глядзела і яе, і мужа, больш глядзела за сабою, знаходзячы ўцехі з іншымі мужчынамі. Цяпер ужо Таццяна Сяргееўна нічога не адказала, замаўчала. Бо, канечне ж, адчувала ў нечым і сваю віну перад бацькам.

Мая Сцяпанаўна сёння амаль увесь дзень была дзёрзкая. І ў школе, і дома са свякрухай. Тая хацела, каб яна пад вечар памагла перабіраць грыбы, а яна адмовілася. Не хацела шмат траціць часу, а гэтаксама пэцкаць рукі. Як яна магла прыйсці не з беленькімі пальчыкамі, не з нафарбаванымі пазногцямі сюды, ведаючы, што сёння яе рукі будзе трымаць у сваіх ён, яе каханы? Таму яна не дакранулася да грыбоў, прастаяла-пратапталася каля люстэрка, зрабіла прыгожую прычоску, перамерала шмат сукенак, касцюмаў, нарэшце, выбрала вось гэтую блакітную, з белым каўнерыкам, і — пад незадаволеную буркатню свекрыві — пайшла сюды. Грыбы засталіся перабіраць свёкар і свякроў — пенсіянеры, муж, сын. У інтэрнаце, дзе яна працавала выхавацелькаю, пачала супакойвацца, знаходзіць свой звычайны бадзёры настрой, але нечакана прынёс вецер гэтых Таццяну Сяргееўну і Лілію Іосіфаўну. Таццяна Сяргееўна зноў выбіла яе з раўнавагі.

Мая Сцяпанаўна зірнула на гадзіннік: вось-вось павінен заявіцца тут ён. І заявіцца, канечне. Бо не можа паабяцаць і не прыйсці па сустрэчу. А яны, гэтыя госці, не збіраюцца ісці дадому. Значыць, сустрэча сёння не ўдасца. Адчувала: гэтыя думкі не толькі маркоцяць яе, але вядуць і да адчаю, да нуды. Такі ўжо быў у яе характар: калі нешта надумала, дык і тут жа хацела тое мець.

— Што вы, дзяўчаты, скажаце пра Акаловіча? — нечакана ні з таго ні з сяго запытала Таццяна Сяргееўна. З твару яе зноў знік цень, але ўжо не знікла стомленасць, пакута.

— Дзіця яшчэ...— бадай, упершыню за вечар абазвалася Лілія Іосіфаўна.

— Яршыстае і непачцівае хлапчаня...— дадала Мая Сцяпанаўна знарочыста рэзка.

— Дарэмна вы так,— заступілася Таццяна Сяргееўна.— Вы ж выхавацелі, людзі самай гуманнай прафесіі, дык не будзьце гэтакія строгія і злосныя. Ён жа зусім яшчэ малады. А маладыя ўсе ў нечым падобныя. І нас жа некалі, калі мы пачыналі тут працаваць, папракалі ў яршыстасці, непачцівасці... Акаловіч — сучасны. Інтэлектуальны, востры на язык, смелы. Але і вельмі душэўны... Ну, а тое, што ён часамі іранізуе над Васільцом, дык гэта па маладосці...

— Васілец яшчэ вельмі цярплівы...— нібы між іншым сказала Мая Сцяпанаўна.— Іншы на яго месцы такіх зняваг не сцярпеў бы...

— А якія ж тут знявагі? — здзівілася Таццяна Сяргееўна.— Давайце будзем шчырыя: крыху ўжо заносіць на паваротах нашага Васільца... Любіць, ох, як ужо любіць славу... Нядаўна ж толькі праводзілі семінар, а цяпер — новы семінар... Ужо не для раёна, а для ўсёй вобласці... Па навучальна-вытворчым камбінаце. Як сказаў ён пра гэта, дык вы ўсе, хоць гэты клопат найперш будзе на вашых плячах, маўчалі, а шчыры Акаловіч не змоўчаў: ну і любіце вы, Павел Мікалаевіч, пакрасавацца перад начальствам! Сліж захіхікаў, усе разгублена маўчаць, а Васільцоў абаіх аж у жар ад нечаканай такой шпількі кінула...

— А што ж тут разумнае сказаў твой любімец? — запытала Мая Сцяпанаўна ўжо спакойна, але з іроніяю.— Не сам жа Васілец папрасіў, а райана змусіла правесці гэты семінар. А райана папрасіла іменна нас правесці гэты семінар таму, што школа наша маладая яшчэ, але ўжо вопытная, моцная... Акаловіч твой выскачыў якраз недарэчы, паказаў яшчэ раз, што ён проста неразумны, няцямлівы хлапчук...

— Лішне надзярзіў, канечне, Акаловіч...— падтрымала яе і Лілія Іосіфаўна.— Толькі аднаму Сліжу гэта і спадабалася.

— Ну і мы перабольшваем ужо: Павел Мікалаевіч, Павел Мікалаевіч! Павел Мікалаевіч так сказаў! А гэты Павел Мікалаевіч лічыць сябе ўжо новым Сухамлінскім...

— Не грашы, Таццяна Сяргееўна...— можа, ужо і залішне запальчыва заступілася Мая Сцяпанаўна.— Аўтарытэт Паўла Мікалаевіча пакуль што ні яму, ні нам усім не шкодзіць. А наадварот... Усе мы працуем спакойна, з упэўненасцю, з веданнем, што наша праца і заўважаецца, і цэніцца...

— Канечне...— пацвердзіла і Лілія Іосіфаўна.— Хіба ў нас не таварысцкі клімат, не дэмакратыя? Хіба не на навуковай аснове ідзе навучальная і выхаваўчая работа? Няўжо не высокі аўтарытэт нашай школы ў раёне?

— Ясна,— з іроніяю ўсміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Вы ўсе закаханыя слепа ў нашага шэфа. Нават сваю працу гатовы прыпісаць яму... Ваша любоў перадаецца ўжо і мне. Як я не змушаю сябе быць супраць Васільца, а ўсё нешта вабіць сімпатызаваць яму. Застаецца толькі пераканаць майго юнага любімца, каб і ён перастаў сваволіць, рабіць падкопы пад аўтарытэты...

— Дык усё гэта залежыць толькі ад цябе? — прыжмурыла вочы Мая Сцяпанаўна.

— Бадай,— хітра прыжмурыла вочы і Таццяна Сяргееўна.— А ты што — не верыш, што трыццаціпяцігадовая жанчына можа запаланіць душу дваццацідвухгадовага юнака? Што ён яе можа пакахаць, дзеля яе пайсці на ўсякую рызыку? Што ён урэшце, кахаючы, можа зусім змяніцца, з дзёрзкага, калючага, стаць мяккім, чулым, спагадлівым? Ты недаацэньваеш ролю жанчыны, кахання?

Мая Сцяпанаўна аж здзівілася: тая жартуе ці гаворыць праўду? Няўжо яна, знаючыся, а пасля адхіліўшы такіх сталых і сур'ёзных хлопцаў,— галоўнае, сталых і забяспечаных хлопцаў! — мае глыбокія намеры да гэтага сімпатычнага, але зусім яшчэ, як кажуць, неаперанага юнака? Няўжо, па-другое, не баіцца такой розніцы ў іхніх гадах?

Таццяна Сяргееўна, пазіраючы на яе, толькі ўсміхалася — сапраўды вельмі хітра і гарэзна. Ці ад сваіх глыбокіх задум, ці ад таго ўражання, якое яна зрабіла на прадбачлівую Маю Сцяпанаўну.

Невядома, колькі яны маўчалі б, колькі цягнулася б гэтая вытрымка недаўмення і гарэзнасці, каб на дварэ не пачуліся крокі.

«Ён! — здагадалася Мая Сцяпанаўна. Ёй вельмі хацелася, як і заўсёды, адхінуць на акне фіранку, усміхнуцца, але цяпер праз сілу стрымалася, праз сілу засталася нібы абыякавай да чалавека, што ішоў сюды.— І, на жаль, дарэмна».

— На прощальное свидание спешит любовник молодой...— усміхнулася Таццяна Сяргееўна.

Мая Сцяпанаўна кінула на яе разгублены позірк: што, ты ўсё ведаеш ужо? Але тая глыбока затаіла ўсмешку, нагнула галаву і закурвала. Што ёй адказаць? Загневацца? За што? За намёк? Але ж тая можа адказаць: а я не пра цябе падумала, я падумала пра сябе ці вось пра Лілію Іосіфаўну. Дык і выдасі ўсё, што на душы. Таму трэба лепш змаўчаць. Тым больш што наперадзе новыя выпрабаванні. Усе ж цяпер будуць надта пільна сачыць і за ёю, і за госцем.

У пакой зайшоў Васілец. Ступіў і, здаецца, разгубіўся, не чакаючы ўбачыць тут Таццяну Сяргееўну і Лілію Іосіфаўну. Сцягнуў мокрую брылёўку, расшпіліў гузік на балоневай зялёнай куртцы, але тут жа і зашпіліў яго, з разгубленасцю зірнуў на яе: што такое? Мая Сцяпанаўна апусціла галаву, раптоўна тоўпячыся сарамліваю цеплынёю, падумала: бачыў жа святло ў акне — дык мог бы зазірнуць, убачыць, хто тут, і не зайсці. Дамаўляліся ж: яна рана выключыць святло, ён пастукае ў шыбіну тры разы — яна адчыніць дзверы. Парушыў дамову, зайшоў — выявіў, як малады, свой стан.

— Шанцуе сёння нашай Маі Сцяпанаўне на начальства...— апярэдзіла ўсіх, азвалася першая Таццяна Сяргееўна.— Толькі што праінспектавалі яе мы з Ліліяй Іосіфаўнай, а тут яшчэ і сам дырэктар заявіўся...

Васілец, супакоіўшыся, усміхнуўся, зрушыўся з месца і сеў на канапе. Пасярод настаўніц. Таццяна Сяргееўна, пыхкаючы дымам, не зводзіла з яго пільнага іранічнага позірку.

— Што ж зробіш, такая мая служба,— адказаў Васілец. З жартам.— Трэба правяраць і работнікаў, і правяраючых.

— Сапраўды цяжкая твая доля, Паша,— прамовіла Таццяна Сяргееўна,— Няма табе спакою ні ўдзень, ні ўвечар. Усё работа ды работа. І калі ты толькі жывеш для сябе, для сям'і?

Мая Сцяпанаўна заўважыла: па шчоках Васільцовых разліўся густы чырванец. Не вытрымлівае ён глыбокіх усмешак ды намёкаў Таццяны Сяргееўны. Ды хіба лёгка ў такой сітуацыі? Не, нялёгка.

— Усё добра, шэф,— ужо нібы сур'ёзна сказала Таццяна Сяргееўна.— Дзеці добра накормленыя, усе здаровыя. Парабілі ўрокі, адпачылі, пагулялі — цяпер спяць. У Маі Сцяпанаўны,— усё ж не вытрывала, усміхнулася,— настрой бадзёры, як і заўсёды, мы з Ліліяй Іосіфаўнай гэтаксама не думаем маркоціцца... А прыйшоў ты, Паша, дарэчы. Трэба ісці дадому, а на дварэ цёмна, страшна. Дык вось і падвядзеш. Ты ж не супраць, праўда? Бо адчуваеш: трэба ж клапаціцца за лёс, жыццё сваіх падапечных?

Сказала і, схіліўшы галаву, больш пазірала на яе, Маю Сцяпанаўну. Як яна ўсё гэта слухае? А яна старалася ўсміхацца, хоць на душы было не да смеху.

— А там, можа, хоць з раз заманю і на кватэру... Дырэктар жа павінен ведаць, якія ўмовы жыцця ў яго настаўнікаў...

— Ды трэба калі зайсці...— у тон ёй адказаў і Васілец.

Праз паўгадзіны, калі Васілец сабраўся ісці дадому, на дварэ зноў пачуліся крокі. Цяпер ужо Мая Сцяпанаўна смела адхінула фіранку і зірнула на двор. Хто ж там? Муж? Свякроў? Не. Да асветленага ганка спяшаўся таўсматы Сліж. Здзівілася: чаго гэтага нясе штосьці насупраць ночы?

Сліж запыніўся на ганку, прыпаў, цікнуў у незавешанае акно. Усміхнуўся, бліснуўшы мноствам залатых зубоў. Мая Сцяпанаўна апусціла фіранку — Сліжаў яхідны твар схаваўся.

— Што гэта сёння за нашэсце нашых мужчын? — здзівілася Таццяна Сяргееўна.— Зусім не разумею, якія ж інспектарскія функцыі прывялі сюды вось гэтага тыпуса?

Сліж зайшоў. Хітра заўсміхаўся.

— Ці не нарада ў вас? — зірнуў кожнаму ў вочы, стараючыся адчуць, пра што тут маглі дагэтуль гаварыць.— Скончылася ўжо? Добра. Тады я, значыць, у час паспеў, каб падабраць і завесці суседа дадому...

— Адкуль ты ведаеш, што я тут? — аж разгубіўся Васілец.— Я ж позна сядзеў у школе, а потым, во зусім нядаўна, рашыў падысці сюды, зірнуць, што робіцца ў інтэрнаце. І пайшоў не праз вёску, каля тваіх акон, а напрасткі, праз поле.

— Хі-хі-хі...— прыплюшчыў вочкі Сліж.— У мяне інтуіцыя разведчыка. Быў на Самадуме, бачу: ёсць святло ў тваім кабінеце. Значыць, працуеш. Потым бачу: патухла. Значыць, ты выйшаў. Я падаўся насустрач. А цябе няма... Дык я ў машыну і сюды...

— Ці не сочыш ты за мною?

— Цікаўлюся крышку...

— Адпачываў бы, тэлевізар глядзеў бы ці кніжку лепш пачытаў...— Павел устаў, начапіў брылёўку,— Ці ты летапіс які пішаш? Ці оду пра мяне?

— Ды магу напісаць...

— Ну што ж, паехалі дадому, шпіён. Будзьце здаровыя, дзяўчаты.

Зірнуў, запыніў позірк на ёй, Маі Сцяпанаўне. Са шкадаваннем і, здаецца, са здзіўленнем: на што ты, маўляў, сабрала сёння тут госці, вячоркі? Яна ж квола ўсміхнулася, з пяшчотаю пазіраючы яму ў вочы, і нават, выкарыстаўшы міг, па-змоўніцку падміргнула. Падбадзёрыла. Дарма, што сёння так выйшла, заўтра ці паслязаўтра ўсё выйдзе іначай.

Васілец пайшоў.

— А вы, Таццяна Сяргееўна? — запытаў Сліж,— Хадзем, я вас першую падвязу...

— Дзякую, Уладзімір Пятровіч,— уздыхнула, не ўзрадавалася тая.— Я, відаць, не буду сёння дома начаваць. Застануся тут, калі Мая Сцяпанаўна будзе не супраць. А вы ўжо і далей падхалімнічайце перад начальствам, ведайце ўсе яго задумы, апярэджвайце, сцяліцеся лістам...

Сліж быў Сліж. Не збянтэжыўся, не разгубіўся. Усміхнуўся, падняў палец угору:

— Начальства, жызня мая, ёсць начальства! Яго трэба любіць. Не варта часта трапляць на вочы, але і не трэба намнога аддаляцца. Карысна заўсёды быць пад яго рукою...

4...

І сёння Ларыса вярталася дахаты адна.

Сып ужо быў дома, а Павел застаўся яшчэ на рабоце. Яго чакай к ночы, не раней. Вернецца стомлены, сярдзіты — адразу ж сядзе за пісьмовы стол ці ляжа ў пасцель. Зможаш пагаварыць з ім толькі заўтра раненька, калі будзеш разам ісці ў школу.

Хоць і спяшалася дадому, дзе яшчэ было для яе шмат работы, не вытрывала, забегла ў настаўніцкі дом. Учора тут былі закончаны самыя апошнія, малярскія, работы. Паслязаўтра — мясцком, на якім будуць дзяліць кватэры.

Зайшла ў першы пад'езд. Як і ў гарадскіх дамах, вісяць во новенькія паштовыя жалезныя скрынкі, пахне бетонам, мелам, фарбаю. З хваляваннем падышла да першых справа дзвярэй — да трохпакаёвай кватэры. Дзверы яе, як і ўсіх астатніх кватэр, былі яшчэ не абабітыя, толькі злёгку пафарбаваныя ў ліловы колер. Крэйдаю прыгожа выведзена лічба «І».

«Наша! — соладка таўханулася сэрца.— Неўзабаве мы будзем самастойныя людзі, самі сабе гаспадары! Будзем жыць у прасторнай, светлай сучаснай кватэры!»

Піхнула незамкнёныя дзверы, нагнулася, памацала пальцам падлогу. Фарба, здаецца, ужо зацвярдзела. Заўтра, бадай, ужо можна будзе памыць падлогу і хадзіць па ёй. Любуючыся, аднак, агледзела: падлога тут, у калідоры, не зусім шчыльная. Відаць, рассохлася, бо між асобнымі дошкамі ёсць даволі прыкметныя шчыліны. Перавяла позірк на сцены, пафарбаваныя ў блакітны колер, на белую столь. Здаецца, столь не зусім роўная. Надта кідаецца ў вочы след ад схаванай пад штукатурку электрычнай праводкі. Цікава: а якая ж кватэра на другім паверсе?

Жаночая цікаўнасць павяла яе вышэй, да яшчэ адной трохпакаёвай кватэры ў гэтым пад'ездзе.

Паднялася. Па шырокай, многаступенчатай лесвіцы. Піхнула дзверы пад нумарам «5». Тут падлога, таксама светла-рудаватага колеру, была шчыльная. І слядоў ад схаванай праводкі на сцяне і на столі не было. Можа, гэтыя агрэхі — шчыліны ў падлозе, сляды ад праводкі — былі і дробяззю, можа, не варта было на гэта зважаць, але Ларысе ўсё роўна падумалася, што гэтая кватэра лепшая. Пазірала ўсярэдзіну — і ёй болей ды болей усё тут падабалася: і колеры ва ўсіх пакоях, і добрая асветленасць, і столь, і падлога. Нічога не скажаш, цудоўная кватэра. Не толькі прасторная ды светлая, але і добраўпарадкаваная — з халоднаю і цёплаю вадою, з газам, з ваннаю. Усё як і ў горадзе. Нават яшчэ і лепш, чым там. Бо гэты дом не на шумнай вуліцы ці паблізу дымнага завода, а ў полі, каля самага лесу. Ды яшчэ цячэ паблізу рэчка. Здаецца, няма лепшага нідзе месца, як тут. Гэтыя мясціны — бадай, курортны куток.

Пачула: нехта ляпнуў дзвярыма, зайшоў у пад'езд. Тупае па лесвіцы. Зірнула ўніз: падымаецца сюды Сліж. Не хацела, каб бачыў яе тут, не хацела гэтай сустрэчы. Дала сваёй цікаўнасцю спрыяльную зачэпку для Сліжа пакепліваць, распускаць усякія нядобрыя чуткі. Але што зробіш. Спакусіла цікаўнасць — цікаўнасць і пакарае.

— Любуецеся?— усміхнуўся Сліж. Падышоў, аддыхваючыся, стаў побач.

— Не,— збянтэжылася.— Проста так...

— Проста так нічога не бывае...— глыбакадумна прамовіў Сліж, пільна маленькімі, заплытымі ад лішняй паўнаты, вочкамі пасвідраваў яе.— Гэтая кватэра больш спадабалася, чым тая, што на першым паверсе?

Яна, саромеючыся, са здзіўленнем зірнула на яго: адкуль ён ведае?

— Ды бачу. Па вас, Ларыса Іванаўна, бачу,— прамовіў, уздыхнуў. Цяжка. Як па нейкай страце.— Шкода мне ўступаць другі паверх, гэтую кватэрку, якую даўно ўжо я сабе аблюбаваў, але дзе дзенешся! Хочаце вы — няхай будзе ваша. Бярыце. На першым паверсе гэтаксама неблагая. Я адчуваў: Павел Мікалаевіч не будзе надта ні ўва што ўваходзіць, што мы выдзелім, тое і возьме, але вы... Вы жанчына. А жанчына ёсць жанчына... Адным словам, уступаю. Але паслуга за паслугу. За такую сваю ўступку я маю да вас, Ларыса Іванаўна, просьбу. Прашу мне памагчы.

— Які з мяне памагатар! — усміхнулася.— Я радавы, як і вы, настаўнік, радавы член мясцкома.

— Вы ж яшчэ дырэктарава жонка! — прыплюшчыў вочкі, абапёрся аб вушак.— Гэта не пасада, але вялікая ўлада. Вось і пагаварыце далікатна з Паўлам Мікалаевічам, каб ён звольніў Семяновіча і іншага чалавека ўзяў на яго месца...

— Нашто? — здзівілася яна.— Хіба Семяновіч кепска працуе?

— Я не пра тое...— Сліж закусіў губу.— Але пагаворым шчыра. Вы даўно ўжо ведаеце: дрэнны я настаўнік. Ва ўсім. І не ведаю таго, што трэба ведаць настаўніку, і не паводжуся так, як трэба паводзіцца. Я не дурны, я мог бы быць іншы, нават такі адданы школе, як Павел Мікалаевіч ці Лілія Іосіфаўна. Але я не быў такі і не буду. Я не маю ніякай ахвоты да сваёй працы. Я нават пакутую, што я настаўнік. Мне здаецца, што сёння настаўніцкая прафесія адна з самых цяжкіх, пачэсных, але і не прэстыжных. І тут, у вёсцы, таксама. Я ўжо не раз гаварыў, зноў паўтару: цяпер больш паважаюць магазіншчыцу, лесніка, шафёра і трактарыста, брыгадзіра, чым настаўніка. Бо тыя людзі дзелавыя, ад іх можна нешта ўзяць. А што возьмеш ад настаўніка? Вучыць нашых дзяцей — ну, няхай і вучыць! Некалі ён быў самы адукаваны на вёсцы, маяк, светач, дык тады і ішлі да яго. То каб ліст напісаў, то каб пра навіны ў свеце расказаў. Зараз адукаваных хапае... Дык хто цяпер ідзе ў настаўнікі? Лічы, адны жанчыны. Настаўніцкая прафесія стала нібы жаночаю. А таму, кажу, і не зусім прэстыжнаю. Трапіў я па недаразуменню ў школу — дык цяпер і саромлюся, пакутую... Нібы і не мужчына я...

— Перабольшваеце вы, Уладзімір Пятровіч, як і заўсёды...— сказала Ларыса.

— Не перабольшваю. Не думайце, я ўсё разумею. Адчуваю: ваш Павел Мікалаевіч задаволены. Бо ён дырэктар, кіраўнік. Ён мае ўладу, славу. Але ж усе не могуць быць дырэктарамі, завучамі. Бо такіх пасад мала. Значыць, усе астатнія павінны ўвесь свой век працаваць без павышэння па службе. Можа, хто і згодзен на гэта, можа, хто і ўлюбёны ў сваю працу, не зважае на ўсякія жыццёвыя калізіі, на кар'еру, але я, кажу, пакутую. Адчуваю: не магу ўсё сваё жыццё вадзіцца з дзеткамі, корпацца ў іхніх сшытках, як крот у зямлі, быць радавым і радавым членам калектыву, бачыць, што на мяне ніхто не зважае ў вёсцы...

Ларыса ўсміхнулася, кіўнула ад здзіўлення галавою.

— Скажаце: нашто ўсё гэта? Пасады, слава, павага? — ухмыльнуўся Сліж,— Можна, маўляў, пражыць і без гэтага. Можна. Але нялёгка жыць, калі адчуваеш: ты маленькі чалавек. Нічога не значыш. Бяспраўны. Скажаце: я тое-сёе маю. Плату, машыну, кватэру, сувязі. Але ці меў бы я што, каб мая Ніна не працавала ў магазіне? Не, не меў бы. З-за яе толькі да мяне цягнуцца. Каб не яна, каб не магазін, дык на мяне ніхто і не зважаў бы. Ні ў лазню, ні на гулянку не запрасіў бы. Як цяпер вось не запрашаюць Лілію Іосіфаўну ці Акаловіча... У мяне іншая жылка моцная — арганізатарская, дзелавая. Я з радасцю пакінуў бы настаўніцкую няўдзячную работу і змяніў бы яе на іншую. Стаў бы, да слова, гаспадарнікам ці, як сказаць больш салідны, намеснікам дырэктара школы па гаспадарчай частцы. Намеснікам! — падняў уверх палец.

Ларыса аж выпрасталася, падняла на лоб бровы: жартуе?

— Праўду кажу. І запаветную,— бачачы яе здзіўленне, усміхнуўся Сліж.— Гатоў хоць сёння змяніць сваю прафесію.

— Думаеце, у рабоце гаспадарніка знойдзеце большае задавальненне?

— Канечне! — падняў галаву Сліж.— На першы погляд, праца гаспадарніка сціплая. Але ж у яго руках машына, трактар, выдатны гарод, сад, кветнік.— Прыплюшчыў вочкі.— А хіба гэта мала? Хіба няма тут дзе разгарнуцца? — Прыблізіўся, зашаптаў.— Ды пры мне ўсё гэта дасць вялікі даход. І школе, і... Пры мне, даю слова, вы на сваёй уласнай машыне скора будзеце ездзіць... Ну, каб не перарываўся педагагічны стаж, магу ўзяць гадзін пяць-шэсць. Ну, як?

Адчула: не, сапраўды не жартуе. Усё абдумаў. І даўно ўжо. І сёння гаворыць праўду: кепскі ён настаўнік, спраўны даставала і прадавала. Найменш цяпер думае пра школу, больш спраўляе свае асабістыя клопаты — кожны дзень, лічы, нешта некаму то дастае, то прадае, то штосьці ў кагосьці купляе. Ва ўсякім разе, лепш ведае, што робіцца ў тутэйшым магазіне, чым тое, што адбываецца ў школе. І гэта яшчэ не ўсё. Сліж яшчэ і нейкі ўсясільны. Забяруць у якога шафёра за парушэнні правы — той ідзе да Сліжа. Зловяць каго на браканьерстве — зноў той ідзе да Сліжа. І Сліж усіх выратоўвае, усім памагае. За вялікую плату, кажуць.

— Адным словам, вы, Уладзімір Пятровіч, задумалі стаць нейкім школьным бізнесменам?

— У добрым сэнсе гэтага слова.

— А вы падумалі, што скажа на гэта райана? Настаўнік з вышэйшай адукацыяй — і раптам гаспадарнік!

— Намеснік дырэктара па гаспадарчай частцы! — усміхаючыся, паправіў Сліж.— Павел Мікалаевіч скажа адно слова — і райана з усім пагодзіцца. А я, як і два завучы, змагу заходзіць у кабінет вашага шаноўнага Паўла Мікалаевіча ў любы час. Намеснік ёсць намеснік! Ён бліжэй да кіраўніка, чым кожны настаўнік, і сам, лічы, кіраўнік... І пры гальштуку, пры капелюшы буду хадзіць. Не ўзяў некалі Павел Мікалаевіч мяне за завуча, аддаў перавагу жанчыне, Ліліі Іосіфаўне, дык няхай цяпер зверне на мяне належную ўвагу. Яшчэ раз скажу: школе ад гэтага горш не будзе. Пры мне ўсё — майстэрня, гарод, сад, кветнік, сталоўка, інтэрнат, машына, трактар — будзе як трэба. У мяне процьма ўсюды сяброў, такія сувязі, якіх у вас не было і не будзе. Я ўсё магу дастаць. Ад іголкі да машыны. Вось і вам мог бы цяпер замежную мэблю, самы новы халадзільнік, каляровы тэлевізар знайсці, але ж вы заўсёды не хочаце маёй помачы, будзеце браць шырпатрэб. А я такія сабе гарнітурчыкі прывязу, што ўсе аж ахнуць... А вы будзьце сабе на здароўе сціплыя! Які толк з вашай сціпласці? Дзівакі вы, дзівакі! Гэткі і ў Міланьскай школе гарод, сад мелі, тут такая школа пад назіркам Паўла Мікалаевіча будавалася, такія сумы праз яго рукі праходзілі — можна ж было нажыцца дык нажыцца! А вы? Павел Мікалаевіч у просценькім касцюмчыку як хадзіў пяць гадоў назад, дык і цяпер ходзіць, вы толькі адзін залаты пярсцёнак маеце. І то вунь аж калі прыдбалі! А мая Ніна сем — і не такіх, а нашмат даражэйшых! — пярсцёнкаў мае, не саромеецца смяяцца на поўны рот! Бо ў яе залатых зубоў палавіну! Адным словам, не ўмееце жыць... Вось неўзабаве будзе ў школе важны семінар. Наедзе шмат важных людзей. Семінар, канечне, трэба добра правесці. На ўзроўні, як кажуць. Але ж трэба і пра іншае падумаць. Пра добры абед. Вы ж дасце яго ў школьнай сталоўцы. Капуста, катлеткі, пюрэ, кампот... Не раз жа ўжо так было... А хіба так трэба? Не, даражэнькія. Трэба, кажу, і пыл добра ў вочы пусціць, і людзей прыняць як след. Прыедуць жа яны і з вобласці і з раёна. Усе цяпер стамляюцца на рабоце, дома, дык кожны думае: з'езджу ў вёску, падыхаю свежым паветрам, адпачну... І трэба падбаць, каб людзі добры настрой мелі і з выдатным настроем адгэтуль паехалі, каб гэтую сваю паездку праз гады ўспаміналі. А што трэба для гэтага зрабіць? Мала! Рыбалачку, паляванне, стол добры наладзіць ды і ў сумку кожнаму, што трэба, варта даць. Лaсяцінкі, рыбкі, грыбкоў, сальца і мясца. Цяпер усе любяць натуральнае, вясковае... Вось тады і помніць будуць, тады і аддзякуюць. І словам добрым, і ўзнагародай Паўлу Мікалаевічу... А вы... Наіўныя вы яшчэ людзі...

— Сапраўды, вы зрабілі некалі памылку, што сталі педагогам...— паківала галавою Ларыса.— З вашымі здольнасцямі... трэба не ў школе быць...

— Я ж і сам кажу...— ухмыльнуўся Сліж.— У іншым месцы я разгарнуўся б! Каб я мог быць там, дзе хачу, дык вы паглядзелі б, як Сліж жыў бы! — Уздыхнуў.— Ды, на жаль, я задаволены сабою, але не задаволены сваім становішчам!

Збянтэжыўшыся, Ларыса зірнула на яго раз-другі: усё ж жартуе ці не? Ён заўсёды такі. Здаецца, ніколі не гаворыць праўды, таго, пра што думае. Век хаваецца за жарты, кепікі. Сліж, глыбока затаіўшы ўсмешку, таксама пільна пазіраў, нібы гадаючы, якое зрабіў уражанне, пра што яна цяпер думае.

«Усё ж загадкавая істота чалавек! — падумала. — Прывыкнеш да яго, маеш уражанне, думку, а яны, як убачыш аднойчы, не зусім глыбокія... Бо чалавек зусім іншы, не такі, як ты пра яго думаеш... Вось і Сліжа я недаацэньвала. Думала: ён прасцячок. А ён не прасцячок. Ён... Ды што пра каго казаць! Тут цяжка самую сябе зразумець! Лічыш: ты і прыгожая, і стройная, і разумная, і самая добрая на свеце. Доўга-доўга, бывае, жывеш з такім адчуваннем. Пакуль у адзін — ды хіба ў адзін! — момант ні выявіш: ты іншая. Бо ў цябе ёсць, аказваецца, і злосць, і крыўда, і зайздрасць, і незычлівасць... Можна, праўда, гэтага нібы не заўважаць, па-ранейшаму лічыць сябе анёлам, але ўсё роўна ад збянтэжання і пакут у душы нідзе не дзенешся...»

— Дык як, Ларыса Іванаўна? — вывеў яе з одуму Сліж.— Паможаце? Для агульнага ж дабрабыту!

— Я і не ведаю, што вам сказаць,— паціснула плячыма.— Бо сказаць шчыра, не знаю: дзе, на якім месцы вы будзеце менш ці больш карысны...

«На першым паверсе дастанецца кватэра дык на першым...— думала пасля, калі спускалася па лесвіцы ўніз.— На другім дык на другім... Няхай будзе ўсё так, як вырашыць мясцком. Са Сліжам, праўду гаварыў Павел, не трэба мець ніякага хаўрусу. Бо і заўважыць не паспееш, як уцягне, ублытае ў нейкую сваю павуціну. Бо ніколі чалавек не думае пра работу, пра людзей, пра штосьці высакароднае, а заўсёды нешта пляце і пляце сваё, што не разумееш, не прымаеш душою...»

У хваёвым лесе было зацішна. Скупа, але даволі ясна і цёпла свяціла сонца, азалочвала рэдкае жоўтае лісце на адзінокіх бярозах, зеляноту, рыжае шыгалле — вакол панаваў развітальны смутак з летам, з цяплом і з яснасцю, з павялай красою. Душа поўнілася ад высокага напружання гэтага адчування і, здаецца, не хацела набываць новы стан, разумець, што неўзабаве будзе холадна, мокра, можа, нават і снежна — лес гэты стане ўжо не зацішны, лагодны, а пануры і глухі.

Ларыса тупала, пільна пазірала на шыгалле, шэры пясок — зноў, пасля пацяплення, выплылі зеляніцы, таўстухі, і яна зноў прыйшла па грыбы. Вось застракацела ад зелені ў вачах. Сядзіць вялікая сям'я зеляніц. Нагнулася, пачала далікатна зразаць і класці ў пакоўную карзіну. Зеляніцы былі крамяныя, нават аж цвёрдыя, і здаровыя. Зірнула ўбок: сядзіць, чыкае нажом паўзялёнкі і сын.

«Ну і Сліж! — вірыліся ўсё пра адно ў галаве думкі.— Што ён надумаў?! І як толькі ён трапіў у школу? Няўжо памыліўся? Няўжо тады думаў: у школе, бадай, сама лягчэй працаваць. Фізічнай працы, лічы, ніякай, і грошы неблагія... Але не верыцца, каб ён мог памыліцца... Ён жа загадзя ўсё абдумае-перадумае, узважыць-пераважыць, а тады ўжо на нешта асмеліцца... І чаму ён да мяне першай падышоў, загаварыў? Няўжо думае, што не Павел, а я кірую школаю? Ці, можа, і іншае што меў на ўвазе? Бо каторы ўжо час, здаецца, нібы фліртуе са мною. То кампліменты гаворыць, то ў вочы з усмешкаю зазірае, то на ўсякія інтымныя размовы падбівае... Павел не зважае на гэта, а вось Таццяна Сяргееўна ўжо колькі разоў жартавала: «Штосьці ў вас са Сліжам ёсць!» І ён, здаецца, стараецца гэта нібы пацвердзіць перад усімі... Дык трэба мне далей трымацца ад гэтага Сліжа, а то яшчэ... Толькі гэтага мне і не хапала!..»

Думаючы пра Сліжа, і назбірала поўную карзіну грыбоў.

Вярнуліся з сынам дадому.

І сёння Павел прыйшоў дадому позна. Тады, калі яна з сынам перабрала ўжо грыбы, вымыла іх, палову зварыла. А ў каструлях — на керагазе ў сенцах — варыліся ўжо астатнія.

Павел, нібы не спадзяючыся ўбачыць яе тут, у сенцах, застыў. На яго твары, здаецца, была і лёгкасць, на вуснах блукала шчаслівая ўсмешка, а разам з тым у вачах была стомленасць, а пад вачыма глыбіліся цемнаватыя ўпадзіны.

— Ты ўжо і начаваў бы ў школе,— папікнула, седзячы на столачку і памешваючы апалонікам грыбы ў вялікай зялёнай каструлі.— На што табе дом, сям'я? Пад'еў у школьнай сталоўцы, паспаў на капане ў сваім кабінеце — і зноў за школьную работу! Даў урокі ці схадзіў на нечыя — зноў у свой кабінет. Да стала і капаны.

Стаяў, прыхінуўшыся да вушака, нічога не адказваў. І гэтая яго спакойнасць, як і раней, зазлавала, выбіла з раўнавагі: маўчыць наўмысна. Ведае, што трэба паслухаць, даць, каб яна выгаварылася. Выгаварыцца — паспакайнее ці адумаецца, пачне сама сябе дакараць за сваё незадавальненне і сваю буркатню. Каб ён апраўдваўся ці сярдзіта адказваў на яе папрокі — дык яна хутка і не выгаварылася б, і не адумалася б, а распаліла б спрэчку. Але ён заўсёды спрытна збівае яе ваяўнічы запал, крыўды, папіканні. І спрэчкі не бывае. З аднаго боку гэта, можа, і добра, а з другога — і дрэнна: усё ж некалі ёй трэба і сказаць яму ўсё, што думае ці хоча, і перамагчы яго. Цяжка змірыцца, што іменна ён узяў над ёю верх. Як, можа, цяжка змірыцца ў гэтай сітуацыі і кожнай жанчыне.

— Усё? — спытаў. Без крыўды і без усмешкі. Нібы з іроніяю.

— Не, не ўсё! — рэзка адказала.— Адкажы нарэшце: хто я табе? Жонка? Наймічка? Сужыцелька? Твая гаспадыня?

— Бурклівая жанчына...— усміхнуўся.— І чым больш сталееш, тым больш зласнееш...

— А ты? — ужо мала думала, дала волю эмоцыям.— Хто ты? Які ты? Ты сем'янін? Муж? Бацька? Якую ты мне вызначыў ролю? Кім я станаўлюся? Зірні: якія ў мяне рукі!!!

— А хто цябе змушае збіраць, да слова, гэтыя грыбы?

— А зімою ты іх не з'ясі? Як і не з'ясі чарніцы, брусніцы, журавіны, маліну?

— Ну, дык і не наракай...— насупіўся.— Бо і мне гэта надакучвае...

— Надакучвае? — зразумела яна яго словы па-свойму.— Я табе ўжо надакучваю? Сын надакучвае? Дык кідай тады нас...

— Ну, ціха...— прашаптаў.— Крычыш, што і там,— кіўнуў на хату,— усё чуваць...

— Не магу,— прыклала руку да грудзей,— павер, не магу я ўжо так далей жыць. Стамляюся, выбіваюся з сіл ад работы ў школе і дома, ад адзіноты, сваіх думак... Я ж табе ўжо нібы і не патрэбная. Нашто я табе трэба? Бялізну памыць, есці зварыць ды пагаманіць з табою пра тваю работу... А я ж яшчэ не старая, каб толькі так жыць. Я хачу іншага...

Змаўчаў. Толькі прыкусіў ніжнюю губу. Зірнуў на яе нібы са здзіўленнем, нібы з рашучым асуджэннем. Маўляў, што ты ад мяне хочаш? Як мне жыць іначай? Хіба я бачу што лепшае, апрача работы, клопатаў?

Адчула: калі і яна цяпер замаўчыць, дык загавораць ужо не хутка. Можа, і праз некалькі дзён. Было ўжо ў апошні час такое не раз. Часамі і з-за нейкай дробязі. Ці, можа, гэта толькі здаецца, што з-за дробязі. Бо яна сама сабе не прызнаецца, з-за чаго так хвалюецца, не мае спакою, чэпіцца да Паўла, пакутуе. Яна раўнавала. Усё лета раўнавала Паўла да Маі Сцяпанаўны. Праўда, пра Паўлаву нявернасць нічога не чула, але штосьці непакоіла яе, насцярожвала: змяніўся ён да яе, ахаладзеў. Яна яму ўжо нібы не жонка, а сястра. Чаму? Не кахае больш? Ці яна не кахае? Не. Дык у чым жа прычына? Дык вось гэтую прычыну яна і бачыла ў іншай жанчыне, у Маі Сцяпанаўне. Душою адчувала: тая кахае Паўла. І, можа, апошні час і з узаемнасцю. Ужо адно тое, што ў апошні час Мая Сцяпанаўна і прыгожа апранаецца, і заўсёды вясёлая, расцвіла, як маладая кветка пасля дажджу, бянтэжыцца перад ёю, насцярожвае. Сапраўды, чаму ў той такі росквіт? Без палкага кахання ён быць не можа. Яна ж жанчына, ведае: калі ў жанчыны на сэрцы лёгка, дык і на твары яе весялосць, лёгкасць, краса тады.

— Даклад сёння закончыў...— Павел перавёў гутарку.— Дадому прынёс. Пачытай, мо што падкажаш...

— Дзе мне там да навукі! — пачала ўжо крыху адступаць і Ларыса.— Я ўжо стала спецыялістам па варэнню, па саленню, а не па тым, чым ты займаешся. Хоць і ў сваёй справе, здаецца, кепскі я спецыяліст. Людзі здзіўляюцца: мы з табой столькі працуем ужо, столькі ўсяго праходзіць праз нашы рукі, а мы ніяк не станем на ногі, жывём ад зарплаты да зарплаты... Я толькі ў трыццаць пяць гадоў залаты пярсцёнак купіла!.. Дык вось я і думаю: а можа, дарэмна так ашчаджаюся, абыякава адношуся да сябе, не сачу са сабою. Мая Сцяпанаўна на нікога не зважае, глядзіць толькі самую сябе. Што ні дзень, лічы, дык штосьці новае мае. То сукенку, то боты ці туфлі, то блузку, то спадніцу. Да хатняй работы рук не прыкладае. Заўсёды з манікюрам, з прычоскаю. Дык яна і маладая, і свежая. Усе любуюцца, хваляць не нахваляцца: ах, Мая Сцяпанаўна, гады вас не бяруць! А ў яе дагэтуль, як кажуць, на лбе яшчэ ні аднаго пытальніка няма...

Маўчаў.

— А я...— уздыхнула, замыліла вуснамі.— Я, відаць, дурная. Старэю без пары ў рабоце і ў клопатах. Не для сябе жыву, а для некага. То для цябе з сынам, то для школы. Не раз і злуюся, каюся, а перайначыць сябе не магу...

— Ты цуд! — нахіліўся, хацеў пацалаваць яе ў шчаку.— І лепшай за цябе няма тут жанчыны.

Але яна, адчуваючы гуллівасць, не далася. Адхілілася.

— Не пакеплівай, калі ласка,— нібы паскардзілася.— Бо, можа, цяпер і няма ці мала такіх прасцячак, як я. Сёння многія нашмат хітрэйшыя. Не хочуць быць ні цярплівыя, ні пакорлівыя, ні загружаныя ўсякімі абавязкамі ды клопатамі. Сёння, здаецца, многія пакутуюць якраз ад іншага. Ад самаўзвышэння, ганарлівасці, самапавагі. Бо многія ж надта цяпер гордыя, больш думаюць пра свае правы, чым пра абавязкі, крыўдлівыя і на самую маленькую заўвагу...

— Ці не зласнееш ты з узростам? — усміхнуўся Павел.— Ці не становішся нейкай строгай педагагічнай дамай?

— З узростам я пачала больш разумець. Усё больш і больш ненавіджу балбатуноў, ганарліўцаў, хвалькоў, хапуг, лгуноў, прыстасаванцаў і ўсё больш паважаю людзей сціплых, шчырых, працавітых, хоць яны часта, на жаль, і не маюць таго, чаго дабіваюцца іншыя... І не будуць ніколі мець. Бо не ўмеюць ці не хочуць, бачаць сэнс жьіцця ў зусім іншым. Хоць,— уздыхнула,— скажам, хіба якой Ліліі Іосіфаўне лёгка з яе сумленнасцю і праўдзівасцю? Хіба яна шчаслівая?

— А хто ведае: шчаслівы ён ці не шчаслівы? — запытаў ён.— Ці хто знае добра: дзе шукаць тое шчасце? Да яго, як і да ўсяго астатняга, відаць жа, трэба ісці навобмацак. Ні на хвіліну не спыняючыся, не даючы сабе суцяшэння. Суцешыўся, задаволіўся малым — наўрад ці ўбачыш тады вялікае... Не раз толькі разгубліваешся: чаго хацець, а ад чаго адмаўляцца? Што самае важнае, а што дробязнае? Што табе па сілах, а што для цябе непасільны цяжар? Урэшце прыходзіш да пытання, якое задае сабе і іншым, відаць, ва ўсе вякі чалавецтва: як жыць? Дзеля чаго? Якое тваё назначэнне: мізэрненькае ці вялікае?

Цяпер ужо Ларыса змаўчала. Загаварыў яе Павел, звёў яе думкі на іншае — воддаль ад яе ўласнага болю. Моўчкі пачала рыхтавацца здымаць каструлю з керагаза і зліваць з яе ваду.

Калі яна праз паўгадзіны ўпарадкавала грыбы і вярнулася ў іхні пакойчык, дык убачыла: сын ужо спаў на раскладушцы, а Павел, седзячы каля настольнай лямпы, яшчэ чытаў. Відаць, рыхтаваўся да заўтрашніх урокаў. Дырэктар жа, ніхто ў школе не праверыць: рыхтуецца ён да ўрокаў ці не, але вось заўсёды не толькі чытае тое, што трэба і не трэба па праграме, але і піша планы, хоць некаторым настаўнікам дазволіў планы не пісаць, а рабіць толькі для сябе такія-сякія накіды.

Ларыса, узяўшы з шафкі патрэбныя кнігі і сшыткі, таксама прымасцілася за гэтым сталом. У яе было яшчэ шмат работы, якую адкладаць нават назаўтра няможна. Бо заўтра будзе ўжо шмат новай, мусовай.

Леглі спаць за апоўнач, калі Вішнёўка ўжо сцішылася, схавалася ў цемені.

Ляжалі побач. Ларыса — па звычцы — з краю ложка, Павел — каля сцяны. Гэтая звычка захавалася з тых часоў, калі Віктар быў яшчэ маленькі, спаў паблізу, у калысцы, і ёй прыходзілася да яго па некалькі разоў за ноч падымацца ды падыходзіць.

Было позна, але сон не ішоў. Ні да яе, ні да яго. Раней, калі былі маладзейшыя, засыналі хутка, ледзь толькі галовы апускаліся на падушкі. Цяпер жа абое падоўгу ляжалі, баючыся паварушыцца ды парушыць спакой адно аднаму.

— Ну, чаму ты такі, Паўлік? — павярнулася да яго, запытала Ларыса.

Ён ведаў, што яна мае на ўвазе, але ўсё роўна запытаў:

— Які?

— Абы-які.

Змаўчаў. Потым і ён павярнуўся да яе, пачаў лёгка гладзіць далоняй па яе галаве. Некалі яна вельмі любіла засынаць пад яго такія пяшчоты.

Цяпер яна злавіла яго руку, затрымала.

— Ты разлюбіў мяне? — ціха запытала.— Ну, скажы праўду: я сапраўды стала нецікавая, бурклівая, невабная?

— Вось гаворыш абы-што...

— Ну, чаму ты тады так змяніўся? Цяпер ты ніколі ж першы не падыдзеш да мяне, не прытулішся. А як я падыду, дык ты ці хочаш уцячы ад мяне, ці ледзь церпіш, што я ля цябе... Як нялюбая я ўжо, лішняя... А я так жыць не хачу, чуеш? Я ж яшчэ не старая. Калі мне будзе шэсцьдзесят гадоў, дык мне, можа, будзе ўсё роўна: падыдзеш ты да мяне ці не, пацалуеш ці забудзешся... Я хачу, каб мы з табою не толькі ад цямна да цямна працавалі, толькі ўсё для некага і нечага стараліся, але хачу, каб неяк найшлі і для сябе, як і іншыя жывуць. Мне хочацца, можа, і маленькага, як кажуць, шчасця. Але шчасця. Мне надакучыла кожны год марнаваць свае летнія канікулы, аддаваць іх зноў школе, мяне цягне некуды далёка, на Поўнач ці на Поўдзень, з'ездзіць з табою, пабыць удваіх. Пахадзіць, пазагараць, пакупацца, пабыць у тэатры, кіно, у рэстаране. Крыху выпіць, каб лёгка закружылася галава, і патанцаваць. Мы ж з табою, лічы, ніколі не танцавалі... Ці я, па-твойму, эгаістка, фантазёрка ці мяшчанка?

— Ты жанчына...

— Я чалавек, найперш. І нішто чалавечае мне не чужое. Як і табе, думаю. Як і кожнаму.

— Ты думаеш: мы лёгка можам яшчэ змяніць свой лад жыцця? Хіба не бачыш: некалі Таццяна Сяргееўна хацела жыць толькі так, як ты хочаш, а нічога з гэтага не выйшла?! Пазбірала-пазбірала ўсе ўцехі ад жыцця і ўрэшце стамілася. Цяпер усё больш і больш зазямляецца, жыве, як і ўсе мы, грэшныя. Самае галоўнае сваё бачыць у сваёй рабоце.

— Таццяна Сяргееўна Таццянаю Сяргееўнаю. Я не хачу так жыць, як жыла яна. Я маю на ўвазе зусім іншае. Яна хацела мець усе ўцехі, а я думаю толькі пра «маленькія» радасці... Бо я адчуваю: жыццё не бывае з адных уцех. Уцехі ўрэшце стамляюць, расчароўваюць, спусташаюць...

«Жывём колькі ўжо разам, а я добра і не ведаў, што ў яе на душы...— падумаў Павел.— Маўчала ці не гаварыла пра ўсё гэта дасюль, дык я лічыў: усім задаволеная. Радая. Шчаслівая. Аж не... А я? І я хачу не заземленага, а нейкага незвычайнага жыцця. Але, як кажуць, вышэй сябе не скочыш. Бо такая доля, што хочаш ці не хочаш, а вымушаны быць прывязаны да Вішнёўкі, школы, сям'і, да работы. Колькі ні рабі, няма ёй ні канца ні краю. А душа бунтуе... Думаў: вось каханне з Маяю Сцяпанаўнаю павінна ўсё змяніць у маім жыцці. Ажывіць, падняць, узвысіць, напоўніць іншым святлом. Але ці толькі акрыляе? Здаецца, наадварот, яшчэ больш стамляе, заблытвае. Вось і сёння. Сустрэліся, зведалі шчаслівыя хвіліны — я думаў: што мне яшчэ трэба?! Я шчаслівы чалавек. А цяпер не ведаю: ці шчасце ўсё тое? Бо шчаслівы я, нешчаслівая Ларыса...»

— Ну, пра што ты думаеш? — перапыніла яго думкі.

— Ды развярэдзіла душу.

— Здаецца, не зусім так жывём. Не так, як я марыла раней. Хоць і не зусім ведаю, як трэба жыць іначай. Я адно толькі знаю: я люблю цябе, а ты мяне ўжо не. Ну, прызнайся: разлюбіў?

— Не.

— Што — не? Кахаеш? Разлюбіў?

— Ну, кажу ж, не.

— Ну цябе! — прамовіла з крыўдаю, адвярнулася.— Ці і ніколі не кахаў, ці сапраўды разлюбіў. Сапраўднае каханне, можа, яшчэ дрэмле ў табе. Можа, будзе для нейкай іншай...

5...

— Ой, дзеці! — зморшчылася, пацерла нібы набухлыя скроні пальцамі Таццяна Сяргееўна.— Ну ў цябе і дзеткі!

Спачатку яна старалася не зважаць на смех, крыкі, енк дзяцей Ірыны Васільеўны, расказвала навіны, але неўзабаве не вытрывала гармідару, стамілася. Гаспадыня заўважала яе незадавальненне, стому, колькі разоў усчувала і старэйшага, гадоў дзевяці, і сярэдняга, гадоў шасці, і самага малога, гадоў трох, сыноў, але тыя, захапіўшыся гулямі, бегатнёй па хаце, не слухаліся, чынілі сваё.

— Маці настаўніца, выхавацелька, а дзеці такія непаслухмяныя...— паківала галавою Таццяна Сяргееўна,— Як ты толькі і вытрымліваеш жыць у такой гамане? У школе шум, дома шум... Я, вярнуўшыся са школы, люблю цішыню, адзіноту. У цішыні і адзіноце я адпачываю, супакойваюся, думаю ці нават і нешта раблю.

— У цябе адно, у мяне зусім іншае...— уздыхнула Ірына Васільеўна, седзячы побач на канапе.— Я не магу дазволіць сабе тое, што ты дазваляеш... Па-першае, у цябе адзін, а ў мяне трое. Па-другое, няма калі іх выхоўваць. Хто выхоўвае чужых дзяцей, той не мае часу на сваіх. А, па-трэцяе, яны ж малыя. Калі ім пагарэзаваць, павесяліцца, як не цяпер!..

— І я свайго мала выхоўвала. Ён, лічы, заўсёды сам па сабе. Але мой зусім іншы.

— Твой — спартанец... А мае — ап'янелыя ад волі...

Таццяна Сяргееўна ўздыхнула, узяла з чорнай скураной сумачкі, якую трымала на каленях, цыгарэты. Закурыла. Пусціла ўверх, закідаючы галаву, дым.

— Можа, я і кепская маці...— прамовіла, пазіраючы ў белую, мазаную мелам столь.— Відаць, шмат чаго не разумею, калі не так паводжуся. Але я лічыла і цяпер лічу: дзяцей трэба выхоўваць у строгасці. Гулі гулямі, а прывучаць да няпростага жыцця трэба змалку. Няхай вучацца сур'ёзнасці, вынослівасці, учэпістасці. А, па-другое, бязбацькавічы, бадай, і самі сталейшыя, больш разважлівыя, чым іхнія аднагодкі, што маюць і маці і бацьку...

— І я пра гэта хацела сказаць... Твой Юрка змалку спартанец. Мае старэйшыя гадаваліся пры бабе і дзеду, мелі вольніцу вольную, а твой з годзіка пайшоў у людзі. Яслі, сад, пасля школьны інтэрнат...— сказала Ірына Васільеўна, цяжка паднялася з канапы, пазбірала параскіданыя дзецьмі на падлозе газеты, кнігі, цацкі. Паклала на канапу. Паправіла пакрывалы на ложках. Зноў села побач.— Ён прывык да чужых людзей, да адзіноты, да нейкага занятку. Маіх часамі трэба прасіць ці змусіць, каб памаглі мне, а твой сам шукае сабе работу. Ці чытае, ці майструе нешта, ці ходзіць па двары і размаўляе сам з сабою. І сам за сабою сочыць. Заўсёды чысценькі, акуратны, не дзярэ гэтак адзення ці абутку, як мае. Мае не сочаць за сабою. Ім абы нагуляцца. У гулях сваіх яны безразважлівыя... Са свёкрамі мне было лягчэй. Я толькі жыла дзеля школы. Гаспадарку пынілі яны самі. А цяпер усё — і гаспадарка, і дзеці — на маіх плячах. Кожны дзень на світанку падхопліваюся, даю каровы, палю ў печы, ухаджаюся, кармлю яго, дзяцей, меншых вяду ў сад. З сада — бягом у школу. Са школы вяртаюся — забіраю меншых з сада, прыбягаю дадому — і зноў да печы, да хлява, у гарод... Да ўрокаў рыхтуюся позна ўжо, калі ўсе спяць... І так кожны божы дзень.

— А я скажу табе: ты сама вінаватая, што ўсё ўзяла толькі на свае плечы,— пыхкаючы дымам, прамовіла Таццяна Сяргееўна.— Абое з Пецем працуеце, дык трэба і абаім, пароўну, дзяліць гаспадарскую работу...

— Ён рана ідзе з дому і позна вяртаецца... Яшчэ раней, калі быў шафёрам, дык памагаў. А як стаў брыгадзірам, дык адбіўся ад дому...

— А, па-другое, мая мілая, я табе зноў скажу: на што табе гэтакая вялікая гаспадарка? Ну, карова, цялушка, ну, авечкі, куры, гусі, двое свіней няхай будуць. Але ж у цябе не двое свіней, а пяцёра, не адна карова, а дзве. І яшчэ плойма трусоў, нутрый... Ты ж божага свету з-за іх не бачыш. Зірні ты на сябе, на свае рукі... Ты ж падарвалася ад работы, састарэлася без пары. На настаўніцу не падобная...

— Трэба ж неяк жыць...— апраўдвалася Ірына Васільеўна, скрыжавала рукі на высокіх грудзях.— Сям'я, як бачыш, не маленькая. Многа ўсяго трэба. Дык вот і маем вялікую гаспадарку. Тое — сабе, тое — на продаж. Ды і новую хату трэба ж ставіць. Якая гэтая хата? Яе яшчэ задоўга да вайны ставіў свёкраў бацька! Адна парахня! А каб пабудавацца, сама ведаеш, вялікія трэба расходы!

— Дзівакі! — паківала галавою Таццяна Сяргееўна. Адкінулася плячыма на спінку канапы, закінула нагу на нагу.— Нашто вам свой асабняк? Нашто вялікія клопаты, расходы? Пакуль яшчэ не позна, мілая, прасі кватэру ў настаўніцкім доме. Перабярэшся туды, будзеш жыць з усімі гарадскімі выгодамі, звядзеш вялікую гаспадарку — дык хоць крыху акрыяеш, душою і целам ажывеш. Свет божы ўбачыш.

— Асабняк, як ты кажаш, ёсць асабняк! — з іроніяю ўсміхнулася з яе парады Ірына Васільеўна.— Ён і сам прастарнейшы будзе, і з дрэва, а не з цэглы, і каля яго можна будзе добры хлеў, добрае гумно паставіць, і склеп свой зрабіць. І соткі, і гарод будуць паблізу. Усё сваё будзе. А гарадскія выгоды ў вашым доме змусяць і жыць па-гарадскому. За сетачку — і ў магазін. Зарплату атрымаў — зарплату аддаў. Задаволены ці незадаволены — сядзі ў шпаковеньцы!

— Ох і ўкаранелая ж ты сялянка! — усміхнулася Таццяна Сяргееўна. — Самая традыцыйная з традыцыйных. Такіх настаўнікаў цяпер ужо ў вёсках мала. Лічаныя, можа, чалавекі... А як жа я, Лілія Іосіфаўна ды Васільцы без ніякай гаспадаркі жывём? Шмат не маем, але ж і апранутыя, і абутыя. Малако, мяса, садавіну ды гародніну ў саўгасе выпісваем. І не па вялікай цане. А табе, думаеш, усё — малако, мяса, гародніна — дарэмна даецца? Не, недарэмна. Бо ты шмат працуеш, шмат трацішся. Колькі сена здабываеш, бульбы садзіш, мукі купляеш! Мы ўсё лета вольныя, адпачываем, я, да слова, за апошнія гады ўвесь наш Поўдзень аб'ездзіла, а ты ўсё лета ці ў гародзе сядзіш, ці на лузе з граблямі пацееш...

— Што ж зробіш, калі я такая нарадзілася...— уздыхнула Ірына Васільеўна.— Вы можаце, а я не магу сябе перайначыць... Я хачу, каб усё сваё было, каб запасік сякі-такі быў. І пра дзяцей думаю... Такой бяды, што старэю. Не век жа быць маладой! Як ні хітруй, а ад старасці не ўцячэш.

Сказала так, але адчула: супярэчыць сама сабо. Бо ў апошні час задумвалася часта: ёй жa яшчэ толькі трыццаць гадоў, а яна ўжо нібы зусім пажылая. Здаецца, нашмат старэйшая за Маю Сцяпанаўну, хоць з тою яны і аднагодкі. Ведала: пайшла на спад яна іменна ў апошні год. І, бадай, не з-за цяжкай працы, як лічылі ўсе. Можа, найбольш з-за перажыванняў, пра якія ніхто не ведаў. А перажыванні тыя прычапіліся да яе з-за мужа, з-за Пеці. Ён не ўдаўся ў працавітага, сціплага, уважлівага да жонкі, добрага бацьку, а стаў гультаяваты, хітры, ласы да чужых жонак. Ёй і раней ужо гаварылі, што ён здраджвае, але яна спачатку не верыла. А пасля сама ўсё ўбачыла. Папракала, плакала, пагражала забраць дзяцей і сысці з дому — адным словам, некалькі тыдняў у хаце быў гармідар з гармідараў,— але нічога ад гэтага не змянілася, Пеця выпрасіў дараванне, пакляўся, што будзе верны ёй, але неўзабаве парушыў сваё слова. Сышоўся з паштальёнкай Верай, а цяпер ходзіць да разводніцы бухгалтаркі Тамары. Яна зноў плакала, папракала — ён цяпер ужо злаваўся, лаяўся, абражаў, а то нават, бывала, пускаў у ход і рукі. І да дзяцей зчужэў. Як звар'яцеў. Каб мець у хаце спакой, не смяшыць вёску — як-ніяк яна ўсё ж не простая жанчына, а настаўніца! — у апошнія часы маўчала, нібы не зважала на яго гульбішчы. Гуляй сабе на злом галавы, калі цябе на гэта пацягнула. Страціла да яго, здаецца, ўсякае каханне, павагу. Хоць гэтае змірэнне і дорага каштавала ёй.

— Дзеткі,— папрасіла Ірына Васільеўна ціхім голасам,— ды цішэй вы трошкі! Сядзьце, кніжку пачытайце. Не бегайце гэтак, не крычыце.— Паднялася, падышла да старой шафы і ўзяла таблеткі. Дастала адразу дзве і ўкінула ў рот. Паскардзілася госці: — Замучыць мяне, Танечка, мая галава. Яшчэ ў школе так-сяк трываю, хоць і стамляюся дазвання за ўрокі, а дома не магу вытрываць болю. Глытаю таблетку за таблеткаю — не памагае...

— Нервы, мая мілая...— цмокнула Таццяна Сяргееўна, тушачы цыгарэту і тут жа дастаючы новую.— Пакуль не позна, паедзь у санаторый і палячыся. Папрасі: Васілец паможа дастаць пуцёўку.

— Як я куды, Танечка, паеду? — горка ўсміхнулася Ірына Васільеўна.— На каго ж я пакіну дзяцей, гаспадарку? Ды на некалькі тыдняў! Увесь час бываю дома, як ты кажаш, калупаюся і калупаюся пры хаце — здаецца, усё добра, а выберуся на які дзень у горад, вярнуся, дык не пазнаць: мая гэта хата ці не?! І дзеці, і бацька нічога не глядзяць...

— А ты рызыкні. Не будзь такая абыякавая да свайго здароўя. Хай і Пеця больш думае пра сям'ю. А то надта ж ты яго распесціла. Гоп на матацыкл — і ходу з дому. Катаецца па свежым паветры, з жанчынамі жартуе, гарэлачку п'е — адным словам, жыве як кароль. А вось як папаскача каля печы з гаршкамі, папаходзіць каля хлява, папанаглядае за дзецьмі, дык, можа, тады больш спачуваць табе будзе. І памагаць. Дабіся: няхай ён цябе болей шкадуе, а не ты яго! Ты ж настаўніца, жанчына з вышэйшай адукацыяй, гонар яму зрабіла, што за яго такога замуж пайшла.

— Хіба маю я час ганарыцца, эксперыменты ўсякія праводзіць?!

— Май! Я змяніла б яго! Змусіла б наважаць!

— То ты. А я не змяню. Бо я не ўмею ні ганарыцца, ні перакладаць цяжар на нечыя плечы. Люблю ўсё сама рабіць. Думала: мне майго здароўя на ўсе сто гадоў хопіць...

— Прабач, недальнабачная ты...

— Якая ёсць, такая і ёсць...

— Некалі твой Пятрусь быў вельмі ж сціплы, сарамлівы хлопчык,— зноў закурваючы, прамовіла Таццяна Сяргееўна.— Ніколі не падумала б некалі, што ён можа гэтак змяніцца. Як былі з табою дзяўчатамі, жылі на адной кватэры, прыйдзе ён да цябе, дык аж гарыць ад чырвані, прамаўчыць увесь вечар. А калі я, бывала, зірну на яго з усмешкай, дык ён зусім траціць дар мовы. А цяпер! Дзе і дзелася тая нясмеласць, сціпласць!

Таццяна Сяргееўна ўсяго не дагаварыла. За апошнія гады Пеця панахабнеў. Ужо колькі разоў і сёлета, як праводзіў яе з хаты, дык спрабаваў у сенцах, у цемнаце, і прытуліць, і шаптаць абы-што.

«Жаласлівая я стала...— курачы, падумала Таццяна Сяргееўна.— Раней спакойна, нават раўнадушна на чужое жыццё глядзела, больш пра сябе думала, а цяпер усім спачуваю, перажываю за іншых...»

— Хоць і ўсе мы змяніліся...— сказала ўголас.— Помніш, якія мы некалі, гадоў трынаццаць-чатырнаццаць таму назад, былі? Як толькі сюды, у Міланькі, настаўнічаць прыехалі? Усе маладзенькія, юныя, свежыя, апантаныя, сціплыя. Роўныя, як малады лес. Лічы, усе на адзін твар. Толькі, можа, я з усіх вас адметная была. Як ядловец сярод хвайняку. Дык усе, і старыя і маладыя, ніяк не хацелі, не маглі прыняць мяне за сваю. А цяпер?! Цяпер мы, аднагодкі, зусім розныя. Адны за гэты час выцягнуліся, сталі высокія, стройныя, прыгожыя, іншыя растуць павольней, некаторыя ўкамліліся, найшлі ўшыркі. А той-сёй чамусьці і нейкі беспрытульны...— задумалася на міг, усміхнулася сама сабе. Але, зірнуўшы на гаспадыню, зноў ажывілася.— Што? Наводжу сваімі ўспамінамі на маркоту? Нa сум па маладых гадах? Прабач. Ёсць, ёсць такі грэх: паўспамінаць, паўздыхаць... Гады, відаць, ва ўсім вінаватыя... А маркоціцца, сумаваць не варта. Трэба, як кажуць людзі, жыць з ахвотаю, з радасцю. Вясёлае сэрца весяліць, малодзіць твар, душу, а пры сардэчных журбе, скрусе ды смутку дух нудзее. Чалавек без пары старэе... Праўда, гэтак лёгка, без ніякіх клопатаў, можа, і не трэба жыць, як жыве наша Мая Сцяпанаўна...

— Я яе не разумею...— шчыра прызналася Ірына Васільеўна.— Жыве як хоча...

— Што так, то так. Жыве і не ведае ніякіх абавязкаў. Усё, што трэба, бярэ ад жыцця. Но хапала сваіх грошай на адзенне, абутак, усякія паездкі — патрабавала ў свёкраў. Не далі свёкры — змусіла мужа пакінуць працу ў школе і паехаць на Поўнач у заробкі. Засталася без мужа — не тужыць. Наадварот. Завяла сабе палюбоўніка... І цяпер, як бачыш, цвіце...

Ірына Васільеўна аж разгубілася: што ты кажаш? Няўжо Мая Сцяпанаўна пайшла і на такі ўчынак?

— Ну, што ты на мяне так пазіраеш? — усміхнулася Таццяна Сяргееўна.— Не верыш? Ці думаеш, што выдумляю? Не, нічога не выдумляю. Адна ты, можа, гэтага і не ведаеш...

— З кім жа яна гуляе? — прыклаўшы руку да сэрца, запытала Ірына Васільеўна.

Таццяна Сяргееўна і не думала выдаваць тайны: навошта лішнія размовы?! І не паспела нічога сказаць — ні аджартавацца, ні перавесці гутарку на іншае: пачуўся нечаканы стук у шыбіну. Ірына Васільеўна, ужо страціўшы цікавасць, першая з нейкай бояззю, з дрэнным прадчуваннем падхапілася з канапы і кінулася да акна.

Прыпала да шыбіны і пазірала на ўжо цёмны двор. Таццяна Сяргееўна, гэтаксама ўстаўшы, уключыла святло, падышла да гаспадыні: тую клікала пальцам туды, на двор, суседка.

Ірына Васільеўна імтанулася з хаты. Канечне ж, кабета прынесла ёй нейкую трывожную навіну. Таццяна Сяргееўна, загадаўшы, каб гаспадыніны дзеці навялі ў хаце парадак, падалася паціху ўслед. Ісці дадому. І ўжо там, у цішыні, вільготнай змрочнасці, пачула:

— ...у Тамары... Пілі ўдваіх, а цяпер патушылі святло...

Кабета змоўкла: у святле, што падала з акон, убачыла яе, Таццяну Сяргееўну. Адчуўшы гэта, азірнулася і Ірына Васільеўна. О, божа! І пры невялікім святле было відаць: твар яе белы-белы. І жах на ім. Нават ён нібы скрыўлены. Ад нервовай грымасы, ад адчаю.

— Толькі ж вы, Ірыначка Васільеўна, маўчыце, не кажыце, што я сказала...— папрасіла пажылая суседка.

Ірына Васільеўна маўчала. У разгубленасці і бездапаможнасці. Суседка, кіўнуўшы галавою Таццяне Сяргееўне, паспяшалася знікнуць з двара.

— Прабач, я выпадкова ўсё падслухала...— прамовіла Таццяна Сяргееўна.— Значыць, усё ведаю. Хадзем туды!

— Куды? — усхліпнула тая.

— Да іх! Пара ўжо і яе і яго правучыць! Колькі яшчэ яны будуць падрываць табе здароўе?!

— Хіба ж нам да твару шумець, лаяцца?!!

— Можа, і не да твару. Не ведаю. Але цвёрда знаю: заўсёды да твару — умець пастаяць самому за сябе! За сям'ю! За справядлівасць! За каханне сваё ўрэшце!

Ірына Васільеўна рушыла з двара. Ішла ні то спатыкаючыся, ні то не бачачы свету: відаць, ужо слёзы засцілалі ёй вочы і апошнія сілы пакідалі яе. Таццяна Сяргееўна ўзяла яе пад руку, адчула: тая ўздрыгвае, аж калоцяцца рукі.

За дварышчам згусцілася цемень. Здаецца, нібы нават і зусім раптоўна. Неба было нізкае, вільготнае, густое, цяжкае, змрочныя былі голыя сады, мокрыя платы, вуліца. Сёння была адна з самых цёмных начэй у гэтую глухую восеньскую часіну.

За Карпекамі — у іх не было чамусьці святла — Ірына Васільеўна ткнулася да ствала высокай ліпы, абняла яго.

— Не пайду я нікуды, Танечка...— заплакала.— Няхай ён, калі... Хай яго зямля не носіць...

— Трэба ісці, Ірачка! — яна зноў узяла яе пад руку.— Вучыся быць не толькі працавітай, сціплай, але і смелай! Праўда ёсць праўда. Але і яе часта трэба абараняць. Нават і з кулакамі, як кажуць...

— Ну чаму, чаму ён такі? — выдыхнула з болем Ірына Васільеўна. Здаецца, паскардзілася не толькі ёй, але і ўсяму свету.— Чаму ёсць гэтая здрада? Чаму верыш чалавеку, кахаеш, а ён... а ён... Каб ведала загадзя такое, дык ніколі не выходзіла б замуж! Ні за яго, ні за кога!

— Ну, супакойся, мілая. Не траць развагі.

— Якая тут табе развага?! Я ж нават табе, Танечка, нічога толкам не казала, усё толькі на сваё сэрца брала, а ён даўно ўжо... Ён... Як табе сказаць? Ён жа такі, што яму кожны дзень жанчына трэба. Спачатку я... Дзяцей во колькі, а колькі я праз яго яшчэ ў бальніцы была... Дык пачала пазбягаць яго. Ён жартаваў-жартаваў, што іншага маю, што халодная, а пасля пачаў нібы і не зважаць на мяне... Думала: ну, і добра... Аж ён з іншымі загуляў... Яшчэ з таго часу, як у бальніцы быў. Як аднаго году лёгкія лячыў... Ляжыць ён там месяц, другі, пяты, а я кожны тыдзень ці адна, ці з дзецьмі імчуся да яго, поўную сумку ўсякіх прысмакаў валаку. Абы ён хутчэй паправіўся. А ён і праўда не толькі пагладчэў у бальніцы, але і затаўсцеў. Ледзь вочкі відаць... Вот раз прыехала, зайшла, а яго няма ў палаце. Выйшла, стаю ў калідоры, чакаю. І чую, два мужчыны між сабою ціха гавораць: «Добрая ў яго маладзіца,— кажа адзін,— гэтак глядзіць яго, а ён во адплачвае як...» — «Ён жа і цяпер з Нінаю ў яе баковачцы»,— кажа другі. Як пачула я гэта — дык і памлелі ў мяне ногі. Выйшла я з-за калоны і кажу гэтым мужчынам: «Пакажыце, дзе тая баковачка». Зніякавелі абодва, але хутка апамяталіся, пачалі ўпірацца: яны не пра майго Пецю, а зусім пра іншага чалавека гаварылі. Але я настояла. Паказалі. Загрукала — адчынілі. І праўда: кабета маладая, і ён там. Абое чырвоныя, зыркаюць, як зладзеі. І дурню ясна: запарвала я іх на гарачым учынку. Дала я са злосці і яму, і ёй па аплявусе ды пайшла да галоўнага і кажу: выпісвайце гэткага хворага, няма чаго яму тут вылежвацца, правіцца і распуснічаць... Той супакойваць мяне пачаў, паабяцаў, што «прыме меры...» Праўда, неўзабаве і выпісалі яго. Вярнуўся дадому — не толькі змяніўся, але нібы і звар'яцеў. І мяне, і дзяцей зненавідзеў. Усё яму дома стала не падабацца, усё яго нервуе. Цвярозы маўчыць ці апальвае лютым позіркам, вып'е — чэпіцца... І, ведаеш...— заплакала.— Уночы збягае... Каб не зарыпець дзвярыма (знае, што я чуйна сплю), дык не ідзе праз іх, а акно ціхенька адчыніць, вылезе і бяжыць да яе во, да гэтай вешалкі, як яе тут называюць... Зарплату не ўсю дома пакідае, чвэртку і на яе траціць...

— Дык хадзем. Абавязкова хадзем! — Таццяна Сяргееўна адарвала яе ад дрэва, павяла ў ноч.— Трэба не пакідаць без кары такія выбрыкі.

Бухгалтарка Тамара жыла адна: яе адзіная дачка — ад першага мужа — была ў дзеда і бабы. Дачка, што ўсе чулі, і не называла яе мамаю, а называла так сваю бабулю.

У Тамарынай хаце сапраўды не было святла. Высіўся гмах, цьмяна шарэліся шыбы ў вокнах.

У дзверцы сенцаў загрукала яна, Таццяна Сяргееўна. Часта і моцна. Доўга ніякага адказу на гэты грук не было. Тады яна падышла і забарабаніла ў шыбіну бліжэйшага акна. Зноў цішыня і маўчанне былі ў адказ.

— Давай паб'ём шыбы! — загарэлася яна.— Не будзем зважаць, што мы настаўніцы...

— Не! Што ты, Танька! — спалохалася Ірына Васільеўна.— Нам і няможна, а, па-другое, яго тут, можа, і няма...

Нарэшце на далейшы грук з сянец пачуўся Тамарын незадаволены і нібы сонны голас:

— Ну, хто там поначы?

— Адчыняй, адчыняй, мілая! — нібы ласкава, а на самай справе з'ездліва прамовіла Таццяна Сяргееўна.— Пагамонім крыху. Пра жыццё-быццё. Пра каханне. Пра чужых мужоў.

Маўчанне. Потым, здаецца, у сенцах пачуўся шэпт. Паміж жанчынай і мужчынам. Неўзабаве хтосьці патупацеў у хату. Яшчэ праз хвіліну расчынілася акно ў гародчык.

Яны абедзве, не змаўляючыся, кінуліся да блізкага гародчыку: з акна вылазіў мужчына. Здаецца, у адным споднім, трымаючы верхняе адзенне пад пахаю. Таццяна Сяргееўна хуценька выхапіла запалкі, адчыніла карабок і, запаліўшы запалку, ткнула яе да галовак астатніх запалак. Тыя зашыпелі і праз міг успыхнулі яркім полымем.

Пры святле было відаць: бяжыць па пажухлых кветках Пеця. Да плота. Сапраўды трымае пад пахаю верхняе адзенне. Учапіўся, сігануў цераз частакол. Але штосьці белае — мусіць, майка — зачапілася за частаколіну. Вярнуўся, нервова схапіў майку.

— Кот ты, кот-валацуга! — паздзекавалася з яго Таццяна Сяргееўна.— Подлае ты стварэнне!

Пеця, не адказаўшы, нырнуў у цемень.

Таццяна Сяргееўна кінула долу карабок, і ён паволі дагараў. Святло знікала, яго рашуча зноў захоплівала густая, цяпер усёмагутная цемра.

— Адчыняй, адчыняй, мілая! — Таццяна Сяргееўна загрукала ў шыбіну.— Прымі ад нас плату! Чаго маўчыш? Баішся? Бойся, мілая. Калі ты яшчэ хоць раз пусціш яго ў сваю хату, дык мы табе не толькі вокны выб'ем, але і з дымам пусцім цябе да неба! Чуеш ты, вешалка?! — гаварыла знарочыста злосна.— Гэта маё слова. А ты ведаеш: я рашучая! Я не дазволю, каб вы гэтак здзекаваліся з Ірыны Васільеўны!

Тамара не адказвала. Нібы яе і не было ў хаце.

— А давай правучым! — загарэлася Таццяна Сяргееўна.— Паб'ём на першы раз вокны.

— Ці трэба смяшыць вёску? — ледзь прытомна азвалася Ірына Васільеўна.— А, па-другое, ці ўстрашыш ты яе такою караю? Калі яна ўрадзілася крывою, дык крывою і памрэ...

Потым Таццяна Сяргееўна завяла сяброўку дадому. Пасядзела яшчэ з ёю. Хацела і супакоіць крыху, і дачакацца Пецевага вяртання. Але той дадому не заявіўся. Яна павучыла, што ёй рабіць, і пайшла на сваю кватэру.

Не дайшоўшы крокаў трыста да сваёй кватэры, убачыла: каля варот Дзямідавай хаты нехта стаіць, курыць. Канечне ж, ён. Кватарант. Акаловіч.

Падышла. Стала насупраць. Калі зацягнуўся і ўспыхнула цыгарэта, дык аж здзівілася: і ўночы відаць, што рыжы. І валасы, і твар, і рукі.

— Ну што, даражэнькі? — пагарэзавала.— Любуецеся ноччу? Марыце пра подзвігі ў жыцці?

— Якія тут подзвігі?! Найбольшыя ў мяне, мусіць, подзвігі — навучыць, каб Пеця Савіч з пятага ці Ганна Карпека з шостага пісалі сачыненне на тройку, ці во не завыць воўкам ад суму і не пабегчы куды вочы глядзяць?!

Яна разумела стан душы маладога хлопца. Але яна была не з тых, хто непасрэдна спачувае, угаворвае трымацца з усіх сіл. У яе была іншая жыццёвая тактыка — іронія і самаіронія. Нават і цяпер, калі столькі папакутавала за Ірыну Васільеўну, яшчэ мела сілы жартаваць, кпіць.

— Дык вы, даражэнькі, на краі адчаю?

— А вам што — весела? Вы ж таксама адна.

— Не, даражэнькі. Я не адна. У мяне ёсць сын, сябры.

— Ну, а ў мяне няма ні сына, ні сяброў...

— Кепска, канечне. Вы — як той Чабурашка сінтэтычны. Ні бацькі, ні маці, ні клопатаў, ні сэнсу жыцця...

— Насміхаецеся! — пакрыўдзіўся.

— Насміхаюся. Бо не разумею, чаго ныць. Трапіў у такую добрую школу, адразу атрымаў кватэру. Мы, старэйшыя, ледзь не пятнаццаць гадоў чакалі гэтага...

— Ды вы — пакутнікі! — паіранізаваў і Акаловіч.— Бо вы, як і ўсё ваша пакаленне, што заявілася адразу пасля вайны, нарадзілася ў халодных зямлянках, таксама пакаленне выключнае. Вы недаядалі, зведалі шмат перамен, пераацэнак вартасцей, але... нішто вас не разгубіла, і вы цяпер пачынаеце несці галоўную службу ў жыцці.

— Я ўжо, даражэнькі, добрая язва, але вы, выходзіць, яшчэ большая! Хоць дарэмна так язвіцё з нас. Вы, маладзейшыя, усё ж не зведалі таго, што зведалі яшчэ і мы. Але ведайце: мы — адно з самых адукаваных пакаленняў. Нас, праўда, доўга нашы старэйшыя калегі недаацэньвалі, трымалі ў «маладых». Але вось тут, у Вішнёўцы, мы ўжо сталі на ногі, заявілі пра сябе. І перш за ўсё ў асобе нашага Васільца. Умацоўваецца ён — умацоўваемся і мы. Расце наш аўтарытэт — расце і яго аўтарытэт.

— Ды забралі ўжо ўсю ўладу ў свае рукі! — прамовіў Акаловіч, патушыў цыгарэту.— Упіваецеся сваім становішчам! І не думаеце таксама доўга не падпускаць да сябе маладзейшых. Маўляў, пасля вас яшчэ і няма таленавітай моладзі, няма роўні вам. Праўда, з дзесятак год вы зможаце паганарыцца, але ў вашым жа гонары будзе ўжо і пасаромлена. Бо гонар, таптанне на месцы — першая прыкмета зараджэння кансерватызму, спаду. І першая прыкмета, што трэба супраць вас паўставаць. Дзеля новага прагрэсу. Дзеля абнаўлення. Скажаце: я перабольшваю? А што тады было сёння на нашым педсавеце? Я не пра Васільцоў даклад. Даклад добры, дзелавы. Я пра іншае. Пра будучы семінар. Як пачалі гаварыць пра яго, дзяліць, хто які дасць урок, хто які падрыхтуе даклад, дык і рашылі: самае адказнае будуць рабіць толькі старэйшыя. Пра мяне грэшнага нават і не ўспомнілі. Як мяне і няма ў школе. Ці я якая няздара. З аднаго боку мне гэта і някепска: менш клопатаў! Але і крыўдна: мне яшчэ не вераць. Хоць і я мог падрыхтаваць які даклад... Дык нашто тады рабіць такія заклікі маладым: нічога не бойцеся, будзьце актыўныя, дзярзайце, пакуль маладыя! А то і папікаюць: вы не дзярзаеце, вы пасіўныя, вы не такія, як Карчагін, не такія, як мы былі ў маладосці! Па-першае, сапраўды часы цяпер іншыя. Цяпер трэба дзярзаць не ў ваенных бітвах ці іншых буйных падзеях, а ў побыце, калі можна так сказаць. А, па-другое, хіба ў гэтым побыце нас заўсёды дапускаюць да перадавой? Не заўсёды. Вы яшчэ, маўляў, маладыя, пачакайце свайго, тут месца старэйшым! А дзе ж правяраць сябе, калі не на перадавой?

— Даражэнкі, семінар — ды яшчэ абласны — будзе ў нас, можа, у першы і ў апошні раз за ўсю нашу настаўніцкую працу. Дык і трэба кінуць усе лепшыя сілы, каб паказаць людзям усё, на што мы здатныя. Бо потым будуць шмат гаварыць пра нас, і трэба, каб гаварылі добра. А вы яшчэ нявопытны, толькі пару месяцаў працуеце, можаце нарабіць ляпсусаў, што ценем лягуць на ўсіх нас, на нашу школу...

— Вы не жартуеце?

— Не.

— І вы такая...— уздыхнуў з расчараваннем.

— Якая? — усміхнулася яна.

— Як і ўсе... А я думаў: вы вельмі крытычная...

— Чаму вы так думалі?

— Ну, усе згаджаюцца заўсёды з Васільцом, нават часамі без дай прычыны падтакваюць яму, а вы заўсёды маеце сваю думку. Заспрачаецеся, запярэчыце, пажартуеце...

— Вы мяне тады яшчэ зусім не разумееце, даражэнькі! Каб вы болей ведалі, дык скажу: я самая, можа, вялікая Васільцова прыхільніца...

— Вось дзіва...

— Ніякага дзіва тут няма. Магу тое-сёе і патлумачыць. Я добра бачу: ты зайздросціш Васільцу. За яго розум, дзелавітасць, кампетэнтнасць. І заадно недалюбліваеш. Як і яшчэ той-сёй у нас. У свой час недалюблівала, нават ненавідзела Васільца і я: у той час, калі ён паволі выдзяляўся сярод нас, аднагодкаў, узвышаўся і станавіўся на галаву вышэй за нас. Пасля я палюбіла яго. Бо я зразумела прыроду сваёй нянавісці. Калі ты ненавідзіш зло, дык гэтая нянавісць святая. Яна — рычаг дабрыні, прагрэсу. Але ж бывае, як я ўведала, і іншая нянавісць. З-за зайздрасці. Ты, бывае, зайздросціш розуму, старанню, таленту іншага чалавека. Хочаш быць такі, як і ён, хочаш мець тое, што і ён. Але па нейкіх прычынах табе гэта не ўдаецца. І ты тады ненавідзіш... Гэта — паганая нянавісць. Яна з'ядае, як ipжa, табе душу, атручвае атмасферу, жыццё іншым. Адным словам, зайздросціць, можа, і трэба, але не варта праз меру ненавідзець...

— А чаго вы тады?..

— Жартую, пакепліваю, спрачаюся з ім? — усміхнулася.— Бо такі я ўжо чалавек. А, па-другое, скажыце: вы заўважылі, каб Васілец быў супраць гэтага? Каб ён помсціў мне? Хіба са мной ён не раіцца?

— Цяжка вас тады зразумець...— уздыхнуў.— Праўду, мусіць, кажуць: што ні чалавек — дык таямніца...

— Даражэнькі Аляксей Іванавіч,— яна ляпнула яго па плечуку.— Не перажывайце, што вы яшчэ кепскі псіхолаг. Я болей за вас пражыла, але таксама не ўсё яшчэ разумею. Не толькі ў іншых, але і ў сабе. Мы, відаць, на тое і жывем, каб усё сваё жыццё адгадваць нейкую мудрую, але і зусім простую загадку...

Акаловіч замаўчаў. Яна ж адчувала, калі ёй яшчэ застацца тут, дык трэба будзе пачаць гаварыць усё спачатку ці шмат разважаць. Але хопіць на сёння таго, што яна ўжо мае. Можа, варта тое-сёе і недагаварыць. Тады будзеш цікавейшая, больш станеш вабіць.

— Бывайце, даражэнькі. Не маркоцьцеся. Вы яшчэ зусім юны, і ўсё-ўсё ў вас яшчэ наперадзе. Больш, чым у нас... А жыццё вывучайце. Рана ці позна гэта трэба ўмець рабіць. Калі будзе надта цяжка, заходзьце да мяне. Я люблю пагаманіць пра жыццё-быццё. Толькі не бойцеся, што я ужо старая. Я магу яшчэ быць і цікавай...

Таццяна Сяргееўна падалася не дадому, а да школьнага інтэрната.

Інтэрнацкія вокны былі ўжо цёмныя; дзеці спалі; святло гарэла толькі ў пакоі для выхавацеляў.

Ціха ўзышоўшы на ганак, Таццяна Сяргееўна наблізілася да акна, каб зірнуць: хто ж у пакоі? Дрэннага, непрыстойнага намеру яна не мела. Калі тут будуць Іван Сямёнавіч, Вольга Піліпаўна — а яны калі-нікалі прыходзяць падмяніць нявестку,— дык яна не будзе іх турбаваць, завернецца і пойдзе назад. Як і тады, калі сама Мая Сцяпанаўна будзе тут не адна. Дзякуй богу, цяпер у пакоі, накінуўшы на плечы паліто, сядзела і чытала толькі Мая Сцяпанаўна.

Таццяна Сяргееўна гарэзна пабарабаніла ў шыбіну. Мая Сцяпанаўна, падхапіўшыся, падбегла сюды. Зірнула здзіўленымі вачыма, пазнала — і, здаецца, уздыхнула, прыклаўшы руку да грудзей. Паківала пальцам. З пагрозаю. Пасля пайшла з пакоя — адчыняць ёй дзверы.

— Не спіцца адной? — усміхнулася, калі адамкнула.

— Не спіцца...— пажартавала і Таццяна Сяргееўна, зайшла ў паўасветлены калідор інтэрната.— І на цябе, бачу, няма сну. Ці чакаеш каго?

— Зноў ты за сваё! — нібы пакрыўдзілася Мая Сцяпанаўна.— Скажы ты ўжо, нарэшце, ясна: з кім, па-твойму, я тут сустракаюся? З тутэйшым маладым аграномам? Са Сліжом? З Акаловічам? З Васільцом? Ну, з кім?

— Не ведаю...— паціснула плячыма.— Але, па-мойму, з некім спатыкаешся. Бо прыгожая. Вясёлая. Свежая. Жывучы з нялюбым, нельга ж быць такой...

Гэты камплімент Маі Сцяпанаўне вельмі спадабаўся. Папраўляючы на плячах паліто, яна ўсміхнулася з задавальненнем:

— Значыць, можна...

— Навучы, як гэта рабіць...

— Ого! Гэта сакрэт! Кожная жанчына хоча хоць нечым, але выдзеліцца...

— Дык не скажаш сакрэту?

— Не.

— Эгаістка! — прытворна пакрыўдзілася Таццяна Сяргееўна. Але здзівілася: жартуе, пакеплівае, але чамусьці зайздросціць гэтай какетцы.

У свой час яна, Таццяна Сяргееўна, спрабавала схіліць на свой бок Васільца. Але ён не паддаўся. Ні халасцяком, ні сямейным чалавекам. А вось гэтая маленькая прынцэса здолела таго прывабіць. І чым! Ні розумам, ні паставаю, ні выключнаю красою! Чымсьці невядомым, здаецца. Спачатку яна не магла зразумець як Мая Сцяпанаўна запаланіла Васільца. Пасля, здаецца, адчула. Жаночым чуццём.

Кожная жанчына можа шмат дабіцца — прыгожа апрануцца, абуцца, мець добрую прычоску, хаду, стан, манеры,— але не кожная ўмее яшчэ змяніць тое, што прырода дала нібы навек.

Мая Сцяпанаўна, здаецца, і тут здолела многага дамагчыся. Нават унушэннем.

Любы чалавек нешта сабе ўнушае. Жанчына — бадай, найбольш. Вось Лілія Іосіфаўна ўнушае сабе, што яна высозная, тонкая, худая, непрыгожая, яна саромеецца свайго цела, аблічча, сціскаецца, як вожык, пад нечым позіркам, баіцца глянуць кожнаму ў вочы, сціскае калені, калі сядзіць, сударгава хавае далоньмі свае маленькія грудзі — усё з-за страху выклікаць у некага непрыязнь. Гэта дарэшты адбівае ад яе прывабнасць. Ды ёй і лепш быць незаўважанай, чым быць на вачах; яна адмовілася ад свайго шчасця, страціўшы ў яго веру. Стараюцца здацца больш мініяцюрнымі, слабейшымі, чым ёсць на самай справе Ірына Васільеўна і Ларыса Іванаўна, яны таксама не поўнасцю даюць магчымасць свайму целу распусціцца, расцвісці, зважаючы больш за чысціню сваёй душы, чым на росквіт свайго цела. Гэта ў нейкай меры можна сказаць і пра яе, Таццяну Сяргееўну, хоць, трэба паўтарыць, толькі ў нейкай меры. А вось Мая Сцяпанаўна цалкам дала сабе волю, унушае сабе, што яна самая разумная, стройная, прыгожая, вабная, не саромеецца паказаць усіх сваіх жаночых вабнасцей (яна, да слова, адна з усіх жанчын-настаўніц носіць глыбока дэкальтаваныя сукенкі) — і гэта добра пасуе ёй, прыцягальным святлом зыходзіць ад яе, як магнітам вабіць мужчын. Яна ўпіваецца сваім росквітам, не адчуваючы, што ў росквіце — першая прыкмета і блізкага ўгасання. Будучы старэйшай, яна, Таццяна Сяргееўна, гэта добра ўжо ведае, адчувае. Перайсці цераз гэтую мяжу для кожнай жанчыны — вялікае выпрабаванне.

— Ну, як тут мой Юра? — раптоўна перавяла гамонку пра іншае Таццяна Сяргееўна. Здаецца, ёй вельмі было патрэбна цяпер на фоне маладой, пышнай Маі Сцяпанаўны праявіць свой мацярынскі клопат.

— Спіць.

— Іменна: спіць?

— Можа, і не спіць яшчэ...— здаецца, абыякава адказала Мая Сцяпанаўна.— Можа, яшчэ і варочаецца з боку на бок. Ён у цябе дзівак. Усе хутка засынаюць, а ён можа доўга ляжаць і пазіраць у столь. Ды задумліва, як стары які. Ці заплюшчыць вочы і стоіцца, што спіць...

— Пакліч яго, калі ласка...

Мая Сцяпанаўна са здзіўленнем зірнула на яе і, нічога не прамовіўшы, пайшла ў пакой, дзе спалі Юравы равеснікі.

«Табе не ясна, а мне ясна, чаму ён такі...— падумала Таццяна Сяргееўна, адчуваючы пэўную сваю даўнюю віну,— Бязбацькавіч... З годзіка — у яслях, у садзіку... Цяпер у школе, у інтэрнаце... Век у строгасці, у дысцыпліне... Раней часта дапытваўся: дзе тата? Спачатку маніла яму, што загінуў, а потым прызналася: не будзе, сынок, у цябе бацькі. Ён не хацеў і не хоча цябе. У яго свая сям'я...»

Адчула: шчыміць за сына сэрца. З кожным годам усё больш і больш, з адчуваннем вялікай віны за грахі сваёй маладосці. За іх, выходзіць, сыну цяжэй, чым ёй. Але не. Калі сыну цяжка, дык ёй удвая.

Не вытрывала, закурыла. Каб пазбавіцца ад хвалявання.

Вось са спальнага пакоя выйшаў у паўзмрачнаваты калідор сын. У трыко і ў тапачках. Высокенькі, лічы, ёй па вочы ўжо. Толькі тонкі і худзенькі. Падобны на яе, а не на бацьку. Можа, і сама прырода паклапацілася, каб яны, маці з сынам, змаглі хутчэй забыць таго, выпадковага ў іх жыцці, мужчыну.

Юрка падыходзіў да яе, здаецца, з асцярогаю і з запытаннем: чаго выклікае поначы маці? Няўжо будзе за нешта лаяць? Яна ж, адчуваючы яго гэтую трывогу, патушыла цыгарэту, каўтнула нейкі горкі камяк. Ёй захацелася прытуліць сына, пагладзіць яго па галаве, але яна ніколі не дазваляла сабе гэткай слабасці, лічачы, што дзіця трэба выхоўваць у строгасці. Дык стрымалася ад пяшчоты і цяпер.

— Збірайся, сын. Пераначуеш сёння дома.

Ён неяк надта ж па-сталаму зазірнуў ёй у вочы, быццам зазіраючы ёй у душу, пасля ўсміхнуўся, хуценька шмыгнуў назад, у спальны пакой.

Пабег, знік, а ёй заслалі вочы слёзы. І зашчымела-зашчымела сэрца. Хуценька адвярнулася, нібы шукаючы, куды можна выкінуць цыгарэту, а на самай справе хавала ад Маі Сцяпанаўны твар. Каб нічога не гаварыць, падалася да вешалак — па сынаву куртку і будзёнаўскую вушанку. І, як толькі Юрка выйшаў у штанах, у світарчыку, падала яму верхняе адзенне, стрымліваючыся, каб не прыгарнуць яго да сябе.

— Ці не боязна адной? — загарэзавала ўжо не яна, а Мая Сцяпанаўна.

— А хіба сын — мне не падтрымка? — адказала Таццяна Сяргееўна, развіталася і пайшла са школьнага інтэрната.

— Чаму ты яшчэ, сынок, не спаў? — запытала ў Юркі, калі ўжо ішлі па дварэ.

— Я думаў...

— Пра што? Пра школу? Пра палёты ў космас?

— Пра цябе, мама...

— Пра мяне? — здзівілася, адчула, што сэрца зноў балюча заштурхалася.— Што ж ты пра мяне думаў?

— Можа, ты і сёння плачаш...

— А хіба я калі плачу? — нібы здзівілася, неўпрыкмет выціраючы пальцамі слёзы пад вачыма.— Выдумаў жа ты нешта...

— Не выдумаў... Плачаш...

— Я не буду больш плакаць...— абняла яго за плечы, прытуліла.— Ты ж мужчына, будзеш мяне аберагаць, падтрымліваць?

— Ага...— прамовіў і, расчулены, пачаў ласкава шчабятаць, як верабейка, відаць, даўно ўжо засумаваўшы вось па такой даверлівай гутарцы з ёю, з маці.

6...

Васілец ужо хвілін з дзесяць сядзеў у настаўніцкай. Чакаў Ірыну Васільеўну.

Тая пакуль што яшчэ не прыходзіла. Спазнялася. Як і заўсёды. Хоць добра ведала: сёння ёй трэба прыйсці раней. Бо сёння ён як дырэктар меўся паглядзець яе рабочыя планы, а пасля схадзіць да яе на ўрок батанікі. Яе праца даўнавата ўжо яго трывожыць. Можа, яна і не зусім слабая, бо яшчэ горш, да слова, працуе Сліж, але і не зусім удалая, моцная.

Вось зайшоў Сліж.

— Вітанне калегам! — усміхнуўся. Вясёлы гарэзны.

Скінуў чорнае скураное паліто, паважна накінуў на вешалку і павесіў у шафу. З сумкаю падаўся сюды, да стала. Сумка была пакоўная. Дык, мусіць, кожны здзівіўся: няўжо Сліж нарэшце пачаў насіць з сабою памногу кніг, сшыткаў? Дагэтуль жа паходжваў з тоненькаю папачкаю.

— Па позірках бачу: зацікавіліся маёю сумкаю...— ставячы сумку на стол, заўсміхаўся Сліж.— І недарэмна. Тут сапраўды нешта ёсць. Дары з майго саду.

Адшпіліўшы сумку, дастаў з яе тры вялікія жаўтаватыя грушы, паклаў іх перад ім, Васільцом. Па дзве крыху меншыя грушы паклаў перад завучамі — каля Ліліі Іосіфаўны і Апанаса Апанасавіча. Ларысе, Таццяне Сяргееўне, Маі Сцяпанаўне, Вертуну даў па грушы, а перад Акаловічам і новай маладой піянерважатай насыпаў па жмені дробных, але паляжалых ужо ў сене, паспелых дзічак.

І ўсё гэта ён зрабіў так хутка, што ўсе, назіраючы, не маглі ўцяміць: што ён вытварае? Жартуе? Пацвельваецца? Ці робіць сур'ёзна?

Ніхто і не дакрануўся да Сліжвых дароў. Усе зыркалі адно на аднаго, чакаючы, хто ж першы абзавецца і як абзавецца? Першы не вытрымаў, падхапіўся запальчывы Акаловіч.

— Дзякую! — працадзіў ён здзекліва.— Размеркаванне вашае, Уладзімір Пятровіч, больш чым мудрае і педагагічнае! Вы свайго роду вялікі талент! Такі карысны выкапень, якія, можа, і рэдка бываюць! — выпаліў залпам і шуснуў з настаўніцкай на калідор.

Сліж з недаўменнем паціснуў плячыма, намагаючыся абразіць маладога калегу.

— Ну і характар! — паківаў галавою.— Я такіх нервовых яшчэ не бачыў! Ніякай ні падзякі, ні павагі...

Не змаўляючыся, усе дружна выбухнулі рогатам. Сліж паазіраўся: а з каго ж смяюцца?

— Вельмі ж непачцівы! — прамовіў, каб пакінуць за сабою апошняе слова, зашпіліў сумку, што стала тонкая, пустая, адышоўся, гопнуўся каля Вертуна на канапу.— Частуйцеся, калегі. Са свайго саду. Натуральнае. Смачнае.

— Жартаўнік ты, Уладзімір Пятровіч! — прамовіў Васілец, адсунуў ад сябе грушы на сярэдзіну стала.— Даў нам задачку, выпрабаванне. Але нас босых на лёд не ўзгоніш. Мы — за калектыўнасць.

Усміхаючыся ды ківаючы галовамі, паклалі пасярэдзіне стала свае грушы і астатнія. Атрымалася ладная горка Сліжавых дароў.

— Я ж...— замармытаў Сліж, але даказаць не паспеў: адчыніліся дзверы настаўніцкай, і спехам сюды ўвайшла Ірына Васільеўна. У ссунутай на патыліцу пуховай хустцы, у расшпіленым па верхні гузік зімовым паліто, з гаспадарчаю сумкаю. Расчырванелая. Відаць, ад хуткай хады. На правай шчацэ чарнелася пляміна ад сажы.

— Добры дзень...— перавяла дыханне, усміхнулася з няёмкасцю. — Крыху запазнілася... Выбачайце... Так ужо бегла, так ужо бегла...

Усе дабрадушна заўсміхаліся. Цікавае было відовішча:

Ірына Васільеўна — можа, і пад дзевяноста кілаграмаў вагою — «так ужо бегла!»

— Прабачце, Павел Мікалаевіч...— мітусліва гаварыла Ірына Васільеўна.— Я ведала, што вы будзеце чакаць мяне, але... Выйшла так...— Адчыніла гаспадарчую сумку, пакорпалася там сярод розных рэчаў і дастала тоўсты сіні сшытак.— Вось мае планы. Паглядзіце, калі ласка, а я за гэты час распрануся.

— Калі ласка,— адказаў Васілец і, не трацячы часу, пачаў гартаць сшытак, шукаючы канспект сённяшняга ўрока батанікі.

У настаўніцкай сцішэла. Відаць, усе замаўчалі, каб ён мог засяродзіцца. Але не. Неспадзявана пачулася нечае нібы стоенае хіхіканне. За ім пырснулі смехам і яшчэ некалькі чалавек.

Васілец падняў галаву: што там? Зноў новая прыгода? Убачыў: вельмі весела Сліжу і Вертуну. Перавёў позірк на Ірыну Васільеўну. І сумеўся. Шмат ужо за сваю настаўніцкую працу пабачыў у школе цудаў і дзівосаў, але такога яшчэ не было. Ірына Васільеўна стаяла ў ботах, у спадніцы, але без... блузы. Вешала паліто і не заўважала, у якім яна цяпер уборы. Пасля з разгубленасцю зазірнула кожнаму ў вочы, гадаючы, чаго заявіўся смех. Здаецца, здагадалася: яна — прычына ўзнікшай весялосці.

Апусціла галаву. Віскнула. Закрыла шыю, шлейкі ад станіка рукамі. Пазней крыху, апамятаўшыся, хуценька нацягнула па сябе паліто, спрабавала зашпіліць гузікі, але не магла. Поўныя шчокі яе, вушы заліла чырвань.

— Прабачце...— ціха прамовіла,— Спяшалася... не заўважыла...

— Вось гэта дык...— спрабаваў пажартаваць Сліж, адвесці ўвагу ад сябе, перакінуць яе на няўдачлівую Ірыну Васільеўну.

— Усяк у жыцці бывае...— не даў яму разгаварыцца, перапыніў Васілец.— І проза, і паэзія, і гумар... Аднак я не думаю, што трэба запыняць на такіх выпадковых здарэннях шмат увагі...

— Канечне,— падтрымала яго Таццяна Сяргееўна.— Гэта — ад спеху, заклапочанасці ды няўважлівасці... Так што, калі ласка, Уладзімір Пятровіч, будзьце і інтэлігентам, і мужчынам...

Зазвінеў званок. Усе падаліся да паліц з класнымі журналамі.

Праз хвіліну ў пакоі засталіся толькі Ірына Васільеўна ды Васілец.

— Прабачце, Павел Мікалаевіч,— прыклаўшы руку да грудзей, папрасіла разгубленая настаўніца.— Я ведаю: гэта смешна... недарэчна... Я кідаю цень на школу... Не так, як трэба, працую... Але разумееце...— міжволі на яе вочы наплылі слёзы.— Нават сама не ведаю, чаму ў мяне так выходзіць. Ва ўсіх усё так як трэба, а ў мяне...

— Супакойцеся, калі ласка,— сказаў Васілец.— Я веру: хутка ў вас усё зменіцца на лепшае. Вы ж здольная, працавітая. З вопытам прыйдзе і сталасць... Цяпер падыдзіце да гаража і папрасіце шафёра, каб ён вас хуценька падкінуў дадому...

— Дзякую, Павел Мікалаевіч,— усміхнулася Ірына Васільеўна.— Вы цярплівы... вы добры чалавек...— і хутка падалася з настаўніцкай.

На калідоры Васільца чакаў Сліж.

— Сорам! — прамовіў, але Васілец зноў перапыніў яго.

— Прабач,— сказаў,— Не трэба... Раз не выпадае схадзіць на ўрок Ірыны Васільеўны, то схаджу на твой. Будзь ласкаў, пакажы план па матэматыцы. Хоць на хаду зірну.

Сліж закруціўся, усміхнуўся з віною. Пасля падаўся да канапы, да сваёй сумкі. Доўга корпаўся ў ёй, хоць там, здаецца, нічога і не было.

— Ды без планаў я сёння...— як толькі ўсе выйшлі з настаўніцкай, прызнаўся.— Разумееш, учора трэба было падскочыць у раён. Была дзелавая сустрэча. Затрымаўся...

— А сёння прынёс грушы, каб усыпіць нашу пільнасць, паддобрыцца?

— Ну, кінь ты! Шчыра... А табе больш даў, бо ты большага, чым астатнія, і варты. Ты...

— Перастань, калі ласка! — зморшчыўся Васілец,— Я пра адно, а ты... Цябе вось нельга дапускаць да ўрокаў. Ты ж не падрыхтаваўся.

— Ды хіба я маладзёнак, першы год у школе працую? Ты ж дазволіў многім не пісаць планаў. Мог бы ўжо і мне дазволіць не займацца гэтай фармальнасцю...

— Я табе ў соты раз яшчэ паўтару,— строга прамовіў Васілец.— Я нікому не дазваляў не рыхтавацца да ўрокаў, працаваць напаўсілы ці зусім фармальна. Вопытным сумленным настаўнікам я дазволіў пісаць планы не па нашай схеме, а так, як яны хочуць самі. Але ў той жа час я ведаю, як і праверыць іх: рыхтуюцца яны да ўрокаў ці не. А табе я не рабіў ніякай скідкі, бо ведаю, што ты за работнік...

— Бярэш ты мяне на змор...— нібы паскардзіўся Сліж.— Каторы ўжо год запар. Я да цябе і так і гэтак з душою, а ты... Як канцылярыст... А хіба мы не можам сябраваць? Можам. Я ж заўсёды запрашаю цябе і на паляванне, і на рыбалку, каб ты адпачыў, збярог здароўе — не ідзеш... Ніна хоча вам памагчы дастаць нешта дэфіцытнае — адмаўляецеся...

— Не, дарагі. Гэта ты мяне каторы ўжо год зморваеш...— уздыхнуў Васілец.— Ты адзін утрая больш сапсаваў мне здароўя, чым усе астатнія...

— Я ж гаварыў: вызваль ты мяне, богам цябе прашу, ад гэтай няўдзячнай, знясільваючай настаўніцкай работы, пастаў гаспадарнікам. Любіце вы сваю працу — працуйце на здароўе. Рвіце сабе нервы, старэйце без пары, сейце разумнае, добрае, вечнае. А я не хачу. Я хачу сеяць і збіраць сваё. Канкрэтнае.

— Ідзі! З заўтрашняга ж дня! — нечакана для сябе і для Сліжа згадзіўся Васілец.— Напраўду і школе, і настаўнікам, і табе будзе лепш. Тут я асуджаны на доўгую і цярплівую тузаніну з табою. А на новай рабоце я змагу спрытней цябе падлавіць і прыціснуць за гнюсныя ўчынкі. Адну, дзве, тры вымовы — і далоў з работы! А то і пад суд аддам! Бо на настаўніцкай рабоце ты як шчупак у вадзе...

Сліж упіўся позіркам, аж вытрашчыў вочы.

— Эйш, які хітры! — цмокнуў.— Сапраўды, жызня мая, там лягчэй падпільнуеш. Я неяк пра гэта да канца і не падумаў. Тады нікуды я не пайду, буду і далей настаўнікам... Тут можна надта і не намагацца, але добра пускаць пыл у вочы... Веды не ўзважыш, а нешта канкрэтнае можна ўзважыць...

— Я і пра гэта думаў ужо, дарагі ты мой і любімы,— сказаў Васілец.— Будзеш і далей гультаяваць, хітраваць, ганьбіць маральнае аблічча педагога — даб'юся ў райана, у аблана ці нават і ў міністэрстве, каб склікалі аўтарытэтную камісію і паэкзаменавалі цябе, паглядзелі: прыдатны ты да нашай работы ці не? Не спадзявайся, адным словам, што ўсё жыццё сваё лёгенька пражывеш...

Сліж яшчэ больш вырачыў на яго вочы, сцяў губы. Маўчаў. Здаецца, ненавідзеў цяпер яго, як ніколі дагэтуль.

— А некалі мы сябры былі...— нібы зноў пакрыўдзіўся.— На пачатку...

— Можа, і былі. А можа, і не былі...— прамовіў Васілец.— Бо сапраўдная дружба, здаецца, трымаецца не на мане, няшчырасці, нядбальстве, хітрыках ды каверзах, а на нечым большым... А вось таго большага між намі даўно ўжо няма. І сам ведаеш: хто таму віною...

Сліж заплямкаў тоўстымі губамі і болей ні абяліў, ні ачарніў. Толькі прыкусіў ніжнюю губу. Нібы ў нейкай пагрозе.

«З сённяшняга дня яшчэ больш з ім непрыяцелі...— падумаў Васілец.— Значыць, яшчэ больш і помсціць будзе...»

Дзень выдаўся імглісты, сыры: нізка над зямлёю вісела цяжкае ад вільгаці ці ўжо і ад снегу сіва-шэрае неба. Сонца не было відаць, толькі сям-там сярод хмар высветліваліся невялікія палосы.

І поле было сырое, змрачнаватае, цяжкае. Але не маўклівае: гудзеў трактар, чуліся дзяціныя галасы.

Васілец стаяў тут, на краі былога бураковага поля, і пазіраў, як поўз, цягнучы плугі, старэнькі, падрыхтаваны ўжо да спісання ў тутэйшым саўгасе «Беларус», як за ім цугам шыбавалі вучні. У кабіне трактара, побач з саўгасным механікам, сядзеў адзін з вучняў. Даедзе трактар да краю — шчаслівы «трактарыст» вылезе, а на яго месца сядзе іншы шчаслівец. Хоць усе гатовыя катацца, трымаючыся за руль, і цэлы дзень.

Васілец стаяў і думаў пра НВК — навучальна-вытворчы камбінат,— што павінен даць выпускнікам прафесіі шафёраў, трактарыстаў, прывіць любоў да працы. Спачатку, калі гэты НВК быў яшчэ толькі ў ідэі, ён мала верыў, што ад усяго гэтага будзе нейкая карысць. Нават не толькі мала верыў — засмучаўся: сёй-той з райана раіў «перагледзець» школьныя праграмы, «выкінуць пабочнае» і вызваленыя ўрокі аддаць для НВК. Сёй-той лічыў: «пабочнымі» з'яўляюцца ўрокі мовы і літаратуры. І пайшло, і пакацілася: скараціць урокі мовы! Нібы ўжо і без яе можна абысціся!

Ён нямала спрачаўся ў райана, ездзіў у аблана, пісаў у міністэрства, даказваючы, што ўрокаў мовы і літаратуры няможна скарачаць, трэба для НВК шукаць нейкі іншы, дадатковы час. Напачатку незалюбілі за яго такую настойлівасць ды самастойную думку, спрабавалі нават папікаць у сякіх-такіх грахах — найперш у неразуменні і непадтрымцы таго, што можа і павінен даць НВК,— але пасля тыя папрокі адпалі самі па сабе. НВК усталяваўся, быў ужо каторы год, і Васілец, як і астатнія настаўнікі, убачылі: НВК — добрая задума. Дзеці любяць тэхніку, любяць працаваць, у іх з'яўляецца і мацуецца гонар за працу, за зямлю, мацнее характар, жаданне лепш вучыцца. Адным словам, яны нават хутчэй сталеюць. Хоць яму як дырэктару па-ранейшаму шмат клопатаў з гэтым НВК. Як, відаць, і ўсім, хто іх мае. Пра гэтыя клопаты, канечне, будзе шмат гаварыцца на хуткім семінары...

Трактар усё гудзеў; мяняліся «трактарысты», астатнія ішлі ўслед гуртам, нецярпліва чакаючы сваёй чаргі сесці за руль.

«Усё ж замнога ва ўсім гэтым нібы гульні... — падумаў.— Дырэктар саўгаса баіцца даць нам новы трактар, добрае поле, сур'ёзную работу. Самае вялікае з ахвотаю дае ўзараць поле пад зябліва... Канечне ж, было б нашмат лепш, каб дзеці самі не толькі аралі, сеялі, але каб і жалі, звозілі дабро з поля, каб палучалі за сваю працу плату! Пры гэтым была б і большая адказнасць, вучоба, быў бы і большы гонар за сваю працу і заробленую капейку! Але Іван Карпавіч не давярае. Нехаця адвёў невялікае поле — бярыце, гуляйце...»

Бачыў: трактар спыніўся. З яго вылез механік. Значыць, усё, канец працы. Усе пададуцца ў Вішнёўку. У школу. На разбор, як кажуць.

Сюды, да яго, накіравалася Ірына Васільеўна. Як і пазаўчора, ўчора, збянтэжаная. Усё не можа забыцца пра той смешны выпадак. Вось і цяпер не магла зірнуць у вочы.

— Папрацавалі? — усміхнуўся ён, першы заводзячы гутарку. Зірнуў на яе — у гумовіках і балоневай зялёнай куртцы.

— Крыху,— адказала.— Хоць маглі б папрацаваць і добра. Каб трактар спраўнейшы быў.

— Што ж, тут ужо мая віна. Пастараюся абавязкова дастаць новы трактар. І, можа, не толькі адзін трактар. А і яшчэ тое-сёе з тэхнікі.

Бачыў: яна і слухае, і не слухае.

— Вы яшчэ хацелі мне нешта сказаць, Ірына Васільеўна?

— Хацела...— падняла вочы, усміхнулася. Але неяк сумна, маркотна.— Пра асабістае... Я хацела... Ну, папрасіць вас...

— Калі ласка.

Не вытрывала, адвяла вочы.

— Не! Пасля неяк... І, можа, я спачатку скажу ўсё Ларысе Іванаўне. А яна няхай вам скажа. Добра?

Ён паціснуў плячыма: калі ласка!

— Прабачце,— прамовіла і шпарка-шпарка пайшла да дзяцей, якія ўжо ўслед за трактарам рушылі да школы.

Васілец адчуў: хацела сказаць нешта важнае, сваё. Набалелае. Але не сказала. Чаму? Пасаромелася? Не даверыла? Але што ён гадае? Ён жа павінен усё ведаць пра сваіх падначаленых! Першы мусіць памагчы, калі каму цяжка! Але і ён часамі больш думае пра школу, сталоўку, майстэрню, пра вось гэтыя поле ды трактары, чым пра калег па рабоце, пра людзей. Ходзяць на работу — ну і добра! Але ж, канечне, гэтага мала. Усе ж яны жывыя людзі, са сваімі радасцямі і смуткамі, шчасцем і трывогамі, клопатамі і бедамі...

Недалюбліваючы сябе за неглыбокае ўменне разумець людскія душы, пайшоў уздоўж ворыва. Да пагонкі-сыпанкі. «Кіраўнік! — папікаў сябе.— Умееш толькі патрабаваць ад падначаленых, бачыць у іх найперш цяглавую сілу. Думаеш пра кожнага па яго ўроках, выступленнях на педсаветах, а пра асабістае жыццё калег знаеш зусім мала... Але, па-другое, ці можна лезці некаму ў душу? Ці этычна? Ці не пакрыўдзіш гэтым чалавека?»

Ідучы па пагонцы, адчуў: даганяе легкавік. Саступіў убок. Светла-блакітная «Волга» таксама збочыла, запынілася наперадзе. Адчыніліся дзверцы. Не выйшаў, а толькі высунуў сюды, на дарогу, кірзавікі Іван Карпавіч. Зірнуў спадылба, з-пад бухматай рыжай брылёўкі. Здаецца, падпіты. Значыць, будзе гутарлівы.

— Ну, што тут выцікоўваеш? — запытаў з іроніяй.

— Ды гляджу на асенняе поле...— падышоўшы, адказаў Васілец.— Але спачатку, можа, павітаемся, як добрыя людзі, а пасля ўжо будзем лаяцца?

Той прыжмурыў пабляклыя ад гадоў вочы, пільна зірнуў. Твар у гэтую хвіліну асабліва быў жоўта-белы, пад вачыма чарнеліся глыбокія ўпадзіны.

— Ну здароў, калі не жартуеш! — Іван Карпавіч вылез з машыны, падаў руку. І, не выпускаючы рукі, паяхіднічаў: — Ну, кажы, прынцыповы таварыш, дзе якія заўважыў агрэхі? Гавары тут — не на сходзе. Не рві апошнія нервы... Ведаю ж: усё бачыш, усё знаеш. Уночы не раз прачнуся і думаю: дзе яшчэ што не зроблена, за што зноў будзе бэсціць пры людзях наш прынцыповы тутэйшы грамадскі дзеяч?!

— Я нібы пудзіла для вас!

— Ды надакучыў ужо добра! — нібы сур'ёзна, а на самай справе з ладнай доляй жарту прамовіў дырэктар саўгаса.— Зашмат сабе ўсяго дазваляеш... Без вялікай патрэбы лезеш у маю работу...

— Ёсць сігнал, Іван Карпавіч: на Міланьскай свінаферме непаладкі...

— Ужо і да жывёлагадоўлі дабраўся? — усклікнуў той.— Ну, звядзеш ты мяне са свету без пары, малец...

— Я ж...

— Ды ведаю-ведаю, што хочаш сказаць! Ты прынцыповы! Не можаш маўчаць... Гаворыш вось мне, пасля скажаш на парткоме, пазней, калі не паправімся,— у раёне...

— А хіба гэта не прынцыпова? — усміхнуўся Васілец.— Ці справе ад гэтага горш?

— Пра ўсё думаеш, толькі не пра мяне. А хіба мне лёгка даюцца твае публічныя пстрычкі, дакоры вышэйшага начальства? Ды ў такія гады! Каб ты ведаў, не магу ўжо без таблетак заснуць. А ціск, знаеш, які ў мяне! Катастрафічны! Але што табе! Ты найбольш пра свой аўтарытэт дбаеш. Але пачакай-пачакай! Хутка і я цябе на нечым падлаўлю, змушу паскакаць на гарачай патэльні! Хоць і не хачу надта гэтага. Бо, ведай, прынцыповы таварыш: любіў цябе як сына... Некалі, помню, заявіўся ты тут... Маладзенькі, культурны, разумны... Помніш: зайшоў ты аднойчы са Сліжам пасля сходу да мяне. Пасядзелі, пагаманілі — упадабаў я цябе. Думаю: малец што трэба! Мілы хлопчык! Які ты... вожык! Ды дзе вожык! Тыгр! Людаед!

— Ці можна, Іван Карпавіч, усё жыццё быць хлопчыкам? Ды яшчэ мілым!

Той змаўчаў. Васілец паўглядаўся ў яго, убачыў: стары Пакрыла ўжо. Мажны звыш меры, хворы. Сапраўды трэба больш шанаваць яго нервы. Не гаварыць без патрэбы яму горкія словы. Бо ён жа ўрэшце не лайдак, марнатравец ці злодзей. Ён сумленны, дбайны чалавек. Хоць часам, бывае, нешта і недагледзіць.

— І ў нас у школе, Іван Карпавіч, ёсць мілы хлопчык. Адчуваю: сербану я хутка з ім ліха!

— Баішся і ты моладзі? — усміхнуўся Пакрыла.— Значыць, ты ўжо сталы. І не толькі сталы, але... Спачатку, пакуль сам малады — выступаеш ад свайго імя і імя маладых, ідзеш з імі побач, абапіраешся на іх. Потым, стаўшы на ногі, хочаш ісці сваёю сцежкаю. Адрываешся ад астатніх. Але тут цябе і чакае небяспека. Равеснікам гэта не зусім падабаецца, яны пачынаюць цябе падсякаць. Маладзейшыя ж увогуле, папрыглядаўшыся ды расчараваўшыся, стараюцца пахіснуць, сцвердзіць сваё. Ты трымаешся, даеш здачы, а то, бывае, і помсціш. Бо не хочаш саступаць дарогу, аддаваць уладу. Улада — рэч згубная. Пакаштаваў яе — будзеш прагнуць яе больш і больш... Хацеў бы я паглядзець, як ты неўзабаве будзеш прымаць прынцыповасць таго мілага хлопчыка, пра якога гаворыш! Крытыкаваць іншых — адно, слухаць крытыку самому — зусім другое...

— Ну, а ўсё ж, што вы замыслілі супраць мяне?

— Баішся?

— Не баюся. Але хацелася б ведаць, дзе што недагледзеў.

— Не, браток! Я цябе ўпотай шпільну. Адпомшчу раз, але за ўсё разам.

— Ну што ж, справа ваша...

— Пакрыўдзіўся? — пакпіў Пакрыла.— Эх, ты, прынцыповы таварыш! Умей валодаць сабою! Ты ж кіраўнік! Ладна, калі ты такі крыўдлівы, дык скажу. Вось на вашым семінары хачу пагаварыць пра ваш міжшкольны навучальна-вытворчы камбінат. Уляплю дык уляплю табе за яго! Фактамі! Цэлы тузін іх сабраў. Па паперцы, якую падрыхтаваў, чытаць буду.

— Ясна. Лупцануць ёсць за што.

— Яшчэ б! — хмыкнуў Іван Карпавіч.— Памагаў-памагаў я вам будавацца, абсталёўваць кабінеты, класы, даваў тэхніку (хоць і не надта новую, праўда), а ці шмат я маю ад цябе карысці? Не, не шмат. Колькі ты даеш мне ў год шафёраў, трактарыстаў, токараў, слесараў? Пару чалавек, не больш. І якіх? Утрая слабейшых, чым выпускаюць прафтэхвучылішчы. Так што вы ім, вучылішчам, не супернікі, хоць і прысвойваеце разрады. Бо якая цана тым вашым разрадам? Яны, відаць, толькі дзеля таго, каб вам добра адчытацца перад сваім начальствам: во як мы працуем!

— У вас, Іван Карпавіч, толькі спажывецкі падыход! Вы зусім не думаеце пра іншае. Можа, і пра больш высокае. Мы ж прывіваем сваім выхаванцам любоў да працы, да зямлі...

— Не зводзь, не зводзь, дарагі, мяне ў вобласць абстрактнага! Тая любоў павінна быць у крыві вясковага чалавека... Мне трэба кадры. Маладыя, падрыхтаваныя. Каб садзіць іх і на машыну, і на трактар, і на камбайн... І многа спецыялістаў трэба. А ты іх мне даеш? Аднаго-двух, кажу ж, не больш. Астатнія едуць у горад... Хоць і тых, аднаго-двух, трэба яшчэ давучваць...

— Што ж, выступіце, скажыце тое, што думаеце,— прамовіў Васілец.— Мы таксама бачым: трэба глыбей падумаць пра гэтыя НВК. Нам адным цяжка падрыхтаваць вам добрыя кадры, бо мы не маем дзеля гэтага ні часу, ні ўмоў. Можа, трэба нам разам з прафтэхвучылішчамі раёна скласці адны праграмы, можа, трэба пасля выпуску пасылаць яшчэ нашых выхаванцаў у вучылішчы на перападрыхтоўку па скарочанай праграме. Ёсць шмат і іншых клопатаў. Вось, да слова, трэба ясней вызначыць статус, структуру, правы і абавязкі НВК, каб не было лішняй стыхійнасці. Ці вось фінансы. Мы можам араць, сеяць, малаціць, словам, даваць вам, саўгасу, прадукцыю, але заключаць гаспадарча-разліковыя дагаворы не маем права. А чаму? Чаму няможна і вучням заплаціць за іхнюю работу, паказаць цану іхняй працы? І гэта яшчэ не ўсё. Бо і аплата майстроў вытворчага навучання невялікая, і штаты маленькія. Лічы, усе «прыкамандзіраваныя». А самі ведаеце, вашы інжынеры, майстры глядзяць на ўсё гэта як на нейкую гульню, моляцца-просяцца: адчапіцеся вы ад мяне, у мяне вунь колькі сваёй работы... Вось... Так што, Іван Карпавіч, ёсць пра што пагаварыць. І вам, і нам. І будучаму раённаму каардынацыйнаму савету.

— А я то цешыўся: дам дык дам табе! Выходзіць,— уздыхнуў,— марная мая надзея! — махнуў рукою, паклыпаў у кабіну, сеў.— Ладна, хадзі сюды! Пагрэемся крыху. Ты малады, гарачы, дык табе і гэтая золь ніпачым, а я, стары, зусім акалеў. Не хочаш за сваё мілае хлапчукоўства, дык давай тады за сапраўдных мужчын...

Васілец сеў на заднім сядзенні. Бачыў: Пакрыла дастаў пляшку каньяку, адкаркоўвае.

— Што ж, будзь такі, які ёсць...— бубнеў сабе пад нос,— Бо не так ужо і шмат гэткіх... Я разумею. А вось Хаміца наш гэтага не кумекае...

Толькі Васілец хацеў сказаць, што ў яго яшчэ сёння будзе ўрок, гутарка з Ірынай Васільеўнай і таму ён не можа ўзяць чаркі, як пачуў вуркатанне машыны. Азірнуўся: коцяцца Сліжавы «Жыгулі».

— Во дзе Шэрлак Холмс! — хаваючы пляшку, усміхнуўся Іван Карпавіч.— Пільнасць і нюх на выпіўку выключны!

— Бярыце вы яго ў саўгас гаспадарнікам,— пажартаваў Васілец.— Незаменны даставала!

— Не, дарагі! — заківаў галавою Іван Карпавіч,— Няхай ужо гэты дар прыроды будзе пры табе! Лепш ты мяне адкрыта крытыкуй, лепш буду ведаць, што ты думаеш, чым ён будзе паходжваць каля мяне з усмешачкамі, трымаць фігу ў кішэні і, як кот, тайком ад мяне смятану лізаць ці да абрыву штурхаць...

Сліж пад'ехаў, стаў. Вылез з машыны і павалюхаў сюды.

— І без мяне? — запытаў, акідваючы ўсіх учэпістым позіркам. І лісліва, нібы не маючы злосці, быццам найлепшы прыяцель, зазіраў Васільцу ў вочы.

* * *

— Люблю, чуеш, міленькі, вельмі люблю! — шаптала Мая Сцяпанаўна, цалуючы і ў шчокі, і ў вусны. Пасля замаўчала, ні то ўздыхала, ні то ціха стагнала, здаецца, страціўшы ўсялякую развагу.

Пазней — можа, і праз колькі хвілін, можа, і праз цэлую вечнасць — доўга ляжалі моўчкі. Нібы страціўшы не толькі развагу, але і дар мовы. Здаецца, вярталіся на зямлю здалёку, з нейкага малазнаёмага свету, дзе нядаўна яны ляталі, быццам птахі, адчуваючы, як ад іх паволі адкочваецца бурлівая страсная хваля, хоць кожная жылачка па-ранейшаму поўніцца глыбокім пачуццём кахання, валодання, блізкасці.

Як і раней, першы апамятаўся ён. Як і раней, ад прадчування небяспекі.

— Позна ўжо, Маечка...— прамовіў.— Хадзем...

— Пабудзем яшчэ крышку разам...— папрасіла,— Я не хачу ісці ў ноч, быць адна. Я хачу яшчэ палашчыцца каля цябе. Каб ты ведаў, як я чакаю гэтай сустрэчы!

— А хіба мала мы бачымся? Кожны ж дзень бачым адно аднаго...

— Усе роўна мала. Бо што — на рабоце?! Там ты не мой, а ўсіхны. Там ты баішся, каб я да цябе ні наблізілася ці ні зірнула ласкава. Зусім баішся, калі я сярод урока прыбягу да цябе ў кабінет, каб пацалаваць...

— Часамі ўжо залішне неасцярожныя мы...

— Эх ты, рэаліст мой! — прытулілася.— Які ты цвярозы, разважлівы. Я дык не асцерагаюся, не баюся. Я гатова ўдзень, пры людзях бегчы за табою куды хочаш. Абы быць з табою. Я гэтыя гады толькі і адчула, што такое жыць, кахаць. Здаецца, не хаджу па зямлі, а лётаю на крыллях. Высока-высока.

— Калі я рэаліст,— усміхнуўся Васілец,— то ты рамантык! Адарваная ад рэальнага жыцця летуценніца.

— Такой бяды. Хоць і я пачынаю ўжо разважаць. Баюся: а ці доўга буду такая шчаслівая? Ці не пакінеш ты мяне калі-небудзь? Хочаш, я табе аддзячу за тваё каханне? — прашаптала.— Хочаш?

— Якая ж мне яшчэ трэба аддзяка? — запытаў.— Большай аддзякі, здаецца, ужо быць і не можа.

— Дазволь, Паўлік, я нараджу ад цябе хлопчыка! Нарадзіць ад любімага чалавека дзіця — найвялікшае шчасце...

«Што яна ўздумала? — здзівіўся.— Думае ці не? Дзіця... Ад мяне... Не ад мужа ж...»

— Дзеля цябе, мілы, я гатова на ўсё. Толькі ты скажы — і ўсё будзе так, як ты хочаш. Майму Андрэйку ўжо больш за дзесяць, хутка я канчаю завочна інстытут, дык і магу ўжо нарадзіць другое дзіця. Я не хачу мець яго ад Васіля. Я яго не кахала ніколі і цяпер не кахаю. Ён мне зусім чужы. Я цябе кахаю. Ты мне самы родны. Дык і давай будзем навек моцна звязаныя... Чуеш? Ну, не маўчы, скажы што...

— Не трэба гэтага, Мая...— ціха адказаў ён.

— Чаму, мілы? — яна прыўзнялася і ў цемені старалася зірнуць, убачыць яго вочы.— Думаеш, разбуру тады тваю сям'ю, адаб'ю цябе? Нe, не бойся. Разбурваць тваёй сям'і не буду. Мне хопіць таго, што я цябе ўжо і так ад яе забрала. Бо не магла не забраць. Хоць, можа, некалі і буду пакараная за свой вялікі грэх...

— Не трэба гэтага...— паўтарыў Васілец.— Цяжка нам тады будзе жыць. Надта мне. Будзе маё дзіця — і не са мною! Захварэе, трапіць у бяду — а мне што? Бегчы, памагаць? Не зважаць? Не, не змагу я, Мая, насіць такі цяжар на душы...

— А я ў цябе тады і пытацца больш не буду...— усміхнулася.— Захачу — і будзе ўсё па-мойму...

— Я прашу цябе: не трэба. Калі ты кахаеш, дык пашкадуй.

— Які рэаліст! — папікнула з капрызнасцю. І нават з крыўдаю.— Я дзеля цябе гатова на ўсе цяжкасці, а ты...

Замаўчаў. Адчуў: баліць патыліца. Шугае і шугае там кроў хвалямі. Няўжо ад таго, што расхваляваўся?

Зразумеў: настае ў яго жыцці, можа, і самая важная часіна. Пасля сённяшняй гэтай сустрэчы і размовы з Маяй Сцяпанаўнай нешта павінна змяніцца. Можа, пойдзе іхняе каханне на спад, можа, зусім скончыцца. Бадай, з-за яго. Ён, здаецца, не можа туды падняцца, куды кліча яго няўрымслівая Мая Сцяпанаўна. Бо яна пасягае ўжо не толькі на яго душу ці сэрца. На большае. Праўда, ён, можа, і пайшоў бы за ёю, каб яму былі зусім абыякавыя жонка, сын.

Цяпер, як і раней, апанаваў ім одум: што змусіла і змушае яго сыходзіцца, кахацца з Маяй Сцяпанаўнай? Якая сіла перамагла яго? Чаму яна аказалася мацнейшая за развагу, за стрыманасць і вернасць? Бо іменна ж нейкая вышэйшая воля змусіла яго пайсці насустрач Маі Сцяпанаўне, а не нейкая прыхамаць, заляцанне.

І з чаго пачалося ўсё? З сарамлівых позіркаў, нейкай дзіўнай радасці ад сумеснай работы, ад адчування, што побач з табою знаходзіцца такая свежая, прыгожая, вясёлая жанчына. Але тое тайнае захапленне цягнулася доўга, бо ён здольваў стрымаць сябе. Аж да пазалеташніх гасцей, на якія ён трапіў без Ларысы, а яна без Васіля...

— Маечка, час разыходзіцца...— зноў устрывожыўся ён.

І, ужо не чакаючы яе слова, падхапіўся першы. Памалу паднялася і яна, таксама пачала апранацца. Зусім не бянтэжачыся, як ён, а смела, нібы жонка.

Неўзабаве ціха, каб не шумець, выйшлі з яго кабінета, прайшлі на дыбачках па доўгім цёмным калідоры і спусціліся па запасным ходзе да дзвярэй.

Пасля, прытуліўшыся, ішлі па дварэ, уздоўж рэчкі-канаўкі да міланьскай дарогі.

— Не праводзь сёння,— каля развілкі яна затрымалася.— Давай развітаемся тут,— і першая прыпала да яго вуснаў. Адарвалася.— Баляць мілыя?

— Не адчуваю,— усміхнуўся.— Баляць ці не.

Моцна абняліся і заціхлі ў доўгім пацалунку. І тут іх асляпіла святло.

Яны спалохана адскочыліся адно ад аднаго, стараліся пазіраць на гэтае неспадзяванае святло: адкуль яно? Дагэтуль не было чуваць паблізу ні машыны, ні матацыкла. Але вось пачулася гудзенне. Ад машыны. А яшчэ праз хвіліну гэтая машына пачала набліжацца да іх.

«Уцячы? — мільганула ў Васільцовай галаве.— Але куды? Вакол жа толькі поле! Не, не трэба палохацца, быць хлапчуком... Што будзе, тое будзе! Можна і апраўдацца, што выпадкова спаткаліся. Хоць цяжка апраўдацца, чаму цалаваліся...»

Ён адвярнуўся. Адвярнулася, падняўшы каўнер паліто, і Мая Сцяпанаўна.

— Думаеш, хто? — ціха прамовіла,— Сліж! І прытым наўмысна пільнаваў, сачыў!

Машына, высвечваючы іх, здаецца, наскрозь, параўнялася, паволі мінула іх. Услед за ёю зноў паўзла цемень.

— Яго машына...— прамовіў.— Сапраўды стаяў на дарозе. І, відаць, доўга. Цяпер ужо, высачыўшы, папомсціцца...

7...

Мінуў тыдзень.

Лілію Іосіфаўну пабудзілі. Нехта зайшоў у пакой і ўключыў электрычнасць.

Яна з цяжкасцю расплюшчыла вочы: стаіць паблізу жанчына. Адышоўшы ад сну, пазнала: Мая Сцяпанаўна, былая яе сяброўка вось па гэтай кватэры.

Госця ўсміхалася. Была ў чарнаватым ці не норкавым футры, у пакетным чырвоным берэціку, з чырвоным шалікам, канцы якога звісалі ледзь не да кален. Свежая, чырванаватая. Ад здароўя і маладой сілы.

— Ужо спіш? — здзівілася Мая Сцяпанаўна.— Рана ж яшчэ. Дзевяць гадзін вечара.

Лілія Іосіфаўна нехаця вылезла з-пад цёплай коўдры, накінула на сваё худое цела халат. Абмацала на падаконніку акуляры, начапіла іх на твар.

— Так ты ўсё на свеце праспіш...

— Такой бяды,— махнула рукою Лілія Іосіфаўна.— Ды што я магу цяпер, калі мне ўжо за сорак, праспаць? Ужо ўсё само па сабе прайшло...

Мая Сцяпанаўна прыпадняла крысо футра, села паблізу на крэсле, паклала нагу на нагу.

— З усіх жанчын, што я сустракала, ты, бадай, самая самакрытычная,— прамовіла, пагойдваючы верхняю стройнай нагой у элегантным чорным боціку,— І самая самаахвярная...

Лілія Іосіфаўна зноў махнула рукою: ат, ёсць пра што гаварыць. Запытала:

— Што там цяпер на дварэ? Не пайшоў яшчэ снег?

— Не.

— Павінен хутка пайсці. Бо так ужо сцюдзёна, што аж... Ці таму мне холадна, што я ўжо старая? Табе ж, відаць, не холадна? Горача!

— Затое ты спакойная. А я... вось зноў пасварылася са старымі...

— І чаго вы каторы ўжо год спрачаецеся? — здзівілася Лілія Іосіфаўна.— Чаго вам не хапае? Такі дом, гарод, сад! Такія дастаткі! Свёкры-пенсіянеры ўсё робяць пры доме... Жывеш як царэўна!

— Усяго хапае,— адказала Мая Сцяпанаўна.— Але не адным жа рублём жыве чалавек... Я хачу перабрацца ў Вішнёўку, у настаўніцкі дом, а ні Васіль, ні старыя не хочуць...

— Дзівачка! І чаго ты туды рвешся? Хіба там будуць табе такія выгоды? Там ты павінна будзеш быць не толькі настаўніцаю, але і гаспадыняю. А ведаеш, колькі ў гаспадыні клопатаў? Хіба не бачыш гэта па Ірыне Васільеўне?!

— Затое буду сама сабе гаспадыня, а не кватарантка ў багатых гаспадароў...

— Песцішся ты, дарагая, ад выгод...

— Волі, незалежнасці хачу... Птушцы ў клетцы цёпла, уежна, але цесна... А жыццё адно... Жыццёвых радасцей, уцех, што так хочацца, вельмі мала, і яны самі не ідуць у рукі... За іх трэба біцца...

— Гэта ўжо нейкая філасофія...

— А як ты думала! У кожнага ёсць філасофія. І часамі яна, можа, і не супадае з філасофіяй іншага. Але ёсць мірнае суіснаванне, прыцірка адной жыццёвай філасофіі да іншых жыццёвых філасофій. Хоць урэшце само жыццё са сваёй логікай і без ніякай логікі мацней за ўсякую філасофію. А жыццё кліча мяне ў Вішнёўку...

— Ну цябе! — абедзвюма рукамі паціраючы твар, прамовіла Лілія Іосіфаўна.— Не тлумі галавы. Яна і так сёння затлумленая. Гэтакі семінар адбылі! Прынялі загадчыка аблана, райана, столькіх інспектараў, дырэктараў школ, настаўнікаў, майстроў! Урокі, поле, гутаркі, абед! Не ведаю, як Васілец, а я зусім змучылася перад усімі бегаючы, за ўсё хвалюючыся...

— Затое чакай узнагароды: сам жа загадчык аблана сказаў, што задаволены і школаю, і сённяшнім семінарам! Атрымаеш медаль ці званне заслужанай настаўніцы.

— Што — я! Я была толькі выканаўцам, а мазгавым цэнтрам усяго быў Павел Мікалаевіч.

— І ён нешта атрымае. Бачыла ж, як на развітанне начальства ціснула яму рукі, дзякавала. Хоць, можа, найбольш цаніце не сваё ўмельства, а маё старанне. Хіба я дрэнны стол памагла падрыхтаваць, хіба не вясёлая была на застоллі? Чула ж, як слухалі мае песні?!

— Ты сёння была на вышыні... Усіх зачаравала...

— Дзеля вас жа старалася...

— Не веру, што ўсё скончылася і скончылася так няблага...— уздыхнула Лілія Іосіфаўна.— Я за два дні прадавала ўжо дрыжыкі. Сёння, як ні зірну, Васілец спакойны, усміхаецца, а я... Я ніколі не магла б быць дырэктарам...

Мая Сцяпанаўна прамаўчала. Усміхалася. Яна, відаць, думала пра іншае. Пра сваё. Пра тое, якое зрабіла на ўсіх прыемнае ўражанне. На самае высокае начальства ў тым ліку.

— Дык добра я спявала? — запытала тая.

— Як ніколі... Усе не зводзілі з цябе вачэй. І чужыя, і нашы.

— А заўважыла ты, як балюча перажывала мой поспех Ларыса Іванаўна? Яна, здаецца, і раней за ўсіх пайшла дадому!

— Ну...— паціснула плячыма Лілія Іосіфаўна,— Чаму перажывала? Можа, і не перажывала.

— Не абараняй. Я добра бачыла: раўнавала яна. Зайздросціла.

— Чаго ж яна будзе раўнаваць, зайздросціць? — здзівілася Лілія Іосіфаўна.— Яе ж Павел Мікалаевіч не дае ніякіх падстаў да рэўнасці...

Мая Сцяпанаўна пільна зірнула на яе. Нібы зазіраючы ў душу, вывучаючы: праўду кажа ці хітруе? Пасля ўсміхнулася неяк надта хітра — лічы, аднымі вачыма. З нейкаю перавагаю.

— Думала: сапсуе ўсё свята Вяртун...— Мая Сцяпанаўна перавяла гамонку на іншае.— Ён і на ўрокі, і ў поле хадзіў, і на гутарку застаўся, і выступаў са сваімі парадамі дзеля аднаго... Каб трапіць на вячэру. На вячэры спачатку мірна сядзеў, толькі ўлягаў з майстрамі да зелля. Падвесяліўся — пачаў зыркаць у той бок, дзе сядзела начальства. Я, як убачыла гэта, душою адчула: Вяртун пакажа сябе! І крыўды свае ўспомніць, і прэтэнзій насыпле! Таму наўмысна яшчэ старалася шмат спяваць, каб не змог Вяртун перахапіць ніць гамонкі. Бачу толькі: Васілец ківае Сліжу. Маўляў, завязі Вертуна дадому. Але той нібы нічога не разумее. Не толькі не спрабуе вывесці Вертуна, але яшчэ падлівае і падлівае ў таго чарку. Потым, як выйшлі ўсе на двор, падаліся да аўтобусаў, убачылі: Вяртун каля плота ляжыць. Спіць. Ясна ж: Сліж яго туды ўклаў. Наўмысна. Каб сапсаваць уражанне ад семінара. Я ж бачыла: стаяў нападалёку і з вялікім задавальненнем пасміхоўваўся ў кулак. Загадчык аблана запытаў: «Хто гэта?» Васілец збянтэжыўся, а Рыжоў тоўк яго локцем у бок, апярэдзіў: «Ды гэта іхні гаспадарнік».

— А я не бачыла ўсяго гэтага...

— Бо ты далёка ад начальства была...— усміхнулася Мая Сцяпанаўна.— Зрабіла вялікую памылку: пасаромелася падысці і па-добраму развітацца. Каб запомнілі, мелі на ўвазе... А я падышла, развіталася... І каб ты бачыла, як мне рукі ціснулі, як хацелі са мною пацалавацца...

Аж Васілец зараўн... ну, аж здзівіўся, што я такое ашаламляючае ўражанне на ўсіх зрабіла...

— Да ты і самаму святому душу забунтуеш...

— Так ужо і самаму святому! — задаволена не згадзілася госця-какетка.— Ёсць тыя, хто, можа, і ўстоіць супраць маіх чараў...

— Спакушальніца!

— Можа, і грэшна ўсё гэта, Лілька. Але ці не большы грэх жыць без такога грэху?

Лілія Іосіфаўна з недаўменнем залыпала вейкамі: жартуе ці праўду кажа гэтая маленькая прынцэса?

Вяртун назаўтра — ледзь развіднела — стаяў ужо каля кватэры, дзе апошнія кватаранцкія дні дажываў Васілец.

З хваляваннем падышоў да дзвярэй. Падняў руку, каб пастукаць, але апусціў яе. Не хапіла смеласці.

Розныя пачуцці меў Вяртун да Васільца. І паважаў, і пабойваўся, і зайздросціў, ды жадаў непрыемнасцей. У свой час Вяртун быў завучам, марыў, што пазней, калі Іван Сямёнавіч пойдзе на пенсію, стане і дырэктарам тутэйшай школы. Але Васільцова заяўленне разбурыла ўсе яго надзеі. Той, нашмат маладзейшы, лічы, сын па гадах, замяніў яго на завучаўскай пасадзе, а пасля стаў і дырэктарам. Вяртун лічыў сябе няўдачнікам у жыцці, таму і паводзіў сябе ў апошнія гады не зусім адпаведна да свайго сталага ўзросту.

Адчуў: успацеў. Выцер хустачкаю, лічы, спрэс ужо лысую галаву, далоні.

«І чаму я ўчора застаўся на тую вячэру?! — у каторы ўжо раз за сённяшняе ранне дакараў сябе.— Чаму не перамог спакусы, не пайшоў далей ад грэху — дадому?! Нешта так і цягнула застацца... А пасля, будучы нібы без памяці, абы-што вытвараў... Звольняць яшчэ, калі сам загадчык аблана ўсё бачыў! За два гады да пенсіі!»

Нарэшце асмеліўся, набраўся духу і пастукаў у дзверы. Неўзабаве пачуліся і крокі.

— Хто там? — пачуўся Васільцоў яшчэ слабы сонны голас.

— Я, Павел Мікалаевіч...— прамовіў хрыпла.

Васілец выйшаў, прыплюшчыў вочы ад яркага святла, што гарэла на гаспадаровай палавіне. Падаў руку. Вяртун хутка працягнуў сваю, паціснуў, бянтэжачыся, што яго далонь ужо зноў вільготная ад поту. Вунь Васілец, здаецца, аж з незадавальненнем адхапіў руку, правёў далонню раз-другі па сваёй майцы.

— Не спіцца вам, Міхась Рыгоравіч! — прамовіў.

— Што мне рабіць, Павел Мікалаевіч? — ціха запытаў Вяртун.— Хмара ж грозная навісла нада мною!

— А па чыёй віне? Па маёй?

— Ды во па гэтай...— костачкамі пальцаў пастукаў па высокім лбе.— Па дурной маёй... Лысай... Ненавіснай...

Крышку з хітрынкаю нагаворваў на сябе. Каб той не папікаў, каб пашкадаваў яго.

— Дык што вы хочаце ад мяне?

— Заступіцеся, Павел Мікалаевіч,— Вяртун прыклаў руку да грудзіны.— Хоць, можа, ужо і ў дзесяты раз. Памажыце старому бэйбусу. Не дайце асаромецца перад дзецьмі, унукамі! Як я ім, усім людзям, у вочы зірну, калі цяпер звольняць... А Рыжоў цяпер можа звольніць... Ён жа той раз дараваў, але папярэдзіў, што ў апошні раз...

Васілец прамаўчаў. Відаць, хацеў спачатку падакараць, але Вяртун сваёю гамонкаю збіў яго з панталыку. Каб не даць яму апамятацца, Вяртун пачаў яшчэ папракаць сам сябе:

— Я ведаю: не да твару чалавеку маіх гадоў, нашай прафесіі мае ўчынкі. Я ведаю: саромлю школу, вас усіх. Але не магу сябе перайначыць. Сотню разоў заракаўся: не вазьму больш у рот і кроплі. Патрываю дзень, другі, тыдзень — і больш не магу вытрываць... Вазьму крыху — хочацца больш. Вазьму шмат — нічога не помню, што вытвараю... Загубіла яна мне жыццё... Кар'еру... Лёс... А сям'і маёй, думаеце, добра? Ужо адно, што я, лічы, ніякага аўтарытэту не маю...— схапіў Васільца за рукі,— Памажыце, Павел Мікалаевіч! У апошні раз! Як толькі прыйдзеце на працу, пазваніце Рыжову, папрасіце, каб ён не звальняў, дазволіў дацягнуць да пенсіі... Бо ён мяне больш не паслухае, хоць бы я і на калені перад ім стаў...

— Пазваню...— зноў адбіраючы рукі, прамовіў Васілец,— Дзеля вашай добрай жонкі, дзяцей, унукаў...

— Дзякую...— зарадаваўся.— Век не забуду вашай дабрыні... Вы не думайце, што я крыўджуся на вас. Не. Я вас шчыра паважаю. Бо вы... самы варты з нас! Вы...

— Не трэба, Рыгоравіч...— збянтэжыўся Васілец.— Нашто гэта?!

— Выбачайце, я хацеў, як лепш...— крыху збянтэжыўся і Вяртун. І, бачачы Васільцову падатлівасць, асмеліўся і на яшчэ адно, пра што думаў.— Можа, Павел Мікалаевіч, маеце што дома... Хоць бы крышку далі... Ведаеце, як мне цяпер цяжка...

— Рыгоравіч! — павысіў голас Васілец.

— Усё, усё! — Вяртун не даў яму дагаварыць, падняў рукі, замахаў імі.— Бягу, бягу адгэтуль!

8...

— Ты верыш, што мы ўжо нарэшце маем сваю кватэру? — запытала Ларыса, як маладзенькае гарэзнае дзяўчо падхапіла яго пад пахі і закружыла вакол сябе.— Ці разумееш: мы самастойныя людзі?!

Дробненым зазвінелі тут, у зале, шыбы ад кніжнай секцыі, чаркі ды графіны ў пасуднай шафцы. Павел запыніўся, стрымаў Ларысу.

— Згубіла развагу жанчына ад радасці!

— А хіба не радасць у нас? Вось,— адышлася, села на канапу,— хачу пасяджу, паляжу, тэлевізар каляровы пагляджу. Магу гасцей паклікаць, пабаляваць, павесяліцца... Што захачу, тое і зраблю... Сама сабе гаспадыня, не трэба ж ні ў кога пытацца дазволу, прасіць...

Падхапілася, узяла яго за руку, вывела ў калідорчык, а з яго — у крайні, ад лесу, пакой.

— Спальня! Асобная! — шчасліва прамовіла.— Драўляныя ложкі, стол, таршэр! — Вывела з пакоя зноў у калідорчык, а з яго — у яшчэ адзін прасторны пакой.— Вось сыну свой кут! Канапка, стол, шафка на кнігі! Любата! Як усе добрыя людзі зажылі!

— Так ужо і зажылі! — наўмысна і нібы абыякава ўсміхнуўся Васілец.— Нейкіх тры пакойчыкі, сорак два метры... У людзей ёсць чатырох-пяціпакаёвыя кватэры па метраў сто...

— Нам хопіць і гэтага! — сказала Ларыса і павяла яго на кухню. Вялікую, светлую.— Вось пліта, газ, халадзільнік, цёплая і халодная вада! Цуд! Там ванная! Калі хочаш мый бялізну, купайся! Я не ведаю, чаму ты такі спакойны! Я дык ніяк не магу паверыць, што мы маем такія выгоды... Ці гэта таму, што я жанчына? А жанчыне галоўнае, каб дома было ўсё добра. Каб усюды парадачак быў, чысціня. І ў мяне будзе чысціня. Нідзе ні пылінкі, ні смяцінкі не ўбачыш! Цяпер нам толькі і жыць!

Прытулілася. Пацалавала ў губы. Ён стрымана адказаў.

— Ну і чалавек! — пакрыўдзілася.— Халодны як лёд. Зямны рэаліст. Ці, прызнайся, надакучыла я табе ўжо?

— Крыху...— усміхнуўся.— Баюся: станеш яшчэ мяшчанкай!

— Не стала дагэтуль, дык не стану і цяпер...

— Раней было адно, цяпер іншае... Выпрабаванне на сціпласць вытрымала выдатна, а вось ці вытрымаеш выпрабаванне на дабрабыт, выгоды?

— А ты?

— І я таксама... Ці не замкнёмся мы душою і сэрцам у гэтай кватэры? Ці не станем жыць толькі дзеля сябе?

— Не выдумляй,— адказала.— Я ведаю: ты заўсёды рвешся з дому. Ад мяне, ад сына. Ад сям'і. Мы табе нібы заўсёды замінаем. Ты вось і цяпер, відаць, думаеш: адышлася б ты, няўрымслівая, ад мяне, пакінула б у спакоі!

— Цяпер жа ёсць куды ўцячы адно ад аднаго! — пажартаваў,— Кожны мае ж па пакоі.

— Прызнайся: надакучыла я табе?

— Я ж кажу: крыху...

— Надакучыла. І моцна,— уздыхнула.— Я ж бачу. Вось і ўчора, на наваселлі, з усімі жартаваў, танцаваў — такі быў з чужымі людзьмі задаволены, шчаслівы! А пра мяне нібы забыўся... Толькі адзін раз дзеля адчэпкі на танец запрасіў... Упіваўся ўвагаю: усе ж, лічы, падхалімнічалі. «За ваша здароўе, за вашы поспехі, Павел Мікалаевіч!» «Ах, які вы цудоўны! Вы наш Сухамлінскі!» А ты і рад, аж цвіў, аж, здаецца, гатоў быў і на неба паляцець. Хоць трэба меру мець. Адчуваць: ты ўсё ж Васілец...

— Ты сур'ёзна гэта? — здзівіўся.

— А не пачаў ты зазнавацца? Уяўляць, што ты незаменны.

— А ты не завельмі прыдзіраешся да мяне?

— Не завельмі...

Адчуў: незадаволена ім. Адчуваў: апошнім часам не зусім разумее яе. Надта тады, калі ў яе бываюць часіны раптоўных перамен настрою: калі на змену весялосці нечакана прыходзіць сум, на месца крыўды — злосць. Некалі, у першыя гады пасля вяселля, ён перажываў, дапытваўся, чаму такая перамена, улагоджваў, клянучыся, што кахае, а цяпер, бывае, не ўлагоджвае, не зважае на яе настрой ці крыўдзіцца, сыходзіць з дому. Пасля з дзень ці два яны не размаўляюць, злуюцца. І звычайна мірацца па яе жаданню. Вось, можа, такія яго паводзіны ёй і не падабаюцца.

— Я сама вінаватая, што ты не зважаеш на мяне,— Ларыса гаварыла далей.— Бо сама мала на сябе зважаю. Хто я? Звычайная настаўніца, звычайная жанчына. Не красуня. Што мне трэба? Сукенку адну, адны туфлі, пару панчох у год. Ды пярсцёнак у дзесяць гадоў... Добра, маўляў, і гэтак. Я ж не Мая Сцяпанаўна, красуня, што найперш дбае пра сябе. У яе найбольшыя мары пра новыя ўборы, каб быць самай прыгожай, моднай, каб падабацца... І ўсе аж млеюць за ёю...

«Ведае ці не ведае пра нашы адносіны з Маяй Сцяпанаўнай? — аж разгубіўся.— Можа, сказаў пра тое, што бачыў, Сліж?»

— А хіба я не магу гэтак сачыць за сабою, дбаць пра новыя ўборы? Магу. Абы не шкадавала цябе. Твайго здароўя, тваіх сіл. Магу ж патрабаваць: давай-давай грошы, купляй тое і тое! Няма столькі? А мне якая бяда! Едзь, як Васіль, на БАМ, зарабляй! Ці сам есці вары, бялізну мый, прыбірай у хаце, а не чытай кнігі, павышай свой узровень! Бяры на сябе такі цяжар, а я буду кніжкі чытаць, ездзіць у горад прычоскі рабіць, шыць у атэлье модныя ўборы!

Маўчаў. Даваў, каб выгаварылася. І яна гаварыла, гаварыла. Палохала, што не будзе столькі працаваць дома, будзе такой, як Таццяна Сяргееўна ці Мая Сцяпанаўна.

— Ну, што ты маўчыш? — ледзь не заплакала нарэшце.— Ці табе гэта ўсё роўна? Мой боль, мая крыўда, мае пакуты... Тое ўрэшце, як нам жыць далей...

Адчуў прыкрасць. Усё ж ён нядобры чалавек. Добра ўжо вывучыў Ларысін характар і карыстаецца яе дабрынёю. Ведае: пагамоніць-пагамоніць ці і пазлуецца, а пасля адыдзе, зноў будзе ўпарта цягнуць свой цяжар, шанаваць яго і сына. А ён... Ён вунь што яшчэ робіць! Вунь у чым яшчэ вінаваты перад ёю!

— Цікава...— прамовіў.— Пачалі за здароўе, а канчаем за супакой...

— Што ж тут цікавага! — абурылася.— Гэта ўсе думаюць, што мы шчаслівая сям'я, а на самай справе не такія мы ўжо ўдалыя, шчаслівыя!

— А хто ж шчаслівы? У чым яно, шчасце?

Не адказала. Падалася да пліты: там — з-пад накрыўкі каструлі — зашыпела пара, пацякла вада на агонь. Запахла капустаю. Ларыса паменшыла агонь, зняла накрыўку і памяшала ў каструлі вялікаю драўлянаю лыжкаю. Рабіла гэта памалу, засяроджана: думала, канечне.

— Ты, можа, і шчаслівы...— прамовіла без радасці.— А я не бачу, не ведаю таго шчасця... Хоць, можа, Ірына Васільеўна яшчэ больш нешчаслівейшая. Вось і ўчора ўсе весяліліся, а яна, бедная, праплакала ўвесь вечар, расказваючы мне пра такое сваё жыццё...

— А што ў яе кепскае?

— Ды хіба забыўся? Я ж табе ўчора яшчэ казала...— прамовіла і не пазірала на яго.— Пеця здраджвае ёй...

— А! — толькі прамовіў ён, адчуваючы, як да шчок хлынула цяплынь. І больш нічога не сказаў. Бо што скажаш? І не апраўдаеш, і не папракнеш. Бо не маеш права папікнуць.

— Падарваў ёй змоладу валацуга здароўе...— сказала, па-ранейшаму не пазіраючы на яго. Ён жа з бездапаможнасцю пазіраў і, здаецца, замест былой танклявай Ларысы бачыў нейкую незнаёмую цётку.— Была яна такая здаровая дзяўчына, кроў з малаком, як кажуць, а цяпер зусім хворая... Калі ён і далей будзе такое вытвараць, дык звядзе яе, маладую, са свету без пары...

Ён маўчаў.

— Памажы ёй...— зірнула на міг, прамовіла з хваляваннем.

— Як?

— Пагавары з ім, паўшчувай. Невыносна ж жыць, калі любіш чалавека, маеш ад яго дзяцей, а ён здраджвае... Усё ж рушыцца. Нішто, ні работа, ні дом, ні жыццё, тады не міла...

Уздыхнула. З вялікім хваляваннем. Так яна паводзіцца, калі хоча сказаць нешта вельмі важнае, што надта хвалюе яе.

«Ну! — зайшлося яго сэрца,— Яшчэ некалькі яе слоў — і жыццё наша, сям'я можа рушыць у новы бок!..»

— Цябе Пеця павінен паслухаць...— яна адвяла аднак бяду, прамовіла дрыготкім голасам, відаць, з цяжкасцю наладжваючыхся на такую вось гамонку.— Дык пагавары: няхай кіне сваё валацужніцтва, глядзіць жонку, дзяцей... Не паслухае — можа, выклічце на партком, прыстрашце... Пашкадуй Ірыну Васільеўну, сваю ж падначаленую. Хіба не бачыш, што робіцца цяпер з ёю?!

Ноччу Васілец пачуў: Ларыса плача.

Адчуваў: гэтыя слёзы з-за іхняга такога халоднага сённяшняга прымірэння, што і не было па-добраму прымірэння, а ўсяго толькі згодлівае маўчанне.

Паляжаўшы крыху, не вытрымаў прыкідвацца, што ўжо спіць. Перайшоў са свайго ложка да яе. Лёг побач. Яна адсунулася, але адвярнулася.

— Ты чаго?

Не адказала.

— Ларыса,— дакрануўся да яе пляча,— Што з табою?

— А табе не ўсё роўна?

— Вось гаворыш абы-што...

— Я заўсёды гавару абы-што... Бо і сама ўжо абы-што... Гэта я раней думала: ты ўвесь аддаўся рабоце, дык табе няма часу зважаць на мяне... А апошнія месяцы бачу: не, табе няма ахвоты, цягі. Ты ўжо, можа, і не кахаеш... Я табе ўжо нібы чужая. Ці нібы сястра, патрэбная жанчына (гаспадыня, домработніца), але...

— Ну, нашто ты так думаеш? — запытаў, але тут жа і адчуў: запытанне яго недарэчнае.

— Нашто? — стомлена, з болем перапытала.— Хіба не бачыш: цяжка, цяжка мне?! Стамілася я ўжо несці нейкі вялікі цяжар!.. Не па сіле ён мне...

Ён не асмеліўся смела запытаць пра той цяжар. Бо баяўся пачуць горкую праўду. А яна таксама не асмелілася сказаць яе. Але абое, мусіць, адчувалі: гэтая недамоўка аднак доўга, бясконца цягнуцца не можа. Рана ці позна яна павінна выплеснуць на паверхню.

9...

Таццяна Сяргееўна з пяшчотаю прыгарнулася да Акаловіча.

— Які ты малады, свежы, юнача! — прашаптала.— Ты ж яшчэ зусім дзіця.

Ён, саромеючыся, пагладзіў яе па валасах, па шыі. Збянтэжыўся за тое, за што не трэба бянтэжыцца,— за сваю маладосць.

Пачалося ў іх каханне яшчэ там, у Міланьках. Яна запрасіла яго прыйсці да яе ў госці — прыйшоў. Сядзелі, размаўлялі пра жыццё-быццё, пра школу і тутэйшых настаўнікаў, людзей, пра літаратуру і мастацтва, кіно. Пасля пачаў прыходзіць сам. Без запрашэння. Яна выходзіла яго праводзіць. Ля брамы затрымліваліся, стаялі яшчэ доўга. У адзін з такіх цёмных і халодных вечароў далі волю пацалункам.

Яна адчула: зноў закахалася. Пасля ранейшых раманаў, расчараванняў думала: яна згублены для жыцця, для кахання чалавек, бо ўсё, здавалася, перагарэла ўжо ў яе душы, страціла ўсякі святы арэол. Аж не, гэты юнак зноў абудзіў у ёй штосьці святое.

Першае іх збліжэнне было няўдалае. З-за Акаловічавай маладосці. Ён засаромеўся, адчаіўся, але яна, сталая, далікатна і па-жаночаму мудра суцешыла яго, накіравала ўсё на лад. Пры гэтым яшчэ пастаралася, каб Акаловіч уявіў сябе пераможцам. І ён, як і кожны мужчына, зарадаваўся, цалкам трапіў у яе палон.

І вось новая сустрэча. Ужо тут, на яго вішнёўскай кватэры. Цяпер яны ляжалі на яго адзінокай канапе ў велікаватым, але яшчэ зусім не абстаўленым халасцяцкім пакоі.

— Якая ты прыгожая! — зноў паўтарыў Акаловіч.— І мілая. У мяне нават не хапае слоў, каб сказаць, якая ты чароўная!

— Смяешся, юнача? Са старой жанчыны?!

— Ты маладая. Табе дасі не болей...

— Не, юнача,— перапыніла.— Я ўжо старая. Каб ты быў не такі юны, па-маладому слепаваты, дык ты ўбачыў бы ўсё...

— Не гавары так, Таня! — папрасіў з маладою мальбою.— Мне нядобра, калі ты так нагаворваеш на сябе. Тады я думаю: я малы яшчэ. Зялёны. Няўдалы. А я ж ужо сталы. Мне дваццаць тры. У мае гады ўжо можна быць бацькам.

— Можна...— згадзілася. А потым прыўзнялася, усміхнулася. Далікатна пацалавала яго ў вусны.— Але ты ніколі не саромейся за сваю маладосць. У чалавека маладосць — можа, і самае цудоўнае з усяго, што ён мае. І мае, як аказваецца, вельмі нядоўга... Мне часамі аж страшна, сорамна: нашто я, старая ліса, спакусіла цябе?

— Не гавары так, Таня,— ён стараўся называць яе на «ты», Таняй, каб нібы параўняцца з ёю,— Ты мяне не спакушала. Я сам... І я рад, што сустрэў цябе... Нейкіх дзесяць гадоў розніцы нічога не значаць...

— Не нейкіх дзесяць гадоў, юпача, а аж дзесяць з добрым гакам! Вось тут вялікую ролю мае гэтае слоўца «аж!».

Ён схіліў яе, а пасля пачаў цалаваць. Яна заплюшчыла вочы, абвіла яго шыю сваімі танкаватымі рукамі.

— Ты зводзіш мяне з розуму, юнача! — прашаптала ў прыемнай знямозе.— Ты, здаецца, забіраеш мяне ўсю-ўсю... І я зноў вельмі хачу жыць, кахаць...

Ён маўчаў, цалаваў, а яна, нібы прадчуваючы небяспеку, нібы гэта яе апошняе каханне, здаецца, з апошнімі парывамі ўпівалася каханнем, гарэла ў полымі пяшчоты.

— Ты слаўны, і я люблю цябе,— сказала пазней, калі ён, сцішаны, маўклівы, ляжаў побач.— Ці ты, мілы, хочаш памаўчаць?

Ведала: некаторыя, надта не маладыя мужчыны, любяць пасля такіх хвілін памаўчаць ці нават і забыцца, заснуць моцным сном. Не адчуваюць ці не зважаюць, што гэтым вельмі крыўдзяць жанчыну.

— Не,— адказаў,— Я не хачу маўчаць. Я хачу пагаварыць.

— І што ты мне скажаш? Цяпер?

— Што я цябе вельмі-вельмі кахаю,— паклаў галаву ёй на плячук,— І я твой муж, праўда?

— Табе гэтага хочацца?

— Вельмі.

— Але я ад цябе нічога не патрабую...

— Затое я ад цябе ўсё патрабую. Хутка ў нас, Таня, будзе сын, так?

Яна змаўчала. Усміхнулася з іроніяю.

— Праўда?

— Ты вельмі гэтага хочаш?

— Вельмі.

— А ці трэба, юнача, табе так завязваць сабе свет?

— Чаму? — па-маладому пакрыўдзіўся.— Я лічу: ты мне ўжо жонка. І я хачу сына.

— Падобнага на цябе?

— Канечне.

— Не спяшайся. Я ж кажу, нічога ад цябе не патрабую. Тым больш што магу неўзабаве і надакучыць.

— Ніколі!

— Ты малады яшчэ. Пазіраеш на жыццё не так, як мы, сталейшыя. Ты аслеплены. Але ты хутка ўбачыш: у мяне і каля вачэй, і на лбе ўжо шмат маршчын. І гэтым,— прыціснула яго галаву да грудзей,— я ўжо не маладая... Хіба раней яны былі такія? Раней у мяне былі вельмі спрытныя, тугія грудзі! І сама я ўся была стройная, спрытная, лёгкая!

— Ты і цяпер такая!

— Не я, юнача, а хутка мой сын будзе такі!

— Я ўсынаўлю яго. Потым у нас будзе яшчэ адзін хлопчык. І яшчэ дзяўчынка.

— І я абсыплюся дзецьмі з усіх бакоў? Я? Тая, што некалі баялася сям'і, хатняй работы? Што была прыхільніца вольнага кахання, вольнага жыцця? Што ты хочаш з мяне зрабіць?

— Сапраўдную жанчыну, жонку, маці...

— Ох, юнача! Збіваеш ты мяне з панталыку. Змушаеш думаць, дакараць сябе за ранейшае жыццё... Я яшчэ і нядаўна жыла і думала: трэба быць маладою, прыгожаю.

Гэта значыць, найперш сачыць за сабою. Шанаваць сваё цела. Але ж цела ёсць цела! Яно, што ні рабі, усё роўна старэе, брыдчэе! Дык, выходзіць, трэба найбольш сачыць не за ім, а за сваёю душою. Душу можна ўвесь свой век мець маладую, светлую, высакародную, прыгожую! А дзеля гэтага трэба жыць молада, светла, высакародна, прыгожа! А я грашыла. Я больш глядзела цела, чым душу. Але вось парадокс: наша Лілія Іосіфаўна заўсёды глядзела больш сваю душу, трымала яе ў чысціні, але ці шчаслівая яна? Выходзіць жа, і я, і яна абедзве нешчаслівыя! Але раз я старэйшая, больш ужо ведаю, дык дазволь табе сказаць праўду: нам не трэба злучаць свой лёс. Ты юны, а я, паўтару: ужо, лічы, бабулька. Сёння, яшчэ гадоў пяць — сем, мы зможам пражыць у любові і згодзе, у задавальненні. Праз дзесяць гадоў табе будзе трыццаць тры, ты будзеш сама мужчына ў сіле, а мне ўжо споўніцца сорак пяць... А што такое жанчына ў сорак пяць? У пяцьдзесят? У пяцьдзесят пяць? Ты не толькі разлюбіш, але пачнеш ненавідзець мяне. Я ведаю такі прыклад. Адзін мой знаёмы ўзяў жонку старэйшую на пятнаццаць гадоў. Пажылі крыху, займелі дзяцей. Вось яму трыццаць пяць, а ёй пяцьдзесят. Спраўляем яе юбілей. Сядзяць разам — малады мужчына і бабуля. Я кажу яму: «Добрая твая жонка. Клапатлівая маці, выдатная гаспадыня». Ён горка ўсміхнуўся, уздыхнуў, пасля нагнуўся і зашаптаў мне ў вуха: «А! Хай бы памерла ўжо...» Вось так, юнача. Баюся я гэтага... Дык і не будзем больш гаварыць пра гэта. Так? Я, колькі ты захочаш, пабуду табе каханкаю. Так?

— Не! — адказаў рашуча.— Я ад цябе не адступлюся. Чуеш?!

— Добра, добра! — усміхнулася, ускалмаціла яму густыя валасы. — Пажывём — пабачым. А цяпер я паслужу табе. Бо хачу паслужыць мужчыне. Буду варыць табе есці, прыбіраць у тваім пакоі, мыць бялізну. Згодзен?

— Не. Я сам буду гэта ўсё рабіць.

— Дазволь, мілы, мне адчуць тое, што я раней не адчувала. Я ўсё ж жанчына. А жанчына, як ні круці, створана ўсё ж для сям'і... Прызнайся толькі: ты не лічыш мяне распусніцай?

Акаловіч пачаў клясціся, што лічыць яе самай-самай прыгожай, мілай, добрай жанчынай на свеце.

10...

Васілец быў у класе, на ўроку беларускай літаратуры, і ўбачыў: да школьнага плота падкацілася і запынілася: знаёмая «Волга». Загадчыка райана.

Ён стаў насупраць акна, уважліва пазіраў: хто ж выйдзе з машыны? Несвядома затрывожыўся, душою адчуваючы нейкую прыкрую непрыемнасць. Няўжо прыехалі ўшчуваць, караць Вертуна? Ён жа ўсё ўладзіў, упрасіў Рыжова яшчэ раз дараваць.

Свядома хваляваўся ад нечаканых візітаў начальства ў першыя гады настаўніцкай працы, завучаўства і дырэктарства, калі яшчэ не ведаў, ці ўсё ён робіць добра, так як трэба. Потым, пасталеўшы, звыкся, пасмялеў, перастаў баяцца неспадзяваных і чаканых інспекцый. Ды і ў апошнія гады прыязджала начальства не толькі правяраць, але і паглядзець, паслухаць, што і як яны тут робяць, параіцца, папрасіць, каб яны наладзілі які семінар.

Але цяпер нешта не спадабаўся гэты візіт. Толькі што быў у школе семінар па НВК, было шмат начальства, людзей, сур'ёзнай гамонкі, дык пасля гэтага звычайна надоўга пакідаюць у спакоі, каб падумаў, пачаў працаваць па-новаму. А тут на табе — зноў з візітам!

З машыны адзін за адным вылезлі інспектар аблана Дубкоў («гроза» для ўсіх настаўнікаў), загадчык райана Рыжоў і старшыня мясцкома работнікаў асветы Кірыковіч.

Паволі ішлі па лёгка зацярушанай снегам сцежцы, жмурыліся ад даволі яркага сёння сонца. Дубкоў, тонкі і худы, тупаў апусціўшы галаву. Быў у старым, вельмі знаёмым рыжым паліто і ў такім жа даўнім капелюшы. Як заўсёды, і сёння, здаецца, вунь таксама строгі і недаступны. Пабудзе ў школе мала, але ўсё выпудзіць, высачыць, усё скажа ў вочы. Завядзеш у сталоўку, папалуднуе — і, як ні адгаворвай, заплаціць грошы. Дадому ні да нікога з настаўнікаў, як ні кліч, не пойдзе. Хоча быць незалежны.

Рыжоў і Кірыковіч — маладзейшыя, па гадоў сорак пяць — крочылі ў новых кажушках-дублёнках, у аднолькавых андатравых шапках. Рыжоў — высокі, стройны, рыжы. Кірыловіч — маленькі, тоўсты, нібы цабэрак. Здаецца, без шыі. Нібы галава адразу сядзіць на плячах.

Васілец не пайшоў сустракаць гасцей. Няхай ідуць у настаўніцкую. Там той-сёй ёсць — адны не будуць. Але заканчваў урок з хваляваннем. Хоць і не ведаў, што з ім сёння робіцца, чаму так страчвае самавалоданне.

Калі зайшоў у настаўніцкую, госці ўжо сядзелі на канапе, размаўлялі з настаўнікамі. Здаецца, мелі добры настрой. Але калі ўбачылі яго, заціхлі, нібы разгубіліся.

«Па маю душу прыехалі!» — рашыў Васілец.

Дубкоў правёў далонню па вялікай жоўтай лысіне, паправіў акуляры з пазалочанымі дужкамі; Рыжоў згусціў рыжыя бровы, апусціў іх на вочы, Кірыковіч яшчэ крыху паўсміхаўся, амаль заплюшчваючы маленькія, як і ў Сліжа, вочкі, а потым, як згледзеў, што спахмурнелі яго калегі, дык і ён раптоўна напусціў на сябе грозны выгляд, пазіраў на яго, на Васільца, як на злачынцу.

Ён жа, стараючыся захоўваць годнасць, моўчкі падаў па чарзе гасцям руку, сеў таксама на канапе. Наўмысна каля Кірыковіча. Той аж скрывіўся, пацепнуўся. Адвярнуўся, задраў уверх тоўсты, прыплюснуты да верхняй губы нос.

Ён усміхнуўся сам сабе. Але ўбачыў: Ларыса зірнула з падазрэннем на Кірыковіча.

— Ну які настрой пасля семінара, Павел Мікалаевіч? — высунуў з-за Рыжова галаву і запытаў Дубкоў. Твар яго цяпер быў яшчэ больш шурпаты, відаць, пабіты воспаю.— Сам загадчык аблана цікавіўся.

— Рабочы.

— Паддалі вам клопатаў, работы?

— Ды не зменшылі...

— Рыхтуецца запіска па аблана, так што прагрымім сваім навучальна-вытворчым камбінатам на ўсю вобласць. І са сваімі поспехамі, і са сваімі недахопамі...

Кірыковіч зыркаў то на Дубкова, то на Васільца і не ведаў: ці хваляць Васільца, ці ганяць? Потым угледзеўся на Рыжова: як той рэагуе. Але той, здаецца, ніяк не рэагаваў. Быў нейкі дзіўны. Нібы сонны. Адкінуўся на спінку канапы, уставіўся позіркам недзе ў кут настаўніцкай.

Калі неўзабаве амаль усе пайшлі зноў на ўрокі, Рыжоў падняўся, пахадзіў па пакоі.

— Мы па тваю душу, братачка,— прамовіў, стомлена зірнуўшы на яго.

— Прашу ў мой кабінет,— усміхнуўся Васілец, падняўся.— Па душу дык па душу!

Калі ўжо госці былі ў яго кабінеце, рассаджваліся, калі ён зачыняў за сабою дзверы, на міг зірнуў долу і аж анямеў: за парогам ляжала жаночая чорная заколка. Відаць, Маі Сцяпанаўны. Мусіць, згубіла яе ўчора, калі спатыкаліся тут. Неўпрыкмет падфутболіў яе нагою.

Дубкоў сеў за яго стол, Рыжоў гопнуўся на канапу.

Кірыковіч з хвіліну пастаяў, нібы выбіраючы, дзе запыніцца, а потым сеў паблізу Рыжова. Васілец прысеў за сталом, дзе звычайна на педсаветах, нарадах сядзіць завуч, Лілія Іосіфаўна.

— Я недарэмна там, у настаўніцкай, запытаў у вас, Павел Мікалаевіч, пра настрой! — нібы жартаваў, нібы іранізаваў Дубкоў.— Хацеў пачуць ваш адказ, адгадку, дзеля якой мы ўсе і прыехалі сёння сюды.

— А ў чым жа загадка? — усміхнуўся Васілец.— Не так часта бывае, каб інспектар аблана прыязджаў у далёкую ад вобласці школу, каб убачыць настрой дырэктара!

Кірыковіч гнеўна зірнуў на яго: як ты гаворыш? Ты ж занадта дзёрзкі!

— Вы адказалі, што настрой у вас рабочы. Гэта значыць, добры, сапраўдны, такі, як трэба. А ці так гэта? Ці не закружылася часам у вас, Павел Мікалаевіч, ад поспехаў галава?

— Можа, крыху і павяло не ў той бок...— пажартаваў Васілец.

— Калі павяло, дык дрэнна. Скажу шчыра: я веру ў цябе, у тваю шчаслівую зорку. Як убачыў цябе ў той год, калі ты прыехаў сюды настаўнічаць, як пабыў першы раз на тваіх уроках, дык і не забываю! Радуюся: ты добры педагог. Ты мой любімец супраць маёй волі. Каюся: ні да нікога так не прывязаўся, як да цябе...

У Кірыковіча аж папаўзлі чорныя бровы на лоб: бач ты! Вунь што! І ён ужо зірнуў на Васільца з павагаю.

— Ды не сцяліце, таварыш Дубкоў, саломкі,— усміхнуўся Васілец,— валіце адразу на дол. Калі зможаце, канечне, паваліць!

— Ну што ж,— прыкусіў ніжнюю бяскроўную губу Дубкоў,— трымайся! — пасунуў руку ва ўнутраную кішэню шэрага выцертага пінжака, дастаў складзены ў некалькі столак ліст паперы.— Вось яна, тая загадка! Ананімка! На цябе, дружа! Ад імя калектыву Вішнёўскай сярэдняй школы...

Васілец не збаяўся той ананімкі. Але яму стала вельмі непрыемна.

— Вось яны,— Дубкоў кіўнуў на Рыжова і Кірыковіча,— запхнулі копію гэтага эпісталярнага шэдэўра пад сукно, а я рашыў усё ж праверыць яе. А можа, і праўда ў ёй? Калі праўда, тады пра цябе ў мяне, у нас, у аблана, будзе зусім іншая думка! Супрацьлеглая! Дык прызнавайся: шчыры і сумленны ты чалавек ці ашуканец, хапуга, дэспат?

— Лёгкія задаіцё пытанні! — паківаў галавою Васілец,— Каб на іх адказаць, дык, можа, і ўсяго майго дагэтуляшняга жыцця мала. Трэба яшчэ пажыць ды пажыць.

— Тлумачу,— Дубкоў разгарнуў ліст, уткнуўся ў яго. — «Недысцыплінаванасць. Прыходзіць у школу, калі захоча. Часта прапускае ўрокі, ездзіць без дай прычыны ў раён. Дзеля сваіх асабістых мэт. Дзесятага спазніўся на першы ўрок на тры хвіліны, адзінаццатага на дзве хвіліны раней часу скончыў урок. Падае дрэнны прыклад настаўнікам, дзецям, хоць і патрабуе ад іх дысцыпліны...» Што на гэта скажаш? — зірнуў спадылба,— Га, парушальнік!

— Каля вас, на стале, мой дзённік,— пазіраючы яму ў вочы, прамовіў Васілец,— Там усё запісана. Калі прыйшоў у школу, калі пайшоў з яе, куды, калі і чаго ездзіў. Усё гэта можна зверыць з паказаннямі настаўнікаў, з графікам нарад таварыша Рыжова... А ці напісаў ананімшчык, што я, лічы, кожны дзень сяджу ў школе да апоўначы і працую?

— Пра апоўнач і ноч, дружа, пасля... Другі пункт...— апусціў галаву Дубкоў.— «Узяў сабе самую лепшую кватэру ў настаўніцкім доме...»

— Кватэры дзяліў не я, а мясцком... У старшыні, у Сліжа, павінен быць пратакол паседжання. Я на тым паседжанні не быў. Я толькі пасля пазнаёміўся з рашэннем мясцкома.

— Трэці пункт...— не падняў галавы Дубкоў.— «Растрата школьнай маёмасці. Узяў сабе са школы вядро, дзве мяцёлкі, савок, малаток...»

Васілец усміхнуўся, заківаў галавою: ну і ну! Зладзейства дык зладзейства! На мільён рублёў! Але ж нехта ведае, што ўсё гэта ў яго сапраўды ёсць: на тым тыдні Ларыса была ў горадзе і купіла тыя тавары ў гаспадарчым магазіне.

— Чацвёрты пункт...— не чакаючы яго адказу, прадоўжыў Дубкоў.— «Палюбоўніца. Каханне з настаўніцай Маяй Сцяпанаўнай. Але гэта не сапраўднае каханне, а выкарыстанне свайго службовага становішча. Прымус...»

Васільцу аж заняло дыханне. Шыбнула гарачыня ў твар.

— Пяты пункт. Апошні,— прамовіў Дубкоў.— «Няўважлівы да калег, грубы з усімі, здзекуешся з маладога настаўніка Акаловіча, патуральнік антымаральных учынкаў Вертуна...» Вось так, Павел Мікалаевіч. Што ты на ўсё гэта скажаш?

— Усё ясна,— падняў галаву, распраміў плечы Васілец.— Нехта хоча даказаць, што я не маю права быць дырэктарам. Я не буду апраўдвацца. Правярайце. Але гатовы адказаць на ўсе гэтыя і іншыя вашы пытанні, паказаць усе адпаведныя дакументы. Хоць, прызнаюся, мне прыкра. Ад дробязнасці і нікчэмнасці ананімшчыка.

— Што ж, давай правяраць,— кіўнуў Дубкоў Рыжову.

— Ды гэта ж усё лухта! Выедзенага яйка няварта! — зморшчыўся той.— Сапраўды дробязны і нікчэмны паклёп! Замест таго каб пайсці выпіць і пагаварыць па-людску з Паўлам Мікалаевічам, дык мы павінны правяраць нейкі пасквіль.

— Мне трэба не вашы эмоцыі, а факты...— сказаў Дубкоў.— Мы ўсе ж на семінары чулі, як загадчык аблана сказаў, што час ужо даваць Паўлу Мікалаевічу званне заслужанага настаўніка. Дык вось трэба даказаць: праўда гэта ці лухта, святы гэты Павел Мікалаевіч ці грэшны!

— Ну, давайце правяраць: анёл ён ці д'ябал! — уздыхнуў Рыжоў, падняўся, пацягнуўся.— Давайце ўтвараць нездаровы ажыятаж у школе, у вёсцы...

— Я пайду паклічу нашых завучаў, старшыню мясцкома, гаспадарніка,— падняўся і Васілец.— Падрыхтую ўсе адпаведныя дакументы.

І пайшоў з кабінета.

Чамусьці захацелася пайсці спачатку да Сліжа. Сказаць яму пра гэтую ананімку і зірнуць у вочы. Убачыць: што ж будзе ў яго тых вачах? Спачуванне? Радасць?

Падышоў да дзвярэй класа. Адчыніў дзверы і кіўнуў: хадзі, Уладзімір Пятровіч, сюды.

Сліж хуценька, завельмі порстка падышоў. Пазіраў пільна. Але маленькія вочкі бегалі-бегалі, хацелі нібы ўбачыць усю яго душу.

— Дай дзецям самастойнае заданне, а сам вазьмі свае прафсаюзныя паперы і ідзі ў мой кабінет.

— А што такое? — нібы здзівіўся той.

— Там усё ўведаеш.

— Праверка?

— Кажу ж, ідзі туды, там табе ўсё скажуць.

— Значыць, табе непрыемнасці...— здаецца, паспачуваў, але чамусьці ўсміхнуўся Сліж (па твары пайшла нейкая радасная асветленая хваля). Пасля нібы спахапіўся, насупіў бровы.— Але не перажывай! Не дадзім у крыўду. Заступімся. Усе гарою станем.

— А чаму ты думаеш: непрыемнасці будуць для мяне? — Васілец не зводзіў позірку з яго вачэй.— Можа, непрыемнасці чакаюць якраз цябе?

Сліж быццам усміхнуўся. Ні то з разгубленасцю, ні то з бояззю. Хіба што яму пагражае? Няўжо Васілец нешта ведае, але не гаворыць? Які Сліж весялун, іраніст, абыякавы да святога чалавек, такі ж і палахлівец.

Васілец жа нічога больш не сказаў, падаўся да класа, дзе вяла ўрок Лілія Іосіфаўна. Адчуваў: Сліж стаіць усё яшчэ на калідоры, пазірае ўслед. Ён распраміў плечы, вышэй падняў галаву. Наўмысна. Дзеля дэманстрацыі. Азірнуўся: Сліж, прыгорбіўшыся, нібы апамятаўся, шмыгнуў у клас.

«Падазрона ён сябе паводзіць...— падумаў Васілец.— Нібы ўжо ведае, чаго прыехалі высокія госці, і быццам злараднічае...»

Лілія Іосіфаўна, як паклікаў і папрасіў падысці да гасцей, зусім разгубілася.

— Павел Мікалаевіч,— прашаптала, калі апамяталася,— што ад мяне трэба? Можа, што-небудзь узяць на сябе? Толькі вы скажыце...

— Нічога вам не трэба браць на сябе,— супакоіў.— Ідзіце туды. І будзьце спакойныя, дзелавыя. Вось што трэба цяпер ад вас.

Пасля ён пайшоў на першы паверх. Трэба было зайсці да Маі Сцяпанаўны. Вось яе трэба было папярэдзіць. Каб ад нечаканасці ці ад разгубленасці не нагаварыла абы-чаго, не абмовілася.

— Ну што, міленькі? — як толькі зачыніла за сабою дзверы, схапіла яго за рукі.— Ты засумаваў па мне?

Мякчэючы душою, зірнуў з пяшчотаю на яе свежы твар, на прыгожую шыю.

Яна азірнулася: ці ёсць хто на калідоры.

— Мая,— прамовіў ён, стараючыся апярэдзіць, перасцерагчы яе ад залішне смелых учынкаў,— у нас камісія. Прыехалі правяраць ананімку. І адзін з пунктаў ананімкі пра нас з табою...

— І ты спалохаўся? — здзівілася.

— Не спалохаўся, але і не трэба быць залішне смелым...

— І не варта баяцца...— паціснула яго рукі, прыхінула іх да сваіх грудзей.— Ніхто нічога не дакажа. А напісаў, канечне ж, Сліж. Помніш, ён аднойчы высачыў, асвяціў фарамі... Я яму перад усімі аплявуху дам!

— Што ты! — усклікнуў, асцерагаючыся, што яна сапраўды можа зрабіць такое.— Хто ж ведае: Сліж напісаў ці не Сліж?

— Ладна,— усміхнулася.— Будзем глядзець па абставінах. Толькі ты не падай духам, міленькі. Думаю ж, сёння зноў сустрэнемся, абмяркуем тую ананімку...— падцягнулася, пацалавала яго ў вусны.

Ён толькі кіўнуў ад здзіўлення галавою.

— Загубіш ты мяне некалі...— адхіліў, прамовіў:— Ніякай у цябе асцярогі...

— Загубіць не загублю, але з пасады тваёй памагу зняць...— пажартавала.— Баішся? Ці пасада даражэй за мяне? Ці дзеля ўлады можаш адмовіцца ад той, што цябе так кахае?

— Ну, я пайшоў. Далей ад грэху.

І падаўся ў настаўніцкую.

На перапынку ад яго не адыходзілася Ларыса. Як толькі засталіся ўдваіх, запытала:

— Ды скажы мне толкам, што камісія правярае? Выклікае па аднаму то завучаў, то настаўнікаў, то гаспадарніка і тэхнічак... Адчуваю: цябе правяраюць... Але па якой прычыне?

Васілец цяпер стаяў каля акна. Дагэтуль, на перапынку, то жартаваў з калегамі, то выходзіў з настаўніцкай да дзяцей і зноў вяртаўся — стараўся забыцца пра камісію і, па-другое, хацеў, каб на камісію не зважалі і астатнія, не хваляваліся. Але, відаць, дрэнна прыкідваўся. Відаць, бачылі ўсе: хвалюецца.

Каб Ларыса лішне не думала абы-чаго, сказаў, чаму ў школе камісія.

— Сур'ёзная ананімка? — затрывожылася яна.

— Ды дробязі...

— Хто ж мог напісаць? — яна прыклала руку да грудзей, аж пабялела.— Няўжо Сліж? Ці Акаловіч? А можа, Іван Карпавіч?

— Не траць развагі,— схмурыўся ён.— Гэтак можна кінуць крыўдны цень і на самых сумленных людзей...

— Не хочаш са мною падзяліцца непрыемнасцямі...— па-свойму зразумела яго словы,— Раней ты заўсёды са мною раіўся, нічога не ўтойваў...

Ён зірнуў на яе з незадавальненнем. Яна і гэта зразумела па-свойму. Прытулілася.

— Я ж болей думаю пра цябе, чым пра сябе... Можа, і дробязі, а я хвалююся... Бо ты для мяне ўсё. Дрэнна табе — мне ўдвая кепска... Ну, не хмурся. Схадзі на чый урок, пасядзі, адцягні ўвагу на іншае...

Ён нічога не адказаў. Не паспеў: раптоўна адчыніліся дзверы настаўніцкай. Яны абое, як падлеткі, адскочылі адно ад аднаго, азірнуліся: сюды ішоў Акаловіч.

— Прабачце,— збянтэжыўся ён. Стаў у парозе. Высокі, нейкі за апошні час пасталелы, памякчэлы,— Гэта праўда, Павел Мікалаевіч?

— Што? — усміхнуўся ён.

— Што вас здымаюць з пасады? Выключаюць?.. Пераводзяць у іншую школу радавым настаўнікам?

— Адно праўда,— наўмысна строга сказаў Васілец,— што і вы, Аляксей Іванавіч, і Ларыса Іванаўна павінны быць цяпер на ўроку, а вы абое тут чамусьці, парушаеце працоўную дысцыпліну...

— Павел Мікалаевіч,— Акаловіч падышоў, прыклаў руку да грудзіны.— Кажуць, Сліж пусціў чутку, што я напісаў на вас ананімку, што праз мяне для вас будзе такое пакаранне... І цяпер каторыя стараюцца са мной не сутыкацца, не размаўляюць... Але гэта паклёп. Я нічога на вас не пісаў... Я не мог гэта зрабіць, хоць часамі... ну, даваў вам заўвагі...

— Не хвалюйцеся так і не выбівайцеся з раўнавагі,— спакайней прамовіў Васілец.— Не зважайце на ўсякія непрыемныя чуткі. Іх хтосьці наўмысна распускае. Яны ж не пражывуць доўга, Хутка лопнуць, як мыльныя бурбалкі... Ваша спакойная праца — найлепшая мне падтрымка...

Ларыса першая, а за ёю і Акаловіч падаліся з пакоя.

Камісія — а з ёю і Лілія Іосіфаўна, Сліж, гаспадарнік, Васілец — сабраліся ў кабінеце. Ужо ўвечар, калі нізка апусцілася чырвонае халоднае сонца.

За дырэктарскі стол зноў сеў Дубкоў. Цягавіты яшчэ дзед. Цэлы дзень быў на нагах, тлуміў галаву, корпаўся ўсюды і, колькі ні клікалі і Рыжоў, і Васілец, не пайшоў у сталоўку палуднаваць. Грыз толькі свой цукар і піў — шклянку за шклянкаю — ваду з графіна.

— Падрахуем сваю работу,— сказаў ён цяпер.— Мы ўважліва праверылі ананімку. І ўбачылі: у ёй выдумка, паклёп. Як ні цяжка, але трэба прызнацца: відаць, і ў вашым дружным і добрым гурце ёсць паганец, нядобразычлівец. Што ж, у сям'і не без вырадку, як кажуць... Першы пункт ананімкі. «Недысцыплінаванасць» Паўла Мікалаевіча. Пісьмовыя дакументы, вусныя і пісьмовыя паказанні настаўнікаў супярэчаць гэтаму, даказваюць: Васілец — вельмі дысцыплінаваны чалавек. Другі пункт,— гаварыў і перабіраў паперы ў папцы,— «захоп» Васільцом лепшай кватэры ў настаўніцкім доме. Па-першае, мы паглядзелі ўсе кватэры і ўбачылі: Васільцова кватэра не самая лепшая, такая ж кватэра, да слова, і ў таварыша Сліжа. Па-другое, усе члены мясцкома пісьмова пацвердзілі, што кватэры дзялілі толькі члены мясцкома, Васілец на гэтай дзяльбе не быў. Праўда, чамусьці старшыня мясцкома, таварыш Сліж, і да сённяшняга дня яшчэ не аформіў пратакола таго паседжання. Маўляў, забыўся. Я думаю: таварыш Кірыковіч так гэтага не пакіне без увагі, прыме нейкія меры, каб не было такой абыякавасці ў рабоце старшыні мясцкома таварыша Сліжа...

— Прымем, абавязкова прымем...— прамовіў Кірыновіч і апаліў Сліжа гнеўным позіркам.— Гэта ж абураючы факт!

— Трэці пункт,— Дубкоў узяў цэлую кіпку папер, змацаваных сашчэпкаю.— «Крадзеж» школьнай маёмасці. Вось копіі актаў, ведамасцей, накладных. З іх відаць: школьныя вёдры, саўкі, рыдлёўкі, сякеры, мётлы — усё, што нібы прысвоіў Васілец, на месцы. Нічога не ўкрадзена, не паламана. Праўда, некаторыя мяккія мяцёлкі, саўкі стаяць у кладоўцы без ужытку. Тэхнічкі, як мы ўбачылі, лічаць: мяккімі мяцёлкамі цяжка падмятаць вялікі двор. Дык яны самі зрабілі добрыя венікі з бярозы, а таксама па іх просьбах тутэйшы каваль зрабіў ім трывалыя жалезныя саўкі. А грамадзянін ананімшчык палічыў, што тыя мяккія мяцёлкі, пластмасавыя саўкі прысвоіў сабе дырэктар школы...— паклаў налева кіпку папер. Потым нічога не ўзяў і не падняў галавы.— Чацвёрты пункт: «каханне» Васільца з Маяю Сцяпанаўнай, «выкарыстанне службовага становішча ў гэтых мэтах». Нічым гэты факт не пацвярджаецца... Ніхто нічога не ведае, не бачыў... Пяты пункт: «няўважлівасць» Васільца да лёсаў падначаленых, «здзек» з маладога настаўніка Акаловіча. Ніхто — і сам Акаловіч — таксама не пацвярджае і гэтага. Наадварот, усе кажуць зусім іншае... Вось іхнія паказанні... Вось і ўсё па пяці пунктах. Такім чынам, ананімка фальшывая...

— А шосты пункт? — падаў голас Сліж.

Дубкоў рэзка падняў галаву, зірнуў на Сліжа строга і неяк стомлена, нібы не верачы ў толькі што пачутае. Зірнулі нібы са здзіўленнем Рыжоў і Кірыновіч.

— Адкуль вы, таварыш Сліж, ведаеце, што ёсць яшчэ і шосты пункт? — ціха запытаў Дубкоў, падпёр кулакамі падбародак і напусціў бровы на вочы.

— Ну...— збянтэжыўся, азірнуўся туды-сюды Сліж.— Вы ж гаварылі... Ну, што шэсць пунктаў у пісьме... у ананімцы...

— Няпраўда, даражэнькі! — Дубкоў рэзка паклаў рукі на стол, пастукаў злёгку кулакамі,— Я такога не гаварыў. Нікому. Ні Рыжову, ні Кірыковічу, ні Васільцу, ні вам усім астатнім. І ў копіі ананімкі пяць «абвінаваўчых» пунктаў. Але вы, таварыш Сліж, ці тэлепат, ці... словам, вы маеце рацыю: у ананімцы сапраўды не пяць, а шэсць пунктаў... Мы там у сябе наўмысна рашылі ўсяго тут не паказваць, так сказаць, задумалі хітрую пастачку — а раптам хто, той, што мае да ўсяго гэтага дачыненне, і трапіць у яе!!!

Дубкоў заціх. У пакоі запанавала гнятлівая цішыня. Усе ці то з недаўменнем, ці то са здзіўленнем пазіралі і на Дубкова, і на Сліжа. А потым усе, не змаўляючыся, усміхнуліся. Скіравалі позіркі на аднаго Сліжа. Той раптоўна зачырванеўся — здаецца, толькі дакраніся да яго поўных шчок шпількаю — і з іх пырсне кроў. Апусціў галаву, цёр-цёр далонню лоб, бровы. Відаць, напружваў розум, гадаў, як выблытацца з гэтай недарэчнай сітуацыі.

— Цяпер магу назваць вам, таварышы, і той шосты злашчасны пункт,— нібы не зважаючы на Сліжову разгубленасць, прамовіў Дубкоў.— Маўляў, Васілец «зашыкоўна» абставіў свой кабінет, «звышмеры» дбае пра свой дабрабыт. Адным словам, яго трэба здымаць з работы... Хоць, скажыце, хіба не прыемна самому дырэктару, усім нам сядзець у такім утульным пакоі? Няўжо і цяпер, у наш час, трэба замест канапы, крэслаў мець лавы, зэдлікі? Не, відаць, усё ж не трэба. Век лаў, зэдлікаў, лапцей, латанага-пералатанага адзення, дзякуй богу, мінуўся, адышоў у нябыт, у гісторыю. Ці не так, таварыш Сліж?

Усе ўжо дружна не ўсміхнуліся — зарагаталі. Сліж уміг узняў галаву, акінуў усіх нейкім надта ж бездапаможным позіркам. Толькі адзін Васілец не смяяўся. І не таму, што быў спакойны, радасны ад сваёй перамогі. Не. Яму было прыкра. І ў адчуванні гэтай прыкрасці тухла яго перамога. Ён думаў: а яму ж трэба працаваць і далей. З усімі сваімі добрымі намерамі і з грахамі. Побач з добрымі людзьмі і з ананімшчыкам.

Сліж цяжка падняўся. Апусціў на стол рукі з тоўстымі пальцамі. Пальцы трымцелі.

— Таварышы...— ціха прамовіў, умольна пазіраючы на Дубкова.— Вы, здаецца, думаеце: я напісаў ананімку... Мне здалося, што сам таварыш Дубкоў сказаў: у ананімцы шэсць пунктаў... Я скардзіцца буду... Не дазволю ганьбіць маё імя...

— А хто ж тут, даражэнькі, хоць слоўца кінуў, што вы іменна паклёпнік, зласлівец, крывадушнік, адным словам, ананімшчык? — яшчэ цішэй і спакайней запытаў Дубкоў.— Ніхто гэтага не сказаў. Але мы верым: выявім хутка зламысніка, хоць ён і прыслаў ананімку, надрукаваную на машынцы. У машынцы кепска прыладжана літара «з»...

«Наша машынка...— са шкадаваннем падумаў Васілец.— Значыць, сапраўды наш чалавек карыстаўся ёю...»

— Я браў машынку...— апраўдваўся Сліж,— Але дзеля іншых патрэб... Выпускалі з дзецьмі матэматычную газету... А лішняга не друкаваў... А машынкаю мог пакарыстацца і любы... Так што... Я нават думаю, што...

— Не трэба, таварыш Сліж! — перапыніў яго Дубкоў.— Не спяшайцеся ніколі папракаць чалавека ў тым, у чым ён, можа, і не вінаваты...

11...

— Ты не хочаш пабыць са мною, сынок? — з журбою запытала Ларыса, бачачы, што Віктар, як толькі пад'еў, мітусіцца па пакоях, нібы нешта шукае ці не ведае, за што зачапіцца вокам, рукамі, раз за разам пазірае ў вокны. А за імі, на дварэ, чуваць вясёлыя крыкі, смех. На сажалцы, дзе вясковыя дзеці гулялі ў хакей,— Хочаш туды, да іх?

— Я крышку пагуляю...— вінавата ўсміхнуўся сын, бянтэжачыся, што яна, маці, адгадала яго запаветныя думкі, але не вытрымаў, зноў з зайздрасцю зірнуў у акно, на сяброў.

— Пабудзь са мною, сынок,— папрасіла.— Таты, як і заўсёды, няма дома, ты таксама сыдзеш, а мне зноў быць адной! Мне ж так сумна. Адзінока.

Віктар завагаўся. Ён рос, гадаваўся з маці, пад яе наглядам вучыўся, выхоўваўся, адным словам, прывык да яе больш, чым да бацькі, але ён, канечне, не разумеў цяперашняга стану матчынай душы, яму хацелася волі, бегатні, гуляў. І яна больш яго не стрымлівала.

Як ён апрануўся, пабег на зімовы марозны, але сонечны двор, Ларыса засталася адна ў кватэры. І не ведала: што ж рабіць у гэтых пакоях? Ісці на кухню і кухарыць, стараючыся нешта незвычайнае і смачнае прыгатаваць на вячэру, каб тое спадабалася і мужу, і сыну? Але сёння душа не цягнула на кухню. Прыгатуе свежае, а тым можа і не спадабаецца. Ці тыя могуць і не ацаніць яе старання. Ды і часу шмат забірае пліта. Нешта ўвечар перакусяць, пап'юць чаю — і будзе добра. А яна цяпер прыляжа і пачытае. Вось перапіску Дастаеўскага з жонкаю. Цікава ж, як жылі, кахаліся вялікія людзі. Лілія Іосіфаўна — а тая дала ёй сёння гэтую кнігу — казала, што каханне тое было вельмі высакароднае.

Зайшла ва ўтульную залу, села на канапу. Разгарнула кнігу. Было нязвычна ад такога прастору і цішыні.

«Сапраўды я адзінокая...— падумалася пра сваё.— Павел ужо даўно адбіўся ад дому, а цяпер вось усё больш адыходзіць і Віктар. Я цягнуся да іх, жыву іхнімі клопатамі, а яны... Ці яны, мужчыны, эгаісты, ці не разумеюць таго, што магла б зразумець жанчына... Дачка...»

Злавіла сябе на думцы: ужо часта думае пра дачку, якую магла б мець. І сёння адчула: хоча яе. Хоча яшчэ адно дзіця. Здаецца, з ім, з яшчэ адным чалавекам у сям'і, зусім бы змянілася яе жыццё. І муж, і сын змяніліся б, былі б болей дома, з ёю, а не кожны сам па сабе. Відаць, яна сама вінаватая ва ўсім, што здарылася. Павел некалі, як Віктару было толькі два гады, угаворваў: давай купім яшчэ і дзяўчынку! Але яна тады не згадзілася. Трэба пачакаць, падгадаваць Віктара, стаць на ногі, а тады ўжо можна будзе падумаць і пра тое. Але вось падняўся Віктар, яны сталі на ногі, а нешта не ўсё выходзіць, як некалі думалася. Цяпер асцерагаецца дзіцяці Павел. Хоць нішто так не збліжае мужа і жонку як немаўля...

Адгарнула старонку, паспрабавала чытаць, увайсці ў нечы таямнічы, але жыццёвы свет. Але не паспела прачытаць і паўстаронкі, як пачуўся званок у дзверы. Няўжо так рана вярнуўся з работы Павел. Дзіва!

Папраўляючы на сабе халат, пайшла да дзвярэй. Адчыніла. І адразу ж расчаравалася: за парогам стаяў сусед па пад'ездзе, Сліж. У хатнім убранні. У тапачках, у трыко. Валасы на галаве густа змазаныя і залізаныя набок.

— Можна? — усміхнуўся, бліснуўшы залатымі зубамі.

Што ж зробіш, саступіла. Можа, зайшоў чалавек па патрэбе. Хоць чалавек гэты — надакучлівы госць. Прыходзіць, лічы, штодня, падоўгу сядзіць, тлуміць галаву ўсякімі байкамі, паддобрываецца, нібы залізвае нейкую віну. І гэтае яго паддобрыванне вельмі ж непрыемнае.

— Адна? — запытаў, зачыніў за сабою дзверы.— Сумуеш?

— Ды няма часу сумаваць,— адказала, першая ідучы ў залу.— Работы ўсякай шмат.

— А я сумую...— прамовіў, зайшоўшы за ёю.— Ніна мая ў магазіне яшчэ, дзеці гуляюць на сажалцы, а я адзін... Па тэлевізары нічога талковага яшчэ няма, кнігі якой чытаць не хочацца... Як убачыў, што твой Віцька пабег на сажалку, дык падумаў: зайду да цябе.

Яна сумелася, не вытрывала яго позірку: учэпіста акідаў яе паглядам з ног да галавы, нібы нейкі тавар. Пасля зазыркаў на шыю і грудзі пад халатам. Села на канапе, абцягнула халат, закрыла калені.

— Можа, згуляем у карты? — запытаў, гопнуўся таксама на канапу. Дастаў з кішэні трыко калоду новенькіх карт.

Чула: ён вялікі аматар да карт. І спрытны гуляка, ашуканец і махляр.

— Не,— адказала.— Я не гуляю ў карты. Бо лічу: гэта марная трата часу. А, па-другое, настаўніку не да твару такія гульні.

— Дык што, настаўнік не чалавек? Усё чалавечае яму чужое?

— Не чужое. Але ён не мае права на ўсё, на што маюць права іншыя.

— Дык, можа, вып'ем па чарачцы? У мяне ёсць выдатны кан'як.

— Ці не здзекуешся ты з мяне? — здзівілася.— Кампаньёна сабе знайшоў!

— А хіба ты дрэнны кампаньён?

Змаўчала. У непрыняцці яго жартаў ці кепікаў.

— Не сучасная ты,— наступаў, вёў сваё.— Занадта традыцыйная, строгая, аскетычная. Мала ў табе жывасці, жыццялюбнасці. Трэба табе браць прыклад з Маі Сцяпанаўны ды з Таццяны Сяргееўны. Вось гэта жывыя людзі! Вось гэта жанчыны!

— Усе ж не могуць быць аднолькавыя. У кожнага свой характар, свет, погляд на жыццё, сваё апраўданне і непрыняцце сваіх учынкаў. Іначай усе былі б не асобы, а безаблічныя аднатыпы.

— Усё ж ты занадта абачлівая, асцярожная, шчырая, сумленная. Вось Таццяна Сяргееўна... Зусім іначай жыла і жыве! Ні ў чым не стрымлівае, не скоўвае сябе, не абмяжоўвае ўсякімі абавязкамі. Гуляла колькі хацела, усё ўзяла ад жыцця — цяпер выходзіць замуж за маладога!

— Можа, няпраўда гэта...

— Праўда,— настояў Сліж.— Яна і Акаловіч — ужо цяпер муж ды жонка...

— Відаць, выдумкі...

— Якія выдумкі! — зморшчыўся Сліж.— Праўда. Сам бачыў. Выпадкова, але падгледзеў.

— Гэта ж амаральна!

— От выдумала! — перапыніў Сліж.— «Амаральна! Не амаральна!» Яна пра гэта не думае. Думае пра іншае. І малайчына! Бо жыццё ёсць жыццё. Адно. І маладосць адна. І ёй будзе што пасля, у старасці, успомніць! А што ўспомніць Лілія Іосіфаўна, якая была звыш меры маральная, усё сваё жыццё, можа, ні з кім і не пацалавалася нават? Што ўспомніш ты, верная жонка?

— Нехта сваё, а мы сваё ўспомнім! — спакойна адказала.— І хто ведае, хто ўспомніць сваё жыццё з прыемнасцю, а хто з прыкрасцю?!

— На Вялікім Судзе? — усміхнуўся Сліж,— Казкі ўсё тое! Бяры, хапай, што трапляе пад руку, і радуйся! Нашто дакараць сябе? За цябе нехта іншы зробіць лепш... Я вот здзіўляюся толькі: і адкуль бяруцца такія, як ты? Маладыя, прыгожыя, а такія няўважлівыя да сябе, самаахвярныя. Хоць вы, каб захацелі, любому маглі б закружыць галаву, жыць ваўсю...— запнуўся, усміхнуўся. Недагаварыў усяго. Пасунуў руку ў кішэньку трыко, дастаў адтуль складзены лісток паперы.— Верыш: я пачаў пісаць вершы і прысвячаць іх табе?

«Ну і перакваліфікацыя! — хацела ўсклікнуць.— Ад ананімак да вершаў! Ад бруднага рэалізму да непрыстойнай лірыкі!»

— Хочаш: пачытаю?

— Не трэба,— сказала.— Ахвота табе, сталаму мужчыне, гарэзаваць, сваволіць!

— Якое свавольства! — падсунуўся.— Ты... Ну, не ўмею прыгожа гаварыць, але ты баба што трэба! У вачах маіх стаіш! Снішся! Колькі думаю пра цябе...

— Якое блазенства! — сказала з абурэннем.— І не ў першы раз ужо, дарэчы. Я ўжо мушу Паўлу сказаць пра гэта. Каб заступіўся.

— А ўсё ж паслухай вершы. У іх усё, што думаю пра цябе.

— Вершы свае пашлі ў рэдакцыю якую,— абарвала.

— Не гарачыся! — нібы папрасіў.— Паслухай. Ты ж настаўніца літаратуры, тонкая душа, як кажуць, павінна зразумець усю глыбіню маёй душы. Я ж не выдумляю. Пішу пра тое, што думаю. Ды бачу: цяжка і табе. Працуеш шмат і ў школе, і дома. Але адна ўсё ды адна. Як удава. Марнееш без часу... Па суседству ж жыву, усё заўважаю...

— На жаль...— адказала.— Бо ніхто так не лезе ў чужое жыццё, як ты...

Не вытрывала пазіраць яму ў нахабныя вочкі, адвярнулася. Ён жа скарыстаў гэты момант, яшчэ падсунуўся, абхапіў яе за плечы. Ды так сціснуў, што не магла і скрануцца. Цёрся шчакою аб яе шчаку, шукаючы вуснаў.

Яе аж кінула ў жар: вось што значылі яго жартачкі, кампліменты! За каго ж ён тады яе лічыць!

Сабрала ўсе сілы, піхнула яго ў грудзі. Адваліўся, як сноп.

— Ты што? — падхапілася.— Звар'яцеў?

— Звар'яцеў...— прамовіў ціха.— І даўно ўжо. Кажу ж: у вачах маіх стаіш...

— Дык я выб'ю гэтыя вочы! — загарачылася, гаварыла, надта не выбіраючы слоў.— Выкалю! І каб нагі тваёй тут болей не было...

— Не гані... Мы ж маладыя... Суседзі... Ну, хіба цябе Павел любіць?

— Вон з кватэры! — абарвала.

— Не спапяляй так позіркам! Адумайся! Супакойся! Я табе зараз на ўсё адкрыю вочы. Усё скажу. Я ўсё ведаю. Ты думаеш: Павел табе верны? Толькі твой? Не, міленькая. Не толькі твой. Ён здраджвае табе. І даўно ўжо. З Маяю Сцяпанаўнаю...

Адчула: абарвалася ўсё ўсярэдзіне. Памлелі ногі. Няўжо сапраўды недарэмныя яе падазрэнні? Няўжо Павел здольны на такое?

Сліж жа, бачачы яе разгубленасць, падхапіўся, ашаломліваў яе:

— Жыццё ўсіх ломіць! І гэткіх, як твой Павел, таксама. Бо ніхто не ўстоіць супраць спакус... Я сам бачыў, як яны нядаўна выходзілі позна са школы, цалаваліся. Я іх асвяціў машынаю...

«А можа, ён маніць? — вярнулася да яе развага.— Наўмысна паклёпнічае, каб завесці мяне ў зман... А я...»

— Ён і цяпер недзе з ёю...

— А ты ідзі, напішы яшчэ адну ананімку...

— Я пісаў ці не пісаў — трэба яшчэ даказаць... Але калі хочаш, я магу даказаць шмат таго, чаго не даказала камісія. Хочаш, праз два тыдні я табе і фотаздымкі пакажу, і магнітафонную ленту дам паслухаць, дзе твой мужычок будзе выведзены на чыстую ваду? Суткамі праляжу пад канапаю ў яго кабінеце ці на вышках у міланьскім інтэрнаце, але ўсё падгледжу, сфатаграфую, запішу! Хочаш мець доказы яго нявернасці?

— Божа мой! — ціха прамовіла, паківала галавою Ларыса.— Я шмат ужо ведала пра цябе. Але не знала, што ты можаш так нізка ўпасці...

— Дзіўная! Сляпая! — занегадаваў.— Я пра адно, яна пра другое... Беражы сябе! Беражы!!! І дзеля каго! Дзеля таго, хто сябе не беражэ, здраджвае табе!!! І чаму ты такая? Чаму ты яму верыш? Чаму маўчыш? Не скандаліш? Не скардзішся ў райана?

— О, божа! — уздыхнула. Заплюшчыла на хвіліну вочы, пацерла лоб, палымяныя шчокі.— І такі тып — наш калега! Той, хто павінен выхоўваць! Не ўбачыла б сама — ніколі не паверыла б, што ёсць такія «выхавацелі»!

— Ладна! Толькі без натацый! — абарваў.— Кім хочаш, тым мяне і лічы. Я сам сабе гаспадар. Я лепш пражыву сваё, чым вы, сумленныя, справядлівыя, шчырыя, прынцыповыя! Хоць такая, старамодная, толькі ты! Ды твая сяброўка Лілія Іосіфаўна. Твой мужычок іншы. Патайны. На словах ён адно гаворыць, а на справе робіць іначай. Маскіроўшчык. Бо разумны, хітры. Бо так і трэба... Толькі так можна добра жыць...

— Я ўсё ўсім пра цябе раскажу...

— Не раю! — усміхнуўся. Яхідна, са здзекам,— Бо не здолееш мяне асаромець. Ты скажаш: я меўся даць табе здымкі і ленты? А я скажу: ты сама прасіла мяне пра гэта. Скажаш: прыставаў да цябе, мужа ганьбіў? Я скажу; ты сама свайго Паўла зневажала, сама заклікала мяне дадому, спакушала... Магу сказаць і больш: ты жывеш са мною... Так чэпішся, што я ўжо і не ведаю, як ад цябе адчапіцца...

У Ларысы аж перахапіла дыханне. Ад разгубленасці, гневу яна не магла вымавіць і слова. Сліж жа задаволена пасміхаўся, што здолеў гэтак выбіць яе з раўнавагі.

— Вон! Вон з кватэры! — нарэшце змагла даць волю пагардзе, злосці,— І каб больш ніколі-ніколі нагі тут тваёй не было!

— Святая, кажаш, чэсненькая? — злараднічаў.— Ведаю я вас такіх! Каб купіў пярсцёнак, футра ці яшчэ што дарагое і моднае, запрасіў у машыну — дык на край свету паехалі б! І пра годнасць сваю, пра вернасць забыліся б!

Рашыла: больш не варта спрачацца. Абмінула, рашуча пакрочыла ў калідор, сама адчыніла дзверы. І моўчкі ды гнеўна паказала рукою: вон! вон! вон!

Пайшоў. Паволі. З яхіднаю ўсмешачкаю. Рады, што давёў да злосці, змусіў паперажываць, папакутаваць. Ля парога прытрымаўся.

— Ладна,— пагладзіў поўны жывот.— Пагарачыліся. Я тое-сёе сказаў лішне, ты звыш меры зневажала мяне. Я дароўваю табе ўсё. Ты супакойся, падумай. Захочаш мець тыя доказы — гавары. Будзе цяжка — кліч. Я прыйду. Адзін раз жывём на свеце...

— Зараз жа...— прашаптала. Ён, не даслухаўшы, паспешна пераступіў цераз парог. Відаць, паасцерагаўся нават і яе позірку.

Ларыса зачыніла за ім дзверы. І не мела сіл адысціся. Прыхілілася спіною, заплюшчыла вочы, сціснула далонню лоб: здаецца, скроні аж набухлі ад напружання, ад магутнага прытоку крыві да галавы.

«Няўжо я сама вінаватая, што Сліж дазваляе сабе так паводзіцца? — падумала.— Здаецца ж, ніколі не падала яму для гэтага ніякай зачэпкі... І нікому іншаму не падала. І не падам. Бо люблю толькі Паўла, сына — і ніколі ім не здраджу. Жыву, лічы, толькі для іх. А Павел... Няўжо праўда, што ён здольны на такое? Калі ён спакусіўся на іншую, дык чаму? Дзе і ў чым мая віна? Што я недагледзела? Няўжо я нецікавая, надакучлівая? Няўжо тая цікавейшая? Калі ўсё гэта праўда, дык як тады жыць? Каму верыць? Бо... Ці гэта яго часовая памылка? Але як мне перажыць такія «памылкі»? Мне ж усё роўна баліць: свядома ён здраджвае ці па памылцы! І што мне цяпер рабіць?»

Адхінулася ад дзвярэй. Пасунулася ў залу, як старая кабета ці знямоглы пасля доўгай хваробы чалавек. Да канапы.

— Хопіць мне маўчаць ці рабіць толькі намёкі...— сказала ўголас.— Трэба змагацца. За яго. За сябе. За сям'ю...

У кабінет імкліва зайшла Мая Сцяпанаўна.

На міг затрымалася каля дзвярэй, хітра і са знаёмым гарэзным чаканнем пазіраючы на яго. У яе вялікіх вачах быў вельмі цёмны ў такія хвіліны бляск, на паўраскрытых вуснах блудзіла лёгкая дзёрзкая ўсмешка.

Ён маўчаў. Яна ж хуценька ўжо замкнула дзверы, шпарка падышла да акна і зацягнула адну штору. У пакоі пацямнела. Пакуль думаў, што яна залішне смелая, неабачлівая, яна ўжо імкліва апынулася каля яго, села на калені і абхапіла за шыю, знайшла вуснамі яго вусны.

Усё сплялося ў яго ў адзін клубок: і асцярога, і нястрымная радасць. Адчуў: нялёгка яму будзе разблытаць той клубок. Як толькі ён знойдзе кончык вяровачкі, пачне разблытваць, дык тут жа Мая Сцяпанаўна зноў зашмаргне тужэй клубок.

— Ці ж можна так? — аддыхаўшыся, папракнуў Васілец,— І камісія толькі што была, і Сліж! Сочыць жа!

— Сліжа няма... Паехаў у вёску...

— Усё роўна...

— Прабач! — затуліла яму рот далонькаю.— Не магу я без цябе... Учора столькі чакала ў Міланьках — не прыйшоў... Сёння ні разу на мяне не зірнуў... Чакала-чакала, калі ўсе пойдуць дадому, і вось нарэшце дачакалася... А ты папракаеш! За тое, што я так люблю цябе!

Прамаўчаў, бо зноў прыпала да яго вуснаў, затуманіла яму розум. Нібы несвядома падняўся, некуды павёў яе, трымаючы ў абдымку.

Нават не заўважыў, як яны апынуліся на канапе. Як і заўсёды ўдзень, цанілі кожную хвіліну. Бо не маглі шмат быць разам. Але кожны міг цяпер, як і раней, аддзячваў ім двайным пачуццём, віхрам, бураю страсці. Можа, усё гэта было і ад таго, што Мая Сцяпанаўна была не асцярожлівая — наадварот, безразважлівая, смелая, апантаная, з вялікай любоўю да жыцця. Кахала не стрымана, напалавіну ці дзеля прыліку, а з усёй сваёй энергіяй і самаадданай захопленасцю. Здаецца, самою прыродаю яна была народжана найперш для кахання.

Пасля, калі яны зноў вярнуліся да зямнога жыцця, яна не хацела ісці дадому, лашчылася.

— Дазволь, я пасяджу з табою...— прасіла.— Мне дома сумна.

Не падспешваў сыходзіць. Паспрабуй адштурхні яе: во за паўгадзіны папрыгажэла яшчэ. У вачах і на вуснах ужо не гарэзная, а лагодная ўсмешка, на твары глыбокае задавальненне і ва ўсёй паставе, здаецца, акрыленая лёгкасць. Дык як будзеш азмрачаць яе шчасце?

— Я вельмі шчаслівая, чуеш? — прашаптала, тулячыся да яго пляча.— А ты? Шчаслівы?

— Не ведаю...

— Чаму? — здзівілася.— Ты ўжо не кахаеш мяне? Сустракаешся па прывычцы? Па маёй настойлівасці?

— Разумееш, цяжка адказаць...

— Ты заўсёды стрыманы...— паскардзілася.— А я з усёю душою. Я магу пайсці з табою на край свету. Хоць цяпер. Пакліч — і я пабягу! Дазволь — і я ўсім-усім скажу: я люблю Паўліка. І не баюся, што пасля будзе...

— Нічога добрага...— адказаў.— А будзе наша выкрыццё і ганьбаванне...

— Ты баішся?

— Ды не маю вялікай смеласці...

— Вы, мужчыны, толькі хваліцеся, што вы мужныя, смелыя, гатовыя на подзвігі. Няпраўда гэта. Вы вельмі асцярожныя, разважлівыя. Калі вы і здольны на подзвігі, дык толькі па-нашаму, жаночаму, патрабаванню! Дзеля нас вы яшчэ можаце калі-нікалі на нешта асмеліцца. Не збаяцца нават вымовы... Але я не буду шмат патрабаваць ад цябе, мілы. Я задаволеная і гэтым, малым. Хоць за сваю такую дабрыню магу некалі і страціць цябе...

Абцалавала на развітанне і пайшла. Ён, застаўшыся адзін, аж здзівіўся: сон гэта ці не сон, што яна тут была, што кінула яго ў такое полымя?

Пахадзіў па пакоі. Сёння зноў адчуў: баліць патыліца. Чамусьці пульсуе ў ёй кроў штуршкамі. І ад гэтых штуршкоў — боль.

«Усё ж яна праўду кажа,— падумаў.— Яна кахае напаўсілы, стрымліваючыся, а я не вытрымліваю, стамляюся. Найперш ад сваіх думак, перажыванняў, сумленняў. Відаць, быў бы ўжо і рады, каб Мая Сцяпанаўна спыніла сустрэчы, не кідала мяне ў такі вір пачуццяў. Але яна, як відаць, сама ад мяне не адмовіцца... Так што наперадзе — новыя выпрабаванні...»

12...

— А, Павел Мікалаевіч! — са здзіўленнем зірнуў на яго тэрапеўт Галінавіцкай бальніцы, Мар'яновіч. Па мянушцы Міленькі.— Заходзь, заходзь, міленькі!

Яны былі добра знаёмыя. Праўда, сам Васілец яшчэ ніколі сюды не заходзіў, але кожны год бачыўся з Мар'яновічам і яго калегамі: яны прыязджалі ў Міланькі, а пасля і ў Вішнёўку правяраць здароўе дзяцей.

Мар'яновіч — пажылы, сівы, поўны — пранізваў яго дапытлівым позіркам. Бянтэжачыся, Васілец нязграбна ступіў колькі крокаў, паціснуў вялую ўрачову руку, сеў насупраць таго на крэсла. Адчуў: хвалюецца. Аж калоціцца, як у вучня ці ў студэнта перад выкладчыкам, сэрца. Ведаў: хваляванне гэтае не выпадковае. Яно ад прадчування небяспекі. Той небяспекі, пра якую дагэтуль амаль і не думаў.

— Ну з чым, міленькі, да мяне? — напусціў на вочы: калматыя бровы Мар'яновіч, прыгладзіў пад носам чорна-сівыя вусы.

— Ды са скаргаю...— нібы вінавата ўсміхнуўся Васілец, не ведаючы, як толкам расказаць пра тое, што прывяло яго сюды.

— Са скаргаю? — нібы здзівіўся Мар'яновіч, пацепнуў плячыма ў белым халаце.— У такую завіруху?

Абое зірнулі ў акно: за ім шалеў снегавей. Выў, біў у шыбы, у сцяну ды ў дах вецер, сек шротам снег. Студзень быў мяккі, з малым снегам і нямоцным марозам, найбольш з адлігаю і дажджом, а вось люты раз'юшыўся, захацеў нібы за некалькі дзён даць тое, чаго не дала зіма дагэтуль.

— Ну-с, міленькі, слухаю,— адвёў позірк ад акна Мар'яновіч, пабарабаніў пальцамі па стале.

— Хачу, каб вы паглядзелі... паслухалі мяне...

— Цікава-с, цікава-с... Ніколі не быў — і раптам прыйшоў! Для мяне заўсёды вельмі цікавыя такія, маладыя, пацыенты... Бывае, прыводзіць іх надзвычай сур'ёзнае, бывае, і звычайны асцярожлівы перапалох. На што-с, міленькі, вы скардзіцеся?

— Каторы ўжо час вельмі баліць патыліца,— адказаў Васілец і, каб той паверыў яму, яшчэ і паказаў рукою, дзе адчувае боль,— часамі чую, як часта-часта б'ецца сэрца, паколвае... Стамляюся, сон неважнецкі... Баюся ўжо: а раптам інфаркт!

— Ну, міленькі! — хмыкнуў Мар'яновіч,— Так ужо ў вашыя квітнеючыя гады і інфаркт-с! — упіўся позіркам. Здаецца, на вочы і на ўвесь твар увогуле.— Курыце?

— Не.

— За каўнерык закідаеце?

— Ужываю, не буду таіцца. Але не злоўжываю.

— У радні хто скардзіўся на сардэчныя хваробы? Памёр хто рана?

— Дзяды памерлі ў сорак пяць гадоў. Маці — у пяцьдзесят. Ад інсульту.

— Дык вы-с і надумаліся, што такі здаравіла, кроў з малаком, маеце прадпасылку да гіпертаніі? — з іроніяй усміхнуўся. Нібы з малога.— Так?

— Я не перасцерагаюся так...— збянтэжыўся Васілец, думаючы, што Мар'яновіч лічыць яго перастрахоўшчыкам.— Але на самай справе адчуваю недамаганне...

— Ну што ж, добра, што прыйшлі. Самі.— Мар'яновіч заўважыў яго збянтэжанне, настроіўся на сур'ёзны лад.— Бывае, у наш бурны век той-сёй мае гіпертанію, а пра гэта не ведае. Пасля, у адзін сонечны дзень, раптам брык, і ўсе здзіўляюцца: такі малады яшчэ быў, а памёр ужо! А гэта здараецца не раз і ад таго, што не сачыў за сваім здароўем, не пачаў у час лячыцца. Быў боль у патыліцы, у руках, калола пад лапатку, стамляўся хутка — не зваяваў. Ат, пройдзе ўсё само па сабе, лічыў! Бывае-с, бывае-с усё, міленькі... Таму паслухаем ваша сэрцайка, спытаем, чаго яно забунтавалася?! Зніміце пінжак, міленькі, закашыце рукаво кашулі.

Як Васілец усё гэта зрабіў, Мар'яновіч абгарнуў яго руку вышэй локця халаднаватаю чорнаю падушачкаю, зашпіліў, а пасля пачаў ціснуць на ружовы мячык і пазіраць на шкалу прыбора, што стаяў перад ім.

Праз міг Мар'яновіч са здзіўленнем зірнуў на яго. Пасля яшчэ паціснуў той мячык, уважліва пазіраў на шкалу. Потым змусіў устаць, падняць кашулю і майку, мацаў па яго целе нейкаю, здаецца, круглаю пячаткаю і выслухоўваў. Пазіраў і ў рот, і ў шырока расплюшчаныя вочы.

Калі Васілец прывёў сябе да ладу, зноў сеў на наведвальніцкае крэсла, з хваляваннем чакаў прысуду. Ёсць што? Ці дарэмна прыехаў?

— Як ні сумна, міленькі,— ківаючы ад здзіўлення галавою, ціха прамовіў Мар'яновіч.— У вас павышаны ціск. Праўда, яшчэ не вельмі высокі, але для вашых гадоў усё ж завялікі... У вашым узросце мець такі ціск зарана. Не палохаю, Павел Мікалаевіч, але і не буду таіцца: гэта ўжо ў вас пачатак гіпертаніі...

«Гіпертанія! — і са здзіўленнем, і са сполахам падумаў Васілец.— Чуў: бывае такая хвароба ў іншых. Найчасцей у старых. Але адкуль яна ў мяне? Я ж яшчэ малады...»

Яму было няёмка, але падсвядомы страх большаў. Няўжо і ён пачне хварэць, пакутаваць, а неўзабаве і памрэ? Як памрэ?! Ён жа яшчэ мала жыў, мала што зрабіў. Сама, лічы, на пачатку сталага жыцця, сур'ёзнай работы. Дзе ж ён што недагледзеў? Чым падарваў ужо сабе здароўе? Ці трэба было яму неяк сачыць за сабою, лішне не стамляцца? Але як жыць, калі ўвесь час дбаць толькі пра сваю персону, працаваць напаўсілы?

— Паколькі вы, міленькі, пачынаючы хворы,— перапыніў яго развагі Мар'яновіч,— дык дазвольце вам тое-сёе патлумачыць, каб лішне не бралі абы-чаго да галавы. Праўда, прыйдзецца гаварыць на нашай, медычнай, мове... У аснове гіпертанічнай хваробы ляжыць функцыянальнае парушэнне нервовай сістэмы, што ахоплівае тыя аддзелы мозга галавы, у якіх закладзены цэнтры, што рэгуліруюць сардэчна-сасудзістую дзейнасць...— і далей гаварыў-гаварыў на сваёй прафесійнай мове, што Васілец разумеў яго толькі цераз пятае — дзесятае,— Зразумелі што крыху?

— Ды крыху,— прызнаўся Васілец.

— А прычынай гіпертанічнай хваробы можна лічыць тыя фактары, што траўмуюць нервовую сістэму чалавека,— расказваў далей Мар'яновіч.— Гэта могуць быць вострыя псіхічныя траўмы ці пастаянныя перанапружанні нервовай сістэмы, асабліва з невялікім, нямоцным сном... У апошнія гады стамляліся, кепска спалі ж?

— Ды было...— адказаў.— Будавалі школу, шмат было працы, трывог, хваляванняў... І цяпер нямала ўсякіх перажыванняў, стрэсаў, клопатаў...

— Вось і сабралася нямала адмоўных эмоцый, якія штосьці ўжо крыху і парушылі. На вялікі жаль, цяпер усё часцей назіраецца гіпертанічная хвароба і ў маладых. Відаць, вінаватыя вялікія нервовыя перагрузкі, маларухомы вобраз жыцця, побытавыя неўлодкаванасці, павышаная эмацыянальнасць, крыўдлівасць... Добра, што вы прыйшлі ў час. Будзем лячыцца, міленькі. Бо ўсё яшчэ можна паправіць. Я вас накірую ў раён. Зробіце там электракардыяграму сэрца, рэнтген, здасце кроў на аналізы, праверыце сятчатку вачэй — пасля гэтага назначым вам лячэнне,— гаварыў і заадно запаўняў розныя паперкі,— і завядзём на вас кнігу. Гісторыю вашай хваробы...

«Ну і ну! — слухаў яго і ківаў са згодаю галавою Васілец.— Папаўся, жучка, у панскую ручку! У рукі ўрачоў!»

Праз тыдзень яны зноў сустрэліся.

— Як я і думаў, міленькі, як паказваюць і аналізы,— сказаў Мар'яновіч,— сапраўды маеце пачатак гіпертанічнай хваробы. Гэта ўжо, як і гаварыў, не жарт, але яшчэ і не трагедыя. Вам тэрмінова патрэбны доўгі адпачынак на свежым паветры, гімнастыка, душ. Прыйдзецца менш працаваць, хвалявацца, перажываць, быць болей спакойным.

Васілец усміхнуўся: а як гэтак можна жыць? Працаваць — і не стамляцца, жыць — і не хвалявацца? Што — лайдачыць, быць раўнадушным да ўсяго чалавекам?

— Я разумею вашы ўсмешачкі, міленькі,— прамовіў Мар'яновіч.— Разумею як чалавек чалавека. Сапраўды, вам, дырэктару-с, перадавіку, не да твару ўхіляцца ад работы, ад клопатаў, берагчыся, свае інтарэсы ставіць вышэй за інтарэсы службовыя. Але як урач я вам раю больш спакойнае жыццё, адпачынак, курортнае лячэнне, скажам, у Прыбалтыцы... Не будзеце шанавацца, пачнеце зноў улягаць да работы, стамляцца — хвароба пяройдзе ў другую, а пасля і ў трэцюю стадыю... А тады...— кіўнуў уверх, на белую столь.— Тады можаце трапіць і да бога...

Васілец адвёў ад яго позірк. Едучы сёння сюды, думаў: а можа, мінулы раз Мар'яновіч наўмысна прыпалохваў яго, можа, ён зусім здаровы чалавек. Адпачне крыху летам — і зноў будзе мацак! Аж не! Падарваўся ўжо крыху, узяў нечага звыш сваёй сілы. Дык што — адступаць цяпер? Аддаваць сябе на хітранькі спакой, на суровы суд калег па рабоце, вышэйшых ужо? Працаваць меней, напаўсілы, з ганьбаю і жыць далей ці не зважаць на свае недамаганні, цягнуць шпарчэй свой воз і пражыць няшмат? Бадай, упершыню перад ім такі выбар. І вельмі суровы выбар.

— Думайце, міленькі, думайце,— прамовіў Мар'яновіч.— Самі выбірайце, як вам жыць. Я вам толькі стаўлю дыягназ ды во назначаю лячэнне,— падаў паперку.— А лячыцца, дбаць пра сваё здароўе вы павінны самі...

13...

У гэтую ноч Васілец і сам не мог заснуць, думаў пра тое, што сказаў яму Мар'яновіч, і чуў: Ларыса гэтаксама не спіць. Варочаецца на ложку, уздыхае, зацішваецца, але не засынае. Можа, і дарэмна ўсё ёй расказаў пра свае хваробы. Расхваляваў, растрывожыў яе. Усе гэтыя дні хадзіла вельмі ўражаная, разгубленая, нібы з адчуваннем і нейкай сваёй віны ва ўсёй гэтай гісторыі.

Цяпер, пад апоўнач, панавала цішыня. І на дварэ, дзе ўляглася мяцеліца, і тут, у пакоі. Нават гадзіннік, што цікаў і цікаў, таксама чамусьці ўцішваў ноч. А ноч сёння ўдалася без месяца, густая, цёмная.

— Ты спіш, Паўлік? — запытала Ларыса.

— Не,— прызнаўся.

— Хадзі да мяне,— папрасіла.— Я сёння не магу без цябе заснуць.

Ён адкінуў цёплую коўдру, ступіў крокі чатыры ў халаднаватай цемнаце і трапіў на Ларысін ложак. Яна ўжо чакала яго: прыпадняла коўдру. І як толькі ён лёг побач, накрыла яго, прытулілася. Цёплая, здаецца, лёгкая і вабная.

— Ну, як ты чуешся? — прашаптала. Пацалавала яго ў шчаку. Лёгка і пяшчотна. Як маці сына.

— Добра.

— Баліць патыліца?

— Крыху.

— Я, можа, яшчэ дам калінавага соку ці пустырніку? Выпі.

— Не трэба,— адказаў.— Ды я сам, калі трэба будзе, схаджу на кухню, вып'ю. Хоць, казалі ж, каб шмат не піў ні каліны, ні пустырніку.

— Ну, што ты так раптоўна заняпаў? — запытала з пяшчотаю.— Малады, шустры, бадзёры — і раптам на табе: гіпертанія!

— Якая там гіпертанія! — адказаў наўмысна з незадавальненнем, каб яна не шкадавала яго, як малога.— Звычайнае нервовае ператамленне... Пасачу крыху за сабою, пабуду больш на свежым паветры, і ўсё наладзіцца. І не трэба з гэтага выпадку рабіць трагедыю, усім усё расказваць. Трэба, каб ніхто нічога не ведаў.

— А я баюся за цябе,— прашаптала.— Ты сапраўды шмат працаваў, перасільваў сябе. І цяпер, ведаю, будзеш не менш мець работы. Ты ж заядлы да яе. Прагны.

Прамаўчаў.

— Хоць і я, відаць, у нечым вінаватая. І я псавала табе апошні час нервы...

— На тое ты і жонка...— паспрабаваў аджартавацца.— Хіба гэта сапраўдная жонка, калі не ўшчувае мужа?!

— Я больш не буду злавацца, крыўдаваць, прыдзірацца. Пастараюся не псаваць табе настрою, стварыць табе ўсе ўмовы для працы, для адпачынку. Толькі... Ну, як табе сказаць... Можа б, ты і сам змяніў свой лад жыцця...

— Як?

— Можа, папрасіся ты, каб цябе вызвалілі з дырэктарскай пасады...

— Ты сур'ёзна гэта? — здзівіўся,— Сам?

— Сам. Бо і сам ты адчуваеш: цяжка працаваць дырэктарам. Нашмат цяжэй, чым настаўнікам. Настаўнік адказвае за ўрокі, яшчэ за тое-сёе, а дырэктар адказвае за ўсё. За ўсіх дзяцей, за настаўнікаў, за навучальна-выхаваўчую работу, за ўсю гаспадарку. За ўсё перажывае, адказвае, за ўсё яму трапляе на арэхі. А ты чалавек эмацыянальны, уражлівы, ты залішне шмат чаго, важнага і дробязнага, бярэш на душу, да сэрца. Вось і гарыш. Без часу. Больш за іншых.

— Дык у мяне цяпер два шляхі: або адмовіцца ад цяжкасцей, пачэснага даручэння ці быць прыстасаванцам, не гарэць, а паціху дымець?

— Я ведаю: перайначыць сваё жыццё нялёгка. Але, можа, калі варта, дык і трэба. Ну, не будзеш дырэктарам — можа, не трапіш у дэпутаты, не будзеш сядзець у прэзідыумах, менш пачнуць называць тваё прозвішча, клікаць на ўсякія нарады, адным словам, не будзеш на вачах і на языку. Але затое будзеш спакойны. Даў свае ўрокі — і дадому. Пайшоў у лес ці на рэчку. Не трэба хадзіць на нечыя ўрокі, перанапружвацца, даваць заўвагі настаўнікам, рыхтаваць педсаветы, усякія семінары, мець процьму розных грамадскіх даручэнняў. Урэшце не трэба будзе весці вайну нерваў з нашым Сліжом. Будзеш адказваць сам за сябе, а не за ўсю школу...

— Дык што — трэба, выходзіць, не толькі акопвацца, спыняцца ў росце, касцянець, але і адступаць?

— Такая ж, Паўлік, сітуацыя... Ты ж не вінаваты. Такі твой лёс. Няхай ужо маладзейшыя, здаравейшыя больш бяруць на сябе...

— Не магу я, Ларыса, мець такую пазіцыю...

— Я ж кажу, што гэта цяжкі выбар. Я таксама не за прыстасавальніцтва, але... Я хачу, каб ты жыў, быў здаровы, каб займаўся любімай справай...

— Якая ж яна будзе любімая, мілая, калі я стану халодны, абыякавы, няшчыры?

— Я ведаю: ты мала думаеш пра сябе...— уздыхнула.— Засынаеш і думаеш пра школу... Вось табе і сумленне! Выходзіць, яно на згубу. Самому сабе. Хто яго мае меней, той больш шчаслівы. Сліж вунь іначай, чым ты, жыве. І ён не пакутуе. Наадварот, бадзёры, радасны, здаровы. Такія і ў вайну выжывалі, і пасля вайны жывуць прыпяваючы...

— Хіба жывуць? — запытаў.— Ці толькі існуюць!

— Гэта ты так думаеш, а ён думае іначай. Не зважае, што яго ўсе ненавідзяць. Жыве, існуе і рады! Як той смоўж.

— А я не хачу, каб і мяне ненавідзелі... Хачу жыць так, як хочацца, як умею, як трэба...

— Ды цябе не зменіш...

— Можа, і не дрэнна гэта, Ларыса? Лепш менш пражыць, але так, каб і сабе не сорамна было за сваё жыццё, і іншым.

— Што ж,— прамовіла.— Рашай сам. Хоць я табе раю аблегчыць крыху сваю ношку. У мяне ёсць і яшчэ адна важная размова. Даўно ўжо...— голас яе збіўся ад хвалявання.— Відаць, адчуваеш сам, чаго я бываю часта злосная, крыўдлівая, прычэплівая. Каб ты не толькі адчуваў, але і ведаў усё, дык сёння не буду таіцца. Усё скажу.

Затаіў дыханне: вось прыйшоў пераломны момант. Ён павінен рашыць калі не ўсё, дык нешта вельмі важнае ў іх жыцці.

— Я раўную...— Ларыса гаварыла яшчэ з большым хваляваннем і з напружаннем.— Да Маі Сцяпанаўны... Прызнаюся: хацела пасачыць за вамі, сама ўсё ўбачыць: праўда ці не? Хацела і людзей добра распытаць. Нават пакарыстацца і Сліжвымі паслугамі. Казала ж, абяцаў і здымкі, і магнітафонную ленту даць пра цябе, і твой раман. Цяпер рашыла: не буду ўніжацца. Не буду нават дапытвацца: вінаваты перада мною ці не?!

Ляжаў, слухаў, а сэрца — канечне ж, ад хвалявання,— аж захліпвалася, то, здаецца, падымалася, ціснула на горла, то апускалася, замірала і пасля абзывалася з пякучым болем. Твар палаў.

Адчуваў: не трэба маўчаць. Маўчанне — выкрыццё, сорам, віна, паражэнне. Але што сказаць? Маніць, апраўдвацца? Не. Не трэба. Яна, відаць, усё ведае. Прызнацца, сказаць ёй усю праўду? Відаць, не варта. Можа, яна ўсяго не знае, носіць у душы хоць крыху надзеі, што ўсё тое, пра што яна чула, няпраўда. Дык і не варта, бадай, пазбаўляць яе той надзеі. Бо з праўдаю — справядліваю, горкаю — ім, канечне ж, жыць будзе вельмі цяжка.

— Я рашыла: не трэба мне ўсёй праўды,— сказала,— Бо з ёю мне, можа, будзе цяжка жыць далей. Таму ты мне, калі ласка, нічога не гавары. Не прызнавайся ці не апраўдвайся. Я дала сабе клятву: я цябе нікому не аддам. Ты мой. Толькі мой. Я табе пасвячаю сваё жыццё. Ніхто іншы, можа, на такое і не пойдзе. Бо ніхто іншы, можа, не пакахае цябе за тое, за што кахаю я... Мы пражылі з табою ўжо нямала, і ты добра сам ведаеш, за што я цябе кахаю... Не за тое ж, што ты, напрыклад, дырэктар, прыгожы мужчына... Я кахаю за іншае. За большае.

«Колькі чаго яна перажыла! — жахнуўся, здзіўляючыся глыбіні і высакароднасці яе розуму, самаахвярнасці.— Што было ў яе на душы! А я... Не разумеў добра гэтага, не цаніў...»

— Я надумалася, як цябе зноў вярнуць у сям'ю, моцна прывязаць да нас... Як толькі ты паправішся, я нараджу дзяўчынку. І ты зноў адчуеш сябе бацькам, зноў будзеш наш... Ты ж не супраць, праўда? У свой час ты ж так хацеў мець яшчэ і дзяўчынку!

«Сапраўды, добра прыдумала, як адвабіць мяне ад Маі Сцяпанаўны. І, можа, гэта самая найлепшая задума».

— Віктар наш ужо вялікі,— загаварыла далей спакайней, з развагаю,— Праз гадоў сем закончыць школу і пойдзе ад нас. Ці ў інстытут, ці ў армію. А мы застанёмся толькі ўдваіх. А якое жыццё ўдваіх? Не, трэба нам яшчэ адно дзіця. І добра было б, каб заявілася дзяўчынка. Я яе так хораша апранала б, і яна была б гэтакая харошанькая... Былі б з ёю дома, чакалі б цябе з работы. Ты вяртаешся — яна бяжыць насустрач, выцягвае ручкі і абдымае цябе за шыю, цалуе... Каб ты ведаў, якія дзяўчынкі мілыя! Яны не такія, як хлопчыкі. Яны і маленькія — ужо жанчыны. З усёй жаноцкасцю.

— Я люблю цябе, Ларыса,— ціха і расчулена прамовіў ён.— Дзякуй богу, што ты ёсць і што ты такая і што ты патрэбна мне...

— А я яшчэ болей цябе кахаю...— прыўзнялася, пацалавала яго ў шчаку.— Хоць ты і дрэнны муж... Ніхто так: нікога не кахае, як я цябе... Бо ніхто так не ўмее кахаць. Не можа. Чаму? На тое ёсць вялікі сакрэт. Ведае яго той, хто таксама ўмее кахаць...

Быў позні, адзін з апошніх лютаўскіх вечароў.

Ціснуў лёгкі марозік, церусіў рэдзенькі снег. Неба было цёмнае, без месяца і зорак, таму і на дварэ было нясветла. У Міланьках ярка свяціліся вокны, чулася музыка з тэлевізараў. Ні на вуліцы, ні каля хат — здаецца, ні чалавека.

Можа, на дварэ цяпер стаяў толькі адзін Васілец. Чакаў тут, за інтэрнацкаю сталоўкаю, Маю Сцяпанаўну. А яна сёння чамусьці не спяшалася на сустрэчу. Нібы прадчувала, што наперадзе нялёгкая размова.

Зашчыпаў холад за ногі, прабраў праз паліто спіну — Васілец пачаў тупаць, выцікоўваць раз за разам з-за кута — на інтэрнацкім двары па-ранейшаму толькі нерухома стаялі абсыпаныя снегам дрэвы, кусты, панавала цішыня. Ніхто нідзе не варушыўся. Ці не выпадае Маі Сцяпанаўне зараз прыйсці сюды, ці яна наўмысна выпрабоўвае яго цярплівасць. Не. Вось, здаецца, чуваць крокі. Так, нехта павярнуў сюды з вуліцы, замільгаў сярод дрэў. Жанчына. Мая Сцяпаўна. Ішла сюды, да сталоўкі.

Ён выйшаў са схованкі.

Падышла.

— Прабач, мілы,— прамовіла, прытулілася, пацалавала.— Не было як выйсці раней.

— Паўгадзіны ўжо чакаю...

— Больш жаданая буду...— усміхнулася, закінула рукі яму за шыю.— Так?

Ён не адказаў. Падумаў: смела паводзіцца ўжо з ім. Як жонка. Зусім не саромеецца.

— Змёрз, харошы мой? — схамянулася, адчуўшы яго стрыманасць.— Так? Хадзем тады хутчэй у цяпло. Я хутка цябе сагрэю. Я гарачая.

Узяла яго пад руку і павяла да інтэрната. Узышлі на высокі, абсыпаны снегам ганак. Яна дастала з кішэні футра ключ, адамкнула дзверы.

Ён моўчкі зайшоў у цёмны інтэрнацкі калідор. Сёння, у суботу, ціхі, чужы: сёння ў ім не было дзяцей. Разышліся па вёсках. Мая Сцяпанаўна зачыніла за ім дзверы, зноў пачапіла на іх замок.

Мацаючы калідорную сцяну рукою, мінуў калідор, вобмацкам дайшоў да пакоя выхавацеляў. Сёння чамусьці баяўся і цемнаты, і цішыні — здавалася, вось-вось аднекуль з кута выйдзе і засвеціць ліхтарыкам Сліж, сапсуе і сённяшнюю сустрэчу, і размову, што павінна неўзабаве адбыцца. Вось абмацаў клямку пакоя, адчыніў дзверы. Зайшоў. Тут, у пакоі, было святлей — ад акна. Падышоўшы да яго, адхінуў шторы, адкінуў кручкі і адчыніў акно.

Мая Сцяпанаўна стала на падаконнік, а пасля скокнула яму на грудзі, павісла на шыі.

— Не гарэзуй, як дзіця, дай зачыню акно,— сказаў ён, ссадзіў яе, паставіў на падлогу.

— Сухар! — папікнула яна.— Усюды ў цябе разлік.

Ён не пакрыўдзіўся на яе папрок, зачыніў акно, зацягнуў штору і пайшоў да старой канапы. Сеў. Зняў шапку. Але паліто сёння не скінуў.

— Вельмі акалеў? — запытала, сеўшы яму на калені.

— Ды не...

— А што? Кепскі настрой?

— Ды не бадзёры...— буркнуў, адчуваючы, як яму будзе сёння цяжка гаварыць. Наўмысна і дагэтуль, і цяпер наганяў на сябе незадавальненне і злосць. І, відаць, быў ад гэтага недарэчны.

— Чаму, мой харошы? — прытулілася шчакою да яго шчакі.— Скажы, можа, суцешу.— Адшпіліла верхнія гузікі яго паліто, прасунула руку пад пінжак.— Паспрачаўся з кім? Начальства палаяла? Ці Ларыса?

— Не.

— А ў чым жа прычына? — здзівілася.— Захацеў, мой міленькі, пакапрызіць?

Пацалавала ў вусны. Ён стрымана адказаў.

— Нам сёння трэба, Мая, сур'ёзна пагаварыць...

— Пра што? — запытала з хваляваннем.

— Разумееш...— прамовіў, адчуваючы не толькі хваляванне, але і сорам,— Ну, як табе сказаць...— памаўчаў крыху, адчуваючы, што не хапае патрэбных слоў, а тыя, што прыдумаў раней і меўся сказаць цяпер, зусім не падыходзяць: нейкія яны няшчырыя, чэрствыя, чужыя.— Я не магу так больш...

Яна змаўчала. Уздыхнула. Здаецца, усё зразумела. Што ён сказаў, што меў на ўвазе.

Запанавала цішыня. Няёмкая, гнятлівая.

— Я гэта, мой харошы, ужо адчуваю...— ціха прамовіла праз хвіліну-другую, калі ён ужо не мог выцерпліваць цішыні.— Ведала: прыйдзе вось-вось час, і ты захочаш пакінуць мяне. Здагадваешся, калі пра гэта я адчула?

Ён маўчаў.

— У той вечар, калі я табе сказала, што хачу нарадзіць ад цябе...— сама адказала.— Калі ты не асмеліўся на такое, дык я і зразумела: не адчайны ты. Стрыманы, разважлівы. Сустракаешся са мною і, відаць, асуджаеш сябе за гэта... Для цябе наша каханне і радасць, і вялікая пакута...

Не прамовіў і слова. Слухаў. Яе словы былі для яго як паратунак.

— Я не асуджаю цябе...— з яе вока, здаецца, выплыла слязіна, бо яго шчака стала нечакана вільготная.— Я разумею цябе. Ты ўсё ж кахаў і кахаеш Ларысу. Мною ты толькі захапіўся. На час. Нырнуў у агонь, пагарэў і захацеў выскачыць, бачачы, што гэты агонь табе не патрэбен. У мяне ўсё іначай. Я не кахала і не кахаю свайго Васіля. Я пакахала цябе. Пакахала ўпершыню... Я ж не вінаватая ў гэтым, праўда?

— Я ні ў чым цябе не віню...

Яна ссунулася з яго калень, здаецца, стала перад ім на калені, паклала яму на ногі галаву.

— Як мне ні цяжка, але ідзі, ідзі, мілы. Я не хачу, каб ты пакутаваў. Я хачу, каб табе было добра. Каб ты быў заўсёды вясёлы, бадзёры, здаровы. Толькі ты не забараняй мне кахаць цябе. Без гэтага кахання мне няма чаго жыць на свеце...

Ён не чакаў ад Маі Сцяпанаўны такога. Чакаў дакораў, зневажанняў — не такога. Яна ж збянтэжыла яго. Пасаромела. Адчуў: як не хацеў ні ў чым адступаць, усё ж у тым-сім і адступае. Вось і ад кахання Маі Сцяпанаўны. Пасля, відаць, прыйдзецца адступіць і яшчэ ў нечым. І за гэта, канечне, ён не будзе надта паважаць сябе, лічыць, што робіць усё толькі высакародна. Але як быць? Вось з Маяй Сцяпанаўнай найперш?

— Ты праўду кажаш: я нібы раздвоены...— прызнаўся.— Я мог бы жыць так і далей, хоць Ларыса ўжо і ведае, што ў нас з табою... Але яна... Яна хоча нарадзіць дзяўчынку... Я не магу зноў стаць бацькам і... Зразумей мяне, калі ласка... Бо да Ларысы...

— Ясна,— прашаптала.— Ларыса — мудрая жанчына. Яна разумна і ўмела вяртае цябе ў лона сям'і... І я на яе месцы тое ж зрабіла б... Каб кахала, лічыла мужа самым дарагім на свеце чалавекам. А Ларыса цябе кахае...

Прамаўчаў, адчуваючы да Маі Сцяпанаўны вялікую падзяку і задушэўнасць. Як да роднай сястры. Як да самага лепшага сябра. Чуў: яна плача. Ужо не тоячыся. Наўзрыд.

— Не трэба, Маечка...— папрасіў.— Устань. І не плач.

— Дазволь, мой харошы, выплакаць сваё гора. Я ж адпускаю ад сябе не толькі цябе, я трачу сваё каханне... Я перастану быць шчаслівая, любімая... Я ваявала б за цябе, каб ведала, што ты здаровы, але ты не зусім здаровы. Папраўляйся, гані прэч лішнія эмоцыі, ваганні, пакуты... Забывай мяне... Адвыкай... Толькі адно прашу: маўчы пра наша каханне, нікому пра яго не расказвай і не апаганьвай яго... Бо гэтым зганьбіш нешта святое і ў сваёй душы... Каханне зганьбіш... Абяцаеш? — падняла галаву, узяла яго рукі, прыхінула іх да свайго твару.— Абяцаеш не пасміхоўвацца з мяне такой?

— Абяцаю...— пакляўся ён, па-сяброўску прыхінаючы яе галаву да грудзіны.

14...

Аўтобус хутка імчаўся па заснежанай, але ўкатанай цвёрдай шашы. Мінаў белыя прасторныя палі, цёмна-зялёныя сасоннікі і ельнік, белы, з цёмнымі лапамі бярэзнік. Малыя і вялікія вёскі. Аўтобус імкнуўся ў горад.

Міланьцы, вішнёўцы і іншыя, што падсаджваліся па дарозе на прыпынках, гаманілі і гаманілі, расказваючы пра тутэйшыя падзеі, а Васілец, пазіраючы ў прыпацелае акно — на памаладзелае сакавіцкае блакітнаватае неба, на яркае сонца, на далёкую, па небакраі, смугу — сядзеў моўчкі, задумлены. Нікога, здаецца, не чуў і не бачыў, нібы быў адзін на свеце. Слухаў аўтобусныя колы і ў іх шыпенні, здаецца, чуў: «Куды едзеш? Чаго едзеш? Вярніся, вярніся, вярніся!!!»

Але аўтобус вёз — і ён ехаў. Да сваёй мэты. Вагаўся: сапраўдная тая мэта ці ўяўная?

Шмат разоў ён ездзіў у горад. Па самых розных патрэбах. І атрымліваць павышэнні, парады, ушчуванні, пахвалу, і нечага дабівацца, патрабаваць ад начальства. Але з такім клопатам, які быў сёння, ехаў упершыню.

У горад прыехаў разгублены і стомлены.

Адразу на вакзале сеў на першы нумар гарадскога аўтобуса і паехаў у райана.

У калідоры райана нос у нос сутыкнуўся з Кірыковічам. Той каціўся, нібы гарбуз, з другога паверха на першы і наскочыў на яго. Падняў галаву, заўсміхаўся. Першы падаў руку.

— Маё шанаванне, Павел Мікалаевіч! — загаварыў лісліва, мякенька, аж прытуліўся.— Віншую, ад усёй душы віншую! Цяпер вам ніхто страшны не будзе! Цяпер вы на вышыні! Недасяжныя!

«Чаго гэта ён раптам паласкавеў? Няўжо хто з высокай інстанцыі мяне пахваліў недзе?»

Васілец, адчуваючы да гэтага сталага, але заўсёды без сваёй думкі чалавека даўнюю непрыязнь — а за нядаўнія прыкрыя паводзіны ў камісіі асабліва,— ткнуў яму моўчкі руку, вырваў і падаўся да прыёмнай загадчыка райана. Кірыковіч подбегам задрабязіў за ім услед.

— А за тое выбачайце, Павел Мікалаевіч! — загаварыў.— Увёў у зман паклёпнік! Я ж пра вас заўсёды меў самую лепшую думку...

— Ці не назначаюць мяне загадчыкам райана? — абярнуўшыся, усміхнуўся Васілец.— Ці не буду я вашым начальнікам?

Кірыковіч стаў, замёр. Ці не зразумеў, ці разгубіўся. Адстаў. Не пайшоў далей услед.

У прыёмнай загадчыка райана сядзела некалькі незнаёмых маладых людзей. Чарга. Апошнія гады Васілец прызвычаіўся ўжо не стаяць у чарзе, адразу заходзіць да Рыжова, але сёння павітаўся з усімі наведвальнікамі, з сакратаркаю, спытаў, хто апошні, распрануўся і сеў на вольным крэсле. Сакратарка Ванда, добра знаёмая дзяўчына, зірнула на яго са здзіўленнем. Відаць, гадала: чаму сёння не жартуе з ёю, не ідзе адразу да Рыжова? Каб не распальваць яе цікавасці, падняўся і выйшаў у калідор.

Адышоўся ў самы канец доўгага райвыканкомаўскага калідора, запыніўся каля акна. Пашкадаваў, што не купіў на вакзале свежых газет. Вось пагартаў бы зараз, уведаў навіны і заадно перабіў бы свае неадчэпныя трывожныя думкі.

— Мікалаевіч!— неўзабаве пачуўся голас Рыжова.— Га, Мікалаевіч!

Азірнуўся: Рыжоў стаяў у праёме дзвярэй. Відаць, Ванда зайшла да яго і сказала, што ён, Васілец, тут.

Рыжоў спачатку, здаецца, мерыўся махнуць яму рукою: хадзі сюды! Але не паклікаў. Закрочыў сам. Васілец падаўся насустрач.

Сышліся, парукаліся.

На рыжаватым твары Рыжова была стомленасць, хоць у глыбокіх вачах і на вуснах гуляла гарэзная ўсмешка.

— Не разумею цябе сёння, таварыш! — паціснуў плячыма Рыжоў.— Ці незвычайная сціпласць, ці, наадварот, ганарлівасць!

— Рашыў сёння стаць у чаргу. Вось і ўсё.

— Што з табою, братачка? — здзіўляўся Рыжоў, ускідваючы на лоб калматыя бровы.— Ды ты састарыўся раптам! Быў юнак-юнак — малады, стройны, бадзёры, свежы,— і вось раптам ужо сталы, стомлены дзядзька! Я ўжо бачу на тваім твары рысы старасці...

— Ды не маладзею, канечне...

— Ну, хадзем. Годзе трымаць цябе, нашу зорку, на калідоры,— узяў яго пад локаць Рыжоў.— Прашу, калі ласка, да мяне. Таварышы, — сказаў у прыёмнай наведвальнікам,— прашу прабачыць. У мяне з Паўлам Мікалаевічам сур'ёзная размова.— І як толькі зайшлі ў кабінет, запытаў: — Што здарылася? Захварэў? Стаміўся? Семінар, камісія выбілі з раўнавагі?

Паспрабуй, адкажы на ўсё адразу!

— Ды хапае ўсяго...— прамовіў.— Няма калі і перадыхнуць. Сучасны рытм жыцця бурны.

— Бурны, братачка,— згадзіўся Рыжоў, ідучы да свайго стала.— Бурны. Атамны век. Эпоха касмічных скорасцей... Але і цяпер ёсць увага да педагогікі, да педагогаў. Ці ты незадаволены ўвагаю? Хацеў большага?

Васілец паціснуў плячыма: якая «ўвага»? Чаго хацець «большага»?

— Што — не бачыў сённяшніх газет? — Рыжоў стаў каля свайго стала, узяў складзеную газету.

— Не паспеў яшчэ.

— Не хітрыш?

— Не.

— Дык ты нічога тады яшчэ не ведаеш...— разгарнуў газету.— Вось... Указ. Пра прысваенне табе звання заслужанага настаўніка. Палюбуйся сваім прозвішчам, пацешся! — падаў газету.— У тваёй школе ўжо ведаюць пра гэта. Сам нядаўна званіў. Так што будзеш ехаць назад — бяры з сабою шампанскае, цукеркі. З кветкамі, з аркестрам будуць сустракаць... Ні адзін жа з міланьскіх дырэктараў, настаўнікаў да такой вышыні прызнання не падняўся... А ты яшчэ і народнага можаш адхапіць... Гэта ж зусім магчыма...

Васілец узяў газету, пашукаў вачыма Указ. Жартуе Рыжоў ці не? Можа, каму іншаму з раённых дырэктараў школ ці настаўнікаў прысвоілі такое званне. Убачыў невялікую калонку з подпісамі кіраўнікоў урада, потым хутка прабег вачыма. Праўда гэта ці не? Яго ж прозвішча, імя! Але што там напісана пра яго? Яшчэ раз перачытаў. «За плённую педагагічную і грамадскую дзейнасць...»

«Якая там у мяне плённая дзейнасць? Так сабе, нейкія парывы, пошукі, трывогі, сумненні...»

— Каб не дзень сёння для прыёму, дык пацягнуў бы зараз жа ў рэстаран, запатрабаваў бы самы дарагі кан'як! — усміхаўся Рыжоў.— Запатрабую! У іншы раз. А цяпер патрыумфуй адзін. Не кожны ў такія маладыя гады мае такое вялікае прызнанне. Расці! Далёка ідзі! — падаў руку, моцна паціснуў.— Ну, апамятаўся?

— Яшчэ не...— усміхнуўся Васілец.— Ашаламілі вы мяне.

— Малайчына! Ну, вяртайся з нябёс на грэшную зямлю, мыслі цвяроза. Можаш? Добра. Ну, а з чым прыехаў да мяне? Па якой патрэбе? Прабач, герой, зорка наша, за нахабнасць, але сам бачыў: у прыёмнай людзі. Хоць і не героі, але ўсё ж жывыя людзі.

Васілец адвёў позірк, а потым дастаў з унутранай кішэні пінжака складзены надвая ліст, падаў.

Рыжкоў узяў. Прачытаў. Раз-другі. Нічога не прамовіў, пайшоў і сеў на сваё крэсла за сталом. Рыжыя яго бровы то ўздымаліся на лоб, то апускаліся. Канечне, у незадавальненні. Значыць, будзе зараз гаварыць рэзка і сурова.

— Пакажы мне свае вочы! — ціха прамовіў, пільна зірнуў,— Не хавай, не хавай! Пакажы! Вочы — люстэрка душы. Дык і хачу зазірнуць табе ў душу.

Сёння Васілец не здолеў вытрымаць яго позірку. Можа, і з-за разгубленасці, замяшання, ніякаватасці, што былі ў душы.

— Жартуеш са мною ці не? — запытаў Рыжоў.

— Не... — апускаючы галаву, адказаў Васілец, сеў у крэсла для наведвальнікаў.

— Сам усё гэта напісаў? Жонка нараіла?

— І жонка раіла, і сам...

— Быў ва ўрачоў?

— Быў. Я сам жа не прыдумаў тую гіпертанію.

— Які ў цябе ціск? — вёў нібы допыт Рыжоў.

— Амаль сто пяцьдзесят.

— Безнадзейна хворы! Пры смерці! — пачаў іранізаваць Рыжоў.— Высокі ціск! У мяне, братачка, нашмат большы. Бывае, да ста васьмідзесяці скача...

Васілец са здзіўленнем зірнуў на яго. Няўжо ён, Рыжоў, такі нездароўчы?

— Праўда, Павел Мікалаевіч. Не маню,— адказаў той.— Але я яшчэ не бегаў да свайго начальства, не прасіўся, каб мяне звольнілі з адказнай, нялёгкай пасады і далі спакойненькую работу. Лячуся і працую, працую і лячуся. Альбо ні на нішто не зважаю. Як зусім прыцісне, зваліць з ног — кладуся ў бальніцу... А ты! Спалохаўся! Прыбег! «Звольніце з цяжкай працы, дайце лёгенькую!» Крышку стаміўся, крышку перанерваваўся, яшчэ не навучыўся расслабляцца, адпачываць, абнаўляцца — вось і ўся твая бяда... Калі табе тваё цела дало трывожны знак, то падумай, вучыся жыць крыху іначай... Звальняць цябе ніхто не будзе. Дзе я хоць такога перастрахоўшчыка, як твая міласць, так адразу знайду? Ды цяпер, вясною! А што мне райком тады скажа?! Табе званне — а я цябе далоў з пасады! Не, братачка! Ды мяне самога здымуць за такое. А я не хачу ляцець долу. Сам магу скочыць, а спіхання не хачу...

— Я...— замармытаў Васілец,— Я не хачу быць болей дырэктарам...

— Як гэта — «не хачу»?! — усклікнуў Рыжоў.— Што за размовы! Вось гэта сказаў дык сказаў! Ён не хоча сур'ёзна працаваць! Ён марыць пра ціхае балотца! У такія гады! Не!!! Ты, братачка, мусіш думаць іначай. Так, як трэба! Свае інтарэсы — не самае важнае. Ёсць яшчэ і грамадзянскі абавязак. Разумееш, мілы ты мой, а-ба-вя-зак! Так што кінь гэтыя свае хлапчукоўскія выбрыкі, будзь сталы і мудры! Адпачнеш на пенсіі...

— Ці дажыву да яе?

— Не мне табе гаварыць, не мне цябе вучыць: трэба шанаваць сваё здароўе. Калі ты здаровы, дужы, бадзёры, ты — дар божы. Добры работнік. Але працаваць — добра, шчыра, сумленна — трэба заўсёды. Хворы ты ці здаровы. Каб ні сабе, ні іншым сорамна не было. А для гэтага часамі трэба і перамагчы сябе, нацэліцца нават і на большае, што табе па сіле. Помніш, вялікі Леў Мікалаевіч Талстой пісаў,— дастаў з унутранай кішэні рудаватага пінжака кніжачку, разгарнуў,— «Вечная тревога, труд, борьба, лишения — это необходимые условия, из которых не должен сметь думать выйти хоть на секунду ни один человек... Чтобы жить честно, надо рваться, путаться, биться, ошибаться, начинать и бросать, и опять начинать и опять бросать, и вечно бороться и лишаться. А спокойствие — душевная подлость».— Загарнуў, схаваў кніжачку.— Ну, як сказаў карыфей?

Васілец змаўчаў.

— Вось іменна. Тваё гэтае маўчанне красамоўней за ўсякія словы! — падняў палец Рыжоў.— Не асмельвацца нават думаць, каб уцячы ад трывог, працы, барацьбы, нягод! «Спокойствие — душевная подлость». А мы... Ці не зачаста той-сёй з нас спакойны, абачлівы, ухіляецца ад перажыванняў, змагання за справядлівасць, баіцца нягод; ці не зашмат той-сёй дбае пра свой дабрабыт?! Га, дарагі?

Васілец зноў нічога не адказаў.

— На сваю заяву,— падаў Рыжоў.— Сам парві! Ці пакінь яе ў сваім архіве для сябе, для нашчадкаў, каб ведалі: і ты паддаваўся слабасці... А сёння скончым гэтую непрыемную размову. Так?

Васілец згарнуў заяву, засунуў яе ў кішэню. Настрой яго быў паганы. Было прыкра. Сапраўды, павёўся, як хлапчук. І з Маяю Сцяпанаўнаю, і з Рыжовым. Трапіў нібы ў нейкі кут і не ведае, куды далей ісці.

— Не маркоцься,— лагодна прамовіў Рыжоў.— Не ты адзін вытрымліваеш выпрабаванні, робіш выбар. Мы ўсе праходзілі і праходзім праз гэта. Рана ці позна, як ні ўхіляйся, мусіш сам адказаць сабе на свае ж пытанні... Калі хочаш, лічы: сённяшняй нашай размовы ні для нікога не было... Можа, толькі была яна для нас з табою... Ну, будзь! У мяне яшчэ шмат працы, братачка,— падняўся, падаў руку.— Вышэй галаву. Не абцяжарвай душу пакутаю. Душу заўсёды беражы, сэрца суцяшай, як казалі мудрыя, заўсёды гані прэч журбу ды маркоту, бо яны многіх загубілі, а толку ад іх ніякага... Сумуй, маркоцься часамі, але не шмат... Будзь вясёлы, на тое-сёе глядзі і праз жарт... Тады не будзеш хутка старэць. Будзеш доўга малады. Маладосць жа — найвялікшы дар для чалавека...

Васілец, моўчкі паціснуўшы Рыжову руку, выйшаў з кабінета.

Падаўся на двор. Запыніўся на шырокім ганку, зірнуў угору. Там ззяла яркае сонца, маладым блакітам сінелася высокае, з лёгкімі белымі аблачынкамі неба. І тут, у зацішку, мірна падалі з даху пасмялелыя ўжо кроплі талай вады.

Вясна. Жывы рух, абнаўленне, новае жыццё. У паветры ўжо чуецца новы, жыццядайны, пах. Не толькі з водарам веснавой вады, але і з духам цёплай пладаноснай зямлі, з араматам першай клейкай пяшчотнай зеляноты. Можа, праўда, яшчэ не было гэтых пахаў, можа, яны былі яшчэ схаваныя, але яму здавалася, што яны ўжо ёсць.

Пастаяўшы з хвіліну на высокім ганку, Васілец саступіў з яго. Паспяшаўся зноў у дарогу, па сваіх клопатах. А іх у яго было яшчэ шмат.

1979