На новы парог

1. РАНІЦА

Бабчын Скон абдымала ноч. Уцямнелая без месяца і зорак, ціхая ды сцюдзёная. Як і сто, як і больш гадоў назад у такую — маладую летнюю — часіну.

Але вось за ўсходнім небакраем нібы зацяпліўся нейкі нябесны агонь пад чорнаю посцілкаю — там пачала непакоіцца ледзь прыкметная яснасць. Сабралася, устоялася і нечакана пырснула ўверх светлым сяйвом. Неяк раптоўна заявілася неба, нізкія, ледзь не над самаю зямлёю, густыя расяныя воблакі. Яны нібы са страхам уцякалі, плылі і плылі ў цемень, на поўнач. У наваколлі днела і днела, набірала моц нястрымная дзённая сіла.

Вось цяпер можна было ўбачыць: а на небе былі і зоркі, і месяц. Дагэтуль іх хавалі воблакі. Цяпер, праўда, месяц і рэдкія зоркі былі скупыя на святло, блеклыя, далёкія ды чужыя. Можа, і таму, што былі ўжо непатрэбныя.

Узвіўся з зямлі ў паяснелае неба жаваранак, азваўся, захліпнуўся, пасля абудзіў нерухомае, яшчэ не зусім разднелае наваколле бадзёраю песняю. Здаецца, адразу ж заявіўся ці то ветрык, ці то цяг — варухнулася на бярозах лісце, упалі долу кропелькі расы. І з гэтым падзеннем, а пасля і з першым гукам ды з павесялелым, хутчэйшым цёкам вады ў рэчцы, з першым рэхам у лесе ўсё ажыло. Прыйшло ў рух, можа, яшчэ і не кожнаму бачны. Жыццё, што нібы запынілася на ноч, пайшло-пабегла сваёю каляінаю, па сваім, аднаму яму вядомым крузе.

Неба, лес, рэчка, птушкі і звяры — а без іх Бабчын Скон быў бы не сапраўдны, як і любая іншая вёска на зямлі,— усе яны мігам адчулі гэты зрух, пачалі прачынацца.

Чалавека, старога Гаптара, пабудзіў не жаваранак. А верабей. Лянівец, пачуўшы тую песню, заляпаў крылцамі ў сцяну пад страхою, са сполахам заціўкаў.

Гаптар падхапіўся, як нечага збаяўшыся. Пасядзеў крыху, паморшчыўся, а потым страсянуўся, як мокры конь, узяў штаны: яны ляжалі паблізу, на крэсле. Вываліўся з кішэні складанчык, ляпнуў на падлогу.

Падхапілася на другім ложку жонка. Спусціла долу ногі, пацерла далоньмі заспаны твар. Была ў белай доўгай кашулі, з распушчанымі сівымі валасамі.

— Рана ж яшчэ...— буркнула.

— Рана ці не рана, а калі расплюшчыліся вочы, дык ужо не злепіш іх,— падабраўшы складанчык, адказаў,— Іх во,— кіўнуў на суседні, адгароджаны дошкамі пакой, дзе спалі маладыя, сын і нявестка,— так сказаць, і гарматнымі стрэламі не пабудзіш..

Анця прамаўчала. Ды што адкажаш? Учора і яна позна не магла заснуць, варочалася ды ўздыхала: за апоўнач хіхікалі, валтузіліся сын і нявестка. Але абое яны, старыя, маўчалі: што ты скажаш супраць маладосці?!

— Відаць, на ўнучку, так сказаць...— усміхнуўся, абуваючы гумоўцы,— З гэткага шалу, так сказаць, ды каб нічога не было? Уга!

— Так сказаць, так сказаць! Стары пень...— незалюбіла Анця, ступіла на падлогу і абцягнула сукенку. З-пад яе бялеўся спод кашулі. Закруціла на патыліцы валасы, прыткнула іх грэбенем.— Пляцеш абы-што на сваіх дзяцей!

— Ужо і пажартаваць няможна...

Анця моўчкі насунула на ногі валёнкі і выйшла са спальні. Ён патупаў, зашпіліў кашулю. А потым адхінуў занавеску — хацеў ціха зайсці ў суседні пакой і накрыць унука-любімца: той заўсёды пад раніцу ляжыць голы. І гэтага заўсёды яго маладыя бацькі не бачаць: спяць як пабітыя. Кінуў позірк туды, на іх,— і не пайшоў. Засаромеўся.

Антаніна — без начной кашулі, без станіка, загарэлая, накрыўшы грудзі доўгімі валасамі,— ляжала на спіпе. Каля сцяны. Уладак — без майкі, прыхінуўшы ногі коцам, адкаціўшыся ад жонкі на край канапы,— хроп, лежучы ніцма.

Адпусціў занавеску, пайшоў. На ўнука — а ён спаў непадалёку ад бацькоў на дзіцячым ложку — нават не зірнуў. Пазірай ці не пазірай — усё роўна туды не зойдзеш: яшчэ раптам пабудзіш маладых сваёю тупатнёю. Перарвеш сон — дык як тады ім у вочы паглядзіш?!

Як толькі выйшаў з сянец, запыніўся на ганку. Заўсёды, калі пасля ночы першы раз вымкнешся з хаты на двор ці вось як выйдзеш з лесу на поле, дык так і цягне падняць галаву і ўсё-ўсё ахапіць раптоўна позіркам: дзе і што, як яно ўсё ў свеце?

Ціха. Вунь на ўсходзе трывожна барвавее, нібы настольнік ад разлітага віна, неба. Папразрысцела ўсюды — на плоце, на зеляніне — раса. Нібы і падфарбоўваецца ад барвовага святла. Але раса — аж адчуваецца спіною — яшчэ халодная, сцюдзёная. Ад яе стылая зямля, закляклае ўсё, што стаіць на зямлі. Весела, радуючыся новаму дню, свіснуў на блізкай высокай і стромкай ігрушы шпак; заліліся ўслед за ім песнямі шпакі і ў суседскіх садах; недзе далёка — не на чужога чалавека, а нязлосна, на сваё быдла — цяўкнуў раз-другі сабака — ці не Блінаў; замычэла Гэльчына карова; адны за аднымі зарыпелі па вёсцы хлеўныя вароты. Усё, ужо не так і рана, калі вёска прачнулася. Настаў ужо час клопатаў. На ўвесь светлы дзень. Аж дацямна.

«А вот ці доўга яшчэ так будзе пачынацца тут раніца? — само па сабе падумалася.— Можа, скора ўсё будзе зусім іначай?!»

Адчуў: зноў вярнуўся да таго жыцця, ад якога нібы адышоў за ноч. Апусціў галаву — і вочы самі павялі яго позірк па зямлі, вытаптанай каля ганка і зялёнай, з густою гусінаю лапкаю і лопухам каля плота, па гародчыку, высокіх дубчыках укропу з пышнымі, пульхнымі ад жаўцізны шапачкамі, па прасторным зялёным загуменні. Там — і гэта добра відаць было з ганка — ляжалі шэрыя, ужо даўнейшыя, і белыя, свежыя, трэскі. Але на іх позірк не запыніўся, а зачапіўся на роўна складзеным адно на адным аплазаваным бярвенні. На сынаву хату.

Торгнула сэрца — і ён хутчэй адвёў вочы, ступіў з ганка, павярнуў галаву — на вуліцу. І, здаецца, за брукам, насупраць сваёй хаты, убачыў той новы дом, які ўжо выкалыхаў у думках. Высокі, на шмат акон, накрыты шыферам, з файным комінам і з адмысловаю верандаю. Аж лыпнуў раз-другі, пацёр шурпатай і клейкай ад смалы далонню павекі ды бровы: ці не здзяцінеў? Далібог жа, стаіць вунь новая, з жоўтага аплазаванага дрэва даміна! Нават пазы, мох, квятастыя сукі відаць! Зноў зірнуў: не, няма ніякага дома. Здалося. Як мірсціцца зелянота, рэчка таму, як кажуць, хто ідзе па пустыні і сасмяг ад гарачыні.

«Здаецца, блюзніцца той новы дом, але, можа, усё і надарэмна... Можа, не было яго тут і не будзе ніколі...»

Вочы пазіралі ўжо нібы невідушча — на небасхіл. Дык цяпер быццам самі павялі яго ногі. Па двары. Да хлява. Пасярод, на выцЭментаванай дарожцы, стаяла старая рыжа-белая карова і неяк ні то з дзівам, ні то хітра пазірала на яго; каля каровы сядзела на столачку Анця і даіла — у пустое вядро гучна цыркалі струмені малака; каля столачка і Анціных ног цёрся, па-лісліваму мурлыкаючы, кот.

— Ах ты гультай! — загаманіла на яго Анця. Без злосці. Проста так, каб гаварыць ужо з некім.— Выгуляўся за ноч, прагаладаўся!

За старэнькаю лазенькаю, каля будкі, танцаваў вялізны руды сабака. Вось памкнуўся насустрач, завіляў хвастом.

Ідучы, Гаптар міжволі пасвіў усё вачыма: ці не змянілася тут што за ноч. Здаецца, не. Двор як двор, і за дваром тое ж самае. Новы, з густой жалезнай сеткі і жалезных труб, плот, за ім у градах высокая, густая цыбуля, бацвінне, лапушыстае націнне гуркоў, а каля таго плота — ад суседкі — пасхілялі галіны, абцяжараныя ад вільгаці, кусты агрэсту, парэчак. Справа, за лазенькаю,— вялікі сад. Яблыні, слівы, грушы. Між імі — густая канюшына. За сядзібаю, пад загонку,— бульба. Зялёная, аж вочы лепш бачаць.

Сабака скокнуў, упёрся пярэднімі лапамі ў грудзіну, умольна зірнуў, нібы просячы: спусці ты мяне з ланцуга, гаспадар, дай крышку пабегаць па двары, пагуляць, дазволь памагчы табе падагнаць каровы да статка, а тады ўжо зноў навязвай! Каб Анця, дык загаварыла б да яго, як яна гаворыць, крычыць на курэй, свіней ды і на іх, на ката і сабаку, а ён моўчкі расшпіліў ашыйнік, кінуў яго на будку, падштурхнуў — бяжы сабе, патрасіся. Сабака нібы з падзякаю ткнуўся вільготнаю халоднаю мордаю ў твар, апусціўся на ногі і, нагінаючы галаву, вынюхваючы, пашыбаваў уздоўж плота па двары. Кот, убачыўшы вольным найпершага свайго непрыяцеля, мігам шуснуў на плот, усеўся на слупку.

Дрывотня, хлеў, паднавес — усё было пад адною страхою, было ўжо старое, нізкае, са сточаным шашалем, ад таго і дзіраватым, абсыпаным жоўтаю мукою бярвеннем, накрытае зялёнаю дранкаю, а дзе-нідзе і палосамі толю: гэтыя прыбудовы ставіліся, як і хата, пасля вайны са старога дрэва. Хата — яе рубілі з новага дрэва — яшчэ як хата, моцная, здаровая, да таго, новага, веку дастаіць.

Зайшоўшы ў цёплы, не такі трухлявы знутры хлеў, Гаптар моўчкі спачатку выпусціў з загарадак яшчэ адну, сынаву, маладую, карову, авечак, а пасля ўжо пры парозе з шула прыхапіў лёгкі доўгі, ланцуг з мяккім ашыйнікам — для бычка. Паспрабуй выпусці з хлява, не начапіўшы загадзя раменьчык на шыю, дык так шыбне на двор, што потым зморышся, ловячы яго, каб завесці на выган і навязаць.

Калі выходзіў ужо на двор, слухаючы, як цяжкавата стогнуць у свінушніку мацёра, парсюкі, як турзае, жадаючы пасваволіць, натруджаную руку бычок, дык нібы аж зазлаваў. Ні то на бычка-гарэзу, ні то на сябе. Падумаў: і нашто ім гэты бычок? Дзеля грошай? Але не сказаць, што яны бедныя ці маюць зусім невялікі запас. Каб некалі, за панамі, меў такую гаспадарку, такі дастатак, дык дзедзе, а тут, у Бабчыным Сконе, багацеем лічыўся б, і яна, гэтая гаспадарка, ох як была б трэба. З ёю і лесу, і зямлі купіў бы, і дзяцей павывучваў бы. А цяпер... Цяпер не трэба ні таго лесу, ні той зямлі, і дзеці павывучваліся... Дык каму яна цяпер трэба, такая вялікая гаспадарка? Старэйшы сын у горадзе, ён даўно ўжо адарваўся ад зямлі. Меншаму сыну трэба, Уладаку? Ды якія яны з нявесткаю гаспадары?! Ён возьме сумку харчоў ды з'едзе на два тыдні да свайго экскаватара, а яна раніцай ідзе ў суседнюю вёску на работу і прыходзіць дадому ўвечар. Ён, жывучы ў вёсцы, не ўмее ні кала зачасаць, ні касы пакляпаць, а яна не ведае, дзе і што ў градах расце... І не хочуць вучыцца, прывыкаць да гаспадарскай працы. Яны як тыя кватаранты. Хоць і сёння могуць пабраць валізкі і з хаты ды з вёскі ў свет пайсці...

Ім трэба, старым? Столькі? Не. Але ты, стары, стараешся, каб усё-ўсё ў хаце было, баішся, саромеешся падумаць, што ты, як пан які, мог бы ўжо столькі і не рабіць, адпачыць: пенсіянер жа ўжо даўно. Можа, і мог бы ляжаць ці гуляць, каб змусіў сябе да гэтага...

Ён пастараўся адагнаць ад сябе такія думкі. Ці і сёння з раніцы браць гэта ў галаву? Яшчэ ж дзень, ноч паперадзе. Але ўсё роўна неяк нялёгка было адчуваць, што яны, старыя людзі, застарэліся ўжо, як застарэліся для вёскі сявенькі, сярпы, цапы дый яшчэ шмат чаго, што яго ўнук ужо і ў вочы не бачыў...

Як Анця падаіла і другую карову, выпусціў з двара быдла. Ён, як і кожную раніцу, сабраўся сам падагнаць каровы, авечкі да гурту. Пакуль пройдзеш па вёсцы, дык і ўсіх людзей убачыш, усе свежыя навіны пачуеш. А жонка за гэты час паспее падпаліць у печы, прыгатаваць сняданак сыну і нявестцы. Самі яны, старыя, звычайна снедаюць пазней. Ужо тады, калі падымецца і ўнук.

На той бок вуліцы, на дзірване, скубла ўжо і суседчына карова. Тут жа стаяла і гаспадыня, удава Гэлька. Невысокая, поўненькая, з высокімі грудзямі ды з гладкімі плячыма. У знаёмай сіняй сукенцы і ў белай касынцы, завязанай на патыліцы. Чамусьці сёння касынка насунута ледзь не на вочы. А пад імі — нібы пасінелыя ўпадзіны.

Гэлька неяк няёмка ўсміхнулася, нібы засаромелася яго такога пільнага позірку. Але ўсё роўна ў яе вялікіх вачах, на паўраскрытых вільготных вуснах блукала шчаслівая ўсмешка. На яе твары як напісана было глыбокае задавальненне.

І Гаптар не ўтрываў, усміхнуўся. Адчуў: і яму добра ад чужой шчаслівай жаночай усмешкі.

— Зацвіла ты, кабета! — замест прывітання сказаў ён, кінуўшы позірк на яе дужыя, стройныя ногі. На іх не было ніякага абутку,— Як дзеўка, так сказаць!

— А хіба ж я такая старая ўжо, дзядзька? — смела адказала яна. Але заружавелася, залыпала вейкамі.— Мне ж толькі сёлета яшчэ будзе трыццаць пяць гадоў...

— Каб ад маіх шасцідзесяці дзевяці, так сказаць, адкінуць хоць бы дзевятнаццаць, дык, далібог, не ўтрываў бы, падкаціўся б! — пажартаваў, не могучы стрымаць усмешкі. Прыпыніўся.— А так нехта другі, маладзейшы, уночы ў шыбіну стукае...

Гэлька зачырванелася: адкуль ён што ведае?

«Відаць, праўду гаворыць Блін, што да цябе ляснік Лабуня падходжвае! — падумаў.— Гадоў колькі, як памёр Сцяпан, пакінуў на рукі трое дзяцей, дык хадзіла, апусціўшы галаву, учарнелая... Скажы што — дык адразу ў слёзы... А гэта... Зусім перайначылася...»

— Вы ж, гавораць, век на чужую кабету не зірнулі,— апамяталася, аджартавалася.— Надта цётцы Анці верныя былі. Век шанавалі і любілі толькі яе адну.

— Можа, і дурны быў, так сказаць...— зноў усміхнуўся.— Гэтулькі харошых кабет кругом маркоцілася, сам спрытны быў... І во нічога няма. Ні той кабечай красы, ні сваёй маладосці... А што бачыў? Нічога не бачыў. Адну работу, ад якой і рукі баляць, і спіна баліць. Дык трэба было і ўлюбляцца, пакуль молады быў. Хоць гэта, можа, так сказаць, пад старасць грэла б душу.

Здаецца, усцешылася, што ён так сказаў. З гарэзнасцю ўсміхнулася.

— Ну і дзядзька Юзік! — паківала галавою.— Вот вазьму і па-суседску раскажу ўсё цётцы...

— Далажы, далажы, так сказаць,— усміхнуўся.— Можа, лепш глядзець будзе. А то ўсё бурчыць, так сказаць, і бурчыць, што, можа, не толькі на чужых, але і на яе некалі мала глядзеў...

Зірнуў паўз Гэльку далей — там, за суседчынаю хатаю, стаяла апошняя з гэтага краю хацінка. Старой Стэфусіхі.

Стэфусіха — не мела ж ні каровы, ні якога парасяці — гэтаксама была ўжо, у такі золак, на дварэ. Сядзела пры плоце, на лавачцы. У старой канаплянцы, у чорным паўсачку, у доўгай, да зямлі, спадніцы. Але, як заўсёды, босая. Трымала паперадзе сябе кіёк, абапіраючыся на яго далоньмі. Тонкая, сухая, як старое дрэва.

Раўня ёй, лічы, стогадовай, была і яе сядзіба. Старыя, можа, за сто гадоў, ліпы (адна з іх, летась апаленая маланкаю, была ўжо напалавіну сухая, рыпучая), стары плот, аселая хатка з адным, як савінае вока, акном. Ля Стэфусіхі на лаўцы ляжаў стары рыжы кот.

Гаптар кіўнуў галавою старой — тая яшчэ добра ўсё бачыць і чуе. Стэфусіха кіўнула яму ў адказ.

За Стэфусішынай хатай, пасля велікаватага выгана-дзірвана, стаіць старая канюшня. Даўгаватая, з шасці ці сямі некалішніх гаспадарскіх гумнаў, накрытая ўжо счарнелаю і пагнілаю дранкаю. За астатнія гады вельмі пахілілася, дык яе летась падперлі бярвеннем.

Адвярнуўся, зірнуў на вёску: яна была як па далоні. Стаяла між лесу, на ўзгорку. Но ў адну роўную вуліцу, як суседнія Янковічы ці Пруды, а — паўкругам ці, лепш сказаць, падковаю. Таму і была ўся відаць. Дзе ні стой — кожную хату ўсё роўна ўбачыш.

— Дык падагнаць, красавіца, і тваю карову?

— Падганіце, дзядзька. Я пабягу печ падпальваць.

Зайшоў, махнуў дубцом — каб Гэльчына карова ішла да яго гурту. Пагнаў. Па вуліцы.

Відаць, паказаўся з-пад зямлі краёк сонца: высока ў неба пырснулі чырвона-жоўтыя промні. Паружавела паветра. Шыбы ў вокнах. А гэтаксама і раса па дзірване.

«Цёпла будзе,— падумаў.— Добра будзе расці і жыта, і картофля. І ў градах усё ды трава па лузе».

Мінуў два суцэльна зарослыя селішчы. Толькі сярод лопуху, крапівы шарэюць вяршкі камянёў. Тут некалі, да вайны, жылі яго стрыечныя браты. Цяпер такіх прозвішчаў ужо і няма ў Бабчыным Сконе. Звяліся.

Адгэтуль старая, пачарнелая, з упалым каменнем, яшчэ «польская», брукаванка выгіналася, зварочвала ўправа і падыходзіла да самага жоўтага пясчанага берага рэчкі.

Зверху, з дарогі, ён зірнуў туды, на мелкую, плыткую ваду: там, як у люстэрку, адбівалася шэрае неба, размаляванае ружовымі мазкамі яшчэ нябачнага сонца. І плавалі рудыя — Найдзёнавы — качкі.

Потым вуліца аддалялася ад рэчкі. Зноў — ужо абапал дарогі — былі пакінутыя селішчы. Яшчэ добра не зарослыя: іхнія гаспадары выбраліся ў Налібакі пазалетась. За гэтаю пусткаю стаяў стараваты, але яшчэ моцны Найдзёнаў дом. Крыху далей — хлеў, лазня. Яшчэ воддаль — грыбаварня. Ля яе бялеўся Найдзёнаў легкавік.

«Ужо некуды гойсалі! Ну і дападныя! Калі толькі і спяць яны? Але дачка іх, а мая нявестка, не пайшла па іх. Хітрая, гультаяватая. Залішне спеставаная на дабры...»

Вось рыпнулі вароты — і з іх выйшлі карова, цялё. Потым, штурхаючыся, выскачылі чатыры чорныя авечкі. За імі павольна, як старая гуска, высунулася і гаспадыня, Найдзёніха. Самая тоўстая — мусіць, ад таго, што хворая на сэрца,— у Бабчыным Сконе кабета. Была ў белай хустцы і ў белым фартуху — прынесла сюды гэтую моду са сваёй радзімы, недзе з-пад Рэчыцы.

Разгарэлася ўжо ў печы: з коміна ўзвіўся смалісты дым.

— Дзяньдобры, свацця!

— Здароў, сват!

— Ці не хлеб будзеш сёння пячы, калі гэтак рана падпаліла? — запытаў.

— Ды сабралася,— адказала.— Можа, толькі я адна з усёй вёскі не магу ніяк ад свайго хлеба адвыкнуць. Адна пяку на ўсю акругу.

— Ну пячы. І нам з булачку хоць дай.

— Гэта як заслужыш...— пажартавала. Вясёлая, вострая на язык.

— Падганю вот і тваё быдла, дык і заслужу! А то магу і за бок шчыпнуць.

Махнула рукою. І, бачачы, што з усмешкаю пазірае, паясніла:

— Некалі, можа, і мог бы шчыпнуць. Ды толькі ты не спецыяліст на гэта быў.

— А Найдзён твой?

— І Найдзён твой ці мой такі. Вот у мяне там, дома, дабрэнныя хлопцы былі!..

— Але во ж за Найдзёна паляцела...

— Ды хто ведае, чаму за каго ляціць?!

Яна запынілася, а ён, не ведаючы, што ёй адказаць, патупаў далей.

«Пад старасць, так сказаць, дык во і зусім навучылася гаварыць па-нашаму,— падумаў.— Некалі, як толькі тут заявілася, дык не ведала, што такое «загарак», «ровар», «шклянка», «відэлец». Але і нас па-свойму навучыла: «Салонікі» — вараная картофля, «ёмка» — чапяла. Прывыклі і да другіх яе слоў: пойдам, паедам, дабрэнна, харашэнна...»

За Найдзёнамі па адзін і другі бок вуліцы зноў былі колішнія селішчы. Учарнелыя падмуроўкі, размытая дажджамі гліна, скрозь крапіва, сухадзяроўка. Здзічэлі во, з паламанымі галінамі старыя, прысадзістыя ў камлі сады.

Гаптар, як і заўсёды, пастараўся хутчэй прайсці гэтае месца. Вясковую рану.

За гэтымі старымі селішчамі адзінока стаяла цяпер невялікая, а некалі, як толькі тут стаў калгас, здавалася, вельмі прасторная — на дзве палавіны і з калідорам — даміна. Тут доўга была іхняя пачатковая школа. Сюды ён прыводзіў у першы клас сыноў — Гіполіка і Уладака.

І вось стаіць, лічы, пустая будыніна. Мала стала дзяцей у Бабчыным Сконе. Некалі былі дзве настаўніцы, потым засталася толькі адна, старая і добрая Ірына Вітальеўна, а вось нядаўна, гадоў з пяць ужо, і яе перавялі ў Прудскую васьмігодку — туды пачалі хадзіць і малыя дзеці з Бабчынага Скону.

Школа з год пуставала. А потым у ёй зрабілі склад. Праўда, толькі ў адной палавіне. Тут стаяла яго, пчалярскае, начынне: медагонка, бітоны, мяшок з цукрам, старыя і новыя вуллі, рамкі. Другая палавіна і цяпер была парожняя. У ёй праз пабітыя вокны свістаў вецер, звісала са столі і гайдалася павуцінне.

Зірнуў на школу. Нібы пачуў мелодыю старога, са снараднай гільзы, званка, дзяціны смех. Аж заплюшчыў ад гэтага ўяўлення вочы. Што гэта яму сёння ўжо здаецца! То сынаў дом, то дзеці ў школе! Кінуў позірк на шчыт. Там тырчалі дзве сінія шкляныя галоўкі, звісалі чорныя драты з аголенымі белымі канцамі — яшчэ летась у Бабчыным Сконе было электрычнае святло.

Тады, увесну, па ўсёй дзераўнянска-налібацкай лініі і ў іх выкапалі старыя, нізкія, пагнілыя ў зямлі слупы, што на скорую руку ставіліся недзе ў сярэдзіне пяцідзесятых гадоў, калі з дзераўнянскай МТС з шасці да васьмі гадзін раніцы, а потым з васьмі да дзесяці гадзін вечара ішоў слабенькі ток, свецячыся ў маленькіх лямпачках цьмяным чырвона-жаўтаватым святлом. Потым пайшоў мацнейшы ток, а пазалетась узяліся пусціць яшчэ мацнейшы, «высокага напружання», як гаварылі, дык вось летась, як толькі адтала зямля, тую старую лінію развярнулі — абарвалі тонкія драты, выкапалі старыя слупы. Замест паставілі новыя — высокія, прасмоленыя, з цэментаванымі пасынкамі, нацягнулі тоўстыя драты. Гэта ад Дзераўной да Налібак. А да Бабчынага Скону слупоў не паставілі, хоць ад янкоўскай дарогі да іх — паўтары вярсты, не больш. «Вас няма ў нашых планах»,— сказалі ім электрыкі.

Вось у кожнай хаце ў Бабчыным Сконе засталіся на сценах, на столі драты, звісаюць пасярод пакояў лямпачкі, амаль ва ўсіх стаяць у кутках накрытыя сурвэткамі тэлевізары і радыёпрыёмнікі, стаяць і ляжаць без ужытку пральныя машыны, халадзільнікі, прасы, электрабрытвы, кофемолкі, электрапаяльнікі, пылее ўсё, цямнее, а току, святла няма. А калі прывыклі да выгод, дык без іх і цяжка ўжо.

А як не стала электрычнасці, дык як бяда на іх напала. Узлаваўся на небе гром, пачаў бухаць улетку над імі, пачала біць у дрэвы маланка. І не толькі ў дрэвы. Летась, у жніўні, спаліла і чалавеку хату. І ён мусіў выбрацца адгэтуль — паехаў у Налібакі.

Гаптар пачуў: нехта яго даганяе. Азірнуўся. Пстрыкае-мітусіць, як верабей, маленькімі ножкамі Блін. Іхні конюх. Невысокі, нават зусім малы, у гумовіках і ў суконных штанах, у шэрым — ніжэй калень — пінжаку. Пажылы ўжо — недзе пад шэсцьдзесят, а на вока дасі не больш сарака пяці. На тонкіх вуснах усмешка. Значыць, неўзабаве пажартуе, а то і зманіць.

«Вось дзе парода — ні з кім не зблытаеш! Усе Бліны як на адзін капыл: малыя, як сабачкі, вочы лупатыя, тонкія насы і піяныя губы як вывернутыя. І ўсе адменныя лгуны!»

— Здароў, Так Сказаць!

— Здароў, калі не шуціш! — падаў руку і Гаптар. Зірнуў зверху: Блін не даставаў яму і да пляча.

— Чуў? — не ўсміхнуўся, а вельмі сур'ёзна запытаў Блін.

— Не, не чуў.

— Бяда ж у вёсцы, хай яго халера. Стэфусіха кепнула раніцай.

— А хто ж тады на лаўцы каля яе хаты сядзіць? Яе здань?

Блін выскаліў зубы.

— Тады табе, Так Сказаць, яшчэ адну навіну скажу, але ў што ты зноў не паверыш...— не вельмі збянтэжыўшыся, прамовіў Блін. Пакрочыў побач. Амаль падбягаючы.— Гэта ж толькі што Лабуня паехаў у лясніцтва. І ведаеш чаго? Па янотаў, хай іх халера. У клетцы іх аднекуль здалёку прывалаклі, дык вот панёсся забіраць, што на наш лес выдзелілі...

— Вот так...— схмурыўся Гаптар.— Дурыш мые з раніцы галаву!

— Што ж я табе дуру! — цыркнуў слінай Блін.— Найперш я сабе галаву задурыў. Іду вот і думаю: гэта ж яшчэ нядаўна забедавалі былі ўсе: ваўкі гінуць, без ваўка звер марнее... Біць перасталі і гэтаксама аднекуль сюды былі парачку ў клетцы прывезлі. Перасялілі, так сказаць, як ты кажаш. А цяпер што? Зноў ад іх спакою няма. Развялося да немачы... Дык вот я і думаю: ці не прыйдзецца праз колькі гадоў і янотаў тых біць, каб іх меней стала? Яноты ж, хай на іх халера, птушыныя гнёзды раскідаюць... А вот птушак у нас не пабольшала, а паменшала...

— Вот гэтак і шкодзяць людзі сабе, што, добра не разабраўшыся, усякія эксперыменты робяць...— прамовіў Гаптар.— То прывозяць, то зводзяць... Але ж ты разумны, слоў купляць табе не трэба, дык узяў бы напісаў куды, каб спярша добра падумалі, а потым ужо нешта рабілі... Ці ты толькі тут, на сваім сметніку, смелы? Толькі дзяцей ці нас, старых, умееш высміхоўваць?

— Надта ўжо засмяяў я вас! — суцішваючы крок каля сваёй сядзібы, агрызнуўся Блін.— Усе ж не могуць быць такія маўчуны, як ты. Некаму ж трэба і пасмяшыць вас, пацешыць. А то часам і палячыць вас, зрабіць прывіўку...

Гаптар нічога не адказаў. Не, не пакрыўдзіўся, што Блін пстрыкнуў па носе. Хто чым, а Блін век языком славен. Каб не яго язык-мянташка, дык на яго і не зважалі б. А то ўсе ўсюды яго ведаюць, можа, і больш, чым каго другога з Бабчынага Скону.

Ледзь не так што зрабі, скажы, не так ступі, дык і пекане! І старога, і малога! І свае асцерагаюцца гэтага языка, і чужыя. А надта тыя з Бабчынага Скону, што жылі тут, а потым выехалі ў гарады, у вялікія вёскі. Як заявяцца сюды ў госці і пачнуць хваліцца, дык Блін тады іх проста з'ядае... А вот нядаўна першы пусціў чутку: ляснік Лабуня да ўдавы Гэлькі ходзіць. «Бо Лабуня на худой жонцы мазалі нацёр, дык яму дактары прапісалі мяккую кабету. Вот і лечыцца ён з Гэлькаю...»

З леташняга года Блінаў язык не толькі пацеха для яго, Гаптара. Летась Блін высмеяў яго большага сына, Гіполіка. Дык і затаілася ў яго крыўда: ну з другіх — і са сватоў, і з яго самога — пацешвайся сабе, але з сына-інжынера, лічы, з самага вучонага чалавека з вёскі? Не, гэта ўжо залішне. Ды за што зняважыў? За тое, што той на машыне дадому прыехаў, у белым касцюме, меншаму дзіцяці гаршчочак і белай мяккай паперы ўзяў, што жонка называе яго не Гіполікам, а Ігарам... «Ты во які пан! — чапляўся Блін.— А бацька твой тут без святла жыве... Ці табе гэта ўсё роўна? Вам абы кумпяк ды садавіны ад бацькі ўзяць?!»

Гіполь каторы ўжо час дадому і вачэй не паказвае...

Падышлі, сталі ля Блінавых варот. У Блінавай хаце шмат жыве людзей: старая Блініха, маці, кабета пад восемдзесят гадоў, яе сын, во гэты Блін, яго жонка-пенсіянерка, тры сталыя сыны-халасцякі і дзве сталыя незамужнія дочкі. Самая вялікая на сённяшні дзень у Бабчыным Сконе сям'я — восем чалавек. Сем чалавек жыве ў Найдзёнаў, шэсць — у Лабуні, пяць — у яго, Гаптара, і ў пастуха Даргевіча; Гэлька мае трое дзяцей-сірот; старыя Суніцкія жывуць удваіх; Стэфусіха засталася адна.

Гэтая Блінава хата — не абы-якая хата. Яна першая ў Бабчыным Сконе. Калі адразу пасля вайны Блін ставіў, а потым пачаў і жыць у ёй, дык усе астатнія сядзелі яшчэ ў зямлянках. І калі было холадна зімою ў зямлі, дык прыходзілі да яго грэцца, а дзяцей нават пакідалі і нанач.

Нізкая, з тоўстага неплазаванага бярвення цесцевага колішняга гумна, з падгнілымі падрубамі. Асела, нахілілася ад ветру на вуліцу. Але стаіць, трымае Блінаў род!

Карову і тры белыя авечкі тут выпусціла Блінава жонка. Яшчэ во не гарыць у печы, а ўжо брудная, уся ў сажы.

— Дзяньдобры, Стэфа,— Гаптар падняў уверх руку, не думаючы прыпыняцца. Ведаў: запыніся — дык яна нечага папросіць.

Блініха кіўнула галавою. Замыляла поўнымі вуснамі. І папрасіла:

— Ці ест у вас, Юзаф, соль?

— А як жа жыць без солі? Ест!

— У нас вот выйшла. Трэба пазычыць...

— Дарогу ж ведаеце...— буркнуў, мінуў і пакрочыў далей.

«Пазычыць... Вам пазычыць — гэта, лічы, вам падарыць...»

— А глянь, Стэфка, страха гарыць! — усклікнуў Блін.

— Авой! — ускрыкнула тая. З хвіліну памаўчала, як адабрала ёй мову, а потым уз'юшылася: — А каб табе твой язык адсох! Як жа яна загарыцца, калі я яшчэ і ў печы не паліла?! Каб ён табе выцягнуўся і ў рот не ўлазіў! А каб...

Гаптар, усміхаючыся сабе — што ты возьмеш з Бліна, жыць не можа без гэтага! — зноў падышоў да старых селішч. Іх гаспадары не вярнуліся з Германіі — паехалі адтуль, у сорак пятым, шукаць шчасця ў Амерыку, Англію і ў Аўстралію. Сем'яў з сем. Палавіна з іх навек звялі тут свой род, свае прозвішчы, павезлі іх у чужы свет. Пішуць, праўда, лісты, скардзяцца, жаляцца, як ім сняцца родная рэчачка, лес, узгорачкі...

За гэтымі, ужо ўдзірванелымі, грудкамі шарэлася непадалёку свежаватая падмуроўка — шырокія гладкія камяні. Нібы белыя авечкі. Тут нядаўна быў іхні невялікі магазін. Апошнія гады ён не «даваў» плана — і яго зачынілі. Будыніну раскідалі і перавезлі ў Налібакі, зрабілі там з яе склад. А летась разбурылі, аддалі людзям на дровы і той склад: зрабілі новы. Вялікі, з белай цэглы, з паравым ацяпленнем.

«Колькі чаго было і колькі чаго ўжо няма! Людзей, будынін».

Гаптар пайшоў хутчэй. Каб прамінуць пустку. Зусім здзічэлі без людзей яблыні, грушы, расплёўся вішаннік і бэз, колькі тут нарасло крапівы, асоту, лопуху.

Вось зноў дамы. Стаўленыя адразу пасля вайны — ужо аселыя, з вышчарбленымі вугламі і з зялёнымі, у моху, стрэхамі. Частакол каля іх гэтаксама стары. І неяк ніхто — ні адзін Даргевіч, ні другі, браты,— не думаюць шаляваць свае хаты, паставіць новыя платы. Не відаць, каб гаспадары самі думалі тут яшчэ шмат жыць, каб думалі пакідаць на сваё месца сваіх родных. Ды што пра чужых людзей гаварыць, калі і сам уздумаў ставіць сыну новую хату, але робіць гэта нібы з сорамам. За тое, што ставіць яе іменна тут, у Бабчыным Сконе. Нібы прышывае новую латку на зусім здзіраўленым, сцёртым кажуху.

Справа жыве Адась — каваль, сталяр. Злева — Антон. Спрадвечны пастух.

Адась бяздзетны, жыве толькі з жонкаю. У Антона шасцёра дзяцей. Праўда, цяпер з імі толькі меншыя, малодшыя школьнікі. Старэйшыя — у Налібаках, у горадзе. З Антонам жыве і маці.

За Даргевічамі — вясковы выган. Даўно гуртавы. А некалі, гадоў за дзесяць перад вайною, прычапіўся хатаўскі пан: мой! Калі хочаце мець выган — выкуплівайце! Абгарадзіў, траву пасеяў. Людзі ў суд — суд за пана. Паапускалі ўсе галовы — няма справядлівасці. Дык вось тады ён, Гаптар, хоць і малады яшчэ быў, але ўзяў ды паехаў ціха ў ваяводства, знайшоў старыя паперы — іхняя, Бабчынага Скону, гэта зямля. І суд здаўся. Пан гэтаксама. Яго, Гаптара, за гэта празвалі Адвакатам. А Блін — малады яшчэ, але і тады ўжо языкаты,— бывала, прыстане на вечарынцы: «Няма як жыць за панамі. Ні справядлівасці, ні зямлі, ні звання, што ты чалавек. «Адкуль ты? З Бабчынага Скону? А, з усходніх крэсаў!» Ты ж, Гаптар, умееш з панамі судзіцца, паправуйся, можа, адпусцяць нас да Саветаў. За Рубяжэвічамі, за нейкіх васемнаццаць вёрст, яны ж...»

Гаптар усміхнуўся. Не з сябе. Які з сябе смех: пан адпомсціў яму за новы суд. «Памог» загнаць «на рэзэрвы» [²] аж у Польшчу, пад нямецкую граніцу. Усміхнуўся з Бліна. З яго языка. Блін так тады асмялеў, што не толькі мянціў языком на сваіх людзей, але і гаварыў абы-што на ўладу. Праўда, усе з Бабчынага Скону не баяліся клясці паноў і начальнікаў, надта за вочы, а Блін лез на ражон — і перад настаўнікам, і перад паліцыяй любіў пахрабрыцца: «Скінем лапці і абуем новыя боты!», «Сонца заходзіць на Захадзе, а падымаецца з Усходу!»

Слухалі-слухалі яго, а ў адзін дзень паклікалі ў налібацкі пастарунак [³] ды так усыпалі, што потым з месяц з пасцелі не ўставаў. Пасля, як паноў прагналі, дык Блін хадзіў у раён скардзіцца, даказваць, што ён рэвалюцыянер, «пастрадаў ад старой уласці». І даказаў: яго ўзялі фінагентам у сельсавет. Але доўга там не пабыў: звольнілі. Казалі ўсе тады, што за язык. Праўда, Блін на нікога не крыўдзіўся, маўчаў і цяпер маўчыць пра тое сваё фінагенцтва...

За выганам — астатнія вясковыя хаты. Стары, але яшчэ моцны, вялікі дом лесніка Лабуні і справа, каля рэчкі,— нізкая хатка Суніцкага. Нямога чалавека.

Лабуня жыве з жонкаю, з дзецьмі. Суніцкі — толькі са старою, нелюдзімаю, скрытнаю жонкаю: дочкі раз'ехаліся па ўсім свеце, а сыны палеглі тут, яшчэ ў блакаду. Па-дурному, лічы, палеглі. Ссох Суніцкі на трэску ад гора і пакуты, але ніхто добра не ведае, што ў яго на душы, пра што ён думае: нічога ж нікому не скажа чалавек. Ён хоць на людзі выходзіць, а яго жонка ніколі не паказваецца, толькі і можаш яе ўбачыць у двары...

На выгане цяпер пазвешвалі галовы каровы, скублі. Даргевіч збіраў тут статак.

Гаптар падышоў да яго.

— Здароў, Генерал!

— Здароў, Так Сказаць,— адказаў Антон. З адным вокам і з адною рукою. Інвалід. Скалечыла асколкамі недзе ў Венгрыі. Цяпер во ў гумоўцах, у доўгім брызентавым плашчы, з доўгаю пугаю. Аброслы за ноч густой чорнай шчэццю.— Здароў, здароў, каб жыў сто гадоў! Раніца во, брат, сёння як звон! Чыста, свежа, птушак перазвон. Як сляза, раса. Касі толькі, каса!

— Я табе даўно ўжо гавару: табе трэба не пастухом, а паэтам быць...— усміхнуўся Гаптар. Дастаў цыгарэты. Узяў адну сабе, даў Антону, — Хай бы запісаў ды паслаў бы куды гэтыя свае складанцы!

— Што — я! Вот каб хто за Блінам усё запісаў ды ў кніжку даў! Як ён рэвалюцыянерам пры панах быў ці фінагентам рабіў потым ці як цяпер выступае на сходах!

— Блін Блінам...— закурваючы, прамовіў Гаптар.— А ты паэт! Яшчэ ў партызанскай газеце пячатаўся! Ды якія вершыкі пра дзяўчат, пра матак пісаў! А якія частушкі пра Гітлера ды паліцаяў!..

— На гэта, брат, грамата вялікая трэба! — задыміў і Даргевіч.— Куды мне тут са сваімі чатырма класамі польскай школы! Цягаюся трыццаць гадоў за кароўмі, усё адзін ды адзін, дык і гавару сам з сабою, складаю абы-што, каб сон не браў ды час скарэй ішоў. А Блін, што ні кажы, спецыяліст на слова. Нашай жа граматы, але чорт яго ведае, адкуль ён чаго набраўся! Усё ведае! І востры на язык. Як аса якая! Яго і Сцепановіч, і Дзячкоўскі — усе баяцца. І сам баішся лішне сказаць што пры ім. Бо тут жа падчэпіць, абсмяе. Вот, ведаш жа, на тым тыдні дачку маю серадольшую зусім зганіў. Узлавалася яна, я ўскіпеў, а як падумаць, дык папраўдзе пстрычку даў. Нашто ж сябе гэтак калечыць гэтаю модаю? Бровы жыўцом выдзіраць, ногі крывіць на гэтых платформах!

Гаптар прамаўчаў: праўду кажа Антон. Блін — ядавіты, але справядлівы. Хоць не заўсёды прыемна чуць праўду. Ды калі яшчэ яна, тая праўда, пра тваіх дзяцей. Баліць вельмі.

З-за маладога лесу выехаў краёк жаўтавата-белага сонца — на лес, на выган пала яркае святло, і ад яго зазіхацела рознымі колерамі раса.

Даргевіч паглядзеў-паглядзеў на бліскучую расу адным вокам, але нічога гэтаксама не прамовіў. Ды што казаць? Чым здзіўляцца? Бачаць усё гэта кожны дзень змалку. І не толькі гэта. Але і ўсё, што дзеецца ў прыродзе-маці.

— Ну што чуваць новага? — запытаў Гаптар.

— Ды што тут чуваць! Пераначавалі — і добра. Хіба толькі сны новыя саснілі...

— І што ты сніў?

— Што вада заліла ўвесь гэты выган, нашу вуліцу...

Гаптар прамаўчаў. І яму часта сніцца вада. То яна нешта залівае, то ён у ёй чамусьці топіцца.

— І яшчэ сасніў, што тэлевізар мой па вадзе плыў,— сказаў Даргевіч,— Дык вот сёння рашыўся: прадам яго. У Янковічы.

— Што — грошы трэба?

— Ды няма такой пільнай на іх патрэбы. Але які толк яго трымаць каторы ўжо час? Стаіць у кутку, пылее. Дык сапсуецца яшчэ без ужытку. Паржавее ці яшчэ што...

— А потым новы будзеш купляць? — запытаў Гаптар.— Каляровы ўжо?

— А ты ўсё яшчэ верыш, што ў нас зноў святло будзе? — пытаннем на пытанне адказаў Даргевіч. Усміхнуўся. Як з малога дзіцяці.

— Веру.

— А разумны, сур'ёзны чалавек...— той паківаў галавою. Кінуў цыгарэціну долу, і яна зашыпела ў расе.— Няўжо не бачыш: нікому мы ўжо не ў галаве?!

— Э-э, Генерал! — перапыніў яго Гаптар,— Гэта ты вот, так сказаць, не бачыш: якраз мы цяпер надта ў галаве! Усім.

— Чаго ты храбрышся? — угледзеўся той на яго адным вокам.— Скажаш: выпадкам да нас слупоў не паставілі, дратоў не нацягнулі? Не, брат, гэта наўмысне наш Сцепановіч так робіць. Каб нам тут прыпякло, каб мы паглядзелі, што цяжка тут жыць, і самі ўцяклі адгэтуль...

— Можа, Сцепановіч так і думае,— згадзіўся Гаптар.— Але Сцепаповіч сам усяго не рашае. Ест яшчэ многа каго і вышэй за яго, хто, канечне, і іначай думае пра гэткіх, як мы...

— А калі добра падумаць, дык не такі ўжо ён і нелітасцівы да нас. Што — зноў тут, для васьмі гаспадарак, школу ставіць? Магазін адчыняць? Ты вот сам падумай: каб ты быў на яго месцы, дык ці рабіў бы ўсё гэта?

— Не ўсё...

— Ды мы ўжо, што ні кажы, як сухая галіна на зялёным дрэве. Не шкодзіць, але і плоду не дае. Ну хто мы? Ні то вёска, ні то хутар! Ні чорту палка, ні бабе качарга!

— Вот цяпер я ведаю, чаму ты новага плота не гародзіш, хаты не шалюеш!

— А можа, і лішняя гэта ўжо работа...

— А я ж, во, пакуль жывы, дык пра жывое думаю: хачу сыну новую хату паставіць...

— Як паставіш, тады і хваліся...— прамовіў Даргевіч, а потым не ўтрываў, усміхнуўся: — Тады і я сваю хату пачну шаляваць...

— Няма страху ўперадзе, калі страх ззаду...— адказаў на гэтую ўсмешку Гаптар.— Горш, калі баішся: і ліха не мінеш, і надрыжышся...

— І я табе так скажу... Але ж і не вымудрыш, каб козы былі сытыя і сена было цэлае. Дзе дубы, там і грыбы...

— Я хоць на дзесятак, але больш за цябе пражыў, дык і больш калі не навучаны, то правучаны,— сказаў Гаптар.— Усяго наглядзеўся. Усякага-ўсялякага. Дык і бачу: загарачы, надта таропкі наш Сцепановіч. Не спяклося, не зварылася — а ён ужо на стол валачэ... Не ўмее далёка наперад глядзець. Хоць і павінен быў ужо навучыцца ў свае гады ды за сваю работу. Колькі ўжо чаго са стала назад браў ды насіў у печ даварваць! Як кінуў нас тут на божую волю, так яшчэ і павернецца сюды тварам... Думаю: наша тое пісьмо, што мы ў «Правду» паслалі, паможа і яго ацвярэзіць... Так што не завіхайся прадаваць тэлевізар. Спатрэбіцца яшчэ, вот паглядзіш.

Антон прамаўчаў, абвёў позіркам статак кароў і авечак. Якраз падганялі сюды сваё быдла Бронця і Суніцкі.

— Цяпер такі век, што найперш клапоцяцца пра жывое,— вёў сваё Гаптар.— Усё, што робіцца, робіцца найперш для чалавека. Каб ён яшчэ лепей жыў. Дык вот адгэтуль і мая вера, што ніхто нас у бядзе не кіне... І будзе думаць, як нам памагчы... А ты...— усміхнуўся,— думаеш зусім не па-генеральску!..

— Ды дзе мне з табою, Адвакатам, зраўняцца! Павыслухоўваў усё ды павыпытваў!

— І табе ж ніхто не замінае. Купі, як мая нявестка, транзістар і слухай. Дык і ты ўсё ведаць будзеш. Ну, не буду замінаць, гані сваё войска на луг, а я найду пакалю дровы, пакуль не горача. Бо скора, як пачнецца сенакос, будзе не да дроў. Калі жывыя, то трэба пра жывое і думаць...

2. СТЭФУСІХА

Стэфусіха паднялася з лаўкі: у Бабчыным Сконе пачалі ўжо дыміцца коміны.

«Рупяцца людзі! — падумала з радасцю.— А чаго ж я, старая сава, сяджу? Тыя гады заўсёды я першая запальвала ў печы, па мне глядзелі людзі: пара падпальваць ці не? А цяпер... Зусім ужо я распусцілася...»

І паволі патупала ў хату, абапіраючыся на лёгкі, нягнуткі — выструганы Гаптаром — арэхавы кіёк. Збоку, тручыся аб падол, пацягнуўся кот.

Па зарослым гусінаю лапкаю — а каля платоў і лопухам, дзікаю мятаю — двары хадзілі чорныя і руда-чырвоныя куры — уся яе жывая гаспадарка. Як там пазалетась прапала старая Гуралька, дык болей і не заводзіла каровы, а з пазалеташняга года перастала трымаць і свіней. А курэй, хвалёных у наваколлі нясушак, пакінула. І для сябе, і для людзей. Вось і сёлета ўсе з Бабчынага Скону прасілі, і з Янковіч, Пільніцы, Рудні, з Прудоў, і з Хатавы людзі да яе прыходзілі купіць вялікіх рудых яек. На развод. І нікому не адмовіла. Ніводзін не вярнуўся дадому з пустымі рукамі. Сваім людзям так дала. Ад другіх людзей узяла плату. Але невялікую.

Мільгнуў цень. Падняла галаву: амаль не махаючы крыламі, праляцеў бусел. Апусціўся на вільчык яе хаты, на вялікае, з бараны, галавешак і галінак, гняздо, дзе яшчэ не вылазячы з ямінкі, сядзелі бусляняты.

«Дзіва! — падумала.— Ні ў Налібаках, ні ў Янковічах буслы не водзяцца ўжо гадоў з дзесяць. А ў нас і цяпер водзяцца. Там, як спусцілі балота, няма ні жаб, ні вужоў. Дык нашто ж тады бусел? Бог яго па тое і стварыў, каб ён усякае гадаўё падбіраў...»

Патупала далей.

«Які ўжо нядошлы плот ды якая старая гэтая хата! — паківала сама сабе галавою, тупаючы ўзбоч гародчыка.— Але во ўсё ліпіць. Як і я. І смерці няма. Адна... Як ацалелы колас на полі. Ды не колас, а як асот: ніякай жа ўжо карысці ад мяне. Толькі замінаю людзям. Ужо і малодшыя дзеці забыліся пра мяне, не пішуць пісем. Не вераць, што гэтулькі жыву...»

У вачах ні то затуманілася, ні то яны самі заплюшчыліся — не стала нічога відаць. Але слёз не было. Як і ўжо даўно. Ды якія могуць быць слёзы-сокі ў старога, ссохлага дрэва?

«Дзеці...— сціснулася сэрца,— Як вы там, на свеце? Франука і Анці ўжо няма... Сыну сёлета ўвесну восемдзесят два гады было б, а дачцэ во цяпер, улетку,— восемдзесят. Дзед і баба! А яны для мяне навек будуць маладзенькія...»

Прайшла каля сцяны з маленькім акном. Здаецца, шкло ў ім выцвілае, во, нейкае шэрае і ніколі не звініць. І яно, відаць, састарэлася.

«За свой век колькі хат перажыла!.. Увесь час, здаецца, будаваліся і будаваліся. Першы раз мы ставілі хату яшчэ ў тым веку, калі аддзяліліся ад яго бацькоў, узбіліся на сваю гаспадарку. Тую нашу хату спаліў першы немец. Як сталі за немцамі Саветы, дык далі дзерава на другую хату. Толькі паставілі зруб — прыйшлі палякі. Пагналі на хутар — мусілі раскідаць гэты зруб і перавозіць яго на хутар... Жылі там, пакуль не прыйшоў гэты, другі, немец. Хату спаліў, а нас саміх завёз у Нямеччыну... Вярнуліся са Стэфусем і з меншымі дзецьмі, зрабілі зямлянку, а потым там, на хутары, і паставілі гэтую хату. Адтуль, з хутара, і паехалі ў свет меншыя дзеці, там і памёр Стэфусь. Можа, і падарваўся, увесь век новыя хаты ставячы... Жыла адна. Як сава. Думала: вот памру. Але смерць не брала. А там казаць пачалі: не будзе болей хутароў, трэба перабірацца ў Бабчын Скон. Людзі і пачалі перабірацца, я толькі адна на хутары засталася. «Ты, цётка,— угаворваў малады мужчына з раёна,— нам обшчую карціну порціш: усе ў вёсцы, а ты на хутары. Перабірайся — і мы маем сто працэнтаў...»

Людзі і перавезлі маю хату і паставілі яе тут, дзе жыў Стэфусеў бацька. Дык колькі разоў мы будаваліся? Ужо і злічыць цяжка... А цяпер кажуць людзі: не будзе і Бабчынага Скону, трэба перабірацца ў Налібакі. Але што з хаты застанецца, калі яе зноў раскідаць? Парахня адна. Яе ўжо не перавязеш. Дык тут і застануся. Адна дык адна. Бяда такая. Буду жыць, пакуль не памру. Як тая старая баба...»

Успомніўшы пра вясковую легенду, прыпынілася.

«А, мусіць, была яна, тая баба, бо недарэмна ж з веку ў век перадаецца пра яе гісторыя... Вот і мае дзед і баба гаварылі: перад смерцю яна сказала сваім дзецям: «Я памру, але да вас у снах буду прыходзіць. Вы не бойцеся, як баяцца нябожчыкаў: буду я сніцца вам не на благое, а на добрае. Заадно буду і прарочыць. А яшчэ скажу: хто з вас першы памрэ, той потым мне на змену прыйдзе, будзе жывым прарочыць...» І было так: нябожчыкі і войны ўсе, і пажары, і галады прарочылі. І нябожчыца Блініха казала, што да яе перад смерцю ў сне заявілася Даргевічава бабка, сказала, што яна памрэ. Блініха і памерла, сніцца вось цяпер людзям, нешта раіць, але да мяне, самай старой тут, не прыходзіць, не сніцца. Значыць, яшчэ і не скора памру я. Хоць і прашу, дапрасіцца не магу ў бога смерці... Але ж, мусіць, і бог бачыць: вось цяпер дык і баюся паміраць. Не хачу жыць, нажылася, але не раз баюся: знясуць Бабчын Скон, дык куды і да каго буду я прыходзіць пасля смерці, каму што буду прарочыць, раіць? Пустка ж тут будзе, поле... Будзе мая душа як непрыкаяная...»

Сенцы — без пары ад тоўчанай бульбы, без свіных гаршкоў — былі з чужым, нежылым пахам. І старая вопратка — яна вісела па адзін і другі бок на ўбітых у сценкі цвіках — пахла ўжо цвіллю.

«Шкадавала ўсё выкінуць. Думала: спатрэбіцца на дождж, то ў лес схадзіць, то картофлю выбіраць... Аж не трэба... Людзі і картофлю маю выбіраюць, і грыбоў ды ягад паносяць. Прашу не раз: не насіце, людцы. Дайце мне самой высунуцца з хаты. Яшчэ ж бачу ды хаджу. Вот як злягу, дык тады ўжо хоць кубак вады падайце...»

У хаце было яшчэ змрачнавата. Стэфусіха паставіла ў вілачніку кіёк, адчыніла дзверцы невысокай, яшчэ моцнай, не патрэсканай пліты. У печы ўлетку не паліла. Толькі зімою — каб цёпла было сядзець ды спаць на ляжанцы. Ды ў пліту і менш дроў трэба.

У пліце ляжала ўсякае сухое ламачча. А пад ім — сухая папера. Запаліла запалкаю. Агонь успыхнуў адразу. Водсветы ад яго блішчалі на дзверцах, як і на яе сукенцы. Як памаладзела ўсё ў старой хаце.

На пліце стаялі два гаршкі. Адзін, большы, для цёплай вады — памыць лыжку ды міску. Другі — зварыць што есці. Можа, і макароны. У полудзень з'есць тварагу і малака. А ўвечар мала калі садзіцца за стол. Ці як выйдзе да каго, дык у некага чаго лыжку-другую гарачага возьме. Куды ні зойдзе, усе запрашаюць за стол.

Адышлася, села пры старым століку на лаве. Лава была па некалішнім часе — доўгая, на ўсю хату. Але да стала. І дзяцей жа было шмат, і людзі любілі зайсці, пасядзець ды пагаманіць.

У кутку, за абразам, зумкала муха. Правей накрытага абрусам стала шыкаваўся даўно ўжо засланы і неразбіраны ложак. Высока падымаліся тры падушкі ў белых наўлечках. На іх была вышытая Гаптароваю нявесткаю накідка — пасярод вялікая чырвоная кветка, а па баках — маленькія кветачкі.

Над ложкам — рамкі са здымкамі. У адной — Стэфусь. Малады, на ўвесь рост. Яшчэ як быў у царскіх салдатах. У другой рамцы ўсе яны: бацькі і дзеці. Дзеці яшчэ малыя, адно пад адно.

«Цяпер во ўжо і яны дзяды да бабулі... Як і я... А я не магу ўбачыць: якія ж яны? Здаецца, што яны і засталіся такія — маладыя, здаровыя, дужыя, як і развіталіся».

Каля глухой сцяны стаяў стары драўляны, абабіты па кантах сям-там паржавелаю ўжо бляхаю куфар — адзін на ўвесь Бабчын Скон, можа, нават адзін і на ўсе тутэйшыя вёскі. Летась прыходзілі з Налібак настаўнікі і дзеці, каб яна аддала яго ў школьны музей.

«Гэта ж мая памяць, мой пасаг...— адказала ім.— Купілі яго, калі яшчэ мая бабка дзяўчынаю была. У Германію яго ў гэтую вайну вазілі, назад прывезлі... Як памру, дык тады ўжо забірайце на памяць».

Стэфусіха акінула позіркам пабеленыя мелам перад вялікаднем сцены, столь і печ. Зірнула на падлогу. Старую, але жоўтую, моцную, з вялікімі — нібы ружы — сукамі. Гэта знадворку здаецца: хата гнілая. Але нутро во здаровае, моцнае.

Перасела да пліты. Пазірала на агонь. На жыццё. Адчула: запахла ўжо пад столлю бярозавае вецце. Значыць, падсохла. Яна любіла прынесці ў хату зеляноту. І не толькі зеляноту.

Таму ў яе ў хаце і шмат усякіх пахаў. Іх не кожны вытрымлівае, многія скардзяцца: ад іх баліць галава. А яна прывыкла. Яны для яе як лякарства. Ад усіх хвароб. Усё ў яе ёсць: зёлкі, кветкі, лісце, карэнне, кара. Усё пасушанае, звязанае ў пучкі ці ў мяшочках вісіць каля печы. Забаліць у каго ў вёсцы сэрца — яна дасць настою ландышу, валяр'янкі, забаляць ныркі, печань — дасць хвашчу, драсёну, бруснічніку; не спіцца каму — дасць хмелю; цяжка каму адкашлівацца — дасць хваёвых пупышак; баляць каму сухія мазалі — дасць дубовай кары; нехта хоча памыць галаву і мець мяккія валасы — дасць явару. Можа, і няма такіх хвароб, каб у яе не было ад іх зёлак.

Праз акно ўбачыла: у двор зайшла кабета. Высокая, тонкая. І такая цыбатая, што на ёй фуфайка — як на жэрдачцы. Леснікова жонка. Надумаліся вот самі так людзі — насіць ёй па калейцы малако. Бронця несла ў руках невялікі рудаваты збанок. Стэфусіха здзівілася — звычайна раніцай прыносяць ёй малако дзеці: самі гаспадыні топчуцца ля печаў.

Вось зайшла ў хату.

— Дзяньдобры вам!

— Дзяньдобры і табе, Бронця!

Госця паставіла збанок, села насупраць, на столаку. Зірнула на пліту, на агонь. Чорныя бровы насуплены, у глыбокіх вачах сум, даўгаваты нос завостраны, а тонкія губы сціснутыя.

— Ці не нейкая бяда ў вас? — запытала Стэфусіха.

— Ды ніякай бяды, цётачка,— адказала тая і нібы ўсміхнулася. Але неяк надта з жальбою — аднымі цёмнымі вачыма ды куточкамі блеклых вуснаў.— Усе, дзякуй богу, здаровыя.

— Дык на сэрцы нешта цяжкае маеш...— адчула Стэфусіха.— Бачу ж: нешта грызе цябе.

Бронця памыляла-памыляла вуснамі, а потым не вытрымала — уткнула твар у далонь, усхліпнула.

— А божа ж,— забедавала Стэфусіха.— Дык што ж там у вас? Скажы ж. Можа ж, што параю.

— Нічога вы тут не параіце, цётка,— рукавом фуфайкі выцерла слёзы Бронця, шморгнула носам. Стала нейкая зусім непрыгожая, змарнелая.— Мой Тамаш да вашай суседкі, да Гэлькі, ходзіць...

— А божа ж,— аж уздыхнула ад палёгкі Стэфусіха.— Я думала — што другое. Ты падлавіла сама, што ходзіць?

— Сама-то не бачыла. Але бачу, як ён памагае ёй. Не сабе першаму, а ёй і дроў прывязе, і сена накосіць...

— Яна ж удава, Бронцечка, з дзецьмі малымі засталася,— як павучала Стэфусіха.— Трэба і ёй памагчы. Адна яна не ўтрымае гаспадарку, не падніме дзяцей на ногі.

— Хай бы памагаў. Чаму няшчаснай кабеце, удаве, не памагчы?!— усхліпнула Бронця.— Але ж ён нейкі чужы да сваёй сям'і стаў, а ўсё туды яго цягне нешта... Не такі, як быў. Вот хочацца яму з дому сысці, а як яна ідзе па вуліцы, дык стане каля акна, угледзіцца на яе і вачэй не зводзіць... Каторую пару мы ўжо не спім з ім разам...— заплакала.— Як я старая якая. А я ж бачу: і я не старая, і ён не стары, нам жа толькі па сорак гадоў. Душою чую: да Гэлькі ходзіць, з ёю лашчыцца. І яна ж, паглядзіце вы, якая! Вочы ад людзей хавае, усмешку распусную тоіць... Надзяваецца як! Як дзяўчына! І ён кожнага дня брыецца, адзікалон купіў, налье на далонь і, як пабрыецца, шчокі трэ, шыю трэ...

— Яна ж яшчэ маладзейшая за вас,— заступілася Стэфусіха за Гэльку,— дык і надзяваецца. Можа, і чалавека якога шукае. А што ты кажаш, бытта Тамаша твайго зманьвае, дык я ў гэта не веру. Гэлька не такая баба. У яе надта добрая душа.

— Душа, можа, і добрая,— згадзілася Бронця.— Але ж калі такі агонь па жылах пайшоў ды даў гэты дур у галаву, дык, без мужыка жывучы, і не паглядзіць, што ён чужы муж, бацька дзяцей... Прыліпне. Яны ўсе, гэтыя Навіцкія, такія былі. Сёстры яе, маці... Да ўсіх іх і замужніх, кажуць, і жанатыя, і хлопцы хадзілі. Можа, і чараваць яны ўмеюць, заманьваюць...

— Якія там да гэтага чары?! — усміхнулася Стэфусіха, махнула рукою.— Выдумалі вот людзі... І пра матку яе, можа, і нагаворы былі, а яе Сцяпан са злосці біў, маладую са свету звёў. А хто што пра сясцёр ведае? Яны ж у далёкім горадзе жывуць.

— Свет вялікі, але пра ўсё дачуваюцца людзі.

— Пагавару тады з Гэлькаю...

— Не трэба, цётачка,— папрасіла Бронця.— Яна ж паскардзіцца яму, а ён незалюбіць. Тады ў хаце зусім пекла будзе... Я ўжо сама неяк. Ды ўвазнаю больш...— заплакала.— Хаця — што ўвазнаваць! Мне і сны колькі разоў на гэта сніліся. Вот, помню, і летась быў такі сон. Бытта сяджу я адна дома, абіраю картофлю. І падыходзіць старая Блініха, Аршуля. Павіталася, ключы мне дае. Ды цэлую звязку. Кажа: «Толькі ж ты нікому, дзетачка, не паказвай, а то людзі адбяруць. А ключамі гэтымі ты ўсё адамкнеш, усё знойдзеш...»

Сказала так і прапала. Я прытуліла ключы да грудзей і зіркаю кругом: ці не ўбачыў хто? Аж бачу: Гэлька падкрадаецца. І не паспела я падхапіцца, як яна выхваціла ад мяне тыя ключы і наўцёкі. А потым яшчэ раз Блініха снілася, папікала: нашто ж ты, кажа, дзетачка, ключы Гэльцы аддала? Нешчаслівая ж будзеш, другой шчасце сваё аддасі. І праўда ж. Вот вам і сон. Усё ў руку... Ідзем мы з ім пазаўчора. Гэта ў лесе былі, ламы палілі. Падыходзім да Гэльчынай сядзібы, каб паўз яе на вуліцу выйсці. Бачу ж: лып-лып на яе хату, аж вочы яго па яблыку... І аж бляск у іх нейкі малады, любоўны, што мне ўсё і без слоў ясна стала. А тут яшчэ сабака яе выскачыў. Кінуўся да яго і лашчыцца-лашчыцца аб яго ногі... А яму брыдка, адпіхае-адпіхае сабаку, каб я гэтага не бачыла. А мне... Аж сэрца пад горла падкацілася...— раптоўна залілася слязьмі, і яны ручайком пацяклі па шчоках,— Іду і дарогі не бачу: ужо і сабака за гаспадара яго лічыць? А ён маўчыць, як вады ў рот набраў. І потым маўчаў. Увесь вечар маўчалі...

— Нас тут мала засталося, дык усе нашы сабакі ўжо на сваіх не брэшуць. Брэшуць толькі на чужых, з другіх вёсак, людзей.

Бронця з хвіліну памаўчала, выцерла канцом хусткі шчокі.

— Вы, можа, цётачка, думаеце, што я якая ліхая, чапляюся дарэмна ці чаго дурнога ў галаву набрала? — усхліпнула.— Каб я ведала, што ён млее за чужымі бабскімі спадніцамі, дык мне лягчэй было б. Хай бы ўлягаў, каб на яго якая трасца лягла! Гаравала б ды плакала б употай... Абарваў бы нешта, як злодзей, ды назад, да сям'і, вярнуўся б. Нідзе не дзеўся б. Дык не, ён жа не такі. Ніколі не бачыла, каб да чужых баб вялікае прагненне меў. Другія мелі, а ён не. А ён, цётачка зненавідзеў мяне, палюбіў яе. Як малады які. А гэта ўжо горай... Ён усёю душою, усім сэрцам цяпер да яе, а не да мяне. Яна ўвесь свет яму засланіла...

Цяпер ужо Стэфусіха замаўчала. Што тут скажаш?

— А ўсё ж, цётачка, вы мне памажыце...— падсунулася бліжэй Бронця.— Памагаеце ж вы ўсім — і нашым, і чужым — людзям. Лечыце ад пярэпалахаў, ад лішаю, рожы. Зубы загаворваеце, ад прастуды, ад усякага болю зёлкі, нашаптаную ваду маеце, даіце... Да вас жа людзі едуць і дзяцей маленькіх вязуць... Дык і мне дайце зёлак ці вады якой, каб напаіць яго і адвярнуць ад Гэлькі. Каб не любіў яе...

— Дык няма такіх, Бронцечка, зёлак...— са скрухаю адказала Стэфусіха.— Гэта некалі мы верылі ў такое. Варажылі. Каб каго прыхінуць да сябе... Але тое, што робяць для гэтага, мала памагала і памагае. Тут не зёлкі трэба. Тут краса трэба, ласка. Гэта больш чаруе за ўсякія зёлкі...

— Дык, можа, маеце такія зёлкі, каб папіць іх і паправіцца? Калі баба круглая, гладкая, дык і харошая. А такая вот худая, як я...

— Можа, што баліць у цябе?

— Ды, здаецца, не. І ем добра, і сон раней моцны мела. Але худая, вот і ўсё.

— Я і не ведаю, што табе параіць,— паціснула плячыма Стэфусіха.— Каб што балела, дык нешта знайшла б даць. А так, можа, старайся кожны дзень быць убраная, усё з ласкаю...

— Як убачыла я гэта, дык і насядаю-насядаю на яго: паехалі ў Налібакі. Выбіраюцца ж людзі. І добра жывуць. Але ён мяне і слухаць, цётачка, не хоча. Кажа: нікуды я не паеду. Тут жа мой лес, тут бацька леснікаваў, тут і я да смерці леснікаваць буду. А вот каб паехаў, дык, можа, там адвыкнуў бы ад яе... Ці хай бы яна пераязджала ўжо куды. Хоць на край свету...

Стэфусіха паднялася, пераліла малако ў свой збанок. У Бронцін сыпнула шчопаць солі. Каб вялося малако.

— Вы ж, цётачка, нікому не гаварыце, што я тут казала,— паднялася Бронця, зірнула з мальбою.

— Старая, але ж не здурнела я яшчэ зусім...— супакоіла яе Стэфусіха.— А ты не вер усяму: і языкам чужым, і сэрцу свайму. Як і казала я табе, будзь ласкавейшая з ім, за сабою лепей глядзі. Вот і ўсе будуць нашы, жаночыя, чары. Пра дзяцей сваіх яму часцей гавары, каб думаў больш пра сям'ю... Дык і пераменіцца. Чаго не бывае!.. Гэта ж людзі. Ды ў кожнага свой розум, сэрца... Свае сцежкі... І відныя, і заблытаныя. Ды яшчэ ў маладых!..

— Ну, я пайду, цётачка. Печ гарыць жа. Ён пайшоў у лес, дык дзеці адны ў хаце.

— Ідзі, золатца. Дзякую табе за млечка. Больш сёння не прынось. Хваціць.

Бронця падалася з хаты.

«А і праўду кажа кабета,— Стэфусіха зноў села на лаве.— Змянілася Гэлька. Пахарашэла, павесялела...»

3. ГАПТАР

З тыдзень ужо стаяла гарачыня. Ні разу ні схмурылася неба, ні папырскаў дождж. Хто пра што думаў у гэтыя дні, а Гаптар — найбольш пра пчол.

Хто не меў пчол ці не ведаў, як іх даглядаць, той, можа, і не разумеў пчалярскай работы. Той, можа, і дзівіўся: ну чаго ты тырчыш тут цэлымі днямі, хіба табе няма работы дома? Ці ты хочаш сысці ад сям'і, ад людзей, пабыць сам-насам? Ці ўсе вы, старыя, такія, нейкія надта дзіўныя ў сваёй празе да работы?! Сядзеў бы на пенсіі, адпачываў бы, дык не, ніяк не адгаворыш, не адгоніш ад працы.

Цяпер вось Гаптар стаяў каля будана на саўгасным пчальніку і пазіраў то на высокае блакітнае неба з чародкамі белых воблакаў, то на мігатлівае паветра. Ён сачыў за пчоламі. За іх палётам. І не толькі за гэтым. Але заадно хацеў ведаць усё, што робіцца цяпер у вуллях. Добры пчаляр павінен лепш ведаць вуллі, чым гаспадар сваю гаспадарку: пчала — ці не самая далікатная жывёлінка на свеце. Трохі не дагледзеў яе — загіне.

На вялікай паляне, дзе, аднак, расло нямала бярэзін і алешын, вуллі стаялі ў чатыры рады. Па восем у кожным радзе. Яшчэ нядаўна яны, лічы, хаваліся ў высокай траве. Але як ён у досвіткі і ў познія вечары выкасіў яе, дык старыя і два новыя, пустыя — запасныя — вуллі былі відаць як на далоні.

Над галавою, у блакітнай смузе, зумкалі пчолы. І па зумканні ўжо ён адчуваў: каторая ляціць з поля, каторая выскачыла з вулля. Тая, што вяртаецца, ляціць нізка, абы дабрацца да вулля. А тая, што ўжо стала лёгкаю і зноў вылецела з вулля для новай сваёй карпатлівай работы, не праміне і цікнуць, ці не крадзецца хто да вулля. Але яго пчолы не чапалі, не зважаючы і на тое, што ён кожны год абірае іх.

Заўважыў: неспакойныя пчолы ў першым вуллі справа, каля бярэзіны. Многія вылецяць з вулля, пакружаць вакол і не ляцяць да кветак, а зноў вяртаюцца ў вулей, гудуць. На днях павінен там быць рой: на сотах ёсць матачнікі, у якіх пчолы выводзяць маладых матак. Дык вось і рыхтуюцца выскачыць з плоднай маткай. Няхай выскокваюць — ён падрыхтаваў ужо для іх новы вулей. Хоць за апошнія гады рэдка калі самі раіліся пчолы, ён паспяваў перанесці новую сям'ю ў другі вулей.

Падышоў бліжэй, прысеў: гудуць, ох як гудуць! Не дзіва: іх тут цяпер безліч. Не адзін дзесятак тысяч.

«Калі гэтак гудуць, дык не трэба марудзіць,— падумаў.— Сёння ж увечар, калі зляцяцца і сцішэюць, дык і перанясу рамку з новай маткай у другі вулей».

Апроч гэтага вулля, неўзабаве можа быць яшчэ адна сям'я ў сярэднім радзе.

Уздоўж высокай загароды — каб не зайшлі ні ласі, ні дзікі — пайшоў у канец пчальніка. Там стаяў стары вулей, што найбольш трывожыў яго.

Гэтыя пчолы ніяк не маглі ачуняць. Яны не галадалі, не застудзіліся, яны, відаць, увесну атруціліся. Таму слаба пладзіліся і былі вялыя, сама меней прынеслі ў вулей мёду. Ён напалохаўся і тэлеграмаю на тым тыдні выклікаў спецыяліста па пчолах з Беларускага навукова-даследчага інстытута. Той прыехаў. Паглядзеў і прызнаў, што ў гэтай сям'і нектарны і пылковы таксікоз, прапісаў лячэнне — змяніць вулей, матку і падкормліваць пчол цукровым сіропам з лекамі.

Каля вулля прысеў, зірнуў на ляток: пчолы выпаўзалі з вулля і, амаль не затрымліваючыся, уздымаліся і ляцелі.

«Ну і дзякуй богу! — парадаваўся.— Можа, і пайшло ўсё на лад».

Паназіраў: ляцяць у вуллі і трутні. Значыць, у іх будуць пазней шлюбныя палёты, яны пазней будуць апладняць матак.

«Ну і добра! — парадавалася сэрца.— Уцалелі!»

Пайшоў па-за вуллямі, да іншага, супрацьлеглага, боку загароды. І каля яе пасунуўся назад, да будана.

Калі прамінуў вуллі, пачуў: у валасы на скроні ткнулася пчала. Хоць і пачула яго, пэўна, па паху, але замітусілася, хацела хутчэй вырвацца з валасоў, што абвівалі і трымалі яе.

— Ну ціха-ціха! — сказаў ён ласкава, як дзіцяці.— Не трапячыся, а то яшчэ болей ублытаешся. Буду даставаць, дык магу і не ўшанаваць, адарваць якую лапку ці крылца. Ты і так, бедная, мала жывеш... Ну ціха-ціха!

Але ніяк не мог агрубелымі пальцамі выблытаць пчалу. І шкадаваў яе загубіць. Грэх, вялікі грэх яе губіць. Потым дастаў расчоску і асцярожна вычасаў. Узяў на далонь. Знясіленая пчала не краталася.

— Ну, адпачні, даражэнькая, і ляці ў свой вулей,— сказаў, прысеў і апусціў пчалу на дзяцельнік.

4. САМСОНАЎ І СЦЕПАНОВІЧ

Ужо на схіле дня, калі папалуднаваў і падрамаў крыху ў будане, цішыню парушыла вуркатанне машыны. Яна падкацілася, лічы, да самага будана. З-пад Пільніцы.

Вызірнуў: бела-блакітная «Волга». Аж імжыць каля капота ад гарачыні паветра, гайдаецца антэна. У машыне — двое мужчын. Але надта не пазнаць — лабавое шкло адсвечвае, як люстэрка.

Вылез Сцепановіч. Высокі, худы. У штанах і тэнісцы і, як усе тут мужчыны, у брылёўцы. Потым выйшаў і «шафёр». Самсонаў.

У Гаптара трапятнулася сэрца: не выпадкова заехала сюды тутэйшае і раённае начальства. Пайшоў насустрач. Хваляваўся, але ўсё ж была на душы і радасць: што ні кажы, не чужыя, а добра знаёмыя людзі. Усе разам былі ў адным партызанскім атрадзе. Самсонаў — камандзірам, а яны — радавымі.

— Здароў, пчаляр! — першы падаў руку Самсонаў.— Глядзі ты, які яшчэ дужэц! Чырвоненькі, вочы маладыя! Каб пафарбаваў сівыя скроні, дык і да дзяўчат яшчэ мог бы хадзіць!

Гаптар усміхнуўся, моцна паціснуў руку ў адказ. Бачыў: Самсонаў белы, залішне поўны, стомлены. Тут жа падаў яму руку і Сцепановіч. Моўчкі. Позірк яго вялікіх вачэй быў хмурны. Няйначай, зусім нядаўна яму дасталося за нешта на арэхі ад Самсонава. Ці мала за што можа дастацца дырэктару саўгаса! Такая работа!

— Маладзейшы за цябе, Іосіфавіч, ці не на добрых дзесяць гадоў, во яго,— Самсонаў кіўнуў на Сцепановіча,— аднагодак, але старэй за вас выглядаю! Відаць, ёсць розніца, Іосіфавіч, дзе жыць і працаваць. Ці во ў такім раі, дзе галава кружыцца ад паху кветак, лісця і мёду, ці ў горадзе, дзе галава баліць ад шуму, дыму і мітусні!

— Можа, і ест, Пятровіч...— згадзіўся Гаптар,— Затое...

— Ну што «затое»? — усміхнуўся Самсонаў.— Затое лаяцца во з табою трэба!

— За што, Пятровіч? — зноў усміхнуўся Гаптар,— Хіба я кепска пчаляру? Калі кепска, дык за што тады летась ордэн далі?

— Ох і хітры ж ты! Недарэмна быў у разведцы! — паківаў галавою Самсонаў, скінуў светлы пінжак, паклаў яго долу. І сам сеў на траву. Расслабіў гальштук, адшпіліў верхні гузік белай кашулі, зняў капялюш. На галаве ўжо, лічы, і не было валасоў.— Усё ведае, але і брывом не павядзе...

— Уга, душа ў пятках! — прысаджваючыся крыху насупраць, адказаў ён. А ў цяні ад алешын сеў Сцепановіч.— Але будзе тое, што будзе, а будзе, што суджана!

— Малайцы! — усміхнуўся Самсонаў.— Усе вы тут і былі, і цяпер засталіся вастрасловы! І спаць кладзяцеся, і ўстаяце з гумарам!

— Дай божа жартаваць, абы не калечыць...

— Вакол пальца не абвядзеш! — прамовіў Самсонаў, зірнуў на Сцепановіча, а той угнуў галаву і пачаў перавязваць шнурок у чаравіку.

Самсонаў, як Гаптар адчуваў, павінен быў запытаць: «Ну, як жывеш?» Але цяпер ведаў: так не запытае. Няма як яму так запытаць.

Самсонаў з хвіліну памаўчаў. Можа, і для таго, каб пакінуць жарты і перайсці да сур'ёзнай размовы. Дзеля чаго ён сюды і прыехаў. Але не той ён чалавек, каб пачынаць з самага важнага. Паходзіць, патопчацца яшчэ крыху паблізу, закіне, як кажуць, вудачку, падчэпіць, а тады ўжо скажа тое, што хоча.

— У-у! — уздыхнуў,— Ну і горача! Дыхаць няма чым. І чаму так надвор'е памянялася? Летась усё дождж ліў, згнаіў усё, а сёлета вось каторую пару ўжо сухмень стаіць... Няўжо там,— падняў уверх палец,— раззлавалі некага?

Гаптар наструніўся, уважліва слухаў. Але адказаў спакойна:

— Раззлавалі ці не раззлавалі, але нешта, можа, там і парушылі. Як і зямлю парушылі... Дык і змяніўся водны баланс. І надвор'е...

Аж Сцепановіч падняў галаву, зірнуў на яго: глядзі ты, вучоны!

— Гарыць сёлета жыта,— цмокнуў Самсонаў.— Сёлета столькі не збяром, колькі летась...— Зноў памаўчаў, не чакаючы ні адказу, ні суцяшэння. А потым, думаючы ўжо пра іншае, запытаў: — Ну, а як твае тут выхаванцы?

— Я-то і сёлета меней мёду не дам, як летась,— адказаў Гаптар.— Мае работнікі сваё робяць і болей шануюць дысцыпліну, чым Іванавічавы...

Але Сцепановіч ні абяліў, ні ачарніў. Нават галавы не падняў, абхапіў яе рукамі, пачасаў патыліцу. А потым раптоўна падняў галаву — вялікія зелянкавыя яго вочы бліснулі крыўдаю. Не злосцю, не папрокам, а іменна крыўдаю. Здаецца, гэта ўбачыў і Самсонаў, зірнуў на таго з увагаю і, нібы просячы супакоіцца, прамовіў:

— Курортныя ў вас тут мясціны, хлопцы! Такія вялікія сасновыя і алешнікавыя лясы вакол, рэчка, і ўсё ўдалечыні ад шумных дарог! Я і сам не супраць пасля, на пенсіі, домік тут купіць, прыйсці сюды пчаляром!

«Падступае ўжо, хітрэц...— сам сабе ўсміхнуўся Гаптар.— І Сцепановічу адказаў на яго крыўду, і са мною гутарку заводзіць... Канечне ж, па тым пісьме, што мы ў «Правду» паслалі... Таму і Сцепановіч такі вельмі ж хмурны...»

— У родным краю, Пятровіч, як у раю! — услых сказаў, усміхнуўся Гаптар.— Чым за морам віно піць, лепш з Нёмана вадзіцу...

Вось цяпер і Сцепановіч нібы ўсміхнуўся, нібы зларадна зірнуў на Самсонава.

— Чуеце? — яшчэ і з націскам у голасе перапытаў.— Я не казаў вам пра гэта? Ды вы зірніце на яго... Загадзя ўсё ведае... Чорцікі ў вачах скачуць...

— Здароваму ўсё здорава, Іванавіч,— адказаў Гаптар.— Хваробу не трэба клікаць, сама прыйдзе...

— Дык во пра здароўе і хваробу...— сур'ёзна, звёўшы на пераноссі бровы, прамовіў Самсонаў,— Добра, што аптыміст такі, збіраешся яшчэ доўга жыць. Але скажы ты мне, стары мудрэц, як ты думаеш жыць далей?

— Як? — усміхнуўся Гаптар.— Як жывецца!

— Я сур'ёзна,— сказаў Самсонаў, дастаў хустачку і выцер лысіну,— «Правда» пераслала нам копію вашага пісьма, просіць разабрацца і даць адказ...— Зірнуў. Доўга. Пільна.— Думаем пагаварыць пра гэта на бюро, дык вось я раз быў тут, то і заехаў да цябе...

— Лаяць мяне прыехалі? Бо няпраўду напісалі ці спачатку з вамі, з Іванавічам не пагаварылі?

— Чаму — лаяць? Гаварылі — давай і яшчэ пагаворым...

— Дык тады і пытайце так: не «як» думаеш жыць, а «дзе»? — сказаў Гаптар, гэтаксама пільна зірнуў,— Бо мы іменна пра гэта ў «Правду» пісалі. А пісалі, каб нам памаглі... У чым — самі ведаеце... «Правда» пісала пра такія вёсачкі, як наш Бабчын Скон, і па-разумнаму вучыла, як з імі паводзіцца...

— Вот, вот...— зноў з націскам у голасе прамовіў Сцепановіч.— Чуеце? Не разумее ж вялікай стратэгіі. Пазірае не ў вялікае люстэрка, а ў малое...

— А я вам ізноў скажу, Іванавіч: зашпаркі вы...— спакойна адказаў Гаптар.— Стратэгію разумееце, а тактыку не зусім... Так высока паднялі галаву, так далёка пазіраеце, што каля сябе мала бачыце...

— Не сварыцеся, хлопцы! — як папрасіў Самсонаў.— Давайце спакойна пагаворым. Як сталыя ўжо людзі. Без крыку, без папрокаў. Усе мы адно добра бачым: цяпер у эканамічнай палітыцы — надта ў вёсцы — заяўляецца новая вялікая лінія. Вёска павінна змяніцца, стаць іншаю, сучаснаю. І, можа, ужо не вёскаю... Гэта не нечы капрыз, а патрэба часу...

— А я думаю, Пятровіч,— улучыўшы хвіліну, калі Самсонаў замаўчаў, сказаў Сцепановіч,— што гадоў дваццаць таму, як сцягвалі маленькія хутаркі, дык трэба было заадно знесці і маленькія вёсачкі [⁴]. Вось і яго Бабчын Скон. Каб у вёсцы было не меней ста двароў. А то каб было і па дзвесце — трыста.

— А ці маглі, Іванавіч? — уставіў сваё слова Гаптар,— Адразу, лічы, пасля вайны! Ды калі цаліну падымалі, спутнікі рабілі!

— Затое цяпер можам,— абарваў яго Сцепановіч.— І калі трэба змяніць вёску, дык трэба! Рашуча! Смела! — гаварыў страсна, як заўсёды.— Калі трэба з 26 тысяч вёсачак зрабіць 3 ці 4 тысячы вялікіх добраўпарадкаваных пасёлкаў, дык трэба! Будучыня апраўдае гэтую рашучасць... Як апраўдала і калектывізацыю...

— Гэта ўсё, можа, і не меншае за калектывізацыю...— задумліва прамовіў Самсонаў.— Ты вось сам падумай, ці ўяўляеш ты добра: як гэта можа вёска знікнуць як вёска, стаць горадам? Як мы зможам жыць без той вёскі, без тых завядзёнак, што ведалі вякамі? Ды яшчэ той, хто ўвесь свой век жыве ў гэтай старой вёсцы?

— А што ён у сваім Бабчыным Сконе, гэты вясковы чалавек, бачыць? За што ён чапляецца? — запытаў Сцепановіч.— Без святла! Без магазіна! Без клуба! Без школы! Ды... Але не перабіраецца ў Налібакі. І чаму? Бо ў яго такі характар, такая псіхалогія: мілы той куток, дзе рэзалі пупок! — аж усміхнуўся.— Прырос, як мох да таго каменя, і...

— А хіба, Іванавіч, не мілы свой куток? І хіба гэта так блага: любіць свой лес, сваю рэчку, сваё поле, свае завядзёнкі, гутарку?

— Не перабівай, я яшчэ не ўсё сказаў,— махнуў худою рукой Сцепановіч.— Я не ганю вашай вёскі, як і другой якой, але вёска век нейкая не перадавая, век з лішняю асцярогаю ідзе да новага, да горада, да незнаёмага і чужога. Вось, калі ласка, вашы, Гаптаровы і Блінавы, «мудросці»: «Нідзе не шукай лепшае спраткі ад свае хаткі», «Хоць еш крапіву ды салому, але пры дому». І яшчэ шмат такога ведаю. У крыві вашай усё гэта сядзіць...

— А вы, Іванавіч, хочаце за адзін дзень нас перайначыць,— усміхнуўся Гаптар.— Ды каго? Нас, старых людзей.

— Вось бачыце, Пятровіч,— павярнуўся да Самсонава, зноў узгарачыўся Сцепановіч.— Я ж кажу: трэба рашуча ўсё гэта рваць. Іначай усё расцягнецца надоўга... У маім жа саўгасе пятнаццаць вёсак! А па плану павінны быць, адны Налібакі, дзе цяпер чатырыста двароў...

— А што вы думаеце зрабіць замест Рудні, Прудоў, Бабчынага Скону? — запытаў у яго Гаптар.— Ці паставіце ім хоць помнікі?

— Якія помнікі? — здзівіўся Сцепановіч.

— Ды гэтым чатырнаццаці вескам-небаракам! Жылі вёскі, так сказаць, вякамі — і раптам узялі і згінулі... Мы ж, жывыя, шануем нябожчыкаў. Жалобны стол робім, помнікі ставім. Каб неяк па-чалавечаму ўшанаваць памяць. А чым вы думаеце ўшанаваць памяць пра нашыя вёскі, у якіх мы, небаракі, нарадзіліся, гадаваліся, жаніліся, дзяцей гадавалі, потам зямлю палівалі, песні спявалі, баранілі ад чужынцаў? Ці вы не думаеце пра гэта? Пра нашу душу? Пра нашу памяць?

Сцепановіч замаўчаў.

— Вось, братка, як! — усміхнуўся Самсонаў.— Трэба нам болей з народам гаварыць, раіцца з ім, як усё зрабіць найлепей.

— Канечне, перамена ідзе вялікая...— памякчэў той.— Вёска зменіцца. Назаўсёды. Хоць, можа, таго-сяго будзе і шкода. Але на ўсё гэта трэба зірнуць іншымі вачыма. З будучыні. І, можа, нават весела. Бо чалавецтва развітваецца са сваім учарашнім, з усмешкаю...

— І вы, Іванавіч, не з горада, а з вёскі,— перахапіў ніць гамонкі Гаптар.— Дык як вы пакінулі сваю вёску, бацькоў? З песнямі і скокамі? Смеючыся? Цяпер і не ўспамінаеце нічога таго? Хацелі б бачыць замест таго груды цэглы, пустку? Здзічэлыя яблыні?

— Ну, ёсць і ў мяне настальгія па сваёй вёсцы, па вёсцы маленства...— яшчэ больш памякчэў Сцепановіч,— Але ж...

— І я яшчэ ўсяго не сказаў,— прамовіў Гаптар,— Вось пра свой Бабчын Скон. Як падумаю пра яго, дык не смяяцца ды скакаць, а плакаць хачу. У тры вайны гарэў, колькі разоў то на хутар, то з хутара ехаў... А ўжо ў гэтую, астатнюю вайну!.. Датла згарэў. Але ж не прапаў. Вярнуліся людзі — і зноў сабе хаты паставілі, завядзёнкі, песні свае пакінулі... І ўсё гэта было на маіх вачах, за адно жыце! А вот цяпер пару слоў пра горад. Вы ж ведаеце большага майго хлопца. Добры хлопец, з галавою. І на заводзе хваляць, і жыве добра. Усё ў яго, так сказаць, пад рукамі: вада цёплая і халодная, святло, газ, нават, выбачайце, і месца, каб апраўляцца. Словам, ён ужо не вернецца сюды... «А з кім ты, сын, жывеш па суседству»? — пытаюся ў яго, калі першы раз прыехаў да яго. Усміхаецца: «Дзесяць гадоў разам жывём, але не ведаю... Здаецца, сусед злева — вучоны, справа — у газеце робіць. А яшчэ адзін, трэці,— на заводзе. Але не ведаю — кім...» — «Як так, сын? Хіба ты адгарадзіўся ад усіх?» — «Ды вот так, бацька! — адказвае.— Тут не прынята адзін да аднаго хадзіць...» Далібог, паверце мне, усміхаецца і як бы з гонарам пра гэта гаворыць. Што чалавек чалавеку чужы... «А я, сынок, і цяпер, так сказаць, усё пра свой Бабчын Скон ведаю: хто здаровы, хто хворы, каму трэба памагчы, а хто і сам абыдзецца. Ведаю, хто колькі скаціны, сотак мае, хто як стараецца жыць. Нехта пра мяне ўсё ведае, паўшчувае, калі што не так... Вот трыццаць год пасля вайны прайшло, а ў нас яшчэ ніхто не развёўся, няма забітых, абкрадзеных... А ў вас ці ў нашых Налібаках... Павер, сын, і нашы, з Бабчынага Скону, людзі ў Налібаках абы-што робяць, як ім тут няможна было, а там усё можна... Аднаго нават пасадзілі...» Выйшлі з ім у горад. Бачу: на аўтобуснай астаноўцы ляжыць зімою на зямлі чалавек. Але ўсе ідуць, і ніхто на яго не зважае. «Падымем яго, сын,— кажу,— а то змерзне».— «Ды п'яніца»,— адказвае ён. Нагнуліся ўсё ж, паглядзелі, а чалавек не п'яны. А інфаркт у яго...

І марудны Самсонаў, і аспакайнелы Сцепановіч не перапынялі, слухалі.

— Можа, я і замнога ўжо гавару, тлумлю вам галовы,— усміхнуўся Гаптар,— але калі слухаеце, дык я яшчэ пра тое-сёе скажу. Вот пра зямлю. І не толькі пра зямлю. На маіх жа вачах усё яно было... Як гаспадарамі былі, а потым першыя гады і ў калхозе, дык тады, лічы, толькі з зямлі ўсе мы, вясковыя, жылі. І зямля тады, так сказаць, добра вучыла ды судзіла. Каля сябе трымала. Любіш яе, уходжваеш, паліваеш потам — дасць табе ўсяго: збожжа, картофлі, гуркоў, капусты... Словам, і сябе пракорміш ды адзенеш, і прыкупіш нешта за яе. Словам, некалі я трымаўся за зямлю рукамі і зубамі. А цяпер змяніўся. Вот часта думаю: нашто мне, лічы, гектар сотак? І трыццаць якіх хапіла б. Заморваю сябе толькі работаю... Я ж магу і за пенсію сваю пражыць... Гэта ж дзіва: цяпер колькі людзей у вёсках капусту, гуркі, памідоры не садзяць, а купляюць! Не прадаюць, а купляюць! Цяпер ужо трэба прасіць вясковага чалавека: не зводзь гарод, соткі, гаспадарку, сабе ўсё сваё май, прадай лішняе! Дык вот, Іванавіч, калі думаць, далёка ўперад заглядваць, дык трэба і пра такое падумаць: а ці ўсё зводзіць у вёсцы вясковае, а ці не прыйдзецца некалі зноў вёску рабіць?

— Чуў? — павярнуўся Самсонаў да Сцепановіча,— Цэлы рад маментаў!

— Думайце, людзі,— прамовіў Гаптар.— Я...— усміхнуўся.— А вот пра сябе яшчэ скажу. Слухаеце-слухаеце вы мяне і, мусіць, гневаецеся: баеш ты, дзед, байкі, вучыш вучоных, насцярожваеш, а вот, мусіць, забываеш: а ўсё ж калі знасіў, садраў старыя боты, дык іх трэба выкідаць і купляць новыя. І не баяцца, што новыя боты будуць напачатку цеснаватыя, цвёрдыя...

— Ну-ну! — падахвоціў Самсонаў,— Сам адкажы на гэта!

— І адкажу,— прамовіў з усмешкаю Гаптар,— чаго ж мне таіцца! Я ж ужо і Іванавічу, і вам пра гэта гаварыў, і ў пісьме тым тое ж пісаў. Я ж не цвердалобы, як бык, бачу: і нам тут не рай, і Іванавічу мы ўжо як камень на дарозе... Нашым маладым, канечне, жыць па-новаму ўжо. І тое новае іх не палохае. А маніць, кліча: маладыя заўсёды першыя да ўсяго новага прагнуць. Дык яны няхай самі і ўсё рашаюць... А вот я ўжо, так сказаць, не такі, я як тое старое выкапанае дрэва, што не зможа прыжыцца на новым месцы... Ды чаго перціся мне куды, пенсіянеру? Праўду кажа Іванавіч: зросся я тут з усім, дык і хачу тут дажыць сваё... Наракайце ці не наракайце, але я вам праўду кажу. А чыстасярдзечнае прызнанне, як кажа Дзячкоўскі, аблягчае калі не пакаранне, дык хоць следства.

— Суцешыў! — хмыкнуў Сцепановіч.— Чэсна прызнаўся! Каб застаўся ў Бабчыным Сконе толькі ты, дык гэта было б яшчэ паўбяды. Але ж, гледзячы на цябе, застанецца тут і Гэлька. А ёй яшчэ нейкіх трыццаць пяць, самая сіла...

— А як яна паедзе? — запытаў Гаптар.— Бо сама, удава, у Налібаках не паставіць хаты. Як не паставіць і наша Стэфусіха. Значыць, вам, Іванавіч, трэба памагаць. І не толькі ім дваім. Але і ўсім такім з астатніх малых вёсак. Можа, з-за гэтага прыйдзецца і машын, трактароў колькі не купіць, новай фермы не ставіць...

— Ну, без гэтага я не магу. Сама на ногі становімся...

— Налібакі — ваша будучыня,— сказаў Самсонаў.— Так ужо рашыла само жыццё. Бачым гэта і мы, адчуваеце гэта і вы, Іосіфавіч. Толькі, можа, мы з ім,— кіўнуў на Сцепановіча,— крыху пагарачыліся, хацелі нешта падспешыць... Таму вось і з вашым Бабчыным Сконам так усё выйшла... Але цяпер бачым: трэба больш думаць, рабіць усё па-гаспадарску. Так што ніхто не кіне вас тут на божую волю... На тым тыдні, у панядзелак, спецыяльна на бюро будзем абмяркоўваць ваш ліст у «Правду». Прыязджай. Паслухай, сам нешта скажаш.

— Прыедзе! — усміхнуўся Сцепановіч,— Дзеля гэтага і ўсе свае ордэны і медалі пачэпіць. Заўсёды калі ідзе чаго дабівацца, дык ідзе пры ўсім іканастасе...

— Калі маю, дык чаму не надзець? Не ўкраў жа. Самі ведаеце, за што ў партызанах, а пазней у саўхозе іх палучыў...

— Вось да слова...— уставіў сваё слова Самсонаў, суцішваючы іх, пераводзячы гамонку ў іншы накірунак.— А чаму, Іосіфавіч, ваша вёска так называецца? І ў партызанах, і цяпер езджу, тут, а вот неяк не прыходзіла ў галаву запытацца...

— Некалі мне дзед расказваў, што даўным-даўно, калі наш край вольны быў, яшчэ ні караля, ні цара не зналі, дык на месцы нашай вёскі толькі паляна была. Ніхто не жыў,— загаварыў Гаптар.— Толькі адны звяры хадзілі... А ў суседніх Янковічах старая баба жыла, бытта вядзьмарка. Ад яе паганых вачэй, як думалі людзі, каровы малака не давалі, коні, свінні не вадзіліся. Дык вот янкоўцы і прагналі яе з вёскі. Яе сыны паставілі ёй хатку на гэтай палянцы. Баба тая жыла тут адна, як сава. А потым, як прыйшоў ёй час, і памерла тут. Вот яе ўнукі і празвалі гэта месца: Бабчын Скон. А сыны, гаварыў дзед, не паладзілі з вёскаю, не даравалі ёй за матку і перабраліся жыць на месца матчынай смерці. Век злаваліся на вёску, век потым і новы род не ладзіў з Янковічамі... І мы ўжо не надта каб ладзілі з янкоўцамі. І кралі адзін у аднаго лес, біліся. Часамі і вёска на вёску... Словам, мае вёска такую легенду...

— Ясна...— прамовіў Самсонаў, уздыхнуў. Узяў пінжак і падняўся.— Словам, маеце векавую гісторыю...

Падняліся і Гаптар са Сцепановічам.

Вечарэла. На дарозе, на легкавіку гусцеў ужо цень. Сонца было далёка і нізка, за лесам, ружова высвечвала толькі верхавіны.

— Ну, будзь здаровы, Адвакат! — усміхнуўся Самсонаў, падаў руку.

— Можа, да мяне заедзем? — запытаў Гаптар.— Усё ж вы госці.

— Я за рулём...— усміхнуўся той.— А па-другое, і ўрачы забаранілі гэта...

— Вот табе і маеш! — махнуў рукою.— І вам, і Іванавічу забаранілі... Сустрэліся партызаны — і чаркі не могуць узяць...

— А ты бярэш яшчэ? — запытаў Самсонаў.

— Ды, дзякуй богу, яшчэ ніхто мне не забараняў...

5. МОЛАДЗЬ

Рабочы аўтобус спыніўся за павароткаю, перад Янкоўскага рачулкаю-канаваю. Якраз насупраць грыба-пачакальні.

Выйшлі тут усе з Бабчынага Скону: Бліны — Ядзя, Ірына, Альфонс і Здзіслаў — і яна, Антаніна. Гаптарова нявестка.

Аўтобус памчаўся далей — павёз у Янковічы, Налібакі, Церабейную ды ў Пруды гэткіх во, як яны, маладых рабочых з БМУ [⁵]. У БМУ рабілі людзі, лічы, з усяго раёна.

Бліны былі вясёлыя: сёння давалі на рабоце плату.

Дзяўчаты — поўныя, усе ў дзябёлую маці — неслі сумкі з хлебам і булкамі. Бліны-хлопцы — невысокія, шчуплыя, чарнамазыя, усе ў дробнага бацьку — у кішэнях пінжакоў мелі па пляшцы віна. Бліны любяць павесяліцца. Зробяць сёння вечарам у вёсцы танцы. Гуляць будуць яшчэ і заўтра, у суботу, і паслязаўтра, у нядзелю.

Несла пакоўную сумку і Антаніна — узяла тое-сёе з харчоў ў сталоўцы. У загадчыцы-сяброўкі. Сабе, у Гаптарову хату, і сваім бацькам: усё яшчэ — і пасля замужжа — лічыла: у яе дзве родныя хаты. І свёкрава, і бацькава.

Дзяўчаты, а за імі і меншы Блін (з Бліноў яшчэ на рабоце, у сельпо грузчыкам, сярэдні, Міхась) пашыбавалі ў блізкі лес, у Бабчын Скон. Ля Антаніны застаўся адзін Альфонс Блін. Самы старэйшы: яму недзе ўжо гадоў пад сорак. Хоць па росце ды па твары гэтага не дасі — як хлапчук які, падшыванец. Усе Бліны-хлопцы — як падшыванцы. Падобныя адзін па аднаго. Бо лупатыя на вочы і з ніжнімі адтапыранымі, аж відаць ніжні рад зубоў, губамі. Гавораць, гадоў пяць яшчэ таму Альфонс гойсаў па суседніх вёсках, сватаўся і да маладых, і да старэйшых дзяўчат, але ніхто за яго — ды яшчэ ў Бабчын Скон — не пайшоў. А гэтыя гады аціх, як зняверыўся ў сваім шчасці.

— Давай памагу,— сказаў з лагодаю. Як і заўсёды. Колькі робяць разам на будоўлі — ён тынкоўшчыкам, яна мулярам,— век на яе не крыкнуў, не пакрыўдзіў. Нават заступаецца, калі, бывае, да яе прычэпяцца хлопцы. А да яе яны ліпнуць. Толькі ступі каля іх — дык ужо і шчыпаюць за бок, толькі адыдзіся крыху ад усіх — дык ужо нехта з іх тут як тут, лезе абдымацца. Да Блінавых дзяўчат не лезуць, а да яе, замужняй, іх як магнітам якім цягне.

— Памажы,— яна падала яму адну ручку. І яны пайшлі поплеч, панеслі цяжкую сумку.

Наперадзе Бліны заспявалі. Па перадвячэрнім лесе пакацілася яшчэ глухое, прыглушанае дзённымі зыкамі, рэха. Ніжэла мігам сонца. Пакрыху само ружавелася, вычырвоньвала вакол сябе і неба.

— Ну, як настрой? — запытаў Альфонс.

— Ды добры. Круціць жа ў галаве! — адказала з жартам.— Не меней жа за цябе выпіла.

— Можа, яшчэ па кроплі возьмем? Маю...— падняў крысо пінжака, паказаў горлачка пляшкі віна, што выглядала з кішэні.

— Не. Там было з палучкі, за кампанію. А тут ужо другое будзе... Ужо, можна сказаць, і распуста будзе...

— Баішся свайго Уладака?

— Баяцца не баюся, але няхораша будзе: замужняя, а папівае сабе з хлопцам. Ды і Уладак не пойме. Так што падвесялішся яшчэ дома, і я падвесялюся дома...

Альфонс замаўчаў. Можа, нешта балючае і варухнулася ў яго душы: і ён, і яго сярэдні брат сваталіся — яна не пайшла. Выскачыла за Гаптаровага Уладака.

Прайшлі крыху моўчкі. Мінулі цёплы, запылены, зарослы травой маладняк, уступілі ў стары хваёвы лес. Тут ужо — ці то сярод густога чарнічніку, кустоў ядлоўцу, ці то тоўстых камлёў сосен — збіраўся морак. А можа, і ад скупых ценяў: яны клаліся, прыцемніваючы дол, ад высокіх верхавін.

— Пашанцавала твайму Уладаку,— сказаў Альфонс.

— Чым жа гэтак яму пашанцавала ўжо?

Зірнуў з пяшчотаю. Але не вытрымаў яе смелага позірку.

— Толькі дзве вас такіх цяпер і засталося ў Бабчыным Сконе: Гэлька ды ты...

— І якія ж мы? — пацвельвалася. Адчула: прыемна.— З другога цеста якога?

— Самыя харошыя,— адказаў.— Нават самыя красівыя. А гэта... Краса ест краса!

— Самыя красівыя ці некрасівыя — нам ужо, кабетам, усё адно,— усміхнулася,— а ты вот дачакаўся, дахаласцякаваўся, што ніводнай дзяўчыны ў Бабчыным Сконе не засталося. Ні красівай, ні брыдкой. Ці замуж павыходзілі за сваіх, у чужыя вёскі, ці ў горад выехалі. Адны дзеці засталіся.

— Твая праўда,— згадзіўся.— Ніводнай дзяўчыны ў Бабчыным Сконе няма. Толькі нашы Ядзя і Ірына. Каб і хацеў ужо ажаніцца са сваёю, дык няма каго браць. Як і нашым дзяўчатам тут хлопцаў няма: ніводнага ж у Бабчыным Сконе сталага халасцяка... Адны мы, Бліны, халасцякуем...

— Каб ты хацеў ачалавечыцца, дык ажаніўся б ужо даўно,— усміхнулася, гаворачы тое, што ўжо не раз яму гаварыла.— Па-першае, чаго ты так учапіўся за гэты Бабчын Скон? Чапляйся за БМУ ці Налібакі! Там знойдзеш усякіх...— пагарэзнічала.— І маладых, і пажылых, і красівых, і брыдкіх, чапаных і нечапаных... Гэта нашым старым цяжка адарвацца, а нам... Я з радасцю паехала б у БМУ ці ў Налібакі!..

— А я — не.

— Бо дурны, яшчэ па-старому жывеш, як і бацька твой. Калі тут мадзееш, дык бяры Гэльку. Мала што з трыма дзецьмі, але баба што трэба! І табе яшчэ траіх народзіць. Гаварылі ж летась, што будзеце сыходзіцца...

— Скажу табе як на споведзі: летась падмелася прыняць мяне, а сёлета нешта заўпарцілася: «Ты, кажа, хлопец, а я баба... Да мяне прывыкнеш, а вот да маіх дзяцей? Ці станеш ты ім бацькам? Можа, і не станеш. Дык ці варта нам сыходзіцца на бяду». Не пайму я яе...

— Калі ты такі нясмелы, дык і сцягаешся халасцяком. Запішашся ў Адвардаву каманду з Янковіч: таму ж халасцяку недзе пад восемдзесят ужо будзе. Без сям'і, без радні. Адзін, як наша Стэфусіха. Ходзіць ад хаты да хаты, з вёскі ў вёску...

— Відаць...— усміхнуўся Альфонс.— Хіба толькі дзе што выпадкам абарву... Дзе які мужык-целяпень не ўгледзіць. Вот і цябе зараз схаплю на рукі і ў лес занясу...

— Нараўлюся? — усміхнулася задаволеная.

— Ды хіба толькі мне аднаму! Усе яе мужчыны з цябе вачэй не зводзяць. Пакліч — дык любы за табою ўслед пойдзе! У агонь, у балота. На край свету.

— І з дзіцём мяне ўзяў бы? — з гарэзнасцю зірнула.

— Узяў бы.

— Ведама пра што гаворыш! Узяць бы, можа, і не ўзяў бы, а вось пагуляць дык пагуляў бы. Але, ведаеш, са сваім гуляць няёмка. Усё роўна ўведаюць у вёсцы. Ці сам пахвалішся, ці нехта падгледзіць.

— А з чужым? Падгуляла б?

Усміхнулася, нічога не адказала.

— Няўжо ты гэтак Уладаку верная? — па-свойму ён зразумеў яе гэтую ўсмешку.— І на красівага-раскрасівага якога не зірнеш?

— Ну, на красівага-раскрасівага, можа, і зірнула б. Адзін раз. Каб паглядзець, а як жа з ім?! — і засмяялася.— Ці гэтак, як са звычайным, ці лепей? Не толькі вы, мужчыны, на файных кабет кідаецеся, і мы, бабы, не проціў на чужога красівага мужчыну паглядзець.

— Вот ты якая! — як здзівіўся Альфонс.— Але, можа, дарэмна з мяне смяешся. Нядаўна мне наша прабабка Аршуля снілася. Прыйшла і бытта дала мне пярсцёнак. А пярсцёнак жа — гэта, як кажуць, на жаніцьбу...

— Казкі ўсё гэта! — усміхнулася Антаніна.— Тая старая баба і ваша прабабка-прарочніца! Нідзе, ні ў адной вёсцы ў сны не вераць, як мы тут. Лічы, самая вялікая ў нас навіна — гэта тое, хто які сон сасніў...

— Ты вот смяешся,— сказаў Альфонс,— а я вот думаю, што сны і праўдзяць. Жывём, ходзім па зямлі, але трэба калі падняцца і ў неба, зірнуць, што і дзе робіцца, хто ты сам такі, што з табою будзе. А як падымешся? Толькі ў сне...

— А я думаю, што ў нас гэта ад нашай цемнаты. Што не тэлевізар глядзім, а сны свае. Ды прыдумалі сабе: калі прысніцца ваша прабабка, нешта скажа, дык тое і будзе! Наслухаешся, дык і пачынаеш верыць. Яна і мне колькі разоў снілася, усё па лесе да грыбоў-баравікоў падводзіла. Гэта, як кажуць, да дзяцей, да багацця, да радасці...

— А ты нешчаслівая? — здзівіўся Блін.

— Адкуль я ведаю...— пацяпнула плечуком Антаніна.

«Сказала б я табе адно, але не скажу...— падумала, сама сабе ўсміхнулася.— Тое, што жыве ў сэрцы, трывожаць душу. Тое, што нібы забылася, але не забылася».

Прайшлі крыху моўчкі, як абдумваючы сваю смеласць у такой вось гамонцы.

«А лічы восем гадоў прайшло ўжо,— падумалася Антаніне.— З таго лета, як я скончыла дзесяцігодку. У Хатаве. Сабралася паступаць вучыцца ў інстытут на доктара. Паступала. Здала экзамены на чацвёркі. Але гэтага было мала. Не прайшла па конкурсе. Плакала, дурная. На людзі саромелася выйсці. Ды і стары Блін, і сыны яго вочы выядалі: доктарка ды доктарка!

І ў тое лета на практыку — у Лабунеў абход — прыехаў студэнт лесатэхнічнага інстытута, Толік Лукашэвіч. Высокі такі, бялявы, вочы блакітныя-блакітныя, як маладое, па вясне, неба. Стаў у Лабуні на кватэры. І кінуўся да вока. І я яму гэтаксама. Пачаў ён вечарамі прыходзіць да нас, сталі мы з ім позна сядзець на лаўцы каля бэзу. Добра расказваў ён: пра сталіцу, пра тэатры, кіно, кнігі, пра сваю практыку ў лесе... Ужо і не помню, як, калі, але цалавацца мы пачалі. І ў тую ж ноч наскочыла маці: адагнала Толіка, наказала, каб болей не прыходзіў, а мяне, хлішчучы ручніком, патурыла з крыкам у хату: «Дурная! Пагуляе ды паедзе. А ты што рабіць будзеш? Табе ж тут жыць. Усе будуць думаць, што гуляшчая...»

І маці крычала, і я ў адказ крычала, плакала: «Ён добры, ён не такі, як вы гаворыце. Яму тут няма раўні». Ды не памагло, не дала маці нам болей сустракацца. Ды і паехаў ён скора, папісаў крыху і заціх. А я ў тую восень магазін ад Ганны з Пільніцы прыняла.

Уладак пад зіму з войска вярнуўся. Высокі, файны такі. Пачаў хадзіць да мяне. А зімою мы пажаніліся ўжо. Лічы, ні разу добра і не пацалаваліся: не так самі сышліся, а бацькі нашы нас звялі.

А ці любіла я Уладака, ці цяпер люблю? Бог яго ведае. Прывыкла, вот і ўсё. Ужо і не ведаю, як бы з другім жыла... Жывём у дастатку, абое добра зарабляем, праз год які машыну купім. Уладак, лічы, не п'е. Але якое ў нас жыццё? Паасобку ды паасобку. Возьме сумку — і з'ехаў на тыдзень. А то і на два. А я адна ляжу ўночы на няўтульнай, халоднай пасцелі і думаю-гадаю пра жыццё-быццё. І як надумаешся, дык здаецца: не так мы жывём... Нешта трацім многа, паўз нечага праходзім міма... А вот у астатні час чамусьці стаў успамінацца Толік. Як нейкая няспраўджаная, самая дарагая мара... І чым больш жыву, тым больш твар яго забываецца, а тое маладое пачуццё не, наадварот, мацнее, трывожыць, некуды кліча. Як мацнее і нуда па нечым нязнойдзеным...»

Вось мінулі Янкоўскі хваёвы стары лес. За ім — за старою, лічы, зарослаю ўжо мяжою, старым капцом — пачаўся іхні хвойнік. Казалі, некалі тут нямала пралілося крыві: янкоўцы ездзілі ўночы красці на латы, кроквы і дровы іхнія сосны, а мужчыны з Бабчынага Скону — янкоўскія. Часта лавілі адны адных, біліся.

За старым лесам пачаўся малады. Густы і яшчэ не ўпарадкаваны. За маладняком была лагчына. Увесну і ўвосень тут заўсёды стаяла процьма вады. Як во і цяпер, у сухое лета. Цэлая возера, як акінуць вокам. Нейкая ржавая, жоўтая. Разлілася і па алешніку, затапіла дарогу.

Вось з-за вады стаў бездарожны гэты шлях. Ні на калёсах, ні на матацыкле ці машыне не праедзеш. Калі хочаш сюды трапіць, дык трэба ехаць у Янковічы, потым за чатыры вярсты ў Налібакі, з Налібак — за тры вярсты ў Пруды, з Прудоў — за тры вярсты сюды, у Бабчын Скон. Калі прыязджае на легкавіку Гіполь з Мінска, дык і робіць такі круг.

А работы тут, кажуць, не так ужо і шмат. Пакласці трубы, каб па іх пацякла вада, насыпаць пяску.

Каля вады запыніліся: трэба было пераскокваць з грудка на грудок, з калоды на калоду. Альфонс узяў ад яе сумку і пайшоў першы. Вось захіляўся на камлюку, саслізнуў і плюхнуўся ў ваду. Па калені. Дык пасля гэтага больш не асцерагаўся, пакрочыў па гразі і вадзе.

Яна здолела пераскочыць, не абпырскацца нават.

— Ты як каза! — пахваліў.— Спраўная!

— Я ўсюды спраўная! — пажартавала.

За лагчынаю пачаўся змешаны лес — рэдкія бярэзіны, алешыны, хвойкі. Тут былі цэлыя плантацыі пруцікаў, багуну. А гэтаксама і журавін. Больш нідзе ў акрузе журавін не было. Разпалесіца цягнулася аж да Лабуневай сядзібы. Да ўзгорка.

Мінулі Лабуневу хату. Насустрач ім — ці не з Хатавы — тупаў конь. Лабунеў. Сам Тамаш сядзеў на лежаку калёс, спусціўшы праз драбінкі ногі ў кірзавых ботах. У выпаленай на сонцы леснікоўскай фуражцы, у расшпіленым на ўсе гузікі пінжаку. З-пад фуражкі звісалі павітыя, як у барана, кудзеркі чорных валасоў.

— Удваіх шпацыруеце? — усміхнуўся, выскаліў буйныя здаровыя зубы.— Падкажу Уладаку — укіну ката ў хату...

Альфонс маўчаў. Як яна заўважыла, ён у апошнія часы з хмурнасцю ды са злосцю, спадыбла пазіраў на Лабуню. Можа, і за Гэльку. Пайшлі ж чуткі, што яны з Лабунем спатыкаюцца ўночы, любяцца.

— Ты сам пра таго ката думай...— адказала яму Антаніна.— Бо ў тваю хату скарэй яго ўкінуць. Як таму Мелехаву...

Лагуня мігам зачырванеўся. І так ружовыя шчокі сталі як памідорыны.

Антаніна з перамогаю ўсміхнулася: гэта яна выдумала, што Тамаш падобен на Мелехава з «Ціхага Дона». Яшчэ калі хадзіла ў школу і чытала гэтую кнігу, дык і ўздумала, што іхні Тамаш падобны на Мелехава. І позірк хмурны, як ястрабіны, і нос гарбаты, і валасы кучаравыя, век пасма з-пад брыля выбіваецца! Праўда, ніхто ў вёсцы так і не пачаў называць Тамаша Мелехавым. Называла жартам толькі яна адна. А вось нядаўна адзін на адзін і пакеплівала: «Ну што, Мелехаў, падходжваеш да Аксінні?!» — «Якая табе яшчэ Аксіння! — адмаўляўся ён.— Пляцеш вот абы-што!»

— Пачакай, пачакай! — Тамаш вось цяпер збянтэжыўся ды адразу і спахапіўся (ведаў, чаму яна называе яго Мелехавым).— Раскажу вот калі, што ты рабіла некалі з тым практыкантам! Дагэтуль не расказваў, бо хацеў, каб ты замуж пайшла, каб жыла добра. А вот цяпер усё раскажу...

— Раскажы, раскажы...— пакеплівала Антаніна.— Пра тое, што было, ды травою зарасло. А я тады распавяду ўсім пра Грышку Мелехава ды пра Аксінню...

Тамаш не спыніўся, праехаў. Але азірнуўся і ўсміхнуўся. Мусіць, гадаў: што ж і яна, і Альфонс ведаюць пра яго? Ды як чуе ўсё гэта Альфонс?

«Каб не Альфонс, я табе не гэта сказала б...» — было ў позірку Антаніны.

Альфонс маўчаў. Антаніне не цярпелася сказаць усё ў вочы, паглядзець: а як будзе паводзіць сябе Блін? Яна любіла часам вось так «пашчыкатаць нервы». Але змаўчала. Толькі ўсміхнулася сама сабе.

Мінулі зялёны выган, хаты Даргевічаў. Блін, махнуўшы ёй рукою, папраставаў у свой пахілены дом, а Антаніна — да бацькоў, да Найдзёнаў.

У прасторнай светлай хаце былі кабеты: маці і братавая. Маці сядзела пры печы на зэдліку і біла масла — махала ўверх-уніз калатушкаю. Пасярод бойкі падымалася шапаткая смятана. Братавая перабірала суніцы — на дварэ, на агеньчыку, ужо стаяў адзін чыгун з варэннем.

Антаніна не віталася: была тут раніцай. Паставіла на столак пры стале сумку, дастала з яе загорнутыя ў белую паперу фарш, кілбасу, булку і бохан чорнага хлеба.

— Вот вам,— сказала, села на столаку, выцягнула стомленыя ногі — у запыленым трыко, у паўкедах.— Можа, што смачненькае засталося з полудня?

Братавая кінула на яе хуткі позірк: канечне, была незадаволеная, што яна ўсё яшчэ не адвыкае ад роднай хаты, часта заходзіць, паводзіць сябе тут як гаспадыня, можа і сама зайсці ў кладоўку, нешта сабе ўзяць. Але нічога не сказала. Адарвала ад папяровага пачка верх і пачала сыпаць у міску, на чырвоныя, як агонь, суніцы, белы цукар.

— Усё з'елі, што варылі. Хіба пакаштуй ужо варэння з хлебам,— адказала маці, змахнула пальцам смятану назад у бойку.— Налі, Маня, у місачку.

Нявестка моўчкі ўзяла з паліцы талерачку, падалася на двор.

— Я яе скора, мусіць, да кіпення давяду?..— усміхнулася Антаніна.— Не наравіцца ёй, што я заходжу. Хочацца ёй самой быць гаспадыняй.

— А табе ў Гаптароў не хочацца? — усміхнулася маці.

— З мяне благая гаспадыня. Я не хачу ўваходзіць у гаспадарку. Хай робіць усё Гаптарыха, як хоча. Памагу ды памаўчу, калі бурчыць за што. Ды грошы паціху збіраю. Сваю і Уладакаву плату на кніжку кладу, а жывём на пенсію ды плату старога. Выберуся куды — дык усё куплю сваё...

— Вот хочацца табе выбірацца! Там ужо не паспіш гэтак, сама будзеш гаспадарку глядзець, мыць, есці варыць, хату прыбіраць...

— Звару, памыю. Хіба не ўмею? — не забаялася Антаніна.— А гаспадаркі ніякай заводзіць не буду.

— Ого, якая мондрая! А дзецям, сабе адкуль млека, сала возьмеш?

— Будзе, абы мы былі. Выпішу, на саўгаснай ферме браць буду.

— Хоць ты і гаворыш вот гэтак, дзеўка, але я табе скажу другое: не паедзеш ты нікуды...— усміхнулася маці,— Гэта ж толькі што свёкар твой з раёна вярнуўся. Сюды заходзіў. Дык казаў: нам электрыку правядуць, дарогу паправяць, аўталаўка будзе прыходзіць...

— Ну і што? Усё роўна гэта не навек, а на год ці на пяць гадоў, усё роўна прыйдзецца рана ці позна перабірацца.

— А вот свёкар твой кажа: будзе тут для вас хату ставіць.

— От! — незалюбіла Антаніна.— Сядзі тут, у глушы! З ласямі ды з ваўкамі!

— Так ужо і з аднымі звярамі! — пакрыўдзілася маці.

— Так жа ўсе пра нас думаюць... «А, з Бабчынага Скону! Ды вы там...» А чым я горшая за другіх? Нічым. Але, калі добра падумаць, нечым і горшая. Маю я вот і крымпленавыя, і яшчэ самыя новыя, модныя сукенкі, касцюмы, маю французскае паліто, аўстрыйскія боты, замшавыя туфлі, залатыя пярсцёнкі! А хіба тут адзенеш, абуеш гэта? Дзеля каго? Куды? А ў Налібаках я адзелася б пані паняю і ў магазін адзін, другі зайшла б, у кантору ці ў клуб. І людзей убачыла б, і сябе паказала б. Была б як і ўсе. Самая модная. Ці вунь пасуды колькі ў нас добрай — сярэбраныя лыжкі, відэльцы, нажы мельхіёравыя, дываны дарагія, а хто іх тут бачыць, дзеля каго гэта дастаеш! Ды і без святла, тэлевізара, праса надакучыла ўжо жыць. Людзі кіно, канцэрты, перадачы ўсякія добрыя глядзяць, усё пра ўвесь свет ведаюць у век атама і космасу, цывілізацыі! А мы? Слухаем, што Блін салжэ! Самая вялікая навіна ў нас, калі прыйдзе пошта, ці ў каго апаросіцца свіння, ацеліцца карова, ці Адась Даргевіч зноў выганіць з хаты жонку, а сам будзе падпальваць хату...— І потым ужо як дала апошні прысуд: — у Налібаках і ў Дзераўной смяюцца ўжо даўно з таго, як мы тут жывём...

Маці ўзрушыла гэтая яе прамова. І вельмі: аж пляміны выступілі на шчоках. Але яна адказала надзіва спакойна:

— Дык едзь хоць на край свету, калі табе гэтак апрацівела ўсё тут...— Угнула галаву і пачала біць масла. Не хацела больш спрачацца.

— Ды на край свету не паехала б, а ў горад які ці хоць бы і ў Налібакі — з радасцю! Але... Што гаварыць! Нервы порціць... Пайду,— уздыхнула. Нібы загладзіла сваё абурэнне.— У вас добра, а дома лепш.

Апошняе — пра дом — сказала ўжо з усмешкай. Маці на гэта не абзыўнулася і словам. Але наўздагон, калі ўжо Антаніна была ля парога, прамовіла:

— Адно я скажу табе, дзеўка: не грашы! Не грашы, такіх бацькоў, а цяпер і такіх свёкраў меўшы! Жывяце на ўсім гатовым, як сыр у масле плаваеце... Свёкры самі і соткі садзяць, выбіраюць і скаціну гадуюць, і вам грошы на машыну памагаюць збіраць, дзіця ваша выгадавалі... А вы як госці ці кватаранты якія. Як маладыя, у Янковічы, у Налібакі на танцы, у кіно ездзіце. Ды вам яшчэ лепш, чым у горадзе... Там трэба ўсё самім рабіць... А вы жывяце ў вёсцы, але адвыклі ад зямлі, ад гаспадарскай работы. Каб некалі, дык табе б сказалі б: ідзі куды хочаш! Але не палучыш ні зямлі, ні пасагу! Дык не пайшла б, пільнавалася б. І бацькоў слухалася б, усё рабіла б, абы не ўгнявіць. А цяпер што — ні зямлі, ні лесу вам не трэба... Нейкія вы цяпер... Не гарадскія, але і не вясковыя ўжо... Адарваліся ад зямлі, але да неба не ўзляцелі. Носіць вас нешта туды-сюды...

— А нас вам, можа, ужо і не зразумець...— запыніўшыся ў парозе, прамовіла Антаніна.— Вы, як пішуць у газетах, традыцыйныя, спрадвечныя сяляне. Дык у вас і думкі яшчэ пра ўсё старое. Не тыя, што ў нас. Бо мы ўжо новыя людзі. Мы ўжо не сяляне. Мы вясковы рабочы клас. Вот. Панятна?

Маці нічога не адказала. Потым, не падымаючы галавы, буркнула:

— Што ж зробіш, калі я ўжо такая дурная! Калі нічога ўжо не панімаю... Жыві па сваім ужо, новым розуме...

— Чым далей у лес, тым болей дроў,— усміхнулася Антаніна і падалася з хаты.

Сустракалі яе Уладак з сынам. Першы, угледзеўшы яе, пабег насустрач сын. Высакаваты. У іх, у бацькоў.

Падбег, скокнуў, абвіў ручкамі шыю.

— Ой, цяжка, Юрка! — паскардзілася яна з радасцю.— Мама ж твая нарабілася, рукі ды спіна баляць. Ды сумка во ў руках.

Сын не саскокваў — і яна пацалавала яго ў шчаку. Адчувала: сын цяжкі, ледзь утрымаць. Значыць, і здаровы, дужы. Яшчэ не ходзіць у школу, толькі налета пойдзе, але ўжо большы за каторых другакласнікаў.

Апусціла сына на зямлю. Ён, пылячы нагамі, пайшоў побач, зазіраў у сумку: што яна прынесла смачнага?

Ля варот стаяў Уладак. Высозны, з шырокімі плячыма, але на твар худаваты, востры, з доўгім носам і вялікімі, крышку запалымі вачыма. З капою чорных валасоў на галаве. Быў у трыко, у басаножках на босую нагу.

— Хоць бы пагаліўся...— папікнула яна. Любіла папікаць, бурчэць. І найбольш на яго, на мужа. На свёкра не бурчэла: паважала і саромелася. А свекрыві пабойвалася: той скажы адно слова, а яна сыпане дзесяць у адказ.

— А хіба што і сёння будзе? — пажартаваў. Грубавата. Што з яго возьмеш! Трэцца каля гэтакіх, як і сам, дык і не ўмее па-людску што сказаць.

— А ты што думаў? — гэтакім жа жартам, наўмысна, адказала і яна.— Думаеш: з'ехаў на два тыдні з дому, прыехаў на дзень, крыху пагладзіў па галаве жонку — і яна задаволеная на месяц будзе?

— Ого! — паківаў галавою.— Я і пасля сённяшняй ночы ледзь жывы...

— Што ж ты тады за мужчына!

— Некалі, як не было яшчэ Юркі...

— То некалі...— паківала галавою.— Тады была я зялёнае дзяўчо... А вот цяпер... Цяпер я баба...

І жартавала, і заадно гаварыла злосна. Здзекавалася з яго. І, як ніколі, з гэтай злосцю і з жартам гаварыла і праўду. Тое, што даўно ўжо цяжкім каменем ляжала на яе душы.

— Я табе... — выпрастаўся ён, узяў ад яе сумку, пайшоў побач.

«Толік зусім не такі! Быў бы далікатны, інтэлігентны... А Уладак... Што з яго возьмеш! І што сама зробіш: звыклася і з усім гэтым...»

— Знайду, знайду сабе і другога...— пагразілася яна.— Бо не думай, што я табе так ужо і веру. Не бывае дома два тыдні, прыедзе, прылашчыцца, а потым і ў той бок не глядзіць... Пэўне, маеш там сабе бабу...

— А мужчыну і можна мець другую. У запісной кніжцы...

— А бабе — другога?

— Бабе — не.

— Дык чым жа яна горшая? Калі любіш толькі аднаго свайго мужыка, дык крыўдзіш астатніх добрых мужчын.

— Ну-ну! — і жартам, і ўсур'ёз усклікнуў.— Выкінь усё з галавы. Кніжак начыталася, дык пляцеш вось абы-што.

— Пры чым кніжкі! Пра сваё гавару. Жыву ж, як удава...

— А што яе мне рабіць? — ужо сур'ёзна запытаў Уладак,— Кідаць экскаватар, застацца тут? Будзем кожны дзень разам, але што ж я тут буду рабіць? Прагнаць Бліна і стаць конюхам ці ісці замест бацькі пчаляром? Ці да вас мулярам, ці цэглу падносіць? Але ж колькі я зараблю? А так я, сама ведаеш, на сваім экскаватары і дзве, і тры сотні, а бывае, і больш: у месяц выганяю...

— А я табе кажу тое, што і трэба,— ужо спакойна, без іроніі прамовіла Антаніна.— Трэба нам выбірацца адгэтуль. Ці ў БМУ, ці ў Налібакі. Там мы і рабіць разам будзем, і жыць. Адны... Без нянек... Паглядзім, а чаго мы самі вартыя. А што меней заробім, дык такой бяды.

Зірнула ў двары ў акно: з кухні пазіралі на іх і на іхнюю гульню свёкры.

Тыя сядзелі каля стала, адно насупраць аднаго. На стале паміж імі ляжала разгорнутая газета. На доўгім свёкравым носе ліпелі старыя, з ніткаю замест дужак акуляры. Свёкар, відаць, чытаў дагэтуль. Уголас. Бо і зноў адвярнуўся, уткнуў твар у газету.

— Вясёлы сёння бацька,— усміхнуўся Уладак.— Будзе канчаць наш дом. Кажа: па вясне і пяройдзеце...

— А ты і рад? — папікнула яна. Нязлосна, ужо змірыўшыся, што давядзецца яшчэ шмат жыць тут.— Уперліся старыя, не пускаюць нас да людзей, бо баяцца вялікай вёскі, як і баяцца адны тут на ўсё сяло застацца...

— І твае ж проціў...

— І мае гэтакія. Думаеш, лепшыя? У старых адно ў галаве...

— Дык і застанёмся, не прападзём. А каб не звёўся Бабчын Скон, дык будзем дбаць пра дзяцей. Каб іх было на ўсю новую вялікую хату. А старыя хай памагаюць гадаваць... Ужо ж, можа, знайшлі дачку?

— Ну і дурны ж! — таўханула ў бок локцем.— І не думай, што я дурная, што буду дзецьмі абсыпацца! Яшчэ адно, самае вялікае, два нараджу — і хваціць. Як і ў горадзе...

— Вот не ва ўсім трэба раўняцца на горад.

— Гавары гэта некаму,— перапыніла,— але толькі не мне...

6. УДАВА ГЭЛЬКА

— Ды не плач ты гэтак, а скажы: дзе табе баліць? — запытала Стэфусіха, седзячы на краі ложка і мацаючы жывот самага меншага Гэльчынага сына, Юзіка.— Тут баліць?

— Баліць,— з плачам адказаў хлопчык.

— А тут?

— І тут баліць.

— Мусіць, трэба, цётачка, бегчы да Бліна, папрасіць каня ды везці дзіця ў Дзераўную, у бальніцу,— сашчапіла рукі Гэлька. Моршчылася, нібы намагаючыся забраць сынаў боль сабе. Абы яму было добра.— Гэта ж так раптоўна схваціла.

— Лобік, скроні не гарачыя — палу няма,— сказала, супакойваючы, Стэфусіха.— Дык і нічога страшнага няма. Так нешта. Можа, што і з'еў благое.

— Усё ж еў, што і заўсёды ядзім. Усё варанае, чыстае.

— Ваду з рэчкі піў? — запытала Стэфусіха, усё мацаючы і мацаючы Юзікаў вузкі і худаваты жывот.

— Не-э.

— Грыбэ ці ягады дзікія ў рот браў?

— Не-э,— моршчыўся, енчыў малы.

— З зялёнай садавіны што еў?

Малы з хвіліну заціх, з асцярогаю, а то і са спалохам зірнуў на маці. Прамаўчаў, а потым зноў зморшчыўся, заплюшчыў вочы і застагнаў.

— Не выцерпеў, яблычкаў пакаштаваў?— усё дапытвалася Стэфусіха.

— Не-э.

— Слівак зялёных?

Малы адплюшчыў вочы, зірнуў на ўсіх з віною.

— Ну, з'еў хоць з адну сліўку? — усміхнулася Стэфусіха.

— Адну толькі...

— Не адну, а многа з'еў,— падказала сястра, Стася. Яна сядзела паблізу, абапёршыся падбародкам на біла жалезнага ложка.

— Не многа...— апраўдваўся Юзік.

— Ну вот і ўся хвароба...— усміхнулася Стэфусіха.— Пабаліць ды пройдзе само па сабе. Няможна ж многа есці зялёнага. Ды і саспелага тэж. Усё трэба ў меру есці. Давай, Гэлька, яму паболей вады. Няхай п'е — дык і аціхне боль.

Гэлька — крыху паспакайнелая — хутка пайшла ў парог хаты, узяла вялікі кубак, зачарпнула вады з вядра — вядро вісела на кручку доўгага дрота. Прынесла. Падала сыну. Той падняўся, абліваючы падбародак, шыю, пачаў піць. Выпіў усё.

— І яшчэ давай,— сказала Стэфусіха,— хай яшчэ пап'е.

— Я больш не хачу.

— Калі хацеў грызці зялёныя слівы, дык цяпер пі ваду. А то замучыць жывот.

Вось так папікнула і адышлася. Села каля стала. Каля яго сядзеў самы большы Гэльчын сын, Казік. Ужо ладны падлетак. Гэтакі файны, як і маці. Чытаў кнігу.

— Не сляпі, сын, вочы,— напаіўшы хворага, цяпер ужо і на яго, старэйшага, зірнула Гэлька.— Цёмна ж ужо. Запалі хоць лямпу,— і, павярнуўшыся да госці, дадала: — Я і не ведаю: добра гэта ці не? Чытае і чытае! І пры святле, і ўпоцемку. Абы ўбачыў кніжку, дык хваціць і не адарвеш... Гэта ўжо ведае Гаптар стары, дык, калі ні едзе ў горад, заўсёды кніжку яму якую прывозіць. І цяпер прывёз.

— Што ж тут благога? — як задзівілася Стэфусіха.— Мае ахвоту, дык няхай чытае. Вучаны ж будзе. Як і Гаптароў Гіполь...

— Дык не ўпоцемку ж чытаць. Так змоладу вочы папсуе,— прамовіла Гэлька, падняла галаву і з дакорам зірнула на электрычную лямпачку, што — запыленая, абпэцканая мухамі — бездапаможна звісала са столі. Потым зірнула на меншага сына: той ацішэў. Падышла, села насупраць госці.

— Да якой клясы твой большы пойдзе? — запытала Стэфусіха.

— Да шостай,— адказала Гэлька.— Дзеўка — да трэцяй, а гэты хворы налета пойдзе ў школу.— Зноў павярнулася да старэйшага, да Казіка: — Ідзіце ўжо спаць, дзеці. Набегаліся ж за дзень, нарабіліся...

«Добрыя яшчэ ў мяне дзеці, няма чаго богу грашыць,— падумала Гэлька.— Казік, лічы, ужо гаспадар. І карове есці дасць, і напоіць, і дровы падзяўбае, і каня запражэ, пабарануе, касіць ды араць вучыцца... І меншыя памагаюць. Грады, соткі полюць, подсціл карове прыносяць, кожны год сабе ягадамі, плывуном, грыбамі на кніжкі ды на апраткі, абутак самі заробяць... І, дзякуй богу, ніколі не бывае, каб у хаце вывелася капейка... Хоць сотня якая, але ест... Заўсёды маю за што хлеб, цукар, соль купіць...»

— Становяцца на ногі і твае дзеці,— прамовіла Стэфусіха, паківала галавою, гледзячы, як укладваюцца малыя, а потым палаяшла падбародак на кулакі, што былі на верху кіёчка.— Кончаць школу — і пойдуць сваімі сцежкамі. Тое далей вучыцца, тое ў войска... А ты адна застанешся... Пастарэеш — і будзеш дажываць сваё адна, як і мы ўсе, старыя бабы.

Гэлька замаўчала. Ды што сказаць? Яна ж не вінаватая, што аўдавела гэтакая маладая. Жыў бы яе Сцяпан, дык, можа, і яшчэ былі б у іх дзеці...

— Дык бяры каго ў прымы. Ты ж яшчэ зусім маладая. Цяжка ж у такія гады ўдавою быць...

Каб не сядзець моўчкі, Гэлька падхапілася, адчыніла шуфляду. Узяць запалкі. Абмацала іх, зашастала.

— Ды не запальвай ты, Гэлечка, лямпы,— як папрасіла Стэфусіха.— Я надурыла ўжо табе галаву, дык пацягнуся дадому. А ты кладзіся спаць: табе ж і заўтра раненька падымацца. Летняя ночка маленькая. Толькі сплюшчыш вочы — ужо і сонца ўстае... А ўлетку гэтак не хочацца рана падымацца. Здаецца, яшчэ хоць бы крышачку паспаў бы! Надта тады, калі ты яшчэ дзяўчына ці маладая кабета...

— Праўду вы кажаце, цётка,— усміхнулася Гэлька. Паслухалася старой, лямпы не запаліла.— не хочацца да ўсходу сонца падымацца. Здаецца, як вы кажаце, хоць бы хвіліначку яшчэ паспаць.

Нарэшце Казік загарнуў кнігу і падаўся да тапчана, што стаяў пры самай печы. Сцягваў на хаду кашулю. Высокі, з шырокімі плячыма.

«Далібог, ужо мужчына! — і зарадавалася, і напалохалася Гэлька.— Праз гадоў пяць-шэсць кавалер, у войска ісці! А я, значыць, як во цяпер Гаптарыха ці Найдзёніха, пастарэю, старой бабай буду. Так нічога маладога, добрага, лічы, і не ўбачыўшы...»

— Вот пакуль дзеці малыя, дык брала б ты, кажу, Гэлечка, гаспадара ў хату,— як угадаўшы яе думкі, сказала Стэфусіха.— І дзяцей паможа на ногі паставіць, і будзе з кім век дажываць.

«Чаму — дажываць? Я ж яшчэ не старая. Я магу яшчэ жыць ды жыць, як і ўсе маладыя людзі! Ці ўжо так і заведзена: калі ты засталася ўдавою, дык ужо табе не жыць самой. Дзяцей на ногі падняць, а самой толькі д а ж ы в а ц ь?»

— Няма ж, цётка, у нас мужчын-удаўцоў,— саромеючыся, адказала яна.— А ў другія ж вёскі я сама не пайду шукаць сабе гаспадара. Ды ці пойдуць сюды з другіх вёсак мужчыны? Тут жа ім ніякай работы няма. Цяпер усе нашы да людзей, да вялікага гурту цягнуцца.

— Добры быў твой мужык-нябожчык...

— Добры...— уздыхнула Гэлька.

— Працавіты быў, і ўдзень, і ўночы ўсё дзяўбае і дзяўбае на дварэ. І мне многа памагаў.

Гэлька маўчала: да горла падкаціўся даўкі камяк.

— Дык, можа, перабіралася б ты ў Налібакі... Там...

— Што вы кажаце, цётка! — махнула рукою Гэлька.— Куды ж я з малымі дзецьмі ў свет паеду? Абы толькі замуж выйсці? Не. Як ужо ест, так хай і будзе. Усё ж лягчэй жыць каля сваіх людзей: той нейкую параду добрую дасць, той паможа.

— А вот нявестка Гаптарова рвецца ў Налібакі...

— Яна не адна ж, а з мужам, дык і... Ды, можа, хоча сама па сабе гаспадыняю быць.

— Летась жа казалі: Блінаў Альфонс хацеў да цябе ў прымы прыстаць...

— Дык ён жа хлопец, цётка. А я хто?

— Была б дзяўчына ў вёсцы, дык узяў бы дзяўчыну. Але ж дзяўчат у нас няма. Вот ён і горнецца да цябе...

«Блін Блінам,— падумала Гэлька.— Здаецца, неблагі хлопец. Я яму, можа, і нараўлюся, але ж ён мне... Вот каб другога каго, па кім сохну ды плачу, калі ён ад мяне пойдзе, дык таго з радасцю ўзяла б... Але ж ён жанаты, жонку, дзяцей мае...»

— А ці сняцца табе якія пярсцёнкі? — запыталася Стэфусіха.

— Не,— унурыла галаву Гэлька.

— А што ж табе сніцца? Што табе Блініха кажа?

— Дык усё яна бытта прыносіць новыя боты, туфлі...

— Боты, туфлі — гэта кавалеры, не муж...

Гэлька замаўчала.

У хаце ўцямнелася. Яна ўжо і не бачыла Стэфусішынага старога твару. І тая, канечне, не бачыла яе вачэй. Слёз у іх. Развярэдзіла старая яе больку. Канечне, таго не хочучы. А якраз наадварот, дабра жадаючы.

— Я ж, Гэлечка, па-старому думаючы, сказала,— апраўдвалася Стэфусіха.— Шкода мне цябе. Маладая, гэтакая файная, а вот гаруеш адна. А колькі таго нашага, бабінага, веку, бабінай маладосці? І не ўбачыш, як усё мінецца! Дык і трэба жыць у маладыя гады па-маладому.

Гэлька маўчала. Потым у цішыні пачула: зазваніў колцам па дроце сабака. Пабег ад хаты да хлява. І зноў стала ціха.

«Ён!» — зайшлося сэрца.

Цікнула ў акно.

«Хоць бы ў хату не зайшоў! Стэфусіха ж тут!»

Зноў зірнула ў акно. І зноў нічога не ўбачыла. І не пачула. Не вытрымала, падхапілася.

— Вы, цётачка, пасядзіце,— сказала нібы чужым голасам,— а я выскачу на двор. Гэта ж, здаецца, я хлеў добра не зачыніла.

— І я пайду ўжо, не буду замінаць табе. Адпачывай, дачушка.

«Якая я грэшніца,— падумала Гэлька.— Ведаю ж: вялікі грэх, што чакаю, прымаю, але не магу сябе перасіліць...»

Гэлька падалася з хаты першая. Дзвярэй не зачыняла. Стэфусіха асцярожна, стукаючы кійком ды абапіраючыся аб сцены, тупала за ёю.

Выйшаўшы на двор, Гэлька аж анямела. Ля плота цямнела яго постаць. Побач падскокваў, лашчыўся сабака.

— Хавайся! Стэфусіха тут, у мяне...

Ён ценем кінуўся да дрывотні. Знік у ёй. Следам кінуўся і сабака, запыніўся, драў лапамі за дзверы.

Выйшла Стэфусіха.

— О, якая парнасць! — сказала.— Будзе ўжо на днях навальніца.

Патупала з двара.

Гэлька, падтрымліваючы яе за локаць, пайшла побач. Адчыніла брамку.

— Ну, будзь здаровая, кабета.

— Спакойнай ночы, цётка.

Тая выйшла на сцежку. Гэлька пачакала з хвіліну, калі старая адыдзецца, схаваецца ў цемені, а потым хуценька пакрочыла па двары да дрывотні. Адпіхнула сабаку, зайшла туды. І адразу трапіла ў абдымкі.

Не спалохалася. Ведала, што гэтак трапіць.

Тамаш, пахнучы лесам, дымам, здаецца, і сухім сенам, прытуліў і гладзіў шурпатаю, як тарка, рукою па плячах, па паясніцы, а потым сціснуў аберуч.

— Ну што? — усміхнулася яна.

— Ды нічога,— адказаў.— Ледзьве дачакаўся вечара.

— Даўно бачыліся?

— Ды даўно. Аж чатыры дні!

Яна не паспела нічога прамовіць, хоць хацела пажартаваць. Чамусьці заўсёды яны ў такія, начныя, сустрэчы жартуюць, гарэзуюць, як маладыя. Даткнуўся калючаю шчакою да яе шчакі. Сухімі губамі знайшоў яе. Пацалаваў. Яна разамкнула вусны і адказала доўгім пацалункам. Абхапіла рукамі за шыю, прыціснулася грудзьмі да яго дужай і цвёрдай, што камень, грудзіны.

Сціснуў, аж не было чым дыхаць. І цалаваў-цалаваў. У шчокі, у шыю. Закружылася галава. Як у п'янай.

Маўчалі. Толькі парывіста, нібы ад доўгага бегу, дыхалі. Ужо, здаецца, не было ў галаве думак, бо гэтая галава не цяміла. Ні пра што. Ні пра кепскае, ні пра добрае. Толькі пякла кроў у жылах ды вабіла непераадольная цяга адно да аднаго.

Ён, мужчына, быў болей разважлівы. Вось павёў яе далей ад дзвярэй. Ці тут, у дрывотні, было напраўду ўжо так цёмна, хоць выкалі вока, ці яна заплюшчвала вочы: яна нічога не бачыла. Толькі адчувала: вось зачапілі па дарозе кошык з зеллем, ткнуліся да невысокай складні сухіх дроў.

Здаецца, падняў яе на руках? Нашто? Каб у яе зусім закружылася галава? Дык яна і так кружыцца. І не толькі яна. Але і ўся яе сядзіба, Бабчын Скон і нават увесь вялікі свет. Яна цяпер толькі адна ў гэтым свеце. І яшчэ Тамаш.

Тамаш апусціў яе на дол. Праз якую хвіліну пачаў зноў цалаваць яе, яна ціха застагнала і, здаецца, узляцела ўвысь, як пылінка, і паплыла-паплыла, нібы знікаючы ў велічнай прасторы.

А пасля было раптоўнае вяртанне ў Бабчын Скон, да сваёй сядзібы. Доўга ляжалі ціха побач. Толькі ён гладзіў рукою яе па галаве.

Вось цяпер адчувалася, што ўсё ж мулка ляжаць на трэсках, што вострая стрэмка коле ў шыю. Паварушылася. Але падымацца не хацелася. Падымецца — і ён пойдзе. Зноў на некалькі дзён. А яна, будзе адна. Дзень-два паходзіць як у сне, са сваім сарамлівым шчасцем, а пасля зноў будзе чакаць увечар, ці не рыпне брамка, ці не пачуецца лёгкі стук пальцам у шыбіну.

— Я ж табе сена прывёз,— азваўся ён.— За гумном конь стаіць.

— Дзякую, Тамашка,— ціха прамовіла яна, ускочыла на ногі і зашпіліла халат.

Ён стаяў зусім паблізу. Высокі, дужы.

Відаць, гэтаксама як і яна, адчуваў і ён, як гараць вусны, баліць ад поціскаў шыя, як супакойваецца бурная, гарачая, нібы з агнём, кроў, як на душы становіцца спакойна, радасна і крышку ўжо сарамліва. За гэтае, патаемнае, шчасце.

— Дык хадзем,— сказаў ён і першы ўжо, як гаспадар, папіхнуў гэтыя дзверы, падаўся на двор, на прыгуменне.

Паблізу шарэліся высакаватыя калёсы з сенам.

Пакуль яна адчыняла дзверы гуменца, ён ужо адвязаў вяроўку, скінуў жэрдку і пачаў пхнуць бліжэй да гумна воз. Падцялежыўшы, упёрся спіной, перакуліў.

Сена запала, лічы, у гумно.

Адагнаў каня, вярнуўся. З сахаром.

— Увапхну ў гумно,— сказаў,— а заўтра сама, ужо за відном, укінеш у загарадку.

Мігам ссунуў сена ў гумно, тое-сёе з растрэсенага падабраў рукамі з зямлі, зачыніў дзверы.

— На тым тыдні яшчэ падвязу гэткаю парою.

— Дзякую табе, Тамашка. Вот і будзе пахнуць сенам у гумне.

— Ды будзе сена,— усміхнуўся.— Дам яшчэ тую, што і летась даваў, дзялку. Там сёлета трава ў твой рост. Папросіш Гаптара, каб выкасіў. Ды яшчэ каго. А цяпер пара мне ўжо ехаць, будзь.

Падышоў, ужо не парывіста, а пяшчотна прытуліў, пацалаваў у шчаку. І яна адказала далікатным пацалункам.

Але калі ён адышоў, падабраў лейцы, гопнуўся на калёсы і ад'ехаўся, адчула гаркату: няхай бы ён нікуды не ехаў, заставаўся тут. Як гаспадар, як яе муж! Яна гэтак бы яго любіла, гэтак добра жылі б з ім! Была б, можа, самая шчаслівая кабета ў Бабчыным Сконе. І не толькі ў вёсцы, але, можа, і на свеце.

Стаяла і слухала, як ляскаюць колы ды тупае конь. Дагэтуль, пакуль чула.

7. ВЕТЭРАНЫ

Блін вярнуўся з канторы саўгаса ўзрушаны.

Якраз — суботаю — усе былі дома. Маці, жонка, дзеці. Хлопцы галіліся, прасаваліся, дочкі круціліся каля люстэркаў — збіраліся на гулянку. Пэўне, у Янковічы: там сёння танцы.

Блін паклаў на стол сетку з хлебам, цукрам, соллю ды з цыгарэтамі, з пляшкамі гарэлкі і віна, сеў на лаве. Зняў брылёўку, выцер далонню потны лоб. Ціхенька задзынкалі медалі на яго грудзіне.

— Пэўне, усе ваўкі ў лесе здохнуць,— усміхнулася жонка, Стэфа. Яна сядзела пры стале і са свекрывёю перабірала шчаўе.— Быў у Налібаках і вярнуўся цвярозы. Дзіва!

— Знайшла дзіва! — ухмыльнуўся.— Я табе зараз, хай яго халера, не такое дзіва скажу...

І замаўчаў.

— Ды гавары ты, бацька, скарэй: што там за дзіва? — не выцерпела большая дачка, Ядзя. Стаяла каля люстэрка — яшчэ бабчынага — і начэсвала круглаю, з жалезнымі зубамі шчоткаю пышныя валасы.— Толькі не мані.

— Вот з панядзелка, хай яго халера, буду ўжо на пенсіі...— з самотаю прамовіў ён.

— А што ты думаў! — ухмыльнулася Ядзя,— Альфонсу нашаму скора ўжо сорак, Міхасю трыццаць пяць, мне трыццаць тры... Мы ўжо не маладыя...

Маці і жонка маўчалі. Здаецца, адчувалі яго настрой: пенсія, што ні гавары,— гэта ўжо старасць...

Ён з самотаю зірнуў: пяцёра сталых дзяцей у хаце. І ўсе яшчэ не апарадкаваныя. Нежанатыя і незамужнія. Без сваёй сям'і, без гаспадаркі.

— Дзіва не ў маёй старасці, хай на яго халера, ды не ў вашых гадах. Гэта ідзе само сабою, яго не зменіш ды назад не павернеш,— прамовіў ён.— Дзіва я на сходзе вот пачуў. Сцепановіч пры ўсіх людзях, пры музыцы даў мне пенсіённую кніжку, даў вот яшчэ загарак,— дастаў з унутранай кішэні «лепшага», суконнага, новага, фрэнча футлярык.— І кажа: дзякуй, Францавіч, за тое, што выганяў адгэтуль немца, што добра рабіў і ў калхозе, саўхозе, а цяпер законна адпачні, няхай падменяць ужо маладзейшыя. «Дзякую, таварыш дырэктар,— кажу,— але я думаю і яшчэ конюхам рабіць».— «Не,— кажа,— мы коней ад вас забіраем... Думалі даўно ўжо забраць, ды рашылі: даць табе дарабіць да пенсіі...» Вот вам і мой сон у руку: прарочыла ж мне бабця, што канюшня згарыць...

Вось цяпер усе як анямелі. Як так? Як вёска можа быць без канюшні, без коней?

— А ты...— як бы хацела папікнуць жонка і змоўкла.— Што ж нашы людзі скажуць?

— Што я? Так ужо, бачыш, даўно рашано. Дык вот пачуў я гэта, хай яго халера, сышоў са сцэны, сяджу ў залі, нічога не панімаю... Спускаецца са сцэны Сцепановіч, садзіцца да мяне і кажа: «Ты не расстрайвайся, Францавіч. Ты вот пайшоў, а праз гады два і я пайду. Прыйшла нам такая пара — саступаць, даваць дарогу маладзейшым. Словам, адваявалі мы сваё. Ведаем: ты яшчэ здаровы, цяглы, дык мы не думаем цябе сплаўляць. Нам рукі рабочыя трэба ды трэба. І мы табе, як ветэрану вайны і працы, пойдзем насустрач: бяры ў нашых Налібаках вялікую, з трох пакояў, кватэру, пераязджай з дзецьмі і жыві. Усім дадзім тут работу. А ты, калі захочаш, будзь у нас конюхам...»

— А што! — ажывілася Ядзя.— Гэта дзела!

— Ціха ты, сарока! — сыкнула на яе маці.— Вам абы хлопцы. Хоць усё роўна замуж не выходзіце, сядзіце на нашых з бацькам плячах...

— Нарадзілі ж вы нейкіх нас няўдалых,— агрызнулася Ядзя, расшпіліла, апусціла долу спадніцу, засталася ў кароткай, ледзь прыкрывала пышныя клубы, сарочцы,— Хлопцы малыя, чорныя, мы, дзяўчаты, дзябёлыя...

— Такія вы выраслі...— сказала маці.

— Паедзем,— сказала меншая дачка, Ірка.— Там святло, газ, магазіны, клуб. Тэлевізар купім. Усё роўна ж рана ці позна, а трэба выбірацца з Бабчынага Скону.

Ад гэтых доччыных слоў да яго шыбанула злосць. Ледзь не падскочыў, меўшы «гарачы» характар, ды не пляснуў па азадку. Стрымаўся. Ведаў: ёй жа не два, не тры гады, а дваццаць пяць. Не пасцябаеш. Ды і стрымала горкая праўда: так, што ні кажы, замінае ўжо ім, маладым, Бабчын Скон.

— А і праўда, едзьце ўсе вы, маладыя,— умяшалася ў гамонку маці.— А тут застануся ўжо я адна.

Ніхто не абзыўнуўся.

— А з бабаю застануся я,— першы парушыў цішыню Альфонс, спаласнуў у слоіку з вадою складзеную брытву і перадаў яе брату, Міхасю.— Бо там і на тры пакоі нас усіх многа будзе.

— Ды не хітры,— усміхнулася Ядзя, ідучы да шафы. Да сукенак.— Скажы, што застанешся дзеля Гэлькі...

Альфонс зачырванеўся.

— І застануся...— агрызнуўся.— А табе баліць гэта?

— Не баліць,— адказала тая.— Па мне хоць да Стэфусіхі прыставай у прымы.

— Не спорце, дзеці. Усе едзьце,— зноў паўтарыла старая.— Усё роўна вам гэтай хаты на ваш век не хваціць. Вам жа яшчэ доўга жыць. А мне і гэтай даволі, дацыльгікаю неяк сваё. Лічы, восемдзесят ужо ж.

— Падпраў валасы на шыі, тата,— падышоў з машынкаю меншы сын, Здзіслаў. Бадай самы дробны з іх усіх, Бліноў.

— Самі, хлопцы, праўце сабе,— махнуў рукою,— Я і не ўмею стрыгчы па-вашаму, ды мне і не да гэтага...

— Калі клічуць, даюць кватэру, дык паедзем,— сказала Ядзя, нацягваючы на сябе сукенку.

Абцягнула яе, крутнулася туды-сюды.

«І харошая дзеўка! — падумаў Блін.— Спраўная. Можа, і з-за іх, дзяцей, трэба пераязджаць. Што ж яны выседзяць тут? А там, у такім гурце, скарэй сабе пару знойдуць...»

— Рашайце. Што вы ўсе скажаце, тое і будзе. Я ўжо за вамі, як нітка пайду за іголкаю...— прамовіў ён і пайшоў з хаты. Без ніякай патрэбы. Каб пабыць аднаму.

На дварэ закурыў.

Вечарэла. Было цёпла, ціха. З нейкаю пяшчотаю зірнуў на сіняе, з белымі воблакамі неба, на лёгкую чырвань на заходнім небакраі, на блізкі стары лес. На рэчку, аслоненую алешынамі і лазою.

«Вы то і без мяне будзеце такія,— падумаў,— а я як вот без вас буду?»

Не ўстояў. Пайшоў. Да вуліцы. А пасля ўздоўж яе — да канюшні. Зноў жа — без ніякай патрэбы. Проста пацягнула туды. Сёння не саромеўся, што ідзе ў святочным касцюме, пры медалях.

«Сёння якраз трэба гэтак прайсці,— падумаў.— Наша ж свята настае. Дык вот і выйду так».

Раней калі ішоў па вёсцы, дык, каго ні бачыў, з кожным жартаваў. З катом, з сабакамі. З людзьмі. Цяпер моўчкі кіўнуў галавою Найдзёнісе — яна ў сваім гародзе шчыпала цыбулю. Адчуваў: запыніцца толькі каля Гаптароў. Каля іх няможна было не стаць і не парадавацца за людзей — там бацька і сын заканчвалі заліваць фундамент.

З аднаго боку ён быў ужо сухі, а з другога, ад выгана, стаяла апалубка.

«Ну і крэпкі яшчэ гэты Гаптар! — падумаў.— Да ўсходу сонца бяжыць з касою на амшары, косіць з расою, потым бяжыць назад, паснедае і да гарачыні лье фундамент. А потым, у спёку самую, бяжыць на пасеку, да пчол, увечар зноў косіць...»

Падышоў.

— О! — усміхнуўся Гаптар, пазіраючы на яго пінжак і на медалі.— Як на парад, так сказаць!

— Дык быў жа на парадзе...— адказаў Блін. Кіўнуў на фундамент.— Сёння і кончыце?

— Кончым,— усміхнуўся Уладак.— На панядзелак ужо цесляроў з Хатавы паклікалі.

— Во якія вы спраўныя!

— Чаго зайздросціш? — усміхнуўся Гаптар, абцёр сухія, з камячкамі ад раствору рукі.— Давай і ты, так сказаць, стаўляй новую хату. А то твая гэтая порхаўка возьме калі ў вецер і рассыплецца.

— Каму ставіць? Мне? Мне і гэтай хваціць. А маім жа блінянятам няма тут ні паненак, ні кавалераў. Калі ставіць, дык ужо ў Налібаках.

— Ну, гэта глядзі ты ўжо сам, так сказаць,— прамовіў Гаптар, любоўна акідваючы позіркам роўненькі верх сырога фундамента.— Тут ты сам сабе гаспадар.

— Ды цяпер і мне тут, хай яго халера, няма чаго рабіць...

— Як гэта — няма чаго рабіць? — здзівіўся Гаптар.— А коні?

— Коней у нас больш не будзе. Забяруць скора.

Гаптар зірнуў з недавер'ем.

— Не зманіў сёння нікому? — Потым усміхнуўся.— Дык бярэ за нутро, так сказаць, каб салгаць?

— Праўду гавару...— сур'ёзна прамовіў Блін.

— Ды ведаем мы тваю праўду...

— Не верыш, але на тым тыдні самі ўсё ўбачыце.

Гаптар яшчэ зірнуў раз — і сеў на сыры фундамент.

Потым падхапіўся — на фундаменце зрабілася ўпадзінка.

— Што ты гаворыш?

— Тое, што чуеш.

Гаптар пацёр раптоўна пацямнелы твар, шыю. Выдыхнуў. Як яму стала душна. Зморшчыўся. На лбе і ля вачэй складкамі леглі глыбокія маршчыны.

«Стары ўжо,— падумаў Блін.— Дармо, што цяглы. Але ўжо зношаны».

Зірнулі абодва туды — на канюшню. Якраз над ёю вісела ўжо чырванаватае сонца. І страха канюшні была заліта чырвоным святлом.

— Такі праўду напрарочыла твая бабка...

— Праўду...

— А з яе ж тут пачынаўся калхоз,— паківаў галавою Гаптар. — Помніш жа: зімою ў пяцьдзесятым годзе прыехалі Адамцавіч і Цвыркін з раёна, правялі сходку. За калхоз. Запісаліся ўсе, апроч Суніцкага. Прадсядацелем мяне выбралі... Дык вот ідзём мы са сходкі дадому, нясу я ў кішэні пячатку, і бярэ мяне за нутро: што я рабіць буду? Як буду такою вялікаю вёскаю, гаспадаркаю кіраваць? Пяцьдзесят хат, каля чатырохсот гектараў зямлі і лесу... Усміхаецца Цвыркін: «Ну вот, Іосіфавіч, новая жызня ў вас пачынаецца. Калякціўная. Пад весну зямлю падзелім — што калхозу, што людзям. А ты за гэты час перапішы: у каго колькі коней, вазоў, плугоў, колькі хто можа збожжа даць... І паглядзі: у каго гумны добрыя. Звезіцё іх і канюшню зробіце...» Ой жа,— наківаў галавою,— так сказаць, потым і гоману было! Сем гаспадарскіх — ды добрых! — гумнаў пайшло на канюшню. У адной палавіне — коні, у другой — каровы...

Як ні раніца ці вечар, дык усе да канюшні: а як жа іхняе быдла накормленае? Конюх з даглядчыкам толькі сваю глядзяць, а іхнюю голадам мораць? Цяпер ужо і смяюцца ўсе, што некалі гэтакія былі...

Потым паднавес на калёсы зрабілі... Пасеялі ў той год пшаніцу, ячмень, авёс, картофлю пасадзілі... І вырасла. Усе аж не верылі, так сказаць. К восені канторку зляпілі, потым як адышлі мы да Пільніцы, дык гэтая канторка пад магазін пайшла... А на другое лета школу дзецям паставілі... Напраўду: новае жыццё, так сказаць, пачалося... А колькі гадоў быў я конюхам!

— Дый я ўжо нямала! — прамовіў Блін.— Паверыць ніяк не магу: машыны машынамі, але якая ж гэта, хай на яго халера, вёска без каня? Маладым, можа, усё роўна: яны і трактарам пасадзяць картофлю, трактарам выкапаюць, а мы ж, старыя, прывыклі плугам кожную баразну закрыць, узараць... Каб ні адной картофліны не парэзаць... Я некалі бедны гаспадар быў, але коней любіў. І цяпер люблю. Ды што гаварыць, хай на яго халера,— махнуў рукою.— Гавары ці не гавары... усё мяняецца!..

Гаптар замаўчаў, Блін пастаяў крыху, гэтаксама памаўчаў і пайшоў адгэтуль.

Мінуўшы Гэльчыну, а потым і Стэфусішыну сядзібу, накіраваўся да канюшні.

Канюшня была доўгая, але нізкая, з пазелянелаю страхою. Нахілілася. Дык во слупы між прасламі падперлі летась бярвеннем. Каб зусім не павалілася.

У невялікія — па два ў кожным прасле — акенцы свяціла чырвонае сонца. Бляск біў у вочы. Як агонь.

Блін у канюшню не пайшоў. Пацягнуўся на луг, што быў непадалёку. Да коней.

Луг быў абгароджаны. Жэрдкамі ў два рады. Здалёку ўбачыў: усе коні на месцы. У вялікай загарадцы. Трое сталых коней, двое жарабят.

Падышоў, абапёрся грудзінаю на верхнюю жэрдку.

«Конікі, мае вы конікі!»

Яны нібы пачулі боль яго душы. Паднялі галовы, зафыркалі.

— Напаю вас зараз, родныя,— сказаў ён, пералез цераз жэрдку.

Падышоў да Сівога — самага старога тут каня. Высокага, рослага. Распутаў, павесіў пута каню на шыю. Тады распутаў астатніх. Здзівіўся: сёння яны не загарэзнічалі — не падбрыкнулі ды не пабеглі да рэчкі. А стоўпіліся і пазіралі на яго. Вось так аднойчы, выйшаўшы з лесу, пазіраў на яго стары лось. Ён тады не вытрымаў таго позірку, сышоў з дарогі і абышоў, адчуваючы нейкі боль у ласёвай душы. І звер, і птушка, калі ім цяжка, ідуць часамі да чалавека, просяць памагчы... Блін і цяпер не вытрымаў позірку нямых жывёл. Пайшоў да рэчкі, коні рушылі за ім.

Калі ён адсунуў жэрдку, коні патупалі па нізкім пясчаным беразе да блізенькай плыткай рэчкі. Сталі, пачалі піць. У вадзе, ружовячы паверхню, калыхалася велікаватае чырвонае сонца.

Ужо ад вады, цяжкія, коні ішлі яшчэ павольней. Але вось, за загарадкаю, уперад вырваліся жарабяты і пабеглі да канюшні. Навыперадкі. Падкідалі азадкі, падымалі ўверх пярэднія ногі, трэслі грывамі, кусаліся, збівалі адно аднаго, усхопліваліся і зноў імчаліся. І Блін не вытрываў, усміхнуўся: маладое ёсць маладое!

Дадому Блін вяртаўся не вуліцаю, а тупкім зялёным берагам рэчкі. Па сцежцы.

Тут, у Бабчыным Сконе, рэчка была няроўная, нават віхлястая, з ямінамі: гадоў дзесяць назад рэчку ў вярхоўі — ад Ніўнага да Янкевіч — спрамілі, а вось далей Янковіч экскаватары чамусьці не пайшлі. Запыніліся. Дык тут і ўцалела такая рэчка, якая была век. Праўда, вады ў ёй усё роўна паменела. Апала яна на роўнядзі, ліжацца, лічы, па самым жоўтым дне, шмат яе сышло з ямін, зніклі віры. Стала плытчэйшаю — усё некуды імчыць і імчыць, не могучы нідзе запыніцца.

Але, дзякуй богу, рэчка ўсё ж не абяднела: сюды пераплыла з вярхоўя ўцалелая рыба. А там, за Янковічамі, мітусяцца цяпер у канаве толькі нейкія маленечкія калючкі.

Дык накінуліся сюды былі рыбаловы. І з суседніх вёсак, і з раёна. Пачалі біць рыбу токам, лавіць сеткаю, кідаць запалы, дык людзі ўсім Бабчыным Сконам адагналі іх. Сказалі: калі хочаце рыбы, дык лавіце толькі вудачкамі. І адваявалі рэчку, адвадзілі браканьераў.

Праўда, і адгэтуль уцяклі яльцы, плоткі і краснапёркі. А можа, яны і зусім звяліся; і далей — у Прудах і ў пушчы — ніхто іх астатнія гады не бачыў і не злавіў.

Блін прыпыніўся. Пад навіссю алешын, ужо ў прыцемку, жаўцеліся пад промнямі вячэрняга сонца акуні — пікіравалі. Вось усё заціхла — пачулі, канечне, яго крокі. Толькі булькала, спяшалася ўперад вада.

Пачуў усплёск. Лічы, насупраць сваёй хаты: там была вялікая яміна, і там любілі купацца дзеці, а то і сталыя. Цяпер, пэўне, купаюцца яго сыны.

Падышоў. Убачыў: купаюцца мужчына і кабета. Ага, Гаптаровы Уладак і Тося. Гарэзуюць, абліваюцца, абдымаюць адно аднаго, адбягаюцца і зноў далонямі б'юць на вадзе, абпырскваюцца. І смяюцца. Маладым, радасным смехам.

Блін стаіўся, паглядзеў на іх. Каб іншым разам, дык мог бы схаваць іхняе адзенне, што ляжала вось тут, спехам скінутае, але цяпер не захацелася гэтак жартаваць.

«Во дзе ўдалая сям'я!» — пазайздросціў.— Добра, на зайздрасць усім жывуць!»

Ціха, каб не перашкодзіць маладым Гаптарам гарэзнічаць, патупаў далей. Крышку адышоўся ад берага, прыгнуўся. І прытрымаў далонню медалі. Каб не звінелі.

Вось так, каля гародаў, мінуў сваю сядзібу. Падышоў да сотак і гарода Адася Даргевіча.

Якраз насупраць была яшчэ адна, самая вялізная, яміна — тут некалі стаяў панскі млын. Млына даўно ўжо няма: яго спалілі ў вайну. Засталіся толькі ўмакрэлае парэзанае слупоўе ды вось гэтая, нашмат абмялелая, яміна. Гэтае месца так і называлася — Яма. Тут не купаліся. І самі, і госці лавілі вудачкаю рыбу. Мясціны былі рыбныя: было дзе — пад берагам, у карчах,— схавацца рыбе, і Адась кідаў сюды вараную бульбу, хлеб, проса.

Далей злева, за Ямаю, быў стары мост. Яшчэ панскі. Па ім спачатку ездзілі на машынах, потым, як мост абсунуўся, на калёсах, а пазней толькі хадзілі. Але вось гадоў сем назад зусім абсунуўся ў рэчку, запрудзіў яе. Дык прыйшлося разабраць яго. Ездзілі ў Янковічы, у Налібакі і адтуль сюды на машынах і на калёсах ужо каля яго, па тупкай плыці. Але год за годам размяшалі бераг, дно рэчкі, дык на машынах і калёсах тут перасталі перабірацца, пачалі, робячы вялікі круг, выязджаць на стаўбцоўска-налібацкую дарогу, паўз Лабуні. Праз лес. А калі сапсавалі і тую дарогу, пачалі тады ездзіць праз Пруды.

Вось так, думаючы, хацеў дайсці да былога моста — да цяперашняй кладкі. І пастаяць на ёй, паглядзець на ваду. Чамусьці заўсёды, калі было трывожна на душы, любіў прыйсці да кладкі, стаць пасярод і пазіраць, як цячэ вада — роўна плыве па жоўтым жвіры, круціцца, булькоча каля абзелянелых камянёў, з-пад якіх не-не дый выплыве то галоўка, то хвост сліжыка — як маніць за сабою, у далёкі свет, рачную траву. Пазіраў — і супакойваўся.

Але вось убачыў: не дойдзе да кладкі. Уперадзе на яго дарозе сядзіць Адась Даргевіч. Босы. У штанах і ў кашулі. Але відаць, што нядаўна купаўся: мокрыя чорна-сівыя валасы былі гладка зачасаны назад. Цяпер абсыхаў, лавіў рыбу — адну вуду трымаў у руцэ, яшчэ дзве вуды былі ўторкнуты побач у зямлю.

Вось пачуў крокі — павярнуў галаву. На хмурным, цёмным твары ані ажыўлення. Маўчун. Як і нямы. Быццам Суніцкі. Адзін з самых загадкавых людзей у вёсцы. Працавіты, майстра на ўсе рукі — каваль, сталяр, бондар, механік па машынах, матацыклах і радыё, кравец — маўчун і горкі п'яніца. Калі п'яны, дык невыносны. І для жонкі, і для ўсёй вёскі. Запыніць любога, чапляецца, успамінаючы і пазалеташнія грахі, ці невядома чаго плача. «Я табе скажу...— бубніць тады.— Але я нічога табе не скажу... У мяне такая крыўда, але я не скажу табе якая...» І вось так без канца. Не дагаворвае і плача, як бабёр. Нарэшце прагоніць жонку з хаты і ўкладзецца спаць адзін. Можа, каб каму іншаму, дык не даравалі б, абгаворвалі, а яму ўсё даруюць. І жонка ўсё даруе. Нават і тады, калі ёй прыходзіцца і не начаваць дома. Толькі калі-нікалі ўсе здзіўляюцца: ну чаму амаль заўсёды вялікія майстры так гарэлку любяць?!

— Звудзіў што? — падышоўшы, запытаў Блін.

— Ды будзе на юшку,— адказаў Адась, зірнуў на ваду, падхапіўся, асцярожна ўзяў вудзільна, ірвануў уверх. Над вадою заблішчаў ладны акунёк.

Адчапіў, апусціў рыбіну ў зялёнае эмаліраванае вядро, што стаяла па той бок куста, начапіў на кручок чарвяка і зноў, замахнуўшыся, апусціў кручок на яміну, уторкнуў вудзільна ў зямлю.

І больш ні слова. Сеў. Блін апусціўся на зямлю непадалёку. Зірнуў на паплавок — той адразу ж пачаў мітусіцца. З ім дражнілася дробязь.

— Быў у Налібаках,— першы парушыў маўчанне Блін.— Даклад паслухаў, пенсіённую ксёнжку, загарак у дар палучыў...

— Дык пенсіянер ужо, кажаш? — нібы ўсміхнуўся Адась.

Цяпер ужо Блін змаўчаў.

— Што зробіш! — уздыхнуў Адась.— Такая стацця: ад старасці не адкупішся! І нам з Антонам праз пару гадоў ужо трэба будзе ісці на гэтую пенсію. З васьмі нашых хат тады ў шасці гаспадары будуць пенсіянеры...

Абодва памаўчалі. Праз хвіліну Адась зноў марсянуў вудаю — зноў падчапіў ладнага акунька. Але на кручок новага чарвяка не чапляў.

— Хваціць,— прамовіў.— Хадзем шыкавацца да вечара. Зараз і падыдуць хлопцы.

— Хлопцы-пенсіянеры...— усміхнуўся Блін.

— Такая стацця...— паківаў галавою Адась.— Але ўсё роўна сябры-партызаны. А гэта...— і не дагаварыў, замаўчаў.

Маўчаў, калі ўжо ішлі па тупкай сцежцы ўздоўж яго сотак.

За бульбаю, перад прыгуменнем, пахла вуглём. Тут стаяў курганок: у ім Адась і сёлета выпальваў для сваёй кузенькі вугаль. Кузня — старая, у зямлянцы — стаяла непадалёку. Збоку Адасёвай сядзібы.

— Сказаць табе навіну? — запытаў Блін.

— Ну,— буркнуў Адась.

— Коней ад нас забіраюць...

Адась толькі са здзіўленнем зірнуў на яго раз-другі, але нічога не прамовіў. Пазіраў некуды ўвысь, вышэй сваёй сядзібы. Здаецца, толькі чагосьці моршчыўся.

Вось так ён маўчаў, калі забіралі адгэтуль школу, магазін, калі абарвалі тут драты і перасталі даваць сюды электрыку. Усе гулі, а ён як вады ў рот набраў.

— Я ўжо Гаптару казаў: напрарочыла-такі бабка...

— Мне твая бабка ніколі не сніцца...— нарэшце азваўся Адась, але не пра яго навіну.— Баіцца мяне ці...— і зноў не дагаварыў.

Праз дзверы ў дрывотні — у ёй амаль поўна ўжо было бярозавых і сасновых сухіх дроў — увайшлі ў двор.

Непадалёку, паблізу калодзежа, дымелася нізенькая, на два кружкі, пліта. Пахла смажаным салам і варанаю бульбаю.

Ля пліты на невялікім столачку сядзела спіною сюды гаспадыня і пераварочвала нажом сала на патэльні, насупраць, абапёршыся аб частакол, стаяў Адасёў брат, пастух Антон.

Антон быў апрануты па-святочнаму: у хромавых ботах, у новым галіфэ і ў светлым — ці не сынавым — пінжаку. На грудзіне — ордэн і радок медалёў. Адно рукаво пустое. Кішэня галіфэ адтапыраная — там, канечне, пляшка.

«І праўда ж, падобныя браты, як блізняты. Абодва высокія, тонкія. Невялікія, даўгаватыя галовы, вострыя насы».

— Злавілі што? — бліснуўшы на іх адным вокам, запытаў Антон.— Ці вуда была ў руцэ, а рыба засталася ў рацэ?

Адась паставіў каля жонкі вядро.

Антон зазірнуў у яго.

— Дык чаго,— усміхнуўся, з хвіліну падумаў. Каб, мусіць, сказаць далей вершам: — Вядро не пустое, хоць вадою налітое!

Адасёва жонка, Франця, зірнула з лагодаю. На ўсіх. Усміхнулася, хоць нічога не сказала.

«І на мяне не злуе,— падумаў Блін.— А ўчора гэтак крычала! Думаў, вочы выдзера. Дык каб за што! Пасмяяўся, што да яе фінагент падходжвае... Як перастрэла ўчора ды як дала, дык ледзьве жывы ўцёк...»

Пачуўся вясёлы гоман. Блін зірнуў на брукаванку: ішлі ў Янковічы яго сыны і дочкі. Адны з усяго Бабчынага Скону.

Параўняліся.

— Салют ветэранам!

— Слава партызанам!

Жартавалі меншыя сыны. З яго, бацькавым характарам, ахвотаю да кепікаў. Падаліся далей. Запыніўся, завярнуў у двор толькі Альфонс. У выпрасаваных штанах, у тэнісцы, з белаю патыліцаю.

«Не малады ўжо,— падумаў Блін пра сына.— Маршчын вунь на лбе і ля вачэй ужо многа...»

— На, ваяка,— падаў бацьку пляшку гарэлкі.— Віно-то мы апрыходавалі, а гэта тваё... Ну, добрай вам чаркі, партызаны!

Блін узяў ад сына пляшку.

— Не задзірайцеся там,— сказаў,— Без сінякоў, хай на яго халера, вярніцеся.

— А вы гуляць сваё гуляйце, але толькі не плачце...— адказаў жартам Альфонс і пабег даганяць сваіх.

— Вясёлыя ў цябе дзеці! — усміхнуўся Антон.— Мае большыя прыедуць з горада дадому, дык усё нечага квокчуць і квокчуць. Усё ім нечага мала. А твае вясёлыя...

— А чаму не жыць весела? — запытаў Блін.— Не бачу прычыны, як кажа Сцепановіч, жыць без аптымізму!

Адась за гэты час зайшоў у хату, вярнуўся з кружком ды з нажом.

— Пакуль суд ды справа, дык і зварыцца юшка,— усміхнуўся.— Пад чарку добра пойдзе.

Зноў нехта затупаў па сцежцы. Ішоў сюды.

Стары Гаптар. Гэтаксама ўжо ў святочным касцюме, выгалены, пры медалях. Нёс пакуначак, у звязанай за рагі хустцы. Пад пахаю другой рукі — міска.

— Сышліся ўжо? — усміхнуўся.— А Франця яшчэ, так сказаць, і не наварыла нам булёну? Тады, у лесе, заўсёды паспявала. Усё ў час рабіла...

— Не я вінаватая,— усміхнулася ў адказ Франця.— Рыбак наш запазніўся. Я б даўно ўжо тую юшку зварыла.

— Не адгаворвайся,— махнуў рукою Гаптар.— Тады дзяўчынаю была, дык і хацела ўпадабацца. А цяпер хіба будзеш старацца? Дзеля каго?

Франця ўсміхнулася. І ўсе ўсміхнуліся.

«Як радня мы ўсе! — падумаў Блін,— Больш чым радня! Аднымі маразамі марожаныя, аднымі кулямі хрышчоныя, адною радасцю ўсцешаныя!»

Гаптар паставіў каля агню, каля гаспадыні, пакуначак. А потым і міску са старым зацукраваным мёдам.

— Ну ды ладна,— сказаў Гаптар.— Ідзі, кабета, прышыкуйся крыху, медалі свае адзень. А мы ўжо і без цябе дапячэм ды юшку зварым...

— Ды дзе вам ужо да патэльні ды да гаршкоў! — пажартавала Франця.— Гэтак нафуфырыліся!

— Падчапурся, падчапурся! — жартаваў Гаптар.— Адна ж будзеш сярод нас, дык і трэба, каб была як кветка між старых грыбоў!

— Маладую знайшоў! — усмешана адказала Франця,— На пенсіі ж ужо...

— А хіба мы ўжо старыя? — сыпаў і сыпаў сёння жартамі Гаптар,— А твой Адась ды Антон во яшчэ ж не пенсіянеры, маладыя хлопцы! Ды і Блін яшчэ малады. Наўмысля, каб пасталець, на пенсію папрасіўся...

«Зусім інакшая кабета сёння! — здзіўляўся Блін.— Хоць не толькі яна адна інакшая. Усе мы сёння інакшыя...»

Селі ў садзе пад старою яблыняю. На мураве. Вакол разасланага абруса з закуссю і пітвом.

Непадалёку горкаю ляжалі дровы і ўсякае ламачча — падпаліць, калі ўцямнеецца. Нa вогнішча. Каб усё было як і некалі, у тыя далёкія партызанскія ночы.

Адась саставіў каля сябе гранёныя чаркі, паліў у іх з пузатага глячка.

— Такая стацця, хлопцы,— прамовіў ён.— Некалі, калі збіраліся святкаваць дзень вызвалення раёна, дык нас з Бабчынага Скону цэлы ўзвод, лічы, быў... Летась сядзелі тут ушасцярых, сёння ўжо ўпяцёх... А налета? А праз пяць — дзесяць гадоў? Дык і давайце, хлопцы, вып'ем за тых, хто ў сырой зямлі ляжыць, хто па вялікім свеце раз'ехаўся, вып'ем за тое, што мы выжылі тады, што жывём і цяпер... Ды каб быў на зямлі мір! От і ўвесь мой даклад!

Моўчкі стукнуліся, выпілі ўсе да дна. Захукалі, хутка зірнулі на абрус — што ўзяць? Хто ўхапіў шклянку з бярозавым сокам, хто лусту хлеба.

А тады моўчкі пачалі есці.

— Ну і шыбнула ў мазгі! — усміхнуўся Гаптар.

— Трэба часцей піць,— падцяў Блін, хоць гэтаксама мігам ап'янеў.

— Што вы гэтак паслабелі? — закусваючы, прамовіў Адась.— Ноч яшчэ наперадзе!

Усміхаючыся, елі.

— Ну, а цяпер давайце, хлопцы, во за яго, за нашага новага пенсіянера,— сказаў Адась і зноў наліў у шклянкі.

— Мянташыў век языком,— пажартаваў Антон,— але зарабіў пенсію...

— Паглядзім вот, ці ты заробіш нешта за свае сціхі,— агрызнуўся Блін.

— Ты, можа, і першы медаль за свой язык палучыў: што весяліў усіх добра...— насядаў усё з жартам Антон.— Бо спярша ваяка з цябе быў кепскі: ні стрэліць табе добра, ні пацэліць... Да жонкі з задання забег — і то папаўся... Любіў толькі на хазяйственныя аперацыі ездзіць...

— А ты? Цалок быў? — заступілася за Бліна Франця.— Усе вы спачатку стралкі былі! Пакуль вас Самсонаў не навучыў ды само гора не навучыла...

— Ну, дык за пенсіянера! — падняў чарку Адась.

— Смейцеся, смейцеся. Скора і самі ж, хай на яго халера, такую ксёнжку налучыце...— сказаў Блін.— Мала ж ужо засталося...

— Мала не мала, але вы з Гаптаром спісаныя ўжо, а мы з Антонам яшчэ маладыя, можам яшчэ і да дзяўчат ісці: ніхто ж не скажа, што мы пенсіянеры...— разгаварыўся і Адась.— А скажуць: гэта яшчэ хваты! Партызаны!

Выпілі.

— Далібог, пацверазеў...— прызнаўся пасля Гаптар.

— Адкруціла...— усміхнуўся Антон.— Прысаромілі вас, дык паправіліся, памаладзелі...

Першыя гады пасля вайны, як помніць Блін, гэтаксама святкавалі і Дзень Перамогі, і дзень вызвалення раёна. Але вельмі скупа: не было як шыкаваць. Потым, гадоў з сем, неяк і не сыходзіліся, думалі: а колькі ж трэба ўсё святкаваць? У тыя гады і іхні камандзір, Самсонаў, перастаў прыязджаць. Але вось гадоў з дзесяць зноў святкуюць. Сваімі кампаніямі, на раённай маёўцы. І Самсонаў быў некалькі разоў. Праўда, гуляў усё болей з дырэктарам саўгаса, старшынёй сельсавета. А яны, з Бабчынага Скону, пачалі апошнія гады святкаваць дома, невялічкім гуртам, бо на маёўку пачало прыязджаць на легкавіках, матацыклах, аўтобусах мноства людзей — і ветэраны, і іх дзеці, і шмат выпадковага люду, што любіў павесяліцца і правесці свой вольны час на прыродзе.

Паволі пацямнела. Пачала ўжо ледзь бачыцца закусь на абрусе.

— Ну што, хлопцы, запалім касцёр? — запытаў Адась. А потым падняўся, падышоў і падпаліў трэскі.

Заявіўся агеньчык, нясмела лізнуў сухія дровы. Разгараўся. І сад пакрысе асвечваўся водбліскамі. Франця адсунулася ўбок — каб не падаў ад яе цень на абрус.

Агонь запалаў. У садзе стала светла. Неба то навісала, то падымалася — як ніжэла ці ўзвівалася полымя.

Адась вярнуўся на сваё месца. З хвіліну ўсе сядзелі моўчкі, пазіралі на вогнішча. Відаць, усе ўспаміналі нешта даўняе. Са свайго партызанства.

«Здаецца, зноў мы ў лесе, сядзім, як і тады, у тыя гады, каля партызанскага кастра,— падумаў Блін.— Зноў у нас клопат, як выйсці з блакады, як уратаваць свае сем'і ці як разбіць у Налібаках гарнізон і выгнаць карнікаў з Івянца і Баранавіч, што паўзуць навалаю...»

Блін зірнуў на Францю: яна сядзела, схіліўшы галаву і закрыўшы лоб далонню. Мусіць, ціха плакала. Адзін бог ведае, што ўспамінала. Ці як варыла ім булён, мыла бялізну, ці як брала якую торбачку і ішла ў вёскі ў разведку. Ці, можа, успамінала, як аднойчы трапіла ў лапы знаёмых, з суседніх вёсак, паліцэйскіх і як цудам адкараскалася ад іх...

«Ды нішто, канечне, не забылася...— падумаў Блін.— І дзе яно забудзецце!.. Хоць бы во і гэты наш Бабчын Скон...»

Блін заплюшчыў вочы — і тое, што век вярэдзіла і вярэдзіла душу, ажыло...

...Улетку сорак трэцяга партызаны ўжо ведалі: немцы і паліцэйскія паляць не асобныя хаты партызанскіх сем'яў, а цэлыя вёскі. Каля пушчы, каля партызанскіх зон. Мясцінамі паляць не толькі хаты, а разам з будынкамі і людзей. Астатніх пагарэльцаў вывозяць у Германію на катаргу [⁶].

І вось сувязныя перадалі: спалілі Бабчын Скон. І ён, Блін, не спытаўшы дазволу ў Самсонава, пабег з налібацкага лесу дадому.

Не цяміў: што ён будзе рабіць? Не баяўся, што можа трапіць у пастку. У галаве было адно: што з маці, бацькам, жонкаю ды дзецьмі?

Вымчаў з прудскога лесу і анямеў: чарнеліся абгарэлыя ліпы і бярозы, дзе высокія, дзе абваленыя коміны, а з месцаў былых хат, хлявоў, гумнаў віўся лянівы дым. У нос біў пах гарэлага і чаднага.

«А дзе людзі? — пякла думка.— Няўжо дымяцца і іх костачкі?»

Жах апанаваў яго: першы раз бачыў такое на свае вочы. Няма ўсёй вёскі. Больш пяцідзесяці хат.

Вось Стэфусеў пляц. Чорны плот, голыя, з яблыкамі-агаркамі, яблыні, пажухлая бульба. Чорны высокі комін. Галавешкі, прысак. Дымяць падваліны. Не падыдзеш блізка: смаліць у твар.

Пацягнуўся далей — да сваёй хаты.

Запыніўся: за выганам ходзіць жывая душа. Хлопчык. Але ў вачах нібы туман. Не пазнаць. Здаецца, і дзіця ўбачыла яго, пастаяла з хвіліну, а потым падалося насустрач. Ага, Лабунеў Тамаш.

Сустрэліся, лічы, каля яго хаты. Папялішча.

— Твайго бацьку немцы забілі...— адразу сказаў яму Тамаш. Босы, у картовых портках і ў кужальнай кашулі. І сам карэлы, заплаканы.

Блін аж хіснуўся: нешта шыбнула ў патыліцу, у скроні.

— А дзеці? — несвядома шапнуў.— Дзе дзеці?

— Яны з цёткаю Стэфаю,— адказаў Тамаш.— І з бабаю.

— А дзе ж баба і цётка Стэфа? — запытаў, але не памятаў, пра што ж пытае.

— Яны ў Рудні. Казалі, што Рудню паліць не будуць.

— А дзе ж усе людзі? — зноў спытаў, і ўжо нешта цюкнула ў галаву: не, усе не пабітыя, нехта застаўся і жывы.

— Павезлі ў Стоўбцы,— як стары, адказваў Тамаш. У вялікіх яго вачах быў акамянелы жах.— Цётка Стэфа казала: з раніцы абкружылі вёску, сказалі запрагаць коней і збірацца. А потым сказалі ехаць у Янковічы. Вот вашы і пабеглі вунь туды, як казала цётка Стэфа. А па іх пачалі страляць. Баба і цётка, ўцяклі, а бацьку забілі. Ужо каля лесу...

— А ты?

— А я ж каровы пасвіў у лесе. Прыгнаў, а вёскі ўжо няма... Бегаў-бегаў і наляцеў на цётку Стэфу. Яна кажа, што нашых павезлі, кажа, каб я не бег даганяць. Бо, можа, яшчэ іх нікуды і не павязуць, а возьмуць і паб'юць. Але я бегаў у Янковічы — там нікога няма. І там усё спалілі. Дык цётка Стэфа кажа, каб я ішоў у Рудню, буду з вашымі жыць...

— Хадзем у Рудню... Канечне, будзеш з нашымі. Ці мо ў атрад цябе забяру.

— А ты партызан? — ажывіўся Тамаш.

«Прагаварыўся! Усім жа мае казалі, што мяне забралі немцы на работу. За Івянец. Але цяпер такой бяды...»

— Дык і з-за цябе вёску спалілі? Бо цётка Стэфа казала, што немцы казалі, што з-за партызанаў яны паляць... Каб не кармілі.

— Брэшуць яны, сынок,— ужо ідучы, сказаў Блін.— Уварваліся сюды як разбойнікі і зладзюгі, хай на яго халера. А мы што? Будзем на каленях перад імі поўзаць, пазіраць, што яны нас за людзей не лічаць, сваімі парабкамі зробяць? Не-э. Вот з-за чаго яны паляць...

...Пасля магілак Блін з Тамашом пабрылі да Рудні.

— Ідзі ты першы,— як дайшлі да поля, сказаў яму Блін.— Ты дзіця, дык на цябе ніхто зважаць не будзе. Разведай, як там і што, і пакліч сюды цётку Стэфу...

Тамаш выйшаў з лесу і пайшоў у вёску. Уздоўж жыта, каля бульбы. Да хаты Бліновага цесця.

А праз колькі хвілін ужо бегла сюды Стэфа. Тады яшчэ маладая, лёгкая. Заплаканая, з падпухлымі вуснамі і вачыма.

Дабегла, абшчапіла за шыю. Тыя разы, калі ўночы сустракаліся ўпотай, па-маладому цалавала, лашчыла, а на гэты раз не цалавала, толькі бездапаможна абвісла на ім і плакала.

— Тату ж забілі... Бабчын Скон спалілі...— спрабавала потым і гаварыць.— Людзей павезлі... А па нас стралялі... Бяжым, а кулі толькі каля галавы: ціў ды ціў... Думаю: хай ужо ў мяне, толькі не ў дзяцей... Матцы дык у лытку куля папала, скрывавіла нагу, а тата бег памалу за намі, дык у яго і папалі... Нашу хату гэты рыжы паліцыянт з Пільніцы падпальваў. З маладым немцам... І як мы цяпер жыць будзем? Голыя ж, як бізуны. Ні лыжкі, ні міскі... Таты няма... О божа! Колькі ўжо гэта цягнуцца будзе? Колькі мы будзем яшчэ гараваць?

— Дасць бог, выжывем,— сціснуўшы вусны, прамовіў.— І Бабчын Скон наш яшчэ ўстане, будзе жыць: не раз ён ужо гарэў і паўставаў... А Рыжы са сваімі гаспадарамі заплаціць за гэта... Яшчэ як заплаціць!

— Вот вы, можа, і смяяцца будзеце,— пазней ужо, калі яшчэ выпілі, калі Адась прылёг на бок і заснуў, гаварыў ахмялелы Гаптар,— а найбольшы страх я меў, так сказаць, не ў вайну... Як занялі мы брыгадаю абарону пад вечар трэцяга ліпеня ад Несцеравіч да Церабейнага, каб адрэзаць адыход немцу цераз пушчу на Гродна ці на Брэст, дык я і пачаў прадаваць дрыжыкі. Душа чула: астатнія гэта нашы, партызанскія баі. Дык і страшна было: у вайну выжыў, а перад збавеннем ліха складзеш, можа, галаву...

— І я баяўся...— усміхнуўся Антон.— Ішла з усходу лавінаю Чырвоная Армія, перла перад сабою гэтакую сілу немцаў, якім мы засланілі дарогу. Ведаў жа: немцы будуць старацца прарвацца, будуць біцца да канца. Хацелася выжыць, што ні кажы. Радасць вялікая ўжо была: зямля наша вольнаю станавілася, ужо думкі былі пра касу, пра: плуг...

— А першы ўсё ж спаткаўся з чырвонаармейцамі я! — і цяпер паганарыўся Блін.— Пад полудзень шостага ліпца мы з нашым начальнікам штаба Зубковым і начальнікам разведкі Вярхоўцавым сустрэліся з часцямі, што наступалі, паказалі ім дарогу ў Налібакі...

— Ну, ужо як у Налібаках камандаванне нашай брыгады сустрэлася з камандзірам 348-й стралковай дывізіі і намеснікам камандзіра 35-га артылерыйскага корпуса, дык і я там быў,— пахваліўся і Антон,— Бо мне тады прыйшлося быць у ахове штаба брыгады.

— А я так і не ўбачыў тых, першых, чырвонаармейцаў,— сказаў Гаптар,— быў тады далёка ад дарог, сядзеў у засадзе, смаліў бесперапынку з кулямёта... Убачыў ужо тылавікоў...

Блін падсунуўся да патухлага вогнішча, галінаю падгроб на жар галавешкі — спачатку зацямнелася, а потым пасвятлела: заявіўся агонь.

— Нa свае вочы бачыў, як здзіўляліся вайскоўцы,— адсунуўшыся ад агню, сказаў Блін,— Казалі, спачатку яны думалі: мы тут, у акупацыі, адседжваліся ў лесе ды пілі гарэлку, лазілі бабам пад спадніцы. А як расказалі ім, якую мы тут блакаду выжылі, ды як самі ўбачылі, колькі тут вёсак папалена, колькі людзей адгэтуль звезлі ў Германію, дык ківалі галовамі: як вы тут, хлопцы, і выйшлі, як вы, небаракі, станеце на ногі? Ці адбудуеце вы калі свае вёскі?

— Вайна цягнулася доўга, але канчалася быстра...— сказаў Гаптар,— Можа, як і пачыналася, так сказаць. У сорак першым немец рыўком уперад кідаўся, акружаў, біўся, а потым далей ішоў, абыходзячы гарады і вёскі. Потым яшчэ доўга ішлі лясамі нашы часці, прабіваліся да сваіх. У сорак чацвёртым Чырвоная Армія ўжо рыўкамі кідалася наперад немцу, адразала яму дарогу, брала ў клешчы. Разганяла вялікія сілы і зноў кідалася далёка паперад. А немцы ўсё цягнуліся і цягнуліся малымі сіламі. Галодныя, абарваныя, зусім не тыя, што ехалі на роварах і матацыклетах у сорак першым, іграючы на губных гармоніках...

— Вот і перадавыя часці 348-й дывізіі так ішлі шпарка наперад, што ад яе далёка адсталі тылы,— сказаў Антон.— Дык наша брыгада памагала франтавікам. Як цяпер помню, далі ім чатырыста кіль хлеба, больш за тону мукі, за дзве тоны картофлі, дваццаць чатыры каровы і дваццаць два кані... Памаглі расчысціць дарогу ад Налібак да Шчорсаў, пастроілі масты ў Хатаве, Наліўках, і гэты наш — і яны, крыху адсапнуўшыся, зноў ірвануліся наперад...

— А мы колькі яшчэ малаціліся з немцамі! — прамовіў Гаптар,— яны то прабіваліся з боем праз наш заслон, то... Прыскочыць на мяжу заслона пасланец ад чырвонаармейскіх тылавікоў і скажа з трывогаю, што немцы адбілі ў іх фурманкі з дабром. Дык мы туды... Многа тады іх палажылі, у палон узялі... Больш за шэсцьсот паланілі...

— А помніце, як у Налібаках сеў наш самалёт? — уставіла сваё слова і Франця,— І як яго хацелі ўзяць немцы? Можа, хацелі афіцэры на ім уцячы... Два разы наша рота адбівала іх...

— А ці помніш, ты, нявеста, як партызанскае вяселле табе з Адасём рабілі? — усміхнуўся Гаптар.— Як камісар брыгады табе шлюб даў? Перад самым ад'ездам у Мінск на парад... Першых вас благаславілі на мірнае жыце... Ох і скакалі ж, весяліліся мы тады!

Франця нічога не адказала. Апусціла галаву. Заплакала. Ды што яна магла сказаць? Яна прасіла Адася пачакаць, узяць шлюб у касцёле, зрабіць вяселле ў сваёй вёсцы, калі вернуцца з катаргі людзі, але Адась настояў сысціся там жа, у вызваленых Налібаках. Пасля параду вярнуліся з Адасём, як і ўся іхняя брыгада, у Івянец, дзе неслі гарнізонную службу, а потым падаліся ў свой голы і здзічэлы Бабчын Скон, зрабілі зямлянку — тую, дзе цяпер кузня,— жылі, нарадзіла яна пад вясну сорак пятага года, калі нашы войскі былі ўжо ў Германіі, нежывога хлопчыка. Ледзь сама ўцелала. Але больш бог ім дзяцей не даў.

Адась першыя гады перажываў разам з ёю, а пасля пачаў піць і чапляцца да яе. Іх усе ў вёсцы шкадавалі ў адной меры. І яе, і яго.

І вось, пакуль яны маўчалі, прачнуўся Адась. Нібы ад раптоўнай цішыні. Спачатку, быццам не разумеючы, чаго яны тут, няўцямна паглядзеў на ўсіх, але хутка апамятаўся.

— Вып'ем,— пацягнуўся да глячка.

— Можа, хваціць, Адаська,— выцерла хустачкаю шчокі і каля вачэй, папрасіла Франця.— Можа, ідзі ляж у хаце, адпачні.

— Не-э,— адмовіўся.— Вы гаварылі, цяпер я хачу падаць свой голас,— наліў у шклянкі, запрасіў усіх выпіць. І, ужо не закусваючы, толькі закурваючы, пасля сказаў: — Я хачу сказаць сваё. Але я нічога не скажу...

Апусціў галаву, закрыў далонню вочы.

— Ды скажы ты нарэшце, што ў цябе на душы,— прамовіў Блін, — можа, і лягчэй стане. Колькі ж ты будзеш адзін насіць тую пакуту?

З хвіліну Адась памаўчаў.

— Скажу...— нарэшце сапраўды загаварыў Адась,— Вот у вас кожнага свае клопаты. І вялікія, і малыя. Але ўсё ж вы ўсе шчаслівыя. А я самы з вас няшчасны. Я як той Езус Хрыстус жыву тут, пакутую за нешта...

Пачуўшы гэта, Франця зноў угнула галаву. Звычайна ў такія хвіліны Адась яе папікаў. А адзін на адзін і чапляўся, выганяў з хаты. Яна, можа, і чакала: як ён павядзецца цяпер? І ўсе гэтага чакалі.

— Мала, што я змалку без бацькі гора хлебануў, мала, што бог мне дзяцей не даў, дык ён яшчэ нешта і губіць мяне без пары...— Адась сёння загаварыў іначай, не пра бяздзетную жонку, а пра сябе.— Нешта зусім мяне знішчае. Дык хіба гэта не крыўда? — абвёў усіх туманным позіркам, зморшчыўся ў плаксівай міне. Потым выставіў уперад вялікія мазолістыя, чарнаватыя ад вугалю і жалеза далоні,— Хіба гэта рукі гультая? Не, не гультая. Гэтыя рукі ўмеюць усё рабіць: плугі, сякеры, нажы, калёсы, сані, вокны, дзверы, бочкі, сталы, ложкі, крэслы, шыць боты... Вучыўся я некалі на гэта і думаў: век трэба людзям буду, век буду людзям рабіць карысць! І я рабіў. І няблага. Мы з Данілевічам з Янкевіч лепшыя ў раёне кавалі пасля вайны былі! Усе вёскі ішлі да нас з просьбамі. І мы ўсім рабілі дабро. А каму трэба сёння я, мае нажы, сярпы, сякеры? Дзеля каго я жыву? Дзеля чаго? Каго я магу пра гэта спытаць? Каго? Каб яшчэ дзеці былі, дык...— і заплакаў.— Я самы тут з вас лішні, непатрэбны... І не ведаю: за што я так гарую? За каго такі крыж на мне? Ужо за ўсю вёску гатоў бы адгараваць, дык без толку: скора і вёскі не будзе, не трэба ёй мая ахвяра.... Скажаце: не, не так. Хто гэта скажа? Ну! — і зноў паглядзеў на ўсіх туманна.— Але я маўчу. Але во тут...— пастукаў сябе па левай грудзіне.— Тут душа баліць...

Блін моўчкі пагладзіў яго па вялікай руцэ. Адась злавіў яго маленькую руку, моцна сціснуў. Маўляў, не трэба. Не суцяшай.

Убачыўшы гэта, Франця кіўнула: паспрабуй завесці яго ў хату.

— Хадзем, Адась, ляж на ложак, адпачні,— папрасіў яго Блін.

— Не,— рэзка сказаў той,— я хачу пабыць каля вас. Я не хачу сёння быць адзін...

Дадому, лічы, пад раніцу ўжо, калі на ўсходзе засвятлелася неба, Блін ішоў з Гаптаром. Абняўшыся. Спявалі. «Ой, бярозы ды сосны...» Часта то спатыкаліся, абапіраліся на прыдарожныя бярозы ці на дзікія яблыні, што былі далекавата ад вуліцы. Нейкая сіла штурхала іх то туды то сюды.

Ля Блінавай цёмнай, маленькай хаты сталі.

— Ідзі, Сцяпан, дадому,— сказаў Гаптар, трымаючы Бліна.

— Я цябе правяду,— адказаў Блін, мацней абдымаючы яго за стан.

— Не трэба, Сцяпан, я і сам зайду.

Блін настояў, павёў. Зноў заспявалі. Зноў вуліца была ім цесная: ішлі, здаецца, пасярэдзіне, але раз за разам апыналіся то на адным яе баку, то на другім.

Каля Гаптаровай хаты запыніліся. Абаперліся аб плот. Прытуліліся.

— Ты любіш мяне, Юзік? — запытаў Блін.

— Люблю.

— Не. Ты мяне не любіш. Ты абіжаешся, што я твайго большага хлопца зачапіў... Што ён пра нас не думае... Вы ўсе мяне не любіце за язык.

— Дурань ты,— сказаў Гаптар.— Нічога ты не панімаеш.

— Дык любіш?

— Як брата.

— Дык давай пацалуемся.

Пацалаваліся.

— Хадзі, Сцяпан, возьмем яшчэ па кроплі за дружбу. Колькі там ужо мне жыць засталося! Ды як паедзеш у Налібакі....

— Хваціць вам ужо сёння, ваякі,— нечакана пачуўся паблізу Анцін голас.— Ідзіце спаць. І так заўтра паміраць будзеце.

Яны азірнуліся: за брамкаю стаяла ў доўгай белай кашулі, з накінутай на плечы фуфайкай Анця.

— Анця,— ірвануўся да яе Блін,— ты так не гавары. Я люблю твайго Юзюню. Я і цябе люблю. Добрыя, справядлівыя вы людзі. Дай я пацалую цябе за гэта.

І не чакаў адказу. Пацалаваў яе ў шчаку.

— Ох, якія вы сёння добрыя! — міралюбна ўсміхнулася Анця.— Але і праўда, ідзіце ўжо сёння, мужычыны, спаць. Заўтра спаткаецеся, пахмеліцеся.

— Баба праўду кажа...— згадзіўся Гаптар, ткнуўся да жонкі.— Дай і я цябе пацалую, старая. Добрая ты ў мяне кабета.

— От! — адышлася Анця,— Падурэлі абодва. Гарлапанілі на ўсю вёску, усіх разбудзілі, дык і дзеці не спяць, чуюць усё... Смяяцца будуць... Ну, разыходзьцеся.

— Хадзем, баба, завядзём дадому Сцяпана.

І яна ахвотна паслухалася.

А яны, мужчыны, зноў ішлі абняўшыся і зноў спявалі свае, партызанскія, песні.

8. СЕНАКОС

Па-шчодраму за дзень адгрымела, адсвяціла і адліла першая летняя навальніца. І прырода як бы палягчэла, суцішылася.

Пачысцеў, свежа запах лес — памытымі хвоямі, ядлоўцам, елкаю, мохам ды першаю грыбной плесняю. Забуялі сенажаці: казянюха, асака, сівец і аўсянка. І, як зноў настала празрыстая яснасць, павышэла неба, паблакітнела, заявілася прыемная парнасць, павісла міні небам і зямлёю смуга — можа, і ад круглых, белых, што снег, воблакаў, што ўдзень цягнуліся і цягнуліся па небе, не засцілаючы сонца,— стала відаць: прыйшла часіна сенакосу. Травы выраслі і набраліся сакавітасці.

Раней, гадоў яшчэ сем-восем назад, дачакаўшыся першай навальніцы і цяпла пасля яе, усе мужчыны, што ўмелі касіць, выходзілі на луг і з тыдзень, перасільваючы боль у паясніцы, у руках, махалі косамі. Але цяпер каторы ўжо год не выходзілі. І тыя нямногія, хто застаўся ў Бабчыным Сконе. А запрогшы коней у касілку, выязджаў на луг Блін і спляжваў за пару дзён такія гоні, што цяжка было акінуць вокам.

Злажыў сенажаць за пару дзён Блін і сёлета. Яму памагалі крыху раніцай ды вечарам толькі стары Гаптар, Адась і Суніцкі — выбівалі косамі лапінкі травы ў кустах, дзе цяжка было паварочвацца з касілкаю.

У гэтыя дні амаль усе сталыя людзі з навакольных вёсак на машынах — з харчамі на тыдзень, з косамі і граблямі — ехалі за Налібацкі лес, у Шубін, дзе быў велізарны, падзелены між калгасамі і саўгасамі луг. Там кожны год касілі, сушылі, зграбалі сена і скідалі ў стагі. А потым, ужо узімку, па добрай дарозе, перавозілі гэтае сена ў брыгады — раней коньмі, а цяпер машынамі і трактарамі. І толькі вось з Бабчынага Скону век заставаліся і цяпер засталіся каля дому: тут хапала сена і сабе, і ўсёй брыгадзе.

Гаптар выйшаў са зруба — толькі што, укінуўшы туды астатак прывезенага пяску, разраўняў там яго, патаптаў. На дварэ, адышоўшыся, азірнуўся: зруб стаяў, як лялька. Высокі, бела-жоўты, на шмат акон, ужо налачаны.

«Упарадкуем вось саўгаснае сена, дык і вазьмуся крыць шыферам,— падумаў.— Увосень печ злепім, столь падаб'ю, падлогу пасцялю... За зіму Адась вокны і дубальты зробіць, дык увесну маладыя могуць ісці ў свой дом! Могуць быць самі сабе гаспадары!»

Радуючыся, пайшоў да сваёй старой хаты. Зірнуў на вуліцу: па ёй ішлі ўжо сюды, у гэты канец, гуртам кабеты і дзеці.

Дачакаўшыся жонкі і нявесткі, Гаптар выйшаў на вуліцу: так і ёсць, усе, пра каго думаў, падыходзілі да яго хаты. З другога боку падышла Гэлька з дзецьмі.

«Вот і людзей, выходзіць, у нас нямала! — зарадаваўся Гаптар.— Цэлы гурт! Брыгада! Самі ўсё зробім, ніхто не скажа: які з вас толк!.. А ўвосень самі і картофлю за трактарам падбяром, буракі выкапаем...»

Усе запыніліся каля яго, Гаптаровай брамкі, зірнулі на новы дом. Як на вясковую гордасць.

— Во даміна! — пазайздросціла Блінава жонка.— Аж увесь Бабчын Скон памаладзеў!

Іх чакала каля сваёй хаты і Стэфусіха. Лічы, сёння ўсе, хто жыве ў вёсцы, выйшлі на сенажаць. Толькі жонка Суніцкага засталася дома.

Мінулі канюшню, выган і падышлі да сенажаці. Сталі. Зірнулі на роўныя пракосы.

— Ну, расстаўляй, камандзір,— сказала Адасёва жонка, Франця,— каго куды.

— Што тут расстаўляць,— прамовіў Гаптар.— Вы, кабеты і дзеці, разбівайце во тут, на пляцы, а мы, мужчыны і маладзейшыя,— кіўнуў на Гэльку і нявестку,— пойдзем у кусты, зграбаць і выносіць адтуль сена на прагал. Разбівайце вунь да тых, высокіх, вольхаў. Колькі зможам сёння ссенаваць, у копы паставіць.

Рассыпаліся па выгане: Лабунева жонка з дзецьмі, Анця, Антонава жонка з малымі, Франця, Найдзёніха з унукамі, а ля яе — трое Бліноў, Стэфусіха. Шмат занялі пракосаў.

Гаптар паглядзеў, як робяць людзі. Усе разбівалі добра: рыжаватае, ломкае сена паварочвалася на зямлю, а наверх трапляла зялёным бокам. Як і мае быць. Ззаду за ўсімі корпалася старая Стэфусіха, сагнуўшыся і шуруючы сваім кійком. Гаптар моўчкі пайшоў. За ім падаліся Суніцкі, Адась, Гэлька з Антанінаю.

Раса ўжо высахла; было цёпла, нават парнавата. Налятаў ветрык. Якраз усё для таго, каб добра сохла сена. У кустах жа, у цяні, як туды зайшлі, было яшчэ расяна, халаднавата.

Усе моўчкі паразыходзіліся, пачалі грэбці. Праўда, потым не ўсе маўчалі: былі адна ля адной Гэлька і Антаніна, смяяліся, нешта адна адной расказваючы.

Нехта з дзяцей віскнуў на прагаліне: ці не наступіў на жабу ці вужа? Вось там збегліся ўсе, пачалі таўчы граблямі.

«Цяпер усё ж не той сенакос...— падумаў Гаптар.— А некалі ж, як было шмат маладых, дык чаго толькі не было на лузе! Звінеў луг! Жартавалі, барукаліся мужчыны і хлопцы. Качалі дзяўчат, купаліся. Хлопцы падглядалі за дзяўчатамі, адкрадалі іх адзежу, тыя вішчалі, бегалі за хлопцамі з крапівою... А на Шубін, кажуць, і цяпер едуць і як на работу, і як на свята. Там жывуць у буданах, ловяць рыбу, паляць вогнішчы, дурэюць. Увесь дзень там звіняць песні, смех, жарты. Потым усе вёскі цэлае лета пра той сенакос гавораць...»

Загудзеў матацыкл. Ехаў сюды. Стаў.

Гаптар выйшаў з кустоў, пайшоў насустрач. Ведаў: прыехаў іхні, пільніцкі брыгадзір.

Сустрэліся пасярод лугу.

— Разбіваеце ўжо? — усміхнуўся Сцяпан. Сярэдніх гадоў мужчына, невысокі, поўны, чырвоненькі. У сандалях, картовых штанах і ў тэнісцы, у капелюшы.— Я думаў, што спіце яшчэ, прыйдзецца вас па хатах шукаць ды выправаджаць на работу.

— Здароў табе,— адказаў Гаптар. Ведаў: Сцяпан жартаўнік.— Позна ты надумаўся заказваць на работу. Добрыя брыгадзіры яшчэ б учора наказалі: пагода стала добрая, дык ідзіце, людзі, заўтра разбіваць і грабці.

Парукаліся.

— А што — высахне сёння? — запытаўся Сцяпан.

— Высахне,— адказаў Гаптар.— Калі не на зямлі, дык дасохне ў копах. Назаўтра вунь там,— кіўнуў на высокія вольхі, дзе ўжо мітусілася гарачае паветра,— ссянуем. Паслязаўтра кончым на Гаптаровым раўку. А там паслязаўтра будзем ставіць стагі.

— Дык хто тут брыгадзір: вы ці я? — усміхнуўся Сцяпан.

— Я толькі раблю тое, пра што і ты думаеш...— з усмешкаю адказаў і Гаптар.

Сцяпан нічога не адказаў, стрэльнуў позіркам на кусты: з іх з ахапкам травы выходзіла Гэлька. Гаптар усміхнуўся, зразумеўшы гэты позірк. Сцяпан зачырванеўся. Але абодва маўчалі.

— І ваша нявестка засталася? — запытаў Сцяпан, акідаючы позіркам ужо і Антаніну.

— Засталася.

— Хадзі сюды,— паклікала Сцяпана Антаніна,— памажы троху, згані лішні тлушчык.

— Ды магу,— не збянтэжыўся Сцяпан.— З абедзвюма вамі гатоў...

— Не, дарагі,— не здавалася Антаніна,— з намі дваіма табе не справіцца. Жывот на гэта завялікі ў цябе.

— А ты не бойся, не глядзі па мой жывот...

— Дзеці ж кругом,— папікнуў Гаптар.— А вы...

Але адчуў: вось гэтага і не хапае цяпер. Жартаў. Але не падабалася, што жартуе з чужымі мужчынамі іменна яго нявестка. Няхай бы гарэзнічала Гэлька. Але тая маўчыць. Ведае: што змоўчаць замужняй, дык ёй, удаве, не даруюць. За ўдавою заўсёды пільна сочаць.

— Гэта я вот чаго прыехаў,— збянтэжыўшыся, прамовіў Сцяпан.— Трава сёлета тут ураслася, сена будзе многа, дык, можа, і не хваціць вашай сілы. Кажыце — пазваню дырэктару, дык падашле сюды канторскіх кабет з Налібак.

— Не трэба,— махнуў рукою Гаптар,— і самі справімся. Ну я пайшоў.

«Тыя гады, як быў простым інжынерам, і мой Гіполь прыязджаў на сенакос з жонкаю. А гэтыя гады не прыязджае, едзе з сям'ёю да мора...»

З кустоў насустрач выйшаў Суніцкі. Нёс перад сабою вялізны ахапак зялёнай травы.

Горача во, усе ў лёгкім — кабеты ў светлых сукенках, а яны, мужычыны, у штанах і кашулях — а ён, Суніцкі, у суконным галіфэ, пінжаку. Няголены, аброслы, шапка насунута на вочы. Рослы. Дык як мядзведзь. Аднагодак, але, здаецца, старэй намнога выглядае.

— Са-прэ-еш! — крыкнуў яму Гаптар па складах. Той так лепш разумеў. І паказаў — скідай пінжак.

Суніцкі квола ўсміхнуўся. Усмешка была як хваравітая, вінаватая. Запыніўся, стаіць і пазірае, як па-дзіцячаму рады, што яго запынілі.

— Скідай фрэнч!

Суніцкі махнуў галавою: добра, скіну.

Гаптар усміхнуўся, падміргнуў. І пайшоў у кусты, да сваіх грабель.

«І што на душы ў гэтага нямога? — падумаў.— Адзін бог толькі ведае!.. Адась маўчаў, маўчаў ды хоць на свята выгаварыўся. А гэты век маўчыць. І жонка яго дзікая. Хоць ты вазьмі ды папрасі: напішы ты, чалавек, на паперы, што цябе мучыць, можа, і палягчэе... Хоць пакута вядомая: хаваў у вайну дваіх сыноў у склепе, у ямах, ратаваў, а яны пахварэлі на сухоты і пайшлі на той свет... А дочкі паехалі некуды ў свет і як прапалі... Ці паскручваліся дзе, ці адцураліся нямога бацькі і нелюдзімай маці...»

На чацвёрты дзень пачалі кідаць стагі.

Пакуль Адась Даргевіч то з Гэлькай, то з Антанінай насіў да аднаго месца на насілках копы, Гаптар сек і цягаў алешнік — на адонак.

Непадалёку, крокаў за трыста, адонак рабіў Суніцкі. Яму копы падносілі Лабуня з жонкаю, Блін.

Астатнія — пажылыя кабеты, дзеці — падграбалі сена. Па ўсім лузе. Дзе стаялі копы.

Гаптар прыцягнуў, кінуў пасярод адонка алешыны.

«Здаецца, добра,— падумаў,— не павінна ад зямлі падгніваць: будзе падшывацца вецер...»

Стаў пасярод адонка. З сахаром.

— Ну, кідайце,— усміхнуўся.

«А ці ўдасца гэты стог? — адчуў, аднак, хваляванне.— Хоць і кажуць усе, што лепш за мяне ніхто но ўмее скласці, але... Трэба ўмець і не запусціць які бок, і не звузіць...»

Ён раўняў сахаром па ўсім адонку сена, таптаў. Зірнуў убок: і там ужо стаіць на адонку Суніцкі, і яму шпурляюць людзі сена. Значыць, пачаліся «высцігі» — хто першы складзе стог, чый стог будзе лепшы! Суніцкі справён да работы. Што ні возьме, усё зробіць так, што люба зірнуць.

Гаптар убачыў: людзі загарэлі за гэтыя дні. Твары, шыі, рукі рудыя. Толькі лбы белыя — мужчыны нацягваюць на лбы брылёўкі, а кабеты — хусткі. А як во Антаніна, дык і да пояса рудая, бронзавая: у адным станіку ды ў спартыўных штанах і кедах на босую ногу. Гэлька ў лёгкай белай сукенцы, як падымае ўверх рукі, дык падымаецца і яе сукенка. Тады вышэй калень паказваецца яе тугое белае цела. Гэлька яшчэ даўнейшага сораму кабета. Не тое што Антаніна. Гэта цяперашняя. І да яе такой усе прывыклі. Ніхто не папікае. Усе ж у сукенках, а на яе во, напалавіну голую, не зважаюць. А хай бы і Гэлька была б так, як Антаніна, дык з тыдзень не сышла б з языкоў!

— Во сена! — парадаваўся ўголас.— Здаецца, сам еў бы! Аж галава кружыцца ад паху.

Адась маўчыць. Сорамна. Учора напіўся і выгнаў з хаты сваю Францю. Сёння яна сышла адгэтуль, пайшла да той кампаніі.

— У вас, старога, ды круціцца,— усміхнулася нявестка,— а што пра нас, маладых, гаварыць! П'яніць проста!

Гаптар маўчыць. Душою бачыць: гарыць усё на нявестцы. Ніякая праца яе яшчэ не стамляе. А Уладака няма — з'язджае на два тыдні. Таму не ад добрага настрою яна не спіць вечарамі, выходзіць на двор і сядзіць на лаўцы...

— Цішэй вы крыху кідайце, маладыя кабеты,— забурчэў ён, знемагаючы ад гарачыні, што ідзе і ад сена, і з блакітнага, белаватага неба.

Бачыць і кідальнікам не лёгка. Ва ўсіх на тварах пот. А ў Антаніны блішчыць ён і на спіне, і на грудзіне, аж ліпнуць сянінкі, труха.

— Абыдзі, Адась, і зірні,— папрасіў,— можа, зарваў дзе ці напусціў?

Адась абышоў, прыгледзеўся.

— Добра,— буркнуў. Кінуў сахор і ўзяў вілкі за доўгі чаранок: падаваць трэба ўсё вышэй і вышэй. І кабеты ўзялі даўжэйшыя вілкі, пачалі браць паменей ужо на іх сена.

Гаптар палічыў: колькі падалі ўжо наверх копаў. Каб ведаць, калі завужаць стог.

Вось захісталася ўсё пад ім. Ён, лічы, на самым вільчыку. Мосціць сярэдзіну.

Стаў.

— Дайце граблі,— папрасіў.

Адась падаў. Ён узяў, зверху ўніз агроб, колькі даставаў, а заадно і падраўняў бакі. Апусціў граблі. Яму падалі астатак сена, і ён яго падтаптаў сабе пад ногі. Стаў на калені. Зірнуў убок: Суніцкі яшчэ толькі пачынае вяршыць.

— Давайце апоўзіны.

Адась узяў апоўзіны і доўгімі вілкамі падаў іх наверх. Адны, а потым і другія. Гаптар паклаў іх крыжам, спусціўшы звязаныя дротам палкі долу. Адась моўчкі шпурнуў яму згорнутую вяроўку, не выпускаючы з рук яе канца. Гаптар апусціў вяроўку на другі бок стога і, трымаючыся за яе ды ўпіраючыся ў стог, пачаў спускацца ўніз, адчуваючы, як гайдаецца гэты яшчэ не акрэплы, не застаялы стог.

Злез. Абышоў стог з усіх бакоў. На душы лёгка, радасна: стог як стог.

— Як лялька! — усміхнулася Гэлька.

— Які ж ваш стог! — дражніцца здалёку Лабуня, падаючы апоўзіны Суніцкаму.— Крывабокі. Вот у нас дык стог!

— А хадзем зірнём зблізку,— узгарэлася Антаніна, пацягнула за рукаў Гэльку. Але тая не ідзе: там жа Лабунева жонка.

Пад самы вечар Антаніна і Гэлька паціху сунуліся да рэчкі. Астатнія людзі, мужчыны, кабеты і дзеці, падаліся ўжо дадому — ухаджацца па гаспадарцы.

Луг быў яшчэ шэры, ад пакошы, а мясцінамі пачынаў ужо зелянець. Ад маладой атавы. Сям-там чарнеліся парытыя кратом і раскіданыя касілкаю горкі пяску.

Ледзь заплюшчышся — у вачах сена, сена. Валкі, копы, стагі. І вакол дурманісты пах. Ім, здаецца, запалонена ўсё: прастор, паветра, неба.

За прудскі лес садзілася вялікае, ужо не слепкае сонца. Клаўся цень ад лесу, поўз пакрысе шэры морак.

— Здаецца, больш не магла б і рукою махнуць,— усміхнулася Антаніна,— ні рук не чую, ні спіны. Каб вярнуўся Уладак, дык сёння адвярнулася б ад яго...

Гэлька ўсміхнулася.

— Вот табе...— толькі прамовіла.— Гэта ж сенакос!

Падышлі да рэчкі. Ад яе дыхала свежасцю.

Азірнуліся: нідзе нікога. Ды хто можа дзе быць? Хоць і можа нехта затаіцца. Лабуня ці Альфонс Блін. Грэблі ж таксама, употай абодва зіркалі на Гэльку.

Антаніна пачала распранацца першая. Скінула халат, засталася толькі ў маленькіх белых трусіках і ў белым станіку.

— Ну як я? — усміхнулася Антаніна.

— Файная! — прамовіла Гэлька, неяк з сорамам сцягваючы з сябе сукенку. Саромелася быць і ў белай сарочцы, як і любая вясковая жанчына.— Самая спрытная і харошая ў Бабчыным Сконе.

— А ты! Гавораць жа, мы абедзве такія...

— Я не такая,— адказала Гэлька.— Ты вышэйшая, танчэйшая, дык і спрытнейшая. А я нізшая, таўсцейшая, дык і не такая спрытная. Ды я ўжо і старая.

Антаніна, задаволеная, усміхнулася, скінула з сябе ўсё астатняе. Следам за ёю, саромеючыся, раздзелася і Гэлька.

— Не гавары: і ты маеш добрае цела...— усміхнулася Антаніна.— А каторыя мужчыны больш паўнейшых любяць, чым тонкіх ды худаватых.

Гэлька пайшла да яміны. Усунула нагу, пабоўтала, а потым, сцепаючы плячыма, пайшла ў ваду. Белая-белая, як снег. Не тое што Антаніна, загарэлая ўжо да чарнаты.

Антаніна дагнала яе, піхнула, і яны абедзве з піскам схаваліся ў цёплай вадзе. Вынырнулі. Засмяяліся. Вада, здаецца, мігам адбірала стому, улівала сілу, здароўе, бадзёрасць.

Антаніна гарэзавала — лавіла Гэльку, з жартам тапіла яе пад ваду. Тая ўцякала, смяялася.

Гэлька першая вылезла на бераг. Прысела. Хоць, можа, нікога нідзе няма, але ўсё роўна жаночы сорам прымушаў асцерагацца. Абсыхала.

Выйшла і Антаніна. Ішла спакойна, паказалася ўся як ёсць.

— Ну, цяпер і не адмовілася б, каб вярнуўся Уладак...— пацягнулася, пагладзіла сябе па тугіх грудзях.— Здаецца, як і не было стомы.

— Амаладзіла вада...

— А ты? — усміхнулася Антаніна.

— Што я? — Гэлька мігам азірнулася на яе і гадала-гадала: пра што не дагаварыла суседка?

— Ці будзеш сягоння каго чакаць? — Антаніна хітра ўсміхнулася.

— Вось гаворыш абы-што,— ціха сказала Гэлька, апусціла галаву.— Каго ж мне чакаць?

— Няўжо думаеш — я нічога не ведаю?

Гэлька залілася чырванню. Галавы не падымала. Узяла ў рукі сподняе сваё адзенне.

— Усё ведаю,— усміхнулася Антаніна.— Ночы цёплыя, свёкры, дзіця спаць лягуць, а мне не спіцца. Выйду калі і пасяджу на лаўцы. Дык чую: калёсы да твайго гумна пад'едуць... Але сабака не брэша... Нехта падыдзе, пастукае ў тваё акно, і ты выйдзеш. Усміхаецеся абое... Ці ў хату ідзяце, ці ў гумно... І доўга вас нідзе няма... А потым калёсы ад'едуцца і зноў ціха... Ці во тут сёння на сенакосе. Сышліся вы. І адно на аднаго не зірнеце, не загаворыце. Нават позіркамі стараецеся не сустрэцца. Але ж відаць: наўмысна ўсё гэта. І яшчэ адна кабета ўсё ж бачыла, аж бялела на твары. Таму і яна ні разу не загаварыла... А як выпала вам удваіх у кустах застацца, дык і загаварылі, гэтак адно на аднаго назіралі... І каб я не пайшла, дык, можа, і пацалаваліся б...

Гэлька гарэла ад сораму. І не толькі ад сораму. Але і ад адчування, што яе тайна больш не тайна. Пазірала долу. І маўчала. Здаецца, магла вось-вось заплакаць.

Антаніна мігам усё гэта адчула.

— Ды не бойся, Гэлечка, я нікому нічога не скажу,— супакоіла,— Ты ж маладая. Нічым не горшая за другіх кабет. І ці ты вінаватая, што нешчаслівая? Не. Не вінаватая. Але дзякуй богу, што ўсё яе шчасце зусім не адвярнулася ад цябе...

Антаніна ўжо каялася: нашто сказала пра тое, што ведала? Можа, Гэльцы было б лягчэй ад думкі, што ніхто пра яе тайну не ведае. А цяпер будзе пакутаваць: не пойдуць плёткі па вёсцы, але ж нехта ўжо ўсё ведае.

— Ну, не ўбівайся,— папрасіла Антаніна, прысела побач.— Хочаш, і я табе скажу сваю тайну? Сказаць? Дык ведай: я хаджу дзіцем... Ужо два месяцы... Словам, недарэмна мне сніліся баравікі, а потым усё рыба ды рыба...

— Давай адзявацца,— прамовіла Гэлька, не зважаючы: на яе такую навіну,— у цябе ж свякроў, а мне самой трэба яшчэ ўхадзіцца.

— Ты ўзлавалася?

— Не, чаго я буду злавацца? — адзяваючыся, адказала Гэлька. Але ў вочы не пазірала.

І Антаніна адчула: усё, не будзе ў іх больш такой шчырасці і дружбы, што былі дагэтуль. Гэтая тайна будзе стаяць між імі. Як якая калючка.

— І я, Гэлечка, на тваім месцы точна так зрабіла б...— усё апраўдвалася і суцешвала сяброўку Антаніна,— На свеце ж раз жывём. І не будзем больш маладыя. Я дык не раз падумаю: ну, вот я замужняя, не горшая за другіх, і гэта бачаць мужчыны, хлопцы. Ліпнуць. А я ўсіх іх адганяю... А можа, і не трэба так. А можа, варта было б з кім прыгожым...

— А вот гэтага не трэба...— нарэшце прамовіла Гэлька.— Каб жыў мой Сцяпан, дык я ні на каго чужога не зірнула б... Але... Вот выйшла так... Сама вінаватая... Як здурэла...

— Не адчайвайся,— Антаніна абняла яе, прытуліла да сябе .— Любіш, дык і любі. Бо цяжка жыць без гэтага... І адзін бог табе суддзёю будзе...

9. ТАМАШ ЛАБУНЯ

Тамаш зайшоў у лазню апошні. Зачыніў за сабою дзверы.

Госці ўжо кракталі. На верхняй лаўцы на жываце ляжаў доўгі, худы Сцепановіч. Белы-белы, як смятана. На ўсю галаву, аж да патыліцы, бялелася вялікая лысіна. Валасы былі толькі каля вушэй ды каля загарэлай, рудой, аж чорнай, шыі.

Баючыся духу, на падлозе сядзеў поўны, чырвоны ў твары, з густою капою чорных валасоў Дзячкоўскі. Каля яго стаяў такі ж невысокі, тоўсты Адамцавіч. Ён абедзвюма рукамі трымаў сябе за складкі адвіслага жывата і трос імі.

— Лезь сюды,— усміхнуўся Сцепановіч,— дык, можа, згоніш кілаграм з пяць.

— Мала і ем, а ўсё роўна паўнею...— адказаў з усмешкаю Адамцавіч. — Ці ад таго, што п'ю многа? Можа, па вядру вады ўдзень выпіваю.

— Каб жа толькі вады...— уставіў сваё слова Дзячкоўскі.

— Ты маўчы...— усміхнуўся Адамцавіч.— Я пра цябе больш ведаю, чым ты пра мяне. Даўно ўжо думаю на сесіі паставіць пытанне пра самагонныя апараты...

— Ніякіх службовых размоў! — сказаў зверху Сцепановіч.— Давайце цешыцца гэтым раем! Падкінь, Тамаш, яшчэ духу!

Тамаш зачарпнуў з мядніцы, дзе ў вары моклі бярозавыя венікі, кубак вады, адчыніў у печы дзверцы і лінуў на каменне ваду. І мігам прыгнуўся: з пашчы печачкі дыхнула-свіснула клубам пара. Ударыла ў сцяну насупраць і папаўзла-папаўзла па новай велікаватай, з двума радамі палкоў, з новаю падлогаю лазні, абабегла вакол і шыбнула ў новыя, набрынялыя, а таму і не зусім шчыльныя дзверы. І яны не вытрымалі, адчыніліся.

Тамаш хуценька іх зачыніў, узяў на кручок і яшчэ пляснуў на каменне вады. Раз-другі.

— Ох! — задаволена закрактаў Сцепановіч, круцячыся на палку,— Ну і лазенька! Душагубка! Рай!

Адамцавіч прысеў на падлозе ля Дзячкоўскага.

Тамаш сеў ля Сцепановіча. І праўда пякло. Нібы пякельным агнём.

Адамцавіч і Дзячкоўскі папаўзлі да бочкі з халоднаю вадою. Чэрпалі далонямі, пілі і лілі на твар.

— Ну і праўда ж: душагубка! — застагнаў Дзячкоўскі.— Ні ў кога тут такой няма! Адна на ўсю акругу такая!

— Як па спецзаказу,— прамовіў Сцепановіч.— Чыстая, прасторная, з добрай парай і, можа, галоўнае, без лішніх людзей... Ужо з-за адной гэтай лазні трэба Тамаша тут пакінуць, нават папрасіць, каб нікуды не перабіраўся.

— А Гаптара з пчоламі? — усміхнуўся Адамцавіч.— Адзін тут пчальнік на ўвесь саўгас...

— А Найдзёна з грыбаварняю? — дадаў Дзячкоўскі.— Лічы, круглы год у яго марынаваныя баравічкі, таўстухі, зялёнкі... А якая тут святая вадзіца! Агонь!

— Тут так гаворыце, а ў інакшым месцы інакшае...— усміхнуўся Тамаш.

— Трэба адчыніць дзверы, спусціць чадны дух,— сказаў Адамцавіч і адчыніў дзверы.

Следам за ім у прылазнік выкуліўся і Дзячкоўскі. Адразу пачалі там піць кіслы бярозавік.

Як Тамаш злез з палка і прыгатаваў венікі, усе вярнуліся ў лазню і пачалі парыцца.

Дзячкоўскі і Адамцавіч асмеліліся падняцца толькі на ніжнія палкі, Сцепановіч па-ранейшаму палез на вышэйшы. То кідаўся на жывот, то паварочваўся па спіну, аж енчыў ад гарачыні і задавальнення.

Тамаш, лежачы гэтаксама на верхняй лаўцы, ціха паводзіў венікам па нагах, па жываце. Пачакаў, пакуль уволю папарацца госці, а потым, як яны ўсе ўжо спаўзлі на падлогу, папрасіў:

— Дайце яшчэ, таварышы, духу.

Сцепановіч лінуў вады, зачыніў дзверцы і кінуўся на падлогу.

— Падкіньце яшчэ,— папрасіў Тамаш.

— Не, я больш не магу,— заенчыў Адамцавіч, адчыніў дзверы і шыбнуў з лазні.

За ім кулём імтанулі і астатнія.

Калі спусціўся і Тамаш, выйшаў у прылазнік, убачыў: госці сядзяць на ўслонах і, як рыбы, хапаюць-хапаюць свежае паветра.

— Ну што, ахалодзімся? — усміхнуўся Тамаш.— Гайда да рэчкі!

Услед за ім, як дзеці, вясёлыя, шчаслівыя, пабеглі салідныя госці. Ведалі: пакупаюцца, астынуць, зноў папарацца, а пасля, памаладзелыя, лёгкія, пойдуць у хату, дзе іх ужо будзе чакаць багаты стол.

Задаволеныя госці паехалі дадому.

Бронця ўзялася прыбіраць са стала.

Тамаш узяў цыгарэты і запалкі, падаўся на двор. Адчуваў: Бронця пільна сочыць за ім. Змаўчала, не затрымала, можа, толькі таму, што не ўзяў з сабою пінжака. Што нікуды далёка не пойдзе.

На дварэ ўцемнілася, як хтосьці магутны накрыў увесь Бабчын Скон вялізным гаршком.

Сеў на лаўцы. Закурыў. Зноў заіграў гармонік. Весяляцца, нікому не даюць спаць маладыя Бліны. Але сёння Тамаш не зазлаваў на іх, сёння яму хацелася, каб яны ігралі і ігралі. Нават і сам не ведаў, чаму гэтак хацеў чуць іхнюю музыку...

Пачуў: выйшла на ганак Бронця, лінула ваду ў гародчык. Стаілася. Мусіць, убачыла яго, вярнулася ў хату.

«Эх, Бронця, Бронця! — уздыхнуў.— Адчужаў я ад цябе... Хоць, можа, і ніколі не любіў. Вярнуўся з арміі — трэба жаніцца: бацька слабы, маці хворая... Туды-сюды, на таго-сяго глядзь: каго браць? Надта і не было. Павыбіраліся з вёскі дзяўчаты. Хто замуж пайшоў, хто па работу ў горад паехаў. Лічы, адна Бронця з незамужніх засталася. Не красуня, але і не брыдкая. Схадзіў пару вечароў, пасядзеў з ёю на лаўцы — і пасватаўся... Пайшла... І спачатку добра жылі. Спакойная, працавітая, добра старасць бацькоў дагледзела. Дзеці нарадзіліся... Янак вось ужо ў войску, Ганя ў горадзе, у кулінарным вучылішчы, Гіполь у пятым класе, Ірынцы шэсць гадоў... Хата новая, хлеў, гуменца, лазня, хлеб ёсць і да хлеба, на службе ўсё добра, а вот неспадзявана цяжка стала... Каб не баяўся граху, дык кінуў бы ўсё гэта і пайшоў бы да Гэлькі... З ёю на адной вадзе і хлебе жыў бы. І сам не ведаю чаму... Люблю яе, вот і ўсё. І шчаслівы з ёю. Пакутую без яе... Не магу без яе».

Зноў выйшла на ганак жонка.

— Ну ідзі, зачыняцца ўжо будзем,— сказала. А ў голасе хваляванне, трывога.

— Кладзіся, я зараз,— буркнуў ён,— Схаджу на поплаў, зірну, як там конь...

— Нідзе твой конь не дзенецца...— з незадавальненнем адказала.

Ён прамаўчаў. І яна змоўкла. А потым падалася ў хату.

«Мучу я яе,— пашкадаваў.— Паганец я перад ёю. Але як вырваць са свайго сэрца Гэльку? Можа, і першы раз палюбіў. Ва ўсіх гэта самае першае бывае ў маладыя гады, а да мяне вот цяпер прыйшло...»

Падняўся. Ногі павялі ўзбоч плота, да поплава.

Васька пачуў яго, зафыркаў.

Тамаш прыхіліўся да расянага ўжо шула. Пазіраў у цемень і, канечне, нічога не бачыў. Ды што бачыць? Конь жа тут — дык і ўсё добра. Думаў пра іншае. І пра свет вялікі, і пра сябе. Вось ён адзін тут, але ў яго ёсць душа, сэрца, і ўсё гэта бунтуе, не дае яму спакою.

Зноў заіграў гармонік. І ўночы панёсся па Бабчыным Сконе, па ўсім свеце мяккі Альфонсаў голас:

А дзе ж тая крынічанька,

Што голуб купаўся,

А дзе ж тая дзяўчыначка,

Што з ёю кахаўся?

А ўжо тая крынічанька

Травою зарасла,

А ўжо мая дзяўчыначка

Даўно замуж пайшла.

Ён аж уздрыгнуў ад гэтай пяшчотнай і сумнаватай песні. Адчуў: сумуе і стары халасцяк Альфонс. Можа, і па Гэльцы. Мо і не толькі маркоціцца, мо зараз і пойдзе да яе, будзе дабівацца кахання.

І яму стала страшна: а раптам Гэлька прыхінецца да таго? Будзе таго гэтак моцна абдымаць і горача цалаваць, будзе з ім палаць у безразважлівым забыцці! Не, гэтага не будзе. І Тамаш рушыў. Не дадому, а туды — у край вёскі. Не вуліцаю, а сцежкаю каля рэчкі.

Толькі насупраць Гаптара вытыркнуўся на вуліцу, як анямеў. І тут пачулася музыка. Але не сумная, а вясёлая. З транзістара. Ведаў: сядзіць упоцемку на лаўцы і маркоціцца без мужа Гаптарова нявестка, Антаніна. Але яна яму не трэба, яго сэрца аддадзена другой.

Збочыў. Вось Гэльчын плот. Пачуўшы яго, забегаў, звонячы колцам па дроце, сабака. Як і заўсёды, не брахаў.

Сёння Тамаш не падышоў, не прылашчыў яго. Тут жа, у двары, ціха пастукаў у цьмяную шыбіну.

Ляпнуў кручок, прачынілася палавінка акна.

— Хто там? — ціха запытала Гэлька. Яшчэ не сонным, а звычайным сваім голасам.

— Гэта я, злодзей...

Гэлька расчыніла акно зусім.

Падцягнуўся, улез цераз падаконнік у хату. Ужо сам зачыніў палавінкі акна, узяў на кручок.

— Спалохалася? — усміхнуўся.

— Чаго буду баяцца? — сёння надзіва спакойна адказала. І пайшла да ложка. Села.

Ён пайшоў услед. На дыбачках. Сеў каля яе, моўчкі абняў за цёплыя плечы: была ў догай белай кашулі без рукавоў.

Адчуў: плача.

— Ты чаго? — здзівіўся.

Не адказала.

— Ну, Гэлька, што з табою сёння? Нейкая ты як не свая. Як чужая.

— Я і не ведаю, што табе сказаць...

— Чаму?

— Ды хіба ты сам не бачыш? Людзі ўсё ўжо ведаюць, Бронця твая ўчарнела...

Тамаш зняў руку з яе плечука.

— А што ж рабіць? — ціха запытаў.— Счужэў я да сям'і. Дзяцей люблю, а вот яе... Шкадую толькі... Ляжу з ёю, а ты ў вачах стаіш...

— Прысушыў ты мяне на нашу бяду...— паскардзілася.— І я свету не бачу, людзям у вочы зірнуць не магу...

— Не звёў нас бог некалі, дык звёў цяпер...

— Бог зводзіць, бог і разводзіць...

— Ты? — ён павярнуўся, аж задыхнуўся ад скрухі.— Ты проціў, каб?.. Ну, хочаш, каб у нас болей нічога не было?

— Не я проціў. А доля наша проціў...

— А можа, мне пакінуць яе і да цябе перайсці? А каб не пакутаваць тут усім, дык давай пераедзем у Налібакі...

— Што ты! — напалохалася яна.— І не думай нават пра гэта!

— А вот каб так зрабілі, дык і лепей нам было б. Разводзяцца ж людзі...

— Не, Тамаш,— цвёрда сказала.— Як я пасля гэтага тваім дзецям, усім людзям у вочы зірну? Ды хіба буду шчаслівая, калі буду бачыць чужыя слёзы? Не, не буду. І ты не будзеш. Вот пачула, убачыла, як Бронця пакутуе, дык не магу ўжо... Ды і ніхто ў нас яшчэ не разводзіўся, усе жывуць з тымі, што ім бог даў... Я вот гэтыя дні пра другое думала: не хадзі ты больш да мяне...

— Цяпер цяжка, а тады яшчэ цяжэй будзе...— прамовіў.— Ці гэта так і трэба: жыць і пакутаваць? Ці ніколі не бывае, каб ты быў толькі шчаслівы?

— Я не ведаю. Я ўсяго маю: і шчасця, і няшчасця... Патроху.

— Дзень добры табе, гаспадынька!

— Дзяньдобры, цётка! — адказала Гэлька, пасунулася.— Садзіцеся во разам, паснедайце за кампанію. Дзеці паснедалі ўжо, пабеглі на двор, а я адна засталася.

— Ды давай памагу табе...— усміхнулася Стэфусіха, села побач. Узяла аладку, адарвала край, памачыла ў міску са смятанаю.— Чула навіну?

— Не. А што?

— Блін ішоў ад канюшні, дык казаў, што прыедуць сёння па нашу канюшню.

— Нічога ж не зробіш,— уздыхнула Гэлька,— раз так рашылі, дык так і будзе. Нявыгадна Сцепановічу ўжо ў нас яе трымаць. Страты адны.

— Ты вот спакойная, а мне баліць душа...

— І мне, цётка, баліць. Але я ведаю: нічога не зменіш.

— Блін казаў, што думаў да восені яшчэ парабіць, выбраць картофлю і тады перабірацца ўжо ў Налібакі, а так трэба цяпер... Кварцеру там яму добрую даюць. Аж на тры пакоі. Але іхні Альфонс тут застаецца. З бабаю.

— І я так чула,— сказала Гэлька, апусціла вочы.

— Гэта ж Бронця нядаўна ў мяне была, прыносіла млека. Дык плакала. Пасварыліся яны сёння з Тамашом. Ён, не еўшы, у лес паехаў. А яна плача: смерці ўжо хачу, цётачка... Божа мой, божа, а яна ж баба яшчэ маладая, добрая, і дзеткі ў іх добрыя...

Гэлька аж успыхнула ад сораму. І не толькі ад сораму.

— Яна ж на цябе крыўдуе...— сёння ўжо і ў вочы сказала Стэфусіха.— Наракае, што ты вінаватая...

Гэлька ела і не чула смаку. Здаецца, у рот траплялі толькі салёныя слёзы.

— Я ёй казала: няпраўда, што ты заманьваеш яе Тамаша,— гаварыла Стэфусіха,— але яна не верыць. Кажа: праўда... Я табе, Гэлечка, не суддзя. Але параю: бяры ты ў прымы Блінавага хлопца. І гаспадар будзе, і ніхто на цябе тады нічога благога не падумае і не скажа...

10. БЫВАЙЦЕ, КОНІ!

Вось і заявіўся ў Бабчыным Сконе матацыкл. Аднацыліндровы «ІЖ».

Блін зірнуў у акно. З надзеяю: не, матацыкл тут не запыніцца, памчыцца далей. Туды, куды трэба Сцяпану.

Але матацыкл збочыў з дарогі і ткнуўся ў плот. За Сцяпанавымі плячыма, на шэрым сядле, прымасціўся пільніцкі конюх — рыжы здаравіла Віктар Будзька. Па мянушцы Лупаты. Калі прыехаў яшчэ і Будзька, дык матацыкл напраўду меў дарогу толькі да іхняй вёскі.

Стаялі ля яго, Бліна, і пазіралі ў акно старая маці і жонка. Маўчалі. Як збянтэжыліся.

Сцяпан — у светлых штанах, у тэнісцы і ў белым, рыхтык як і ў пільніцкага настаўніка, капелюшы — убачыў яго, махнуў рукою: хадзі сюды.

— Ідзі ж,— падагнала жонка.— Чакаюць.

— Паспею, не гарыць...— буркнуў са злосцю, хоць ведаў: няма за што злавацца на сваю Стэфу. Але яна змаўчала. Як змоўчвае ўжо каторы час на яго раптоўны гнеў.

Ён, засаромеўшыся, што стаў гэтакі нервовы, даходзіць да шалу за кожнае лішняе слова, адышоўся ад акна і, не могучы ні за нішто зачапіцца рукамі ці вачыма, ні на кога не пазіраючы, пасунуўся на двор.

— Чаго рызіну цягнеш? — сустрэў яго Будзька, гарэзна пасміхаўся, вылупіўшы зіркатыя, па яблыку, вочы.— І чаму без сумкі ідзеш? Няўжо не думаеш частаваць?

Блін нічога не адказаў. Насунуў толькі на вочы брылёўку і спадылба зірнуў на Будзьку. Той — у картовым касцюме, у сандалях на босую нагу, няголены, грузны — усміхаўся, пазіраў ужо, як ястраб на якога вераб'я і па ўсім — па яго іскрыстых вачах, па адтапыраных губах — было відаць: усё яго гэта вельмі цешыць, ён нібы святкуе сваю нейкую перамогу. Але вось не вытрымаў Блінавага хмурнага позірку, заміргаў. І так заўсёды. Які ні нахабны, ні крыклівы, а зірні строга, як бы зазіраючы яму ў душу, дык сціснецца, як вожык пад калючкамі.

Падышоўшы, Блін падаў Сцяпану руку. Той паціснуў нямоцна ў адказ і не змог глядзець у вочы, адвёў позірк убок — ці на блізкі прымлелы сасновы лес, ці на яшчэ бліжэйшыя рэдкія хаты, ці па блакітны, з купкамі беласнежных воблакаў небакрай. Ён хаваў свой позірк.

— Здароў,— буркнуў Блін Будзьку, але рукі не падаў. І, паварочваючыся да Сцяпана, прамовіў: — Дык едзьце, я вас даганю.

— Што-та ты, Блін, надта хмурны! Як неба перад навальніцаю! — пахрабрыўся яшчэ Будзька (парабіў некалі гады са два кладаўшчыком у горадзе, а вось пыхі набраўся на ўсё жыццё, і не толькі пыхі).— І чаго-та ты гэтак засмуціўся? Ці не таму, што на пенсію паперлі?

Блін змаўчаў.

— Але чаго хмурыцца? Гэтакую там пасаду страціў! Конюха! Будзеш ягады, грыбы збіраць, процьма ўсяго ў лесе...— І, бачачы, што і ён, Сцяпан, маўчыць, нібы памякчэў, палагаднеў.— На каго-каго, а на цябе ніколі не падумаў бы, што ты можаш гэтак замаркоціцца! Раней сыпаў жарты як з мяшка. Толькі сустрэнешся, а ў цябе ўжо нешта ў галаве гатовае. Як кальнеш ды кальнеш ці і што такое смешнае спляцеш, што...

Бліна гэта не ўсцешыла і не абурыла. Ён ні абяліў, ні ачарніў.

— Ну я пайшоў...— прамовіў толькі і рушыў уперад, да канюшні.

Сцяпан моўчкі паехаў гэтаксама туды. Абагнаў, напалохаў Найдзёнавых курэй, знік за павароткаю. Пакінуў толькі стужку дыму. Блін тупаў па сцежцы ўздоўж: вуліцы. Не падымаў галавы. Ішоў — як на які суд. Адчуваў: пазіраюць і на яго з тых рэдкіх акон хат, што засталіся ў Бабчыным Сконе.

«І хто прыехаў сёння сюды! — злаваўся.— Лупаты!»

Як ні ішоў памалу, але неўзабаве быў ужо ля канюшні.

Сцяпан і Будзька сядзелі на прызбе і курылі.

— Садзіся, падымі з намі. Сёння, думаю, можна...— зноў заводзіў гамонку Будзька.— і сачыні ўсё ж нешта інцярэснае. Надта люблю слухаць твае складанцы. Ты як арціст той. Раскажы, як ты за панамі рэвалюцыянерам ці потым у сельсавеце фінагентам быў!

— Няма чаго рассядацца...— запыніўшыся, сказаў Блін Сцяпану.— Калі прыехалі, дык і давайце рабіце сваё.

— Ну, калі такі сур'ёзны, дык давай...— першы падхапіўся Будзька, дастаў з кішэні замусоленага, са скручанымі ў трубку лацканамі пінжака складзеную паперку.— Вот што ты должан...

— Я нічога не должан...— абсек яго Блін. Аж хваляю ўдарыла дурная кроў у галаву, што дакументы не ў Сцяпана, а чамусьці ў Будзькі. Што той? Большы начальнік, чым Сцяпан? — пры ўсіх рэвізіях у мяне парадак быў. І цяпер парадак.

— Праверым...— ухмыльнуўся Будзька. Ці цешыцца чалавек, ці не ведае, як паводзіць сябе ў гэты дзень, у гэтыя хвіліны. Усё роўна. Бо жарты і кепікі яго, якімі ён заменьваецца, толькі злуюць.— Вот ваша гаспадарка: трое ўзрослых коней, два жарабяці, чатыры хамуты, тры бараны, чатыры спраўныя вазы, тры плугі і абганяшкі... Так... І яшчэ следуюшчае дробнае імушчаства...

— Усё ест,— адказаў Блін.

— Я праверу...— усміхнуўся Будзька.

— Ды не дурачся, Віктар,— нарэшце ўставіў сваё слова Сцяпан, падняўся з прызбы, цыркнуў слінай. Кінуў долу акурак, затаптаў.— Хіба не бачыш: тупым сярпом пілуеш чалавеку па жылах...

— Што зробіш: прыйшоў яго Бабчынаму Скону канец...— развёў рукамі Будзька.

— Ну, ты гэта!..— ступіў да яго Блін, апаліў гнеўным позіркам. Аж закалаціліся рукі. Але стрымаўся, не ўчапіўся за згорнутыя лацканы пінжака. Супакойваючыся, дадаў ціха: — Рабі сваё дзела...

Здаравіла Будзька нібы звяў. Аж адступіў крок назад. Потым адумаўся, што Блін не зачэпіць, што не падужае — куды яму, на дзве галавы ніжэйшаму, вузкаму ў плячах, падужаць! — дык апамятаўся, і свой раптоўны спалох, і сорам, і апраўданне, і сваю зухаватасць уклаў у голас:

— Ну. чаго ты капыцішся?

«Ведае чаго...— падумаў Блін з пачуццём суцяшэння.— Бо ведае, што ў маіх вачах. Баіцца ён іх заўсёды, бачыць, халера, што ў іх мой суд. І не толькі мой...»

— Ну, хіба я першы выдумаў, што Бабчын Скон — аджылая дзярэўня? — як апраўдаўся Будзька.— Не, не я. Перш за мяне разумныя людзі пра гэта сказалі. Цяпер, як ты пайшоў на пенсію, дык толькі адзін работнік ад вас у нашу брыгаду ходзіць. І то баба. Гэлька ваша. Дык хіба, папраўдзе гэта вёска ўжо?

— І самую горкую праўду, Віктар, можна па-ўсякаму гаварыць,— прамовіў Сцяпан.— А ты...

— Я ведаю, чаго ён на мяне век воўкам глядзіць...— нібы ўжо з крыўдаю сказаў Будзька.— І ён конюх, і я конюх, але не адзінакава жывём... Ён сядзіць у старой хаце, а я ў новай даміне жыву як кароль... Але хто вінаваты? Сам вінаваты. Трэба было не спаць у шапку ці мянціць языком, а... Коні ж пад рукамі былі...

— Кажу табе: рабі сваё дзела...— перапыніў яго Блін,— Не табе ў гэтым разабрацца... Хоць прыйдзе час — адкажаш. І за коней, і за свой дом. І за дзікоў ды ласёў, якія ўпотай б'еш...

І пайшоў у канюшню. Доўгі калідор быў пярэсты ад святла і ад ценяў.

Яшчэ як гаспадар дастаў з кішэні ключ на сырамятным раменьчыку, адамкнуў кладоўку. Зайшоў у яе, акінуў позіркам — найбольш сцяну з убітымі тоўстымі цвікамі. Пад кожным цвіком — чарнільныя подпісы. Клічкі ўсіх коней, якія былі ў Бабчыным Сконе ад пачатку калгаса. Толькі зірнуў, але тут жа паўсталі ў памяці, у вачах усе-ўсе коні. Вунь у самым версе, справа, вісеў некалі хамут запражнога каня, Дэраша, на якім ён яшчэ ў маленстве навучыўся ездзіць верхам, баранаваць і араць; ніжэй і лявей вісеў хамут Гаптаровага рысака, Голуба, на якім бацька падвозіў яго да павета, да Стоўбцаў, калі яго бралі ў польскае войска, крыху збоку вісеў хамут яшчэ аднаго рысака, Даргевічавага Дзеркача, на якім ён ехаў са сваёю Стэфаю да шлюбу (іхні конь прапаў за месяц перад вяселлем), ніжэй і лявей віселі хамуты коней, на якіх у розны час вазілі хрысціць яго дзяцей. Тыя коні былі старыя, людзі аддалі іх сюды, у канюшню, калі тут стаў пасля вайны калгас. Тады тут конюхам быў спачатку Антон Даргевіч, а потым Гаптар. Ён, Блін, прыйшоў пазней. І на яго вачах нарадзіліся, раслі, упрагаліся ў хамуты ўжо новыя, калгасныя, коні, на яго вачах іх забіралі адгэтуль у Налібакі, у Пільніцу і ў Рудню. Цяпер вось засталіся толькі трое сталых і двое жарабят. Ды дзе засталіся... Яму выпала доля быць апошнім конюхам...

Плюснуўшы вачыма ад стомы, адагнаўшы ўспаміны, ён пазнімаў з цвікоў хамуты і панёс іх на калідор. І ўжо там, за кладоўкаю, адчуў: усё, ён тут ужо не гаспадар.

«І не толькі я не гаспадар,— падумаў,— хутка звядуцца конюхі, канюшні і ў вялікіх вёсках. Замест коней будуць маленькія трактарчыкі. Прыйшоў, сеў на гэты трапястунчык і паехаў. Па дровы, па сена. Забаранаваць ці і разараць...»

У кладоўку ўсунуўся Будзька. З паперынаю ў руцэ. Акінуў усё позіркам.

Блін не захацеў пазіраць, як ён там будзе гаспадарыць, узяў лейцы і пакіраваў да свайго любімага каня. Да Сівога. Нямала ён на ім папаездзіў і парабіў, быў на начлегах, у дарозе, і ніколі разумны Сівы не здрадзіў яму. І цяпер пакліч уночы на лузе — ідзе да рук.

Сёння Сівы — рослы, у белыя яблыкі — сустрэў яго з насцярогаю. Не выйшаў насустрач. А толькі павярнуў галаву, зірнуў вялікімі разумнымі вачыма і адвярнуўся. І не даваўся, каб ён накінуў аброць,— падымаў і падымаў высока галаву.

— Ну, чаго сярдзіты, Сівы? — Блін пагладзіў яго па дужай шыі, сказаў ласкава: — Хіба я табе непрыяцель? Я ж не вінаваты, што ты мусіш ісці ў прочкі. Ды і ніхто не вінаваты. Трэба так.

Сівы нібы зразумеў яго, пакорліва нагнуў галаву. Але не зірнуў у вочы, а, спусціўшы мызу, з неахвотаю патупаў за ім.

Блін, прыхапіўшы вупраж, вывеў Сівога на двор, да невялікага паднавеса — там стаялі ацалелыя калёсы. Моўчкі запрог і пад'ехаў да дзвярэй канюшні. Каб пагрузіць на калёсы дабро, што лічылася па акце на ім.

Будзька лаяўся, мацюкаўся каля апошняга стойла: яго не падпускала да сябе Гнядая. Круцілася, намервалася смалянуць заднімі нагамі. Ля яе са спалохам мітусілася жарабя.

Вось такі прыціснула Будзьку да загарадкі. Ён залямантаваў, як кот, мігам ускочыў уверх, на жэрдкі.

— Ты ж конюх, чаго ты на яе кідаешся, як воўк? — папікнуў Блін.— Чаго колеш вушы мацюкамі?

— Я ёй дам ласку! — той лез па загарадцы да калідора.— Я ёй дам псіхі!

Блін зайшоў у стойла.

— Ну, Гнядая, не злуйся,— папрасіў.— Ідзі, ідзі ў большую, светлую канюшню. Там вам і электрыка, і вада ў стойлах будзе. Усе выгоды. Там ты яшчэ і дружка сабе знойдзеш, яшчэ не адно жарабя прывядзеш. Ты ж маладая...

— Гаворыць — як і з чалавекам! — ужо на калідоры паздзекаваўся Будзька.— Не дзіва, што яны ў цябе і капрызныя! Параспускаў...

Гнядая сцішылася ў кутку, нервова стрыгла вушамі і са спалохам пазірала на Будзьку. Блін падышоў, пагладзіў па сытым рыжаватым баку, па прыгожай доўгай шыі. Узяў за грыву. Гнядая паслухмяна патупала за ім.

— Ну і Блін! Панавучваў, каб на чужых брыкаліся! — зноў пусціўся ў няўмелыя жарты Будзька.

Але ён нічога не адказаў, узяў вупраж і павёў Гнядую да паднавеса. Запрог, пад'ехаў да канюшні.

Будзька ўжо цягаў з кладоўкі і клаў ка калёсы бароны. Прынясе, зірне ў паперку, падкрэсліць пракураным пазногцем і зноў па нешта ідзе.

Вось прынёс парожнія мяшкі, вёдры, ліхтар. Вярнуўся, забраў з дзвярэй кладоўкі замок. Хоць ён быў і не саўгасны: Блін купіў яго за свае грошы.

— Цяпер не трэба яе зачыняць...— усміхнуўся Будзька.— Ну вот і ўсё. Усё забраў,— але зноў абвёў позіркам стойлы, калідор.— Дзела зроблена... Цяпер ты, Блін, вольны чалавек... Цяпер усе вы вольныя, ніякіх клопатаў пра вас... Жывіце тут, пакуль вам не прыпячэ, пакуль самі адгэтуль не ўцечаце! Не захацеў, а то вот маглі б прама і тут абмыць такое дзела...

Высунуўся з канюшні.

— Ну што, Сцяпан? — запытаў Будзька.— Што ты скажаш? З яго ж сёння...

— Ладна, Віктар, едзь дадому,— схмурыўся той,— І, можа, не вёскаю... Аб'едзь...

— Што я — злодзей? Не! Ну бывай, пенсіянер,— сказаў Будзька Бліну, але рукі не падаў. Пабаяўся,— Я цяпер ужо і над вамі начальнік! І ты сам, і вы ўсе да мяне будзеце прыходзіць прасіць каня...

— Што ты! — не ўтрываў Блін.— Над усімі начальнікамі начальнік! Над усімі злодзеямі злодзей! Ну ды будзь, Сцяпан,— махнуў рукою і пайшоў да кладоўкі. Каб зачыніць. Каб потым зачыніць і дзверы канюшні. Нашто каб ад скразнякоў рыпелі дзверы, ляскалі, палохалі ўсіх іх ўночы?

Чуў: Будзька крануўся. Але не выходзіў з калідора, не пазіраў услед. Толькі раптоўна прыхінуўся да загарадкі: таўханулася, а пасля хліпнула болем сэрца. Нібы ў яго торкнулі шылам.

«Стары я ўжо, слабы...»

І яшчэ здзівіўся: вось забралі ад вёскі коней, вупраж, калёсы, а ніхто сюды не прыйшоў. Ні першы тутэйшы старшыня калгаса Гаптар, ні першы калгасны конюх Антон Даргевіч, ні астатнія людзі. Раней, калі забіралі школу, магазін, дык усе выходзілі да школы і магазіна, яшчэ нешта гаварылі.

«А чаго цяпер пойдуць? — ужо выходзячы ціха з канюшні і зачыняючы дзверы, падумаў.— Усё роўна коней забралі б. Ці ты прыходзь, ці ты не прыходзь. Ці ты маўчы, ці нешта гавары. Вось усе ведаюць гэта, дык і як адрачоныя, абыякавыя да ўсяго... Можа, і бяссільныя. Перад паваротам новага ветру...»

Адчуваў: усё ж цяпер недзе ўсе выйшлі з хат і пазіраюць на нязвыклы абоз. Пазіраюць — як на пахавальную працэсію, і кожны, канечне, адчувае: шмат таго, што памерла, было і ў іх душы.

11. ПАМЯЦЬ

На выгане Сівы не падыходзіў да гурту, хадзіў і хадзіў каля самай агароджы, як шукаючы якой дзіркі. Але бачыў: слупы новыя, моцныя, дрот нацягнуты туга. Аж у тры рады. Можа, калі-небудзь коні і думалі збегчы адгэтуль: на калючках вісела рознага колеру валоссе. Ці, можа, прасоўвалі між дроту галовы, каб ухапіць за агароджаю, ужо з сенакосу, смачнай травы.

І вось у Сівога замлела сэрца: у гэтым прагале сярэдні дрот правіс ледзь не да ніжняга, і між імі, дратамі, была вялікая праёміна.

Ён стаў, азірнуўся. Будзькі тут ужо няма, пасунуўся вунь у вёску.

Сівы прасунуў галаву, ступіў адною нагою, другою цераз два ніжніх драты і, прыгінаючыся, палез на той бок. Адчуў, як па спіне пацягнуліся верхнія калючкі, балюча ўджалілі. Ён заплюшчыў вочы і прасунуўся на той бок, п'янеючы ад прасторы, волі ды ад таго, што ён зараз кіне гэтую канюшню, гэты стаптаны выган і не пойдзе, а пабяжыць-панясецца дадому, дзе ён нарадзіўся і вырас, пастарэў, пабяжыць да цёплай, утульнай канюшні, да сакавітага лугу, плыннай рэчкі і да Бліна.

Падышоў да старой, заплылай канаўкі. Патаптаўся на беразе: не ведаў жа гэтых мясцін. Адчуў: гэты бераг тупкі. Значыць, будзе тупкі і другі бераг: зялёны вунь, удзірванелы. Наструніўся, а потым скочыў. Здаецца, і вузкая была канаўка, але — ужо стары — не меў ранейшага спрыту, дык і не пераскочыў. Трапіў заднімі нагамі ў ваду і гразь, апырскаўшы сабе жывот халоднай хлёпанкай. Пацягнуўся, выбраўся на бераг, страсянуўся і, ужо не азіраючыся, не зважаючы на боль у жываце, пабег на ўзгорак. Ведаў: дарога ў Бабчын Скон ідзе лявей, але ён не пабег туды, а памчаўся наўскасяк. За ўзгоркам расло жыта, і ён пабег па ім, усё больш і больш хмялеючы.

Бег і адчуваў: яго ўжо заўважылі, кінуліся ў пагоню. І гэта дабаўляла сілы, імпэту, і ён паддаваў хады: трэба зірнуць яшчэ на родныя мясціны! А тады няхай ловіць рыжы конюх, б'е, як і б'е Гнядую! Няхай! Усё гэта можна выцерпець вось з-за гэтага шчаслівага бегу, з-за таго, што ён зараз убачыць. Не баіцца помсты, бо ў душы яго жыве радасць адчайнага парыву.

У лесе запыніўся. Пайшоў паціху. Гулка білася сэрца.

Наперадзе нібы шуснуў агонь. Напружыў свае старыя вочы: што такое? Разгледзеў: бегла рыжая ліса з лісянятамі. Учулі яго, на хвілінку прыпыніліся, зірнулі, а потым вільнулі ўбок і схаваліся за ўзгоркам.

Стары лес радзеў; зазелянеўся наперадзе алешнік. За алешнікам — абгароджаны луг. Там пчалярня. Там ён, Сівы, быў днямі, пакуль Гаптар з жонкаю бралі мёд. Потым вазіў бітоны ў вёску, на склад.

Сівы збочыў, углыбіўся ў алешнік. Тут было мокра. Лічы, балотца. На высокіх купінах раслі кусты лазы, дзікіх парэчак.

Як абышоў пчалярню, павярнуў улева — бліжэй да вёскі. Вось нехта падхапіўся і адскочыўся. Падняў галаву: непадалёку стаіць знаёмы стары лось. За ім далей — прыгожая ласіха і ўжо адужэлае ласяня. Лось пазнаў — перастаў нервова дрыгаць пярэдняю нагою і з пагрозаю настаўляць рогі. Супакоіўся, нават нібы фыркнуў з прывітаннем.

І Сівы фыркнуў: здароў, стары дружа! Бягу вось дадому. З прочак.

Лось пазіраў сумнавата. І Сівы зразумеў гэты позірк: маўляў, бяжы ці не бяжы, але ты, гэтаксама звер, не будзеш вольны, усё роўна цябе зловяць, паставяць у канюшню, зашчэмяць у хамут. Вольнымі можам быць толькі мы, дзікія звяры!

Ужо ў маладым хвойніку ўспароў з ляжанкі сям'ю дзікоў. Першая падхапілася мацёра, за ёю з піскам пабеглі рабенькія парасяты, а за імі, на хвілінку запыніўшыся і агледзеўшыся, хто ж патрывожыў іхні адпачынак, павалюхаў вялізны, чорны ад смалы і балота, дзік-самец.

Канюшня была ўжо непадобная па канюшню. Аднаго канца яе, таго, дзе ляжалі звычайна сена, салома, не было. Там кідалася ў вочы толькі падмуроўка, труха; побач ляжала складзенае бярвенне, абломкі. Другі канец канюшні яшчэ быў такі, як і раней.

Спачатку ён пабаяўся заходзіць у гэты абрубак. Пастаяў, з самотаю паглядзеў, а потым асмеліўся, ступіў цераз падмуроўку і пайшоў да свайго стойла.

Пастаяў з хвіліну, ткнуўся ў яслі — там ужо не пахла травою, а патыхала павуціннем і пылам. І на дне ляжала некалькі белых яек — адбіўшыся ад свайго седала, тут неслася ўжо нейчая курыца, каб потым, можа, і сесці тут, вывесці кураняты.

Адчуў нейчы позірк. Падняў галаву: з гарышча, блішчучы зеленаватымі вачымі, пазіраў на яго са здзіўленнем стары Найдзёнаў кот-валацуга.

...Пасля полудня, калі падрамаў крыху стоячы, пачуў: сюды ідуць людзі. Гамоняць. Здаецца, сярод іх не было Бліна: не чуваць яго жартаўлівага, звонкага голасу.

Вось нехта залез на страху, заляскаў сякераю. Потым злез, усе загаманілі, нібы штосьці цягнучы. І праўда, валаклі: з піскам і з рыпам папаўзла долу палавіна страхі. І ў стойле стала светла-светла. А ён не ведаў, што Блін перабраўся ўжо ў Налібакі і што саўгас аддаў канюшню Бабчынаму Скону на дровы, дык вось цяпер людзі яе і разбуралі.

— Глядзіце! — пачуўся Гэльчын голас.— Сівы стаіць!

І ўсе — мужчыны, кабеты — рушылі да яго. Запыніліся каля стойла і моўчкі пазіралі. І ён глядзеў на іх, адчуваючы, як слязяцца вочы, зацягваюцца павалокаю.

— Тыя не прыйшлі, а Сівы прыйшоў...— прамовіла Гэлька.

— Тыя маладыя, так сказаць, дык ім і лягчэй адвыкнуць...— адказаў Гаптар,— А Сівы стары, Сівы ўжо, так сказаць, да смерці не забудзе гэтай канюшні. Скаціна — надта конь, сабака, кот — разумная.— Паківаў галавою, потым зайшоў у загарадку, пагладзіў яго па шыі. У Сівога капнулі долу слёзы.— Глядзіце, людзі, плача! Далібог, конь плача!..

— А божа ж мой,— усхліпнула і Гэлька.

— Але ж нам трэба, Сівы, раскідаць гумно,— прамовіў Гаптар, узяў яго за грыву. Павёў.— Ідзі назад, так сказаць, у Пільніцу. Там цяпер твой дом. Прывыкай да яго. Старайся ўжо забыцца пра гэтую канюшню...

12. «МАЛАДЫЯ»

У жніўні, калі ўжо мінулася часіна высокага блакітнага неба, калі па ім усё ніжэй і гусцей паплылі шэрыя воблакі, калі парыжэла сена ў стагах і сцукраваліся яблыкі ў садах, Гэлька і Альфонс Блін ішлі дадому з Налібак, з сельсавета.

«Вось і зноў я мужняя! — думала яна.— Блін — мой муж...»

Блін — у новым раскашнаватым касцюме, пры белай кашулі і пры модным гальштуку, у насунутай на лоб брылёўцы нёс у сетцы з паўдзесятка боханаў хлеба, пачкі макаронаў, цукру, пляшку віна. Яна ж несла ў руках гаспадарчую сумку, дзе ляжалі запалкі, дзецям цукеркі, а самаму меншаму і чаравікі. Ужо разам з Блінам выбіралі.

Чамусьці цяпер хацелася Гэльцы пабыць адной. Яна хацела, каб ён застаўся ў Налібаках ці ў Прудах, так і пыталася: «Можа, табе трэба тут застацца?» — але Блін не адставаў, моўчкі ішоў побач. Выпраміў плечы, задраў галаву. Як малады певень.

Цяпер ішлі моўчкі. Нібы саромеліся адно аднаго.

Мінулі хвойнік, падышлі да алешніку, дзе звычайна кормяцца ласі.

Па дарозе, што вяла з Пільніцы, заляскалі калёсы. Можа, ехаў і стары Гаптар. Са сваёй пчалярні. Як ступілі на перакрыжаванне, абое зірнулі туды, улева.

У Гэлькі шыбнула кроў у скроні: сюды спяшаўся гняды Тамашоў конь Васька. Трэба ж так. Як яе доля ўслед ходзіць за ёю і за Тамашом. Але яны не прыпыніліся, пайшлі далей. Адчувалася: абое наструніліся, чакаючы гэтай нечаканай сустрэчы.

Гэлька адчувала на сабе ўчэпісты позірк. Ледзь стрымлівалася, каб не азірнуцца: калёсы, лічы, дагналі ўжо іх. Пакаціліся цішэй. Вось раз'ядналі яе і Бліна.

— Ну, здаровы былі, маладажоны! — нібы бадзёра прывітаў іх Тамаш.

Яна, ні то з усмешкаю, ні то маючыся заплакаць, зірнула на яго: Тамаш сядзеў на сене — яго было па драбіны. Здзівілася: Тамаш быў вельмі п'яны. Яна ніколі не бачыла яго такога. І нейкі цёмны цень быў на твары.

Блін маўчаў, ішоў і ўсё касіў позірк на Тамаша і на яе. Нахмурыўся.

— Ну віншую, зычу вам шчасця!

— Дзякую табе,— не падымаючы вачэй, адказала Гэлька.

— Ды садзіцеся, маладыя, з пашанотаю ў вёску ўвязу! — Тамаш пасунуўся, даючы ім месца.— Ды пачакай ты! — Тамаш схапіў за плячо Бліна. Нацягнуў лейцы, спыніў гнядога. Блін стаў, узяўся рукою за драбіну. Рука дрыжала.— Ну як думаеш жыць, Блін?

Той маўчаў. Кусаў губы.

«Малайчына,— падумала пра Бліна,— не гарачыцца, спакойны».

— А вот і будзем так жыць,— за Бліна адказала яна.— Як і ўсе людзі.

— Глядзі, Блін...— схмурыўшыся, прамовіў Тамаш, седзячы на каленях і, здаецца, з нянавісцю пазіраючы на свайго шчаслівага суперніка.— І ведай: не ты яе ашчаслівіў, а яна цябе...

Блін унурыўся, маўчаў.

«Дурны,— падумала Гэлька пра Тамаша.— Маўчаў бы ці аб'ехаў бы стараною, дык і Блін гэтак не бачыў бы, што ў нас нешта было... А вот нервуецца, гаворыць абы-што, дык Блін усё і бачыць... Пакутуе і будзе пакутаваць потым... І цяжэй нам абаім будзе. Усё роўна рана ці позна трэба было б нам перастаць спатыкацца. І з-за людзей, і з-за Бронці. Зусім жа дайшла яна, зусім з Тамашом расклеілася ў іх жыццё... Свайго шчасця на чужым горы не збудуеш, не здабудзеш... Вось таму я ўжо і не думала, як толькі Блін зноў загаварыў, каб сысціся, дык я адразу ж і згадзілася. Бог ведае, што з гэтага выйдзе, але...»

— Ды нешта ж ужо будзе,— зноў выратавала Гэлька.— Неяк ужо самі будзем разбірацца...

Тамаш, нібы здзівіўся, зірнуў на яе, а потым нечакана хліснуў лейцамі каня па нагах.

Конь са сполахам ірвануўся. Калёсы, уздымаючы пыл з мяккай дарогі, падкідваючыся, заляскаталі, затрэсліся. Усё аддаляючыся і аддаляючыся.

У Гэлькі наплылі на вочы слёзы. І баялася іх выцерці, каб не заўважыў Блін.

Але ён маўчаў, здаецца, не пазіраў на яе. Абое моўчкі рушылі па шырокай тут, каля Бабчынага Скону, і добра выезджанай дарозе.

1. НАВІНЫ

— Машына са слупамі прыехала...— сказала Антаніна.

Яна толькі што была ў вёсцы, у маці, вярнулася і пачала распранацца. Гаптар са здзіўленнем зірнуў на яе — пахарашэлую пасля родаў, папаўнелую. Надта во спрытная ў замшавых ботах з высокімі халяўкамі, у кароценькім кажушку і ў чырвонай шапачцы.

Яна ж нічога болей не сказала, распранулася, пагрэла аб стаяк рукі і пайшла да каляскі, дзе ляжала дачка. Сёння ёй было якраз два месяцы.

— Якія слупы?

— Якія-якія! — адказала з незадавальненнем Антаніна.— Чорныя, вялікія!

— На святло, ці што?

— Ну а на што ж? На святло, канешне.

Усміхнуўся.

— Вот! — падняў уверх палец.— А вы не верылі! — і перакрывіў: «Каму мы трэба! Ніхто пра нас і не падумае!» Падумалі, выходзіць...

Нявестка нічога не адказала.

— Схаджу зірну,— ён не зважаў на нявестчыну стрыманасць, адчуваючы ў душы нібы свята. Здаецца, нават яшчэ большае, чым тады, калі ўпершыню, яшчэ пры МТС, да іх падключылі электрычнасць.

На дварэ было вільготна, сыра — раставаў апошні снег. Поле, дзірваны былі ўжо голыя, нават на іх не валялася леташняй плесені: яна ўжо высахла на сонцы, пабялела. Снег, чорны, цвёрды, ляжаў толькі каля платоў, у разорах.

Зірнуў на сынаву хату. Высокую, крышку за зіму і за пачатак дажджлівай вясны пацямнелую, з забітымі дошкамі вокнамі.

«Каб усё добра, так сказаць, дык ставілі б скора вокны, дзверы. Усё ж ест».

На выгане і праўда грузавік з прычэпам. На ім ляжалі доўгія чорныя слупы.

Вось двое мужчын залезлі наверх, адчапілі ланцугі. Барты-калкі паляцелі ўніз, а ўслед за імі пакацілася і колькі слупоў. Па загадзя падстаўленых наўскасяк да бартоў падпорках.

— Дзядзька Юзік, дзядзька!

Азірнуўся: яго даганяў Альфонс Блін. У ботах, але ў расхрыстаным пінжаку, без вушанкі.

Падбег. У вачах — страх. Ніжняя вывернутая губа падрыгвае.

— Ды што там у вас? — запытаў.

— Ды Гэльцы блага...— адказаў з хваляваннем Альфонс.— Жывот баліць...

— Рабіла нешта сёння, паднімала цяжкае?

— Ну. У склеп лазіла.

— Дык нашто ж ты, гаспадар, пазваляеш такую работу? — папікнуў Гаптар. — Гэта ж табе не жарты... Ідзі пакліч маю бабу, няхай яна па-бабску паглядзіць, а я пагавару з гэтымі шафярамі. Каб падкінулі ў Дзераўную.

Блін пабег да іх, Гаптароў.

А ён хутка пакрочыў па коўзкай вуліцы да выгану, пазіраючы, як скочваюць мужчыны з машыны чорныя слупы.

— Ну здаровы, людзі!

— Здароў, здароў, дзед! — адказалі амаль у адзін голас. Разагнуліся, абтрэслі з чорных рукавіц смалу.

— Дык слупы, кажаце, прывезлі? — усміхнуўся.— Нa святло?

— Нa святло, дзед,— адказаў маладзейшы, гадоў трыццаці, хлопец. Другі быў на гадоў дзесяць старэйшы,— Хоць і зашыкарна для такога хутарка праводзіць электрычнасць!..

— Ох які ты разумны! — кіўнуў галавою Гаптар.— Нябось, сам жывеш пры святле і цяпле, голішся электрабрытваю, прасуешся электрычным прасам?..

— А як жа? Як і паложана.

— Дык а мы што? Проціў электрыкі?

— Сам Самсонаў перад тым, як пераязджыць у вобласць, даў каманду завезці сюды слупы,— уставіў слова старэйшы.

— А што — Самсонаў ужо ў вобласці? — здзівіўся Гаптар.

— З тыдзень ужо. Нa прафсаюзнай рабоце.

— А я і не чуў яшчэ.

— А замест яго паставілі зусім маладога хлопца.

— Разам жа ў партызанах былі...— паківаў Гаптар галавою.— Ну ды што зробіш... Рана ці позна трэба было саступаць дарогу маладзейшым... Ды і хворы чалавек... Хлопцы,— перамяніў гутарку,— суседцы маёй блага, можа, і роды будуць без пары, дык падкіньце па дарозе ў Дзераўную.

— Ну і дзед! — паказаў белыя буйныя зубы малодшы, патузаў рыжымі вусікамі. — Ссівеў, а яшчэ па мужчынскай часці справён...

Гаптар толькі ўсміхнуўся: што ты возьмеш з маладога! Усе яны, гарадскія, любяць пакепліваць з вясковых.

— Ну і дзед!

— Я-то дзед,— усміхнуўся Гаптар.— Калі смяешся з маіх гадоў, дык хадзі пабарукаемся, пагляджу я: ці падужаеш ты гэтага дзеда!

— Ды дзе там! Раз яшчэ да суседкі ходзіш...— малады, здаецца, пабаяўся злезці з машыны, падужацца, але хацеў усё роўна мець верх.— Але глядзі ты! Хутарок, колькі тых хат, а і тут людзі, любяцца, бабы дзяцей раджаюць!

— А як жа ты, малец, думаў! — усміхнуўся Гаптар.— Людзі ўсюды людзі...

— Слухай, дзед,— змяніў гутарку маладзейшы,— ці можна ў вас купіць кажух? Ці аўчын хоць бы?

— Чаму не, можна. Я і сам шэсць аўчын маю.

— Прадай, дзед,— у таго аж заблішчалі вочы.— На дублёнку.

— Ды магу,— усміхнуўся Гаптар. Ён ужо і Гіполю, і яго жонцы даваў аўчыны.— Што гэта вы так кажухі палюбілі? Некалі, бывала, прыедзь у горад у кажуху, дык пацяшаліся з нас, а цяпер проста гатовы садраць гэты кажух з плячэй...

— Натура, дзед...

Гаптар убачыў: ідуць сюды аднавяскоўцы. Суніцкі, Антон Даргевіч. А з яго, засцянковага, боку вядзе сюды Гэльку Альфонс.

...Праз месяц, калі ўжо абсохла зямля, калі вярнулася з бальніцы з дачкою Гэлька, Гаптар і ў гэты вечар падаўся ў вёску, да Даргевіча. На вячоркі. Усю зіму, лічы, па вечарах збіраліся там. Як і некалі, да вайны ці і пасля яе. Пакуль не заявіліся тэлевізары.

Сёння апала ўжо цемната; у чарнаце ночы вёска нібы знікла. Можа і таму, што ні ў кога не свяціліся вокны. Толькі вось у аднаго Антона Даргевіча скупа свяціліся шыбы на кухні — нібы савіныя вочы.

Гаптар зайшоў у двор. З будкі, што была каля дрывотні, выскачыў маленькі сабачка. Падбег, ткнуўся ў ногі.

— Гэткі ты вартаўнік,— папікнуў Гаптар,— па табе можна ўсё з хлява вынесці.

Нібы ў адказ, сабачка загірчэў, аббег і патрусіў па двары да брамкі.

На ганку Гаптар убачыў усіх, хто сядзіць у хаце. Усе заядлыя вячорнікі.

— Можа, не зачыняць дзвярэй? — запытаў, як зайшоў у хату,— Мо няхай выйдзе дым? А то хоць сякеру вешай.

Дым воблакам плаваў пад столлю. І цяпер Суніцкі піпку з самасаду смаліць.

— Пра воўка памоўка, а воўк тут...— усміхнуўся Тамаш Лабуня, дастаючы з кішэні свайго форменнага пінжака цыгарэты. Але больш нічога не сказаў. І астатнія не завіхнуліся сказаць, што пра яго дагэтуль гаварылі.

Гаптар кінуў позірк на свата Найдзёна — той, нібы яму ў гэтую ж хвіліну засвярбела, пацёр калматыя бровы, потым белы высокі лоб, а пасля і вялікую лысіну. Словам, хаваў вочы.

Гаптар прыпыніўся каля Франці, бачачы, што госці паскручвалі гаспадыніны ходнікі, натрэслі пяску. І не толькі накурылі, але і накідалі на падлогу шмат шалупіння ад сланечніку. Толькі Франця во збірала шалупінне ў далонь. Гаспадаровы меншыя дзеці сядзелі з бабаю на печы і цікавалі адтуль сюды. Гаптар падаў ім па яблыку. Яблыкі былі ўжо зморшчаныя, не надта сакавітыя, але ўсё роўна ў такую пару былі як дзіва.

— Дык вы кажаце: у горадзе трэба званіць ці пастукаць у дзверы...— загаварыла гаспадыня, якая сядзела каля печы і абірала бульбу.— Як жыў тут Блін, дык ён меў не раз моду стукаць. От сяджу я аднаго разу гэтак каля печы неяк, нешта раблю і чую: нехта ідзе, а потым і стукае ў дзверы. Хто ж гэта? Ды Блін, канечне, думаю. Ды і кажу: а ты галавою стукні. Адчыняюцца дзверы — і божа! — заходзіць Сцепановіч. Я і абамлела. Ізвінеця, прашуся. І тады ўжо Блін, ці не Блін, ці дзеці свае стукалі, пацяшаліся, дык усім адказвала...

Усміхнуліся. Але Тамаш не-не дый усё зірк ды зірк сюды.

— І з мяне Блін гэтак пацяшаўся,— усміхнулася Франця,— дык і я раз папалася. З Адамцавічам...

— І дзе цябе Адась злавіў?— бліснуў адным вокам гаспадар, Антон.

— Дурны ты! — зачырванелася.— Няма Бліна, дык ты яго выхілю падабраў... Стары, а ў галаве блазнота...

Гаптар чакаў, калі скончацца гэтыя пярэліўкі. Хацеў загаварыць пра самае важнае — пра тое, на калі ім папрасіць у Пільніцы коней. Гной вывозіць. Сёння ж брыгадзір пытаўся ў яго пра гэта, бо «складае графік».

— Дык вы, дзядзька, аказваецца, скрытныя сталі! — вось загаварыў і Тамаш, пазіраючы на яго.

— І што я таю? — усміхнуўся Гаптар.

— Не прызнайцеся ж, што нявестку з сынам у Налібакі адпраўляеце...

— Няхай едуць, калі хочуць,— адказаў з жартам.— Хоць на старасці пажывём з бабаю ў цішыні ды ў спакоі...

— Ніколі не думаў, што вы такі, дзядзька,— сказаў Тамаш,— Употай ад нас пачалі ўсё рабіць... І Найдзён, і вы... Антон толькі што вярнуўся з Налібак, дык там яму сказалі, што ваша нявестка магазін прымае. А Сцепановіч ёй і кватэру дае...

Гаптар зірнуў: жартуе, кепікі строіць? Здаецца, не.

Глянуў на Найдзёна: праўда гэта, сват?

— Кажуць жа во...— той паціснуў плячыма, зноў адвёў позірк. Значыць, нешта ведае, не дагаворвае. Можа, і не хоча ўсё перад усімі гаварыць. Але чаму тады нічога яму не сказаў? Яны ж не чужыя, а свае людзі. Раз усе гэтыя дні Антаніна бегала да іх, дык, пэўне, і нешта гаварылі пра гэта.

— Нічога не ведаю,— прамовіў Гаптар, схмурыўся. Быў і не рады, што прыйшоў сёння сюды.

— Паглядзім яшчэ, як ты сваіх дзяцей тут утрымаеш...— сказала Тамашу гаспадыня. Яе старэйшыя дзеці жылі і працавалі ў Баранавічах, у Мінску. Дык яна нібы і заступалася за яго, Гаптара.

— Што я?! — прамовіў Тамаш.— Я адно кажу: няўжо трэба гэта ўпотайкі рабіць? Ад каго хавацца? Блін, як збіраўся выязджаць, дык не таіўся.

— Кажу ж табе як на споведзі: нічога я не ведаю пра гэтыя пераборы...— сказаў Гаптар.— Думаў скора ўжо вокны, дзверы ў новую хату ставіць. Печніка ў Хатаве апытаў...

— Значыць, без вас усё рашано...— сказаў Тамаш, дастаў з кішэні карты,— Кожнаму свая воля. Давайце, пакуль хапае кампаніі, згуляем «у дурня». А то, можа, скора і не хопіць кампаніі.

Гаптар не пайшоў да стала.

— Я не буду,— прамовіў, а потым яшчэ і зманіў: — Забыў акуляры дома,— і, нібы ў пацвярджэнне, ляпнуў сабе па грудзіне. І засаромеўся: акуляры ляжалі іменна там, у сподняй кішэні пінжака. Селі ўсе астатнія мужчыны. І Суніцкі гэтаксама. Адчуваючы сябе нібы лішнім, Гаптар дзеля прыліку пагаварыў пра тое-сёе з кабетамі і хутка сабраўся дадому.

Анця корпалася на кухні; унучка, распавітая, ляжала ў калысцы, гудзела; Антаніна ляжала на ложку і чытала кнігу. Наўмысна паставіла каля сябе на табурэціку лямпку.

— Слухай, дзеўка,— запыніўся каля яе, прамовіў з хваляваннем,— кажуць, што ты на работу хочаш пайсці...

Антаніна падняла абгорнутую ручніком галаву (нядаўна, відаць, памыла валасы), зірнула на яго нібы са спалохам. Нічога не гаварыла, лэпала рукою каля шыі, нібы стараючыся абмацаць на халаце гузік.

— А хто вам казаў? — ці то ўсміхнулася, ці то старалася схаваць сваю разгубленасць.

— Мала што хто казаў,— прамовіў.— Дык праўда гэта ці не?

— Праўда,— прызналася, апусціла галаву, пачала разглядаць кнігу. Вокладку. Маўчала, але губы яе нібы нешта мармыталі. А на лбе ўсё большала-большала маршчына.

— І чаго ты спяшаешся ад нас уцячы? — пачаў ён здалёку.— Яшчэ ж дзіця зусім малое. І нашай, і тваёй маці зараз, як трэба будзе садзіць картофлю, многа работы будзе, дык яны не могуць паехаць за табою, сесці і сядзець з дзіцем. Вот як пачне хадзіць, па восені якой, дык тады і ідзі сабе на работу...

— Вы ж самі ведаеце: месца ў магазіне, ды ў Налібаках, не часта бывае. Можа, адзін раз у пяць ці ў дзесяць гадоў. А мне ўжо надакучыла на ветры, на холадзе, у дождж рабіць, гэтую цэглу цягаць. Хачу ўжо і ў цяпле парабіць...

Учула іхнюю гамонку Анця: зайшла сюды, стала каля дзвярэй.

— Ты ж хочаш не толькі палучыць там работу, але і перабрацца туды жыць? — ціха запытаў.— Ужо назусім...

Нявестка прамаўчала.

— І тут во святло скора будзе,— пачаў як угаворваць,— зноў будзе светла, зноў будзем тэлевізар глядзець...

— Ну і што? Хіба гэта шмат мяняе што? Самае галоўнае? Не, не мяняе,— прамовіла ціха.— Дык лепш перабрацца, калі і работа добрая знаходзіцца, і кватэру даюць...

— А нашто ж я дом стаўлю? Каму?

— Дом можна прадаць... Толькі абвясціце — купцы як тут будуць.

Анця маўчала-маўчала, а потым прысела на ложку. Здаецца, пабялела. І ён адчуў: слабеюць ногі, цягне прысесці. І трапечацца-трапечацца сэрца. Ды штосьці пульх-пульх у патыліцу.

— Хіба я па тое ставіў зруб, каб прадаваць?

— Ну паверце, я не магу больш так...— Антаніна паднялася, падгарнула пад сябе ногі, накрыла калені халатам.— Ужо каторы год я як удава якая. Ён з'едзе на два тыдні, а я адна... Ні выйсці куды, ні... А там і яму работа будзе. Казаў Сцепановіч, што можа ці машыну, ці трактар даць. Дык будзем кожны дзень бачыцца. І Юрку скора ж у школу... А Алёнка як пачне хадзіць, дык у яслі аддам... Цяпер, на часе, якая бабуля паглядзіць...

Анця па-ранейшаму маўчала. Потым паднялася і цяжка пайшла на кухню.

— А вы і тут жывіце, пакуль магчы будзеце,— нібы хацела суцешыць,— а потым можаце і вы перабрацца. Я ж не адмаўляюся ад вас...

Ён нічога не адказаў. Прыклаў руку да левай грудзіны, падаўся з пакоя. На двор.

2. У ГАСЦЯХ У БЛІНА

Тамаш Лабуня ехаў па кляцішчынскай вуліцы. Ехаў ад канторы тутэйшага лясніцтва. Справіў там свае клопаты, а цяпер кіраваўся да прадуктовага магазіна. Купіць тое-сёе сабе, суседзям.

Сядзеў на старым сене, звесіўшы цераз драбіну ногі ў кірзавых ботах. Увесь час ціснуўся і ціснуўся да плота: насустрач і за ім несліся і несліся машыны, «беларусы». Гэта табе не Бабчын Скон! Стаіць во гул, слупіцца дым, як і ў якім горадзе.

Сваволілі скразнякі. І пры сонцы. Бярозавае вецце пацягнулася кволенькаю маладою зеленню. Нa яблынях ружовілася і бялелася далікатная квецень.

Тамаш устрапянуўся: наперадзе паказаўся стары Блін. Былы аднавясковец. У ботах, суконным галіфэ і ў знаёмым шэрым пінжаку ніжэй калень.

Блін, канечне, здалёку пазнаў яго каня. Запыніўся, пачакаў.

— Ну, здароў табе, налібачанін! — усміхнуўся Тамаш.

Блін па гадах прыходзіўся яму дзядзькам, але ні ён, ні хто іншы маладзейшы ў Бабчыным Сконе не называў Бліна на «вы» ці дзядзькам.

— Здароў,— адказаў Блін, скокнуў і сеў побач.— Схуднеў ты нешта,— здзівіўся.— Вочы запалі, увесь нейкі чорны...

— Вот трава скора падымецца, дык адгуляюся...— жартам адказаў Тамаш. І тут падумаў: «Схуднеў, бо ніякая яда мне ў рот не лезе...»

— Бачу: часта тут бываеш, але ніколі не заедзеш...— перавёў гутарку Блін.— Аднавяскоўцы ж!

— Куды там нам да вас! Мы ёсць мы, а вы ёсць вы... І ты ж як з'ехаў, дык у нас і не паказваешся... Толькі адзін раз быў. На хрэсьбінах...

— Святло ўжо маеце? — перавёў гутарку на іншае Блін.

— Яшчэ не. Але слупы паставілі ўжо, дрот нацягваюць...

— Добра вам...— як пазайздросціў Блін.— Чаго вам лепшага яшчэ хацець!

— Ды пакуль што няма на што скардзіцца... А ў цябе, чуў, многа перамен усякіх?

— Якія там перамены, хай на яго халера! — як з віною ці з сорамам махнуў рукою Блін,— Большая мая, Ядзя, за ўдаўца, на дзеці пайшла. Запісаліся, вечар зрабілі — і пайшла... Угаворвалі мы з бабаю: трэба людзей сваіх паклікаць, брыдка ж... Дык не... Настаяла так...— а потым махнуў рукою.— Няма чаго сказаць...

— А цябе з конюха на даглядчыка цялят перавялі?

— Перавялі...

Пад'ехалі да плошчы. Пасярод яе быў маленькі лужок. Тамаш павярнуў да магазіна. Новага, з белай цэглы, з вялікімі і шырокімі шклянымі вокнамі. Відаць было: у магазіне было шмат люду.

Тамаш збочыў. Да плота. Прывязаў да шула лейцы, кінуў каню сена.

А потым ужо моўчкі пайшлі з Блінам у магазін.

Туды было ледзь уціснуцца. З-за людзей — лічы, адных кабет — не было і відаць прадаўшчыцы.

— Што тут даюць такое? — павітаўшыся, запытаў Тамаш у крайняй маладой дзяўчыны.

— Ды гуркі ў слоіках прывезлі, сала...

— А дзе ж сваё? — усміхнуўся.— Усё паелі?

— А хто цяпер свайго многа робіць! Усё ж у магазіне бывае...

— Гэтак вы і зусім адаб'іцёся ад зямлі, ад вясковай работы...— пажартаваў ёй.— Будзеце як і гарадскія... Толькі шпацыраваць парамі пад ручкі... Пазнаеш толькі па гутарцы: вясковыя.

Блін паціснуўся між людзей і сцяны да прылаўка. Тамаш пайшоў туды, дзе было вольна. Пазіраў на слоікі з салянкаю, кансервы, фанерныя скрынкі з цукрам, рысам, мукою ў кулёчках.

— Куды ты без капейкі? — загаманілі кабеты на Бліна.

— Віна...— у гомане чуўся голас Бліна.— Тосечка, на запісную кніжку...

— Ах вы, п'яніцы! Адно толькі вам наўме! — загалдзелі ў чарзе.— З-за вас, можа, і нашы мужчыны параспускаліся... Ні стыду, ні совесці...

Тамаш слухаў і шкадаваў Бліна: няўжо, звычайна гаваркі, тут змоўчыць, аддасць верх?

— Мы ўсе хазяева нашай зямлі...— адказаў Блін.— Панятна?! Вось так. А выпіць... Твая праўда, хачу. Толькі не для таго, каб сабе вочы заліць, а каб з даўнім суседам пасядзець і пагаварыць...

Цяпер ужо і пярэднія зірнулі на Тамаша, на яго леснікоўскія куртку, фуражку. Калі на Бліна пазіралі з незадавальненнем, дык на яго зірнулі спакойна, з павагаю: лічы, усе тут яго ведалі, і ён, лічы, усіх ведаў. Ён жа не абы-хто, а ляснік! Хоць і не свой, тутэйшы, але ляснік!

А Тамаш, крышку збянтэжыўшыся, але годна, не спяшаючыся, дастаў дзве сеткі, набраў сабе і суседзям з паліц і скрынак хлеба, цукру, солі, рысу, мукі, а потым, несучы напакаваныя сеткі перад сабою, пайшоў да прылаўка. Адтуль ужо выціскаўся з гурту з пляшкамі віна Блін.

— Ох і злыя ж вы! — паківаў Тамаш галавою.— Не дай бог да вас жыць ехаць! Ні ступіць абы-дзе, ні слова сказаць не дасце!

— Надта вас устрашыш! — адказала старая кабета.— Такія вы ўжо баязліўцы!

І адсоўвалася, адпіхала іншых плячыма. Каб прайшоў да прылаўка, дзе яго, усміхаючыся, ужо чакала ў белым халаце і ў белай касынцы Антаніна — Гаптарова нявестка.

— Ды ціха вы, бабы! — прыкрыкнула яна на ўсіх.— Пусціце да прылаўка майго земляка! Здароў табе, Грышка Мелехаў!

— Здарова, калі не шуціш,— адказаў Тамаш.— Ваюеш?

— Я нідзе не прападу! — усміхнулася.— На мяне гэтак не будуць крычаць, як на Бліна. Быстра пастаўлю любога на месца...

— Ды праўда...— пацвердзіла найбольш гаманлівая старя кабета.— Табе адно слова, а ты і дзесяць паспееш выпаліць...

Новая вуліца, новыя дамы былі непадалёку цэнтра саўгаса. Абапал старой дорогі, што вяла ў суседнюю вёску Пруды.

Сюды і пад'ехалі Тамаш з Блінам.

— Глядзі,— Блін паказаў яму рукою направа, на выган,— Бачыш падмурак?

Тамаш зірнуў: напраўду, там ужо бялеўся доўгі і шырокі цэментаваны фундамент.

— Там, кажуць, будзе нейкі завод,— паясніў Блін,— як пазлучаюцца, паз'язджаюцца сюды ўсе, дык і будуць усе рабіць на гэты завод. Кансэрвы з агародніны, сокі...

— Напраўду, горад тут у вас будзе! — толькі прамовіў Тамаш.

Зноў акінуў позіркам вуліцу і падумаў: недзе бачыў ужо гэта. Ага, па тэлевізары. Калі паказваюць новыя вёскі. Шырокая асфальтаваная вуліца, абапал яе яшчэ тонкія і невысокія дрэўцы-дубцы, роўныя, як пад шнур, невысокія, пафарбаваныя платы і ў рады цагляныя двухпавярховыя дамы.

Вось і тут два рады дамоў. На дамах — антэны. Каля плота стаіць легкавік.

— Як у горадзе жывеш! — услых сказаў Тамаш свае думкі.

— Як у горадзе...— згадзіўся Блін і паказаў на крайні дом.— Вунь наш самы белы.

— І на работу блізка...

— Ды блізка. Лічы, праз дарогу...

— Дык добра ўстроіўся! — усміхнуўся Тамаш і зірнуў хітравата: так?

— Ды добра...— адказаў Блін. Сёння быў ён зусім негаваркі. Не жартуе, не кпіць, як змяніўся, пасур'ёзнеў чалавек.

Потым, як ішлі ўжо ў двор, паказаў па невысокую, але доўгую прыбудову:

— Нашы хлеўчыкі... Восем з гэтага боку, восем з таго...

— І на карову, і на свінні, і на сена ды дровы? — усміхнуўся Тамаш.

— Ды на ўсё. Гарадскі праект... Карову то там паставіў і парасё туды ўціснуў, а сена ў стажок скідаў, на картофлю яму сам капаў...

— Колькі ж метраў тыя вашы хлеўчыкі? — па-гаспадарску запытаў Тамаш.

— Ды тры на чатыры...

— М-да...

Хвіліну пастаялі, пайшлі па асфальтаванай дарожцы да крайняга пад'езда. Паміж домам і хлеўчыкамі ляжалі яшчэ груды цэглы, дошкі, стаялі карыты з засохлым цэментам, стаяў яшчэ і невялічкі буданчык, увесь змалёваны рознымі фарбамі.

Пахла фарбаю і цэментам. Здаецца, яшчэ і гуталінам.

— Што ты хочаш: цэгла! — Як угадаўшы яго думкі, сказаў Блін. Дастаў калочак з прабоя, папхнуў тут жа, на першым паверсе, дзверы над нумарам «10».— Заходзь. Праўда, кожны тут ці выйдзе на двор, ці вернецца, дык адразу хлясь на замок дзверы. Але мы яшчэ не замыкаемся.

Зайшлі.

У кухні і ў калідоры было цемнавата: калідор ад кухні адгароджвала шырма.

— Дык, можа, ў цябе і разувацца трэба? — усміхнуўся Тамаш.— Можа, і ты тут у тапачках ходзіш?

— Ды і я пакрыху панею...— схмурнеў Блін,— Дочкі, брат, на што хочаш перавернуць. Але цяпер жа нікога няма, дык хадзі і так.

— А дзе ж баба твая?

— Ды ўборшчыцай у яслі ўстроілася.

— Ого! Дык і ўсе робіце! Вялікія грошы палучаеце! Не тое што там, у нас... Сядзела б на прызбе...

— Паглядзі вот нашы апартаменты...— перавёў гутарку Блін і павёў у пакой.— Заля... Там,— кіўнуў направа,— наша з бабаю спальня, а там,— кінуў налева,— спіць дзяўчына... Хлопцы спяць тут, у залі, на канапе...

Тамаш зайшоў сюды, зірнуў.

— Ого, па-гарадскому жывеш! Толькі вот пакоі прахадныя ўсе,— сказаў,— мая сястра ў Мінску дык усе асобныя мае.— Пастукаў костачкаю правай рукі па выцэментаванай, фарбаванай у салатавы колер сцяне.— У муры сядзіш! Як у крэпасці!

— У муры, брат. Зімою холадна, а во цяпер, улетку, дык і горача...

Па вуліцы прайшла грузавая машына. Аж зазвінелі шыбы.

— Сюдою і ў Пруды, і ў гараж запраўляцца ездзяць...— сказаў Блін.— Ні баба, ні я спаць не можам... Гудуць жа і гудуць... Сам ведаеш, колькі тут машын, трактароў, матацыклаў...

— А як жа ты хацеў! Ты ж у самай вялікай вёсцы нашага боку жывеш! Лічы, у горадзе! А тут жа цівілізацыя, брат!

Блін змаўчаў. А Тамаш пстрыкнуў уключальнікам — зірнуў: а як жа тут святло гарыць?

«Добра!»

А пасля па-гаспадарску агледзеў столь. Відаць, дом асядаў: і на столі, і на сцяне, над дзвярамі, былі трэшчыны.

— Ды гэта не такая ўжо вялікая бяда,— махнуў рукою Блін.— Гэта можна і замазаць. Другое вот, другую трэшчыну не замажаш... Не сплю я начамі... Здаецца, чужы я тут. Ад нечага адарваўся і да нічога яшчэ душою не прыліп. А душа... Душа — гэта такое... Ды што казаць!

— Што ты хочаш! — сказаў Тамаш.— Мая сястра ўжо каля пятнаццаці гадоў жыве ў горадзе, а ніяк не прывыкне. Кажа: і ў вёсцы ўжо жыць не магу, і да горада ніяк не звыкнуся... Не ты адзін такі, бачыш. Сотні тысяч людзей свае вёскі пакінулі, сталі гарадскімі... Як гэта кажуць? Міграцыя, ці што...

— Праўда, Гаптарова нявестка не тужыць,— прамовіў Блін.

— Яна маладая. Як кажуць, сённяшняя. Расла ў век электрыкі і тэлевізараў. Дык у яе думкі будуць інакшыя. У яе няма той повязі з родным, што ты маеш... Яна ў віры гэтай міграцыі...

— Не ведаю, можа, і не трэба казаць...— задуменна сказаў Блін, — Але дзіўлюся, як яна пачала без вока свёкраў жыць. Уладак паедзе на тыдзень, на два, а яна збярэ хлопцаў і дзяўчат і гуляе з імі, аж сцены трасуцца... А то са Сцепановічавым сынам на матацыклеце катаецца... Калі ні зойдзеш у магазін, дык ён там...

Абодва памаўчалі.

— Заседзеўся тут я ў цябе,— як крыху выпілі і яшчэ нагаманіліся, Тамаш зірнуў на гадзіннік, устаў.— Пара дадому.

— Дзякуй, братка, што заехаў,— расчуліўся Блін.— Заязджай. Сам ведаеш: ты мне як сын... З той пары, як я цябе сярод папялішчаў Бабчынага Скону ўбачыў...

— Выбачай, калі дзе што не так было...— расчуліўся і Тамаш.— Злаваў я па-дурному не раз за твой язык, але...

— Ды не будзем, братка, пра гэта. Заязджай. Я тут ні да кога не хаджу, і да мяне ніхто не ходзіць. З дому — на работу, з работы — у дом...

3. УНУК

Гаптар сек галлё, а Юрка падбіраў і складаў каля сцяны дрывотні. Анця тапталася паблізу. Важнай работы ў яе тут не было, але яна ўсё роўна не адыходзілася. Абы быць бліжэй каля ўнука. Засумавала без яго за зіму. Надакучыла адзінота, бо ён, Гаптар, мала дома і стыкаўся: то выходзіў да людзей, то да пчол, то хадзіў на сходы, у магазін у Налібакі. А яна была ўсё дома, пры гаспадарцы.

— Ну, вот і можам ісці на пчальнік,— пасекшы апошнюю галіну, сказаў ён, разгінаючыся.

— Чаго ты туды дзіця пацягнеш? — зазлавала Анця.— Скусаюць яшчэ пчолы.

— Чаго яны будуць кусаць? — буркнуў ён.— Не чапай іх, дык і яны цябе не зачэпяць. Хай пабегае па сваіх сцежках, бо як памром, дык болей сюды не прыедзе. Усё забудзе. А тут жа яго бацькаўшчына...

Анця прамаўчала, нібы дала ўнуку волю выбраць: ці з ёю застацца, ці пайсці з дзедам. Гаптар моўчкі падаўся ў дрывотню — хаваць сякеру. Юрка рушыў за ім.

— Можа, ты з бабаю застаўся б? — ужо за дрывотняю, на загуменні, запытаў ён.— Памог бы ёй двор падмесці, пяску жоўтага прынёс бы.

— Я хачу з табою.

У яго соладка торгнулася сэрца. Хацеў пагладзіць унука па галаве, але стрымаўся.

За загуменнем рушылі па разоры між бульбоўніку. Юрка — босы, у майцы і трусіках, за зіму падрослы — шыбаваў паперадзе, а ён не адставаў ад яго.

«Увесь у бацьку. І пастава, і хада. І той жа так ходзіць: апусціць галаву і махае-махае праваю рукою. І хутка ідзе, як заведзены. Але во дзіва! З сынамі быў я маўклівы. Нават суровы. Мала калі гаварыў з імі, браў на рукі, больш крычаў. Дык Анця аж злавалася: ну за што ты іх не любіш? Але хіба я не любіў дзяцей сваіх? Любіў. Але не ўмеў з імі паводзіцца. Дык вот, можа, і з-за гэтага, як і кожны дзед, цягнуся да ўнука... Як не было яго тут, дык месца сабе знайсці не мог...»

Мінулі зялёнае, асвечанае досыць ужо высакаватым сонцам поле. Вымкнуліся на высокі груд. Яшчэ гэтаксама зялёны — з маладою, свежай травой.

Прайшлі ля навязанага Вольчынага цяляці. Яно ўжо ляжала, паклаўшы галоўку на бачок. Каля яго зумкаў ранні авадзень.

Пайшлі поплеч. Цяпер ён пайшоў павольней. Нешта пад весну надта пачалі млець ногі.

— Дзед, а чаму мы жывём у Налібаках, а ты не?— запытаў Юрка.

— Чаму вы жывяце, дык папытай пра гэта ў маці і ў бацькі,— усміхнуўся Гаптар.

— Мама кажа, што прыехалі, каб лепей жыць.

— Ну дык чаго ты тады пытаешся ў мяне?

— А чаму ты, дзед, не едзеш да нас?

— А мне і тут добра. Стары дуб любіць сваё месца, дзе ён глыбока пусціў карані...

— І я хачу жыць з табою і з бабаю.

— А што ж цябе сюды цягне?

— Там рэчкі няма, лес далёка. Ды мама нікуды з двара і не пускае. Там цябе няма і бабы...

— Затое там школа блізка. І не абы-якая. А дзесяцігодка!

— А я магу адгэтуль у Пруды хадзіць. З Казікам і са Стасікам.

— Іх жа дзядзька Альфонс кожную раніцу вядзе праз лес і кожны вечар спатыкае каля Прудоў. Ды і ў Прудах толькі васьмігодка...

— А ты мяне будзеш падводзіць.

— Стары я ўжо, унук, гэтулькі хадзіць. Ногі баляць. Жыві ўжо лепш у Налібаках, а сюды на канікулы прыязджай. Добра?

— Добра,— ціха адказаў Юрка.

Прайшлі крыху моўчкі.

— Дзед, а адкуль паявіліся неба, рэчка, людзі? — зноў, як і раніцай, прычапіўся Юрка.— Ты казаў: потым раскажаш.

— Запытай лепш у маці ці ў бацькі,— усміхнуўся Гаптар.— Яны ўсё ж дзесяць класаў кончылі. А я і палавіны таго не маю. Ды вучыўся калі!

— Ды яны не хочуць гаварыць, кажуць: адчапіся, няма калі табе казкі расказваць...

— У бацькоў, так сказаць, заўсёды няма часу на дзяцей...

— А ты, дзед, усё ведаеш...

— Каб жа ўсё! Не ўсё, унук. Многа ў чым і я ніяк не разбяруся... Многа ў чым... Ведаю толькі адно: чалавек рана ці позна ўсё ж стараецца ва ўсім разабрацца... І хоча па-свойму свет перабудаваць...

І замоўк.

Юрка гэтаксама маўчаў. Можа, усяго і не зразумеў.

Увайшлі ў алешнік. Ціхі і задумлівы. Нейкі нерэальна зямны. Можа, і ад таго, што дагэтуль незямныя былі думкі — недзе высока луналі.

— Ну што ўнурыўся, унук? — Гаптар прыгарнуў малога да сябе. — Вучыся ў школе і далей яшчэ добра, дык потым, можа, паможаш і мне яшчэ ў тым-сім разабрацца? Добра?

— Добра.

Юрка ішоў, выглядаў, а потым скіраваў задуменны позірк на далекаватую сухую елку — за ёю пачынаўся пільніцкі алешнік.

— А ці ёсць там сёлета, дзед, сарочае гняздо?

— Ест. Толькі цябе вот сёлета не было, дык сарока выседзела малых і ўжо не раз крала і ў нас, і ў Гэлькі яйкі. А тая, старая, варона з ельніку — куранят...

Вось нешта справа ў алешніку хруснула, нібы нехта пераламаў сухую галінку. Зашамацела. А яшчэ праз міг між чорных алехавых ствалоў замільгалі белаватыя ногі.

— Лыска, Лыска! — загукаў Юрка, пабег да ласяняці, у якога была па лбе светлая пляміна.

— Пазнаў?

Унук не адказаў. Пабег уперад.

— Не падбягай блізка! — закалацілася ў яго сэрца. Ведаў: недзе зусім блізка і стары лось, і ласіха.

Ласяня запынілася каля дарогі, выцяпула гарбатую морду. Нібы абнюхвала. А потым, ці не пазнаўшы, ці збаяўшыся, павярнула назад, у лес.

— Лыска, Лыска! — Юрка кінуўся за ім. Але не дагнаў. Вярнуўся на дарогу.

— Ну чаму яно ўцякло? — запытаў ледзь не з плачам.— Я ж яму летась хлеб з рукі даваў! Я не забыўся, а ён забыўся...

— Так і трэба, унук,— паклаў ён руку на худое плячо.— Ён звер і хай жыве па-свойму. Не трэба, каб ён ішоў да людзей. Для дзікага звера гэта блага... Усякія людзі бываюць...

— Ён не забыў мяне?

— Канечне, не. Выскачыў жа насустрач.

— А нашто, дзед, ласі вот?

— Трэба. Каб лес быў не пусты,— уздыхнуў ён.— Каб не было звяроў, птушак, рыб, мошак, жучкоў усякіх, дык як мы жылі б? За што наша вока зачапілася б, чым наша душа парадавалася б? Ды ці жылі б мы так?.. А так як ні цяжка, а зірнеш на неба, на траву, на рэчку, на птушку ці на звера — дык і адлягае на душы... Яно ўсё ў свеце здаўна сплялося: прырода, чалавек, астатняе ўсё жывое... Тое шкодзіць, тое карысць дае. Але ўсё адно без аднаго не можа... Хацеў жа і ты, кажаш, і ўзімку, і ўвесну ў лес, на рэчку схадзіць? Паглядзець, паслухаць?

— Угу.

— Вот твайму стрыечнаму брату, Косціку, не будзе хацецца гэтак. Ён жыве ў горадзе, не бачыў таго, што ты бачыў. Ён да другога прывык. А ты бачыў, і калі адліга пачынаецца, і калі якія птушкі прылятаюць, якая першая кветка зацвітае, калі пачынаюць садзіць цыбулю, калі пачынаюць заяўляцца гуркі, спець яблыкі, калі пачынаюць касіць і жаць... Дык цябе і будзе цягнуць да ўсяго гэтага, без яго ты будзеш як сам не свой...

Унук слухаў, маўчаў.

— Можа, некалі, калі не захочаш адрывацца ад усяго гэтага, дык ляснічым ці аграномам будзеш...— усміхнуўся Гаптар.— Хочаш?

— Хачу,— не задумаўшыся, адказаў Юрка.

— Ну дык і добра. Вучыся і любі ўсё жывое...

І абодва замаўчалі: якраз падыходзілі да пчальніка.

4. НОВАЯ СЯМ'Я

Вось, лічы, і повен збаночак чырвоных суніц. Час ужо бегчы дадому. Карміць дзяцей, Альфонса, даіць карову.

За бярозаваю палянаю пачуўся трэск сухога галля. Значыць, нехта ідзе. Але не падымалася — каб не ўбачылі.

«Можа, зноў, не дай бог, гэты рыжы Будзька? — апякла думка.— Дык зноў будзе прыставаць, як прыстае ў канюшні, калі прыйдзеш папрасіць каня...»

Убачыла мужчыну. Але не Будзьку, а Тамаша Лабуню. Ішоў, прыклаўшы руку да грудзіны. Нешта нёс. Прыгледзелася: вожык на руцэ.

«Змеціў мяне ці не?»

— Не ўгінай, не ўгінай галаву...— прамовіў ён нібы з жартам.— Па касынцы пазнаў...

Страпянулася сэрца: і тады, калі пачалося ўсё ў іх, яны гэтаксама сустрэліся ў лесе, яна была ў гэтай касынцы.

Падхапілася, прытуліла да грудзей збаночак з суніцамі. Пазірала і з сорамам, і са шкадаваннем: худы во, вочы запалі, нос завастрыўся, яшчэ больш падзюбеў. Такі ўжо на твары чорны, як і не з нашага боку чалавек. А як цыган які. Не тое што яна. Яна папаўнела пасля родаў, як кажуць, памаладзела і пафайнела. Ды і сама адчула: новае замужжа пайшло ёй на карысць, налілося яе цела свежаю сілаю. І на душы палягчэла.

Падышоў.

— Ну, дык здарова!

— Здароў, Тамаш,— ціха адказала. І перавяла позірк. На рыжаватага вожыка.

Тамаш, убачыўшы гэта, пагладзіў вожыка па калючай спіне. Той зусім скруціўся ў клубок, зафыркаў.

— Вывеў вось на цябе. Пацягнуўся за ім — і пайшоў...

«Хіба вожык вінаваты? Доля наша зводзіць...»

Зірнуў на яе, не вытрымаў позірку. Зноў — вочы на вожыка. Яна гэтаксама.

— Назбірала крыху? — падняў галаву. Зірнуў з ласкаю, з пяшчотаю.

— Сабрала,— адказала, апусціла збанок, каб убачыў, колькі там суніц,— Многа сёлета, надта многа...

Прысеў, апусціў вожыка на траву. Той з хвіліну паляжаў, нібы не верачы ў сваё вызваленне, а потым распраміўся, высунуў чорны лычык і памалу папоўз у папараць.

Тамаш зняў з галавы леснікоўскую фуражку, выцер рукавом белы, багаты ўжо на маршчыны лоб, прыгладзіў рукою звітыя, непаслухмяныя валасы.

— Ну, як жывеш? — ціха запытаў.

Даўно ўжо стараліся не трапляць адно аднаму на вочы. З хрэсьбінаў.

— Ды жыву...

— Не б'е ён цябе? Не помсціць?

— Не.

Змаўчаў. Зірнуў. Нібы са скаргаю.

— Гэля! — нават не прамовіў, а толькі прашаптаў. Рыўком ступіў, абняў, прытуліў да сябе, дужага, пахкага лесам і дымам.— Здурнеў я... А можа, і не здурнеў, памёр... Без толку хаджу па гэтай зямлі...

Яна маўчала. Што магла сказаць?

Пацалаваў яе ў шчаку. Потым забраў з аслабелых рук збаночак, адставіў яго ўбок, зноў абняў. Пацалаваў у вусны. Моцна-моцна. Як і тады, калі сустракаліся і кахаліся. Яна адказала доўгім пацалункам. Аж павяло туды-сюды галаву.

Здаецца, ён зноў, як і раней, падняў яе на дужых руках і некуды панёс. Над зямлёю, высока-высока ў небе. І яна некуды плыла-плыла. Як пярынка. Як у сне. Пакуль не адчула плячыма грунт. Зямлю.

І тут нібы апамяталася.

— Тамашка, мілы, родны, не трэба...— папрасіла.— Няможна... Паслухай мяне, не крыўдзі...

Ён раптам абмяк, перастаў лашчыць яе. Бездапаможна апусціў на яе плячук галаву. Заціх.

— Тады было інакшае. Тады я была ўдава...— прамовіла.— А цяпер я замужам, мужа маю... Як я яму пасля гэтага ў вочы зірну? Ды дачцэ яго?

Тамаш адкаціўся, упаў ніцма на зямлю. Закрыў далонямі шчокі.

Гэлька села. Хацела дакрануцца да яго галавы, пагладзіць, супакоіць. Стрымалася. Адчула: гэта паддасць яму смеласці — і тады яна не ўстоіць.

Векавечна шапталіся між сабою высокія хвоі. Прырода нібы сачыла за імі.

— Не злуйся, Тамаш... Толькі так трэба...

— Ды што ты мне гаворыш! — без крыўды адказаў ён.— Не малы ж. І сам усё бачу. Але ўсё роўна перасіліць сябе не магу... Іду па лесе — і здаецца мне: вунь ты пайшла. Кінуся, а цябе там няма. Бярозка стаіць. Зірну ўдалячынь: а ты ўжо далей стаіш...

— Адвыкнеш. Я ж во пакрыху прывыкла да яго...

Тамаш застагнаў. Не тое сказала яна. Балюча зрабіла яму.

«Але ж, праўда, усё мяняецца,— падумала.— Як прыйшоў да мяне Альфонс у прымы, дык я і не ведала, дзе дзецца. Зірну на яго — і страх мяне бярэ. Пудзіла нейкае. Маленькі, вочы вялікія, лупатыя, нос востры, ніжняя губа як вывернутая... Стаіць мне ў вачах высокі, файны Тамаш... Спаць ляжам, дык я бога прашу: хоць бы ён мяне не чапаў... Але праўду людзі кажуць: хто прылашчыць, да таго і прыгорнешся. І нямілы стане мілы. Пажылі крыху, і ўбачыла я: спакойны, працавіты, не п'е, дзяцей маіх любіць, глядзіць, бытта сваіх. Мяне шануе, галубіць, як дзяўчыну якую. Дык пакрыху і забыла я Тамаша, прывыкла. А як дачка ў нас нарадзілася, дык і зусім інакшая стала. І не брыдкі ён ужо для мяне. Мужчына як мужчына. Вочы як вочы, губы як губы. І ўжо, бывае, гарэзуем, як маладыя, абдымаю, цалую яго без памяці, ужо не думаю, што абдымаю не яго, а Тамаша... Але ж Тамашу гэтага не скажаш...»

— Скажы ты мне,— нібы ўгадаўшы яе думкі, прамовіў Тамаш, — толькі чэсна скажы: забылася ты пра ўсё тое наша?

— Не...— адказала.

— І яшчэ скажы: любы ён табе ці не?

— Як табе адказаць, дык і не ведаю...

— Толькі чэсна гавары.

— Прывыкаю... Ды і... муж жа ён мне. А калі...— і не дагаварыла.

Хацела сказаць: «А калі маеш сям'ю, дык трэба за яе і трымацца», але пасля ўспомніла — а Тамаш і сямейны ж да яе хадзіў, і яна прымала яго. Вось і прыкусіла язык.

— А што — «калі?» — запытаў ён.

«Усё-ўсенечкае паняў...»

— Тады я была ўдава, дык сама сабе была гаспадыня. А цяпер я сама сабе не гаспадыня...

Памаўчалі. І маўчанне было цяжкае, пакутлівае.

Сеў, пільна зірнуў на яе. І адвёў вочы.

— Ну што ж...— прамовіў.— Дай бог, каб ты была шчаслівая. Як ты ні будзеш паводзіцца са мною, але я табе зычу толькі добрага.

— Дзякую табе, Тамаш,— прашаптала.— І я табе благога не зычу.

— Ну, выбачай...— падняўся і, не зірнуўшы на яе, моўчкі падаўся з бярэзніку. Услед за вожыкам.

Як падышла да сваёй хаты, Гэлька пачула: там вэрхал. Прытулілася да акна. Закрыла далонню левую шчаку: па падлозе поўзаў на каленях і руках Альфонс, а на яго спіне сядзела яе і Сцяпана-нябожчыка дачка, Стася. І Альфонс, і Стася рагаталі. Каля іх паходжваў сярэдні сын, усміхаўся. А большы сын ляжаў на ложку і чытаў кнігу. Найменшая дачка, ужо Блінава, гуляла сама з сабою ў калысцы.

У яе ад замілавання сціснула сэрца.

«Добра, ой як добра, што нічога не было ў нас з Тамашам у лесе! — парадавалася.— І праўда: як бы я цяпер зірнула Альфонсу і дзецям у вочы?»

Пайшла ў хату.

— Падурэлі ўсе! — усміхнулася.

Убачыла: згледзеўшы яе і пачуўшы гэтыя словы, Альфонс аж расцвіў. Як яна бог ведае што ласкавае прамовіла.

Дачка саскочыла з Альфонсавых плячэй, падбегла да яе. Выцягнула рукі — каб абвіць яе за шыю.

— Мамачка! — усклікнула.— Гэта ты прыйшла?

— А хто ж? — лагодна ўсміхнулася Гэлька.— Я, маці-каза. Каза-дзераза. А вы, казляняткі, тут без мяне ўсю хату перавярнулі...

Альфонс падняўся.

— Назбірала што?

«Далібог, мужчына як мужчына,— падумала,— невысокі, аднаго росту са мною, і ў плячах вузкі, але гэта не бяда. Вочы вунь цяплом свецяцца, на губах усмешка. І сэрца добрае...»

— А вы травы нарвалі? — запытала ў дзяцей,— Вады нанасілі паліваць грады?

— Нарвалі...

— Нанасілі...

— Усё зрабілі,— адказаў і Альфонс.

— Малайцы!— пахваліла.— Мыйце рукі і садзіцеся за стол. Палуднаваць будзем.

Пасля полудня Гэлька ўзяла на рукі меншанькую дачку і пайшла ў Налібакі. У магазін.

Паціху і дайшла.

У магазіне цяпер, у рабочы час, нікога з пакупнікоў не было. Сядзела за прылаўкам Антаніна — у белым халаце і ў белай, завязанай на патыліцы, касынцы, здаецца, за гэты час яшчэ пахарашэлая, а насупраць, сагнуўшыся, абапёршыся на локці, нібы стаяў, нібы напаўляжаў Жэня Стэпановіч — высокі, са светлымі валасамі, у светлых, амаль белых, штанах і ў беленькай тэнісцы.

Абое ўсміхаліся. Як яна зайшла, заціхлі. Але ўсё роўна яшчэ ўсмешка была ў іхніх вясёлых вачах. Толькі Жэня пасунуўся да сцяны.

Гэлька падышла, стала якраз насупраць вагаў.

Антаніна нехаця паднялася, і Гэлька здзівілася: чаму яна так адзелася? Адкрытая во высокая шыя. Але гэта яшчэ паўбяды. Адкрытая верхняя палова грудзей. Раней у яе не было такой — з вялікім выразам — сукенкі.

— Ох парода! — цмокнула Антаніна Гэльчынай дачцэ.— І вочы, і нос, і губы Блінавы... Хоць і дробны, але перабіла яго кроў тваю... А ты ж баба як баба! Не такому задрыпанцу, як Блін, раўня...

Гэльцы гэта не спадабалася. І не тое што не спадабалася, а як рэзнула нажом па сэрцы. Ды што яны ўсе — Блін ды Блін! Бліна гэтага, можа, многія ці вартыя!

«На сябе б лепш паглядзела...» — зазлавала ў думках Гэлька, кідаючы позірк на Антанініны грудзі.

— Цукар маеш? — запытала ўголас.— Дай кіль са дзве. На суніцы,— і падала беленькую торбачку, сціскаючы ў далоні грошы.

Антаніна ўзяла торбачку, зірнула ў скрынку. Іх, нахіленых сюды, было некалькі. Стаялі злева. У іх вабілі вока пернікі, усякія цукеркі. Але вось крайняя скрынка, дзе меўся быць цукар, мусіць, была пустая. Антаніна нагнулася, узяла шуфлік, зачэрпнула раз-другі, зашаргацеўшы па дне. Усыпала цукар у мяшочак.

Над гэтымі скрынкамі былі паліцы. На іх ляжалі слупкамі цыгарэты, мыла, стаялі бутэлечкі з адэкалонам, а наверсе — пляшкі з віном і гарэлкаю. Пад кожнаю — цэтлік. На ім былі напісаны назва пітва, цана.

Антаніна выпрасталася, дастала з кішэнькі халата ключы, зірнула на Жэню.

— Схадзі, Жэнька, на склад, прынясі мяшок цукру,— прамовіла і кінула яму ключы.

Ён злавіў і паслухмяна падаўся.

Гэлька аж вырачыла вочы: ты верыш чужому чалавеку, пускаеш яго аднаго на склад?

— Ён чэсны малец,— як адгадаўшы яе думкі, усміхнулася Антаніна.

Гэлька толькі кіўнула ад здзіўлення галавою.

— Я яму веру,— прамовіла Антаніна, потым прыплюшчыла вочы, прашаптала: — Скажы, красівы?

Гэлька ўсміхнулася, паціснула плячыма.

«Што з таго, красівы ці не красівы?! — падумала.— Ты ж замужняя, а ён... Ён жа хлопец».

— Красівы,— сама за яе адказала Антаніна...— І разумны, далікатны, многа кніжак чытаў... Яму тут ва ўсёй нашай акрузе раўні няма... Можа, толькі ў Янковічах, у лесніка, гэтакі большы сын быў. Той, што цяпер у Мінску, у газеты піша. Але той далёка, а ў гэтага не грэх і ўлюбіцца...— і не ўсміхнулася з жартам, а задумліва прыплюшчыла вочы і зірнула некуды ў кут магазіна.— Не грэх...

«Вар'ятка яна...— падумала Гэлька.— Век нейкая вот гэтакая ненармальная... Жыве з нейкімі выдумкамі. І не сталее, розуму не набіраецца... Раней такіх у нас не было!»

— Ты б пусціла яго да сябе ў пасцель?

Гэлька аж адхінулася ад прылаўка: што ты вярзеш?

— Ну, не прыкідвайся святошай,— шэпчучы, наступала Антаніна.— Я ж усё ведаю. Не толькі ж з мужыком сваім спала. І з чужымі ж мужыкамі спала...

— Вот не пляці абы-чаго,— зачырванеўшыся, адказала Гэлька.— Калі жыў Сцянан, дык я ні на кога нават і не зірнула. І каб жыў, дык і век не зірнула б.

— Глупасці! — абарвала яе Антаніна.— Адно я табе скажу: старамодная ты, як Стэфусішын куфар! Зірнула, не зірнула б! А што рабіць, калі сэрца млее, кроў стыне, калі ўбачыш красівага? Калі сніш яго, аж млееш, каб ён прыйшоў і хоць пастаяў бы тут... Ён жа не такі, як мой... Сама ведаеш: Уладак жа чурбак, няголены век, керасінам прапах... А гэта...

Але замаўчала, нагнулася. Задзынкала шклом аб шкло, а потым пад прылаўкам нешта, нібы вада, забулькала.

Паднялася, трымаючы ў руцэ шклянку. У ёй з палову было нібы рудога чаю.

— Выпі,— Антаніна ўсміхнулася.— Колькі той жызні!

І цяпер Гэлька ўбачыла: Антаніна падпітая. І ў вачах млявы бляск, і шчокі ад таго чырванеюць.

«А божа! Што яна робіць?! І людзей не баіцца, сярод белага дня, ды на такой рабоце вось...»

— Не бойся, гэта каньяк... Вазьмі, ты, можа, ніколі яшчэ і не піла такога... Як кажуць мужчыны: выпі каньяк, а потым будзеш піць, як...

— Не, не,— замахала рукою Гэлька.— Як жа я?.. Дзіцяці ж трэба грудзі даваць...

Ляснулі дзверы склада — Антаніна хуценька паставіла шклянку пад прылавак.

Праз хвіліну расчырванелы ад натугі Жэня ўнёс сюды перад сабою мяшок з цукрам.

5. АНТАНІНА

Гаптар прынёс сыну і нявестцы поўную сумку харчоў. Сыр, яйкі, слоікі з малаком і смятанаю. Уладак яшчэ не стаў на работу ў Налібаках і цяпер з'язджае на тыдзень, а то і на два, а Антаніна зрабілася такою паняю, што сама і лянуецца падбегчы ці да іх, ці да сваіх бацькоў і што-небудзь узяць. Прынясеш сам, дык надта і не падзякуе. Яшчэ пабурчыць, што не тое далі.

Ідучы па цэнтральнай вуліцы, убачыў: Антаніна — у белым кароткім халаце і ў белай касынцы — замкнула магазін і накіравалася дадому, да новых цагляных будынкаў. Не запыняў. Няхай ідзе. Пацягнуўся за ёю. Зойдзе на іхнюю кватэру, зірне на ўнучку. Як яна там з нянькаю?

А Антаніна хоць бы азірнулася. Лічы, подбегам шпарыць. Пэўне, спяшаецца да дзіцяці.

Нa другім паверсе запыніўся каля дзвярэй і доўга выціраў свае сандалі. Тады, не стукаючы, папіхнуў дзверы, зайшоў у калідор. Нідзе нікога. Паставіў сумку і зазірнуў у залу: відаць, там і нявестка, і кабета, якая глядзіць дзіця, загаманіліся, дык вось яго і не чуюць.

Не ступіў, толькі адхінуў штору і зазірнуў. І анямеў. Не паверыў сваім вачам. Там напраўду была нявестка, але не з кабетаю, а з хлопцам. Не з Уладакам, а іменна з хлопцам. Уладак высокі, з шырокімі плячыма, чорны, а гэты тонкі, худы, светлавалосы. Стаялі сплёўшыся і цалаваліся. І адкуль узяўся гэты хлопец? Ён жа не ішоў. Значыць, прыйшоў сюды загадзя.

«Што ж гэта такое? Сярод дня... Ды што сярод дня! А калі і ўночы! Усё ж адно... Вунь як цалуецца...»

Адчуў: не тое што каб пацягнуць чым зараз нявестку-распусніцу, але і азвацца не можа. Няма сіл. Гэтакая знявага іхняму роду! Ніколі ж у ім такога не было.

Павярнуўся і як чужымі нагамі пасунуўся з кватэры. Толькі выйшаўшы на калідор, з усяе сілы грукнуў дзвярыма. Спускаючыся, чуў: рыпнулі наверсе маснічыны.

Азірнуўся: на пляцоўцы стаяла ўжо Антаніна. Збянтэжаная, спалоханая. І чамусьці трымала ў руках белую касынку, камячыла яе. Маўчала. І ён не абзыўнуўся. А потым павярнуўся і пайшоў далей сваёю дарогаю.

Яна не пабегла ўслед, не запыніла.

«Можа, вярнуцца і сумку забраць? Буду яе яшчэ выкормліваць, калі яна такое вытварае!»

Але не запыніўся. Бог з ёю, з тою сумкаю. Там жа не толькі для Антаніны, але і для ўнучкі.

На дварэ адчуў: дадому не зойдзе. Зусім памлелі ногі. Баляць так, як ніколі не нылі.

Баяўся хоць крышку пацішыць крок. Ішоў і ішоў. Пакуль не дацягнуўся да маладога хвойніку. Вось тут сышоў са сцежкі, сеў па зялёнай, але пыльнай абочыне. Адчуў: сам ужо не зможа падняцца.

Каб хоць глыточак вады! Сохне, пячэ ў роце. І сэрца млее. Боль б'е аж пад лапатку. Коле, нібы шылам.

І, як на тое, нідзе ні машыны, ні якой фурманкі.

Можа, толькі праз паўгадзіны пачуў: гудзе матацыкл. Едзе з Налібак. Дык ён нямогла падсунуўся, падпоўз да дарогі, лічы, стаў на калені, махнуў рукою: стань, чалавек.

Матацыкліст запыніўся. Малады хлопец. У кашулі, у шлеме. Налібачанін. З яго бацькам, Міхалкам, былі разам у адным атрадзе.

— Падвязі, хлопчык, у Бабчын Скон,— сяк-так падняўся, папрасіў.

Той зірнуў на яго і нічога не прамовіў. Відаць, ён быў вельмі белы. Моўчкі кіўнуў на задняе сядзенне: што ж, садзіцеся.

Праз колькі хвілін і дамчаў у Бабчын Скон.

Гаптар папрасіў яго запыніцца каля сватоў, Найдзёнаў. Падзякаваў, адчыніў брамку і патупаў да сянец. Зірнуў У акно: каля яго сядзела свацця і звязвала ў пучкі зёлкі.

Пастукаў кіпцем у шыбіну, паклікаў: хадзі сюды.

Свацця заявілася на двары хутка. Па-ранейшаму трымаецца сваёй, рэчыцкай, моды — у белым вышываным фартуху і ў белай хустцы.

— Дай чаго выпіць,— папрасіў.

Яна з трывогаю зірнула на яго.

— Ну, сватка, і белы ж ты! Як палатно. Ці не занямог?

Ён прамаўчаў.

Найдзёніха шпарка затрусіла да сянец, неўзабаве вярнулася з кубкам вады.

Ён узяў кубак і не мог паднесці яго да губ: трымцелі, як у п'яніцы, рукі.

— А што ж з табою? — свацця ўспляснула далонямі.— Ды на табе і крывінкі няма!

— Зараз усё раскажу...— прамовіў ён, напружыўся і ўсё ж крыху адпіў з кубка. Як там глытнуў, толькі памачыў вусны ды абліў падбародак.

— Кепскія, свацця, весці, так сказаць...

— Ды кажы ты!— напалохалася Найдзёніха.— З Анцяю што благое?

— Ды не. Я і не ведаю, як табе і казаць...

— Ды гавары ўжо як е...

— Ды Тося, так сказаць, распусцілася...

Чырвань кінулася Найдзёнісе ў твар. Зморшчылася: мусіць, забалела, закалола яе хворае сэрца. Ці быў іншы які боль за дачку.

— Ды як распусцілася? — запытала. І цяпер ужо ў яе закалаціліся поўныя ад хваробы рукі.

— З хлопцамі гуляе...

— А божа ж! — і боль, і здзіўленне, і паняверка вырваліся ў яе разам, за адзін выдых. Памаўчала, падышла, абаперлася аб плот.— Хіба бачыў хто?

— Бачылі...

— А хто ж бачыў? — зачапілася за гэта, як за паратунак, каб збавіцца ад такой непрыемнай для яе, маці, навіны.

— Ды бачылі, кажу...

— Можа, людзі і выдумалі ўсё гэта, сват...— пачала заступацца за сваю дачку.— Яна вясёлая, па мне пайшла, любіць пажартаваць, дык і... Можа, і Блін там такую плётку пусціў...

— Ніхто нічога не выдумаў, свацця,— спакойна прамовіў.— Каб хто сказаў, дык я і не паверыў бы. А то сам, на свае вочы вот нядаўна, так сказаць, убачыў... І не хацеў падгледзець, а выйшла так, падгледзеў... І Анці нічога яшчэ не казаў. Адразу з Налібак — сюды, да цябе. Да маці...

Найдзёніха маўчала-маўчала, а потым раптоўна пабялела і паехала-паехала ўніз, нямогла чапляючыся рукою за частаколіну. І вочы заплюшчыла.

Гаптар хуценька ўцягнуў повен рот вады, а потым пырснуў ёю ў Найдзёнішын твар.

Яна аж скаланулася ад холаду і неўзабаве ўзняла павекі...

6. УЛАДАК

Антаніна была ў магазіне адна. Сядзела за прылаўкам і чытала кнігу — яе прывёз з горада Жэня Сцепановіч. Яна так і прасіла: прывязі, Жэнечка, «добрых кніжак пра каханне».

Чытала, але яе думкі збіваліся. Яна падымала галаву, пазірала ў кут і думала пра сваё.

«Не ведаю, што са мною... Жыву я ці не жыву? Усё як сон. З Жэнем. Як з ім, дык нічога не помню, не ведаю, не думаю, толькі б быць і быць з ім, цешыцца яго красою і яго маладосцю... І пасля, калі адна, не ведаю: што са мною? Нейкая тады як звычайная... Кляну сябе. Надта тады, калі прыбяжыць сюды з Бабчынага Скону маці і пачне хлістаць чым папала і куды папала, пагражаць, што з-за мяне без пары пойдзе на той свет, плакаць, што я далася ім дык далася ў знакі. Тады і бярэ одум: і праўда ж, нашто я ўсё гэта раблю? Вось хоць бы гэтыя пісьмы. Скажы каму, дык ніхто і не паверыць: я пішу лісты Жэню, а ён піша мне. Кладзем іх употай пад Блінаву лаўку, употай бяром і чытаем. Здавалася б, нашто пісьмы? Мы ж і так кожны дзень бачымся, гаворым. Але не. У вочы ўсяго не скажаш. Бо сорамна ўсё гаварыць. А ў пісьмах можна быць вельмі і вельмі ласкавай, пяшчотнай, хочацца пісаць самыя высокія словы пра сваё каханне. Пішучы ліст, ты адзін. Са сваёю душою. Дык і шчыры, смелы, далікатны... Але не зразумець сябе. Пакляну сябе — і ўсё роўна ўночы ўстаю і іду на двор. І ён як чуе, выходзіць... І тады мы абое як павар'яцелыя... Але няўжо гэта распуста, як кажа маці? Якая распуста? Не, гэта нешта іншае...»

Пачула: нехта ідзе ў магазін.

Падняла галаву на дзверы і знерухомела: заходзіць Жэнева маці, Аляксандра Фядотаўна. Тутэйшая настаўніца. У сіняй сукенцы, з ярка нафарбаванымі вуснамі. Поўная, але зграбная. І сімпатычная. Жэня якраз у яе.

— Добры дзень,— павіталася госця. Запыніла крок пасля парога, як не ведаючы, ці падыходзіць да яе блізка, ці не.

«Свякруха!» — горка ўсміхнулася сама сабе Антаніна.

Як убачыла крэсла, што стаяла каля сцяны і прылаўка, падышла, аднесла крэсла ўбок і села. Паклала на калені белую сумку, адчыніла і дастала люстэрка. Але зірнула на сябе толькі на міг. І тут жа ўсё схавала.

— Добры дзень,— адказала Антаніна і паднялася. Як вучаніца. Можа, і па звычцы. Калі яна вучылася ў Прудах, у васьмігодцы, дык там вучыла тады і Аляксандра Фядотаўна.

— Добра, што мы адны...— ціха прамовіла госця. І вельмі спакойна.— Нам трэба, Антаніна Іосіфаўна, з вамі вельмі сур'ёзна пагаварыць...

Антаніна лыпала позіркам па прылаўку, па кнізе, але не тое што літар, а нават і радкоў не бачыла. Яна не падрыхтавалася да такой гамонкі. Ні да прыходу Аляксандры Фядотаўны, ні да яе такога спакойнага тону.

— Мы з Іванавічам толькі што бурна пагаварылі з Жэнем...— сама вельмі хвалюючыся, сказала госця, гэтаксама адводзячы позірк.— І рашылі: мне трэба пагаварыць з вамі як жанчыне з жанчынаю. Мы павінны адна адну зразумець...

Антаніна маўчала.

— Я чытала вашы лісты, што вы пісалі Жэню,— гэтак жа ціха прамовіла Аляксандра Фядотаўна, але ўсё роўна нібы хліснула яе крапівою.— Я ўсё ведаю пра вашы адносіны. Хоць, праўда, не ўсе лісты чытала...

Заціхла, нібы чакала: а што скажа яна, Антаніна?

— Я не маладая ўжо, разумею Жэню, яго захапленне вамі...— зноў загаварыла Аляксандра Фядотаўна.— Ён, канечне, шчыра захапіўся. Вы вельмі прыгожая. У самым росквіце сваіх сіл. А Жэня наш малады зусім, усё вучыўся, як вы ведаеце, толькі сёлета скончыў інстытут. Вучыўся добра, не зважаў на дзяўчат. Але ўсяму свой час. Цяпер прыйшла пара кахання. І ён захапіўся вамі...

— Дык што вы ад мяне хочаце? — нарэшце азвалася Антаніна.

— Каб вы, Антаніна Іосіфаўна, перапынілі ўсякую сувязь з нашым сынам. Не збівалі яго з тропу...

— Я люблю яго...

— Я вам веру,— надзіва спакойна згадзілася госця.— Жэня наш таксама прыгожы. Выхаваны, адукаваны. Але ж... Прабачце, але ж вы не дзяўчына. Вы замужняя. Маці дваіх дзяцей...

— Вось не змагла так думаць...

Цяпер і Аляксандра Фядотаўна змаўчала. Апусціла галаву. Потым зноў дрыготкімі рукамі адчыніла сумачку, пакорпалася, дастала флакончык, выцягнула з яго ватку і на далонь выкінула велікаватую белую таблетку. Узяла яе ў рот. Здаецца, пад язык.

— А што вы свайму мужу скажыце?— запытала з бездапаможнасцю.

— Нічога...

— І што вы думаеце далей рабіць?

— Не ведаю.

— Дык паслухайце мяне, старэйшую. Каханне, канечне, сляпое. Першае. Але... У вас гэта не першае каханне. Дык і не такое ўжо сляпое. Але, думаю, вы і не строілі далёкія разлікі? Не збіраліся кінуць свайго мужа і з дваіма дзецьмі выйсці замуж за нашага Жэню?

— Не, не збіралася...

— Дзякую,— сказала, паднялася Аляксандра Фядотаўна, прытуліла сумку да грудзей. Зірнула з просьбаю і мальбою.— Я вас як маці прашу, Антаніна Іосіфаўна: не псуйце майму сыну светлай будучыні... Я вельмі баюся... ну, каб яму не звязалі рук... А мы... мы пастараемся ўладкаваць яго на работу ў іншую нават вобласць. Адарвецца, захопіцца работаю, спаткае дзяўчыну, пакахае — і... А вы... Вы абяцаеце мне гэта, пра што я вас прашу?

— Я не стану яму насуперак дарогі...

— Дзякуй. А ў яго ўсё гэта пройдзе. Як туман. Як і заўсёды праходзіць у кожнага першае захапленне...— падышла, дастала з сумачкі і падала ёй папяровы згортак.— Гэта вашы пісьмы. Забярыце. Паверце мне, я ўсіх не чытала...

Антаніна не брала.

Аляксандра Фядотаўна патрымала крыху згортак у дрыготкай руцэ, а потым паклала яго на кнігу і рушыла з магазіна.

— Ідзе!— ужо ўвечар прамовіла Антаніна, прыклала руку да грудзей.— Ну, трымайся, сястрыца!

Тут, у магазіне, з ёю быў толькі Жэня. Як пайшла маці, ён усё ж неўзабаве прыбег сюды. Антаніна сустрэла яго, абняла, пацалавала, завяла на склад і — на мяшках з соллю і цукрам — прылашчыла, наплакалася. А потым яны вярнуліся сюды, і яна шмат угаворвала, каб пайшоў адгэтуль, каб яна сустрэлася з мужам адна. Але Жэня не сышоў.

Уладак мільгануўся каля акна. Нейкі сёння зусім высозны, чужы. Можа, і ад таго, што яна не хацела, каб ён вяртаўся.

«Ведае ўжо ўсё ці не ведае?»

— Ну, здаровы былі,— буркнуў Уладак, скінуў з плячэй на прылавак рукзак, абапёрся далоньмі на край прылаўка і зірнуў толькі па адну яе.— Кажаш: умесце?

Яна пільна, нават незвычайна рашуча пазірала яму ў вочы, але маўчала, праваю рукою перабірала ў правай кішэньцы белага халата звязку ключоў.

— Ану выйдзі адгэтуль, юнец! — азірнуўся Уладак на Жэню.— І больш не пападайся мне на вочы. Ну!

Жэня, ужо збялеўшы, патаптаўся на адным месцы. Зірнуў з віною ды з бояззю на Уладака, потым на яе.

— Што, не чуеш?— запытаў Уладак, спіною абапіраючыся на прылавак і грозна скрыжоўваючы на грудзях рукі.— Тады я прачышчу табе вушы.

Нечакана ступіў да яго, згроб у магутную далонь, лічы, усю Жэневу тэніску на грудзіне, тузануў, а потым так штурхнуў, пусціў у парог, што Жэня паляцеў, як сноп, паваліўся, выпэцкваючы свае белыя штаны. А Уладак ступіў за ім.

— Не чапай! — крыкнула Антаніна, юркнула пад перагародку, забегла насустрач.— Бі мяне, а яго не бі!.. Я вінаватая! Я!

Уладак як разгубіўся ад такога заступніцтва.

— Ты? Ты? Ды я цябе, змяю!..— дзікая злосць ільнула да яго, вочы наліліся чырванню.— Заб'ю!

І ўзмахнуў вялікім кулаком.

— Бі! — сказал яна, выпрамілася.

І ён грукнуў ёй кулаком вышэй грудзей, пад шыю, што яе занесла да сцяны. Ляпнулася спіной, патыліцаю. А ў горле нешта перасела, затрымала дыханне. І яна адчула: млее.

А ён хлясь раз-другі па шчоках. Аж у вушах зазвінела.

— Вы ж забіваеце! — як з-пад зямлі, пачула Жэнеў голас. Адплюшчыўшы вочы, убачыла: Жэня схапіў Уладака ззаду за рукі.

Уладак прыгнуўся, учапіўся за Жэневы штаны, пацягнуў іх — штаны заехалі вышэй калень, агалілі шкарпэткі, ногі — і падняў Жэню над сабою, а потым шпурнуў яго ў кут магазіна.

Да яе нечакана вярнулася сіла. Яна асцярожна ўстала, абапіраючыся аб сцяну, зірнула: Жэня шкрабаўся, спрабаваў устаць. З носа, шчакі сачылася кроў.

— Кажу: мяне бі! — Антаніна загарадзіла сабою Жэню.— Ну, бі! — крыкнула.— Але нічога не выб'еш. Бо я цябе не люблю. А яго люблю...

Уладак спыніўся. Збялеў увесь, рукі трасуцца. Не падняў больш на яе рукі. Пазіраў з бездапаможнасцю.

— Ты сам адбіў мяне ад сябе...— ужо не кулакамі, а мацней, словамі, біла яна яго.— Сам дамогся, каб я адвыкла ад цябе... Казала: паедзем куды, будзем жыць і рабіць разам, дык не... Не слухаў... Па два тыдні дома не быў, кідаў мяне тут адну... Вот я і адвыкла... Ну, чаго не б'еш? Бі! Ці дамажыся чым хочаш, каб я цябе зноў палюбіла...

Уладак моўчкі павярнуўся, узяў з прылаўка рукзак і, нічога не гаворачы, пацягнуўся з магазіна.

Выйшаў разгублены.

«Што ж гэта робіцца? — жахнуўся.— Яна, замужняя, удзень, на людзях, з хлопцам гуляе! І, бачыш, як і што мне, мужу, гаворыць! «Мяне бі, а яго не чапай. Я вінаватая, а ён невінаваты... Але нічога не выб'еш. Бо я цябе не люблю... Ты сам адбіў мяне ад сябе... Сам дамогся, каб я адвыкла ад цябе... Па два тыдні дома не быў, кідаў мяне тут адну... Ну, чаго не б'еш? Бі!»

Што казаць, не стрываў, упершыню даў волю рукам пад лютую злосць, але пасля схамянуўся, што не яму, мужчыне ў сіле, біць кабету, хлапчука. Ды чаго даб'ешся кулакамі?! Пагарды, злосці, чужасці. Яна ж, бачыш, яго зусім не баіцца. Больш думае пра свайго каханца, чым пра сябе. І такая самаахвярнасць, рашучасць абязбройвае, выбівае з раўнавагі. Дык, можа, і добра, што здолеў у час сысці, панесці свае крыўды, помсту з сабою. Але пакінуў іх абаіх разам, сыходзіў далей ад іх, шчаслівых, куды неслі ногі, і не ведаў, куды ісці, што рабіць. Бадай, першы раз за свае гады адчуў такое ўзрушэнне. Нават, бадай, быў не толькі ўражаны ды расхваляваны, але і ашаломлены. Ён чуў, на свае вочы бачыў, што і ў вёсцы, і ў горадзе некаторыя жонкі здраджваюць сваім мужам (як і некаторыя мужы знаходзяць уцехі з чужымі жонкамі ці дзяўчатамі), адносіўся да гэтага даволі спакойна, а то нават часамі разам з іншымі і пакепліваў з тых небаракаў мужоў (ці жонак), а вось у тое, што можа быць сам падмануты,— у гэта ніколі не верыў. Праўда, Антаніна прыгожая, да яе заўсёды заляцаліся маладыя мужчыны і хлопцы, але ён лічыў, што яна, Антаніна, кабета разумная, стойкая, заўсёды яму верная. Як і лічыў, што яго міне ўсякае ліха. Бо ў яго не павінна быць ніякага таго ліха. Хто яго, тое ліха, хоча, чакае?! Ды для сябе?!.

Задумаўшыся, мінуў, як кажуць, «канторскую» вуліцу, выйшаў за вёску, за Налібакі. Уперадзе была відаць новая вуліца з новымі цаглянымі дамамі. Цяпер іх асвечвала нізкае ўжо вячэрняе сонца, і яны былі ружавата белыя, нязвыклыя, нібы чужыя. Уладак зірнуў на іх, гэтыя дамы, і падумаў: а чаму ён да іх ідзе? Хіба яны яго прытуляць, паспачуваюць? Хіба там, у сваёй кватэры, на другім паверсе, ён знойдзе спакой, суцяшэнне? У тым кутку, дзе, відаць, Антаніна чакала, сустракала свайго каханца? Не, гэтая кватэра будзе да яго абыякавая. Бо ён у ёй, лічы, не гаспадар, а госць. Яна яго, бачыш, не прытуліла, прынесла яму непрыемнасці, боль, крыўды і, мусіць, выпрабаванні. І тыя выпрабаванні, якіх ён дагэтуль не ведаў.

Задумаўшыся, падышоў да свайго дому. Двор яго быў яшчэ недагледжаны: паблізу ляжала вялізнае, бела-шэрае ад засохлага цэмента, жалезнае карыта, воддаль — груды цэлай і бітай цэглы, кавалкі шыферу, дошкі і аполкі.

Убачыў: у двары Бліны. Старыя. Ён і яна. Падбіраюць цэглу, дошкі ды аполкі, зносяць і складаюць у стройныя штабелі каля хлеўчыкаў. Вось вярнуліся сюды, да карыта, пасталі. Здаецца, са здзіўленнем зірнулі на яго. Блін, востры ж на слова чалавек, колкі, як вожык, на гэты раз змаўчаў (праўда, не жартуе ды не пакеплівае ён ужо даўнавата), не зачапіў.

Уладак кіўнуў ім галавою. Былыя і цяперашнія аднавяскоўцы, трэба было б запыніцца, загаварыць, але цяпер не мог ні падысці, ні перакінуцца словам. І яны, уражаныя, не падаліся насустрач, не запынілі і не зачапілі словам. Лаючы сябе, што нядобра робіць, што непачціва паводзіцца са сваімі людзьмі, Уладак аднак падаўся ў дом, адчуваючы, што Бліны пільна пазіраюць яму ўслед. Можа, і ўсё зразумелі. Па яго хадзе, абліччы, па твары. Бо, відаць, нямала ўжо наслухаліся пра Антаніну і яе паводзіны, як, можа, нямала ўжо чаго і наглядзеліся. Пэўне ж, пра яе і дырэктаравага сына гавораць усе Налібакі. Вёска — малая яна ці вялікая — найперш ёсць вёска. Усё ў яе навідавоку, усё на языку. А такое — грэшнае каханне — тым болей усхвалюе, зацікавіць, выкліча ўсякія размовы, тлумачэнні, а то нават і плёткі.

У кватэры было цёпла, нават горача. Па-першае, цяпер сюды, у вокны, свяціла сонца, а, па-другое, цэгла нагрэлася за дзень і ўстойліва трымала духасць. Уладак ткнуўся на кухню, зайшоў у залу, а пасля ў спальню — шырокі драўляны двухспальны ложак быў разбэрсаны, на падушцы ляжала Антанініна начная сарочка, побач, на крэсле, ляжалі яе сукенкі, спадніцы.

Сёння гэтая неахайнасць яму вельмі не спадабалася, непрыемна ўразіла. Яму стала яшчэ болей балюча: а раптам на гэтай пасцелі раскашаваўся той хлапчук, а раптам і тут Антаніна абдымала, цалавала яго, гарэла ў тым дзівосным агні кахання, у якім яна ўмее гарэць! Няўжо, няўжо той дзівосны агонь ужо не для яго, а для некага?! Ды што — «няўжо? няўжо?» Так яно ўжо і ёсць.

Ён выйшаў са спальні, нават зачыніў дзверы, каб нічога там не бачыць, вярнуўся ў залу і сеў на канапу. Але сеў нязручна: замінаў пляцак, што быў за плячыма. Ён здзівіўся, што не пакінуў гэты пляцак яшчэ там, на кухні, а насіў па кватэры. Здзівіўся, што не заўважаў гэтага. Адхінуўся, скінуў пляцак долу. Цяпер заўважыў, што не пераабуўся, топча вось пыльнымі ботамі чысты дыван, што ляжаў на падлозе. Дыван быў не новы, Антаніна купіла яго ўжо даўно. Але ён дагэтуль не ўжываўся, стаяў там, у Бабчыным Сконе, скручаны і звязаны ў кутку за шафаю. Цяпер вось ляжыць на падлозе, ён, Уладак, топча яго, але асцярогі, шкадавання няма. Што — дыван?! Шматколерная ануча! Не тое стаптана ці топчацца ў яго душы...

З непрыемнасцю ён зірнуў і на новую паліраваную шафу, на тэлевізар ды на сервант з дарагою пасудаю. Сёння чамусьці гэты дабрабыт вельмі прыгнятаў яго, яму да болю хацелася ў драўляную бацькавую хату, да бацькі, маткі, да сына (а ён цяпер, на канікулах, там), дзе яму было заўсёды ўтульна, улежна і ўежна, хораша, спакойна ды міла.

Але пачакай. Ці заўсёды яму было добра? Ці не там усё гэта сённяшняе і пачалося? Можа, не пачалося, а падрыхтоўвалася да сённяшняга? Ці не ён сам вінаваты ў тым, што здарылася? Ці недарэмна ён гнаўся на вялікія грошы, дзеля іх з'язджаў на працу, як кажуць, за свет, пакідаў Антаніну з дзіцем (а пазней і з дваімі дзецьмі) пры бацьках, гэта значыць пры яе свёкрах, наязджаў зрэдку, не зважаў, што яна скардзіцца на нялёгкае жыццё. Думаў: прывозіць добрую плату — яна і радая. Скардзіцца на адзінокасць, самоту — ат, чаго варты жаночыя капрызы!

Чаму, чаму ён у свой час не зважаў на тыя яе скаргі? Чаму ў свой час не пакінуў Бабчын Скон, не паехаў з Антанінаю да людзей, чаму не адмовіўся ад далёкіх паездак ды ад вялікіх грошай, не быў з сям'ёю побач? Хай бы меў меней, але быў бы заўсёды разам. Можа, яна праўду кажа: ён сам змусіў яе адвыкнуць, адбіцца ад яго. Але ж ён хацеў, каб усё было як найлепей. Дык чаму ж тады выйшла найгорш? Чаму Антаніна не зразумела яго? Чым яе той спакусіў? Маладосцю, розумам, далікатным абыходжаннем?

Ён думаў, разважаў, пакутаваў і паволі пачынаў разумець, што ўсё гэта павінна было рана ці позна здарыцца. Можа, і з-за Антанінінага характару. Бо яна заўсёды жыла нібы ні на гэтай зямлі, хацела нечага незвычайнага, лічачы, што яна не жыве, а толькі існуе, а вось жыве нехта іншы і недзе там, далёка ад Бабчынага Скону. Тое, што яна трымалася дагэтуль, гэта было часовае. Вось тут, на новым месцы, усё ў яе і выбухнула, яна кінулася ў іншы свет, у які хацела трапіць. І таму, можа, яе каханне да гэтага хлапчука — каханне ўяўнае, прыдуманае, адухаўлёнае найперш ёю самою.

Ён, Уладак, заўсёды адчуваў: яна, Антаніна, у нечым болей адухаўлёная, чым ён. І не таму, што ён скончыў восем класаў школы і СПТУ, а яна дзесяць класаў.

Яна была адна дачка ў Найдзёнаў, таму была заўсёды дагледжаная, адлучаная ад работы, спешчаная. Аднагодкі яе працуюць, а яна ляжыць у садзе ці каля рэчкі з кніжкаю. Найдзёны ўсім казалі: іхняя дачка скончыць школу і паедзе ў Мінск «вучыцца на доктара». У тое лета, калі ён вярнуўся з арміі, яна і ездзіла паступаць. Але не паступіла. Хацела ўсё роўна з'ехаць у горад, уладкавацца там на любую работу, але Найдзёны яе неяк прытрымалі.

І, можа, не былі рады. Бо ў тое ж лета прыехаў у іхняе лясніцтва практыкант, будучы ляснічы, стаў у Лабуні на кватэру і пачаў заляцацца да іхняй дачкі. Яна быццам учадзела, прыліпла да таго, шустрага, бойкага, бадай, сама бегала за ім. У Бабчыным Сконе пачалі тады пагаворваць, што «Найдзёнава дачка можа прынесці скора ў прыполе».

Калі той практыкант паехаў, Антаніна хадзіла сумная, пісала таму доўгія лісты, казалі, хацела паімчацца за ім услед, але Найдзёны не пусцілі. Былі рады, калі да Антаніны пачаў хадзіць ён. Спачатку яна была зусім абыякавая да яго, казала, што не пойдзе замуж ні за яго, ні за іншага каго, бо на другое лета зноў паедзе паступаць. Пазней, супакоіўшыся ды перастаўшы атрымліваць ад практыканта лісты, падабрэла, пачала адказваць на яго заляцанні ўзаемнасцю. А неўзабаве і замуж за яго выйшла. Выйшаўшы замуж, ужо не збіралася далей вучыцца, хоць часта гаварыла, што і хацела паехаць у горад, і змагла б паступіць ды «мець адукацыю», ды ён «завязаў ёй свет».

Ён не крыўдзіўся, пасміхоўваўся з гэтых яе гамонак, казаў, што ёй добра і тут, у вёсцы, без той вялікай адукацыі, бо ў іх усяго хапае. Аж ёй, бачыш, не ўсяго хапала...

Можа, нават яна не кахала яго. Прывыкла, прызвычаілася, жыла як набяжыць, а вось тут, сустрэўшы таго хлапчука, не вытрывала, дала волю паўзабытым і новым марам, жаданням. Можа, і не спадзяецца на нешта вялікае, доўгае, глыбокае, не гоніцца за жураўлём у небе, але чэпка трымае сініцу ў руцэ...

Ці гэта ўсё, што адбываецца, яму за кару? За Вераніку.. Калі там і што там некалі было — ат, штосьці несур'ёзнае, дзіцячае ці зусім юначае,— але вось і зноў, як і часамі дагэтуль, абзыўнулася востраю віною, сорамам, а то і, бадай, здрадаю. Вераніка — Даргевічава дачка, яго аднагодка. Яны разам канчалі восем класаў у Прудах, ёй ён пісаў лісты з арміі. Казалі, дзеля яго засталася яна пасля дзесяцігодкі ў Бабчыным Сконе, чакала з арміі. Але вярнуўшыся дадому, ён адчуў: не кахае яе і не можа кахаць. Як кажуць, адразу ж яму засланіла свет Антаніна, якая за гэтыя два гады, што ён не бачыў яе, падрасла, расцвіла і стала красуняю. Казалі, Вераніка вельмі перажывала, што ён занядбаў яе і перакінуўся да Антаніны, плакала на іхнім вяселлі і прадракала, што яны, Уладак і Антаніна, шчаслівыя не будуць...

Цяпер Вераніка ў Мінску, працуе ў рэстаране, замужам, мае двое дзяцей. Гавораць, жыве вельмі кепска: яе муж, слесар-сантэхнік, п'яніца, валацуга. Пазалетась Вераніка не вытрымала, кінула горад, работу, кватэру і прыехала з дзецьмі да бацькоў. Але пасля зноў падалася туды: ёй пераказалі, што няўдалага яе мужа пасылаюць на прымусовае лячэнне... Можа, і не вінаваты ён, Уладак, што ў Веранікі такое нялёгкае жыццё, але ўсё роўна калі-нікалі, надта тады, калі чуў новыя непрыемныя навіны з яе жыцця, пакутаваў, лічыў, што нібы іменна ён ва ўсім вінаваты. Хоць якая віна перад чалавекам, якога ты паважаеш, але любіць, кахаць не змог і не зможаш? Тым больш што ў тых салдацкіх лістах ён ёй нічога не дакляроўваў — толькі падаваў нейкую надзею. Ён і падумаць тады не мог, што яна гэтак сур'ёзна, стала ды глыбока ўспрыме тое яго абнадзейванне, тыя яго намёкі, недагаворкі...

Што ж, Веранічышыны словы спраўдзіліся: ён лічыў-лічыў, што шчаслівы, усё ў яго так, як і трэба, і сам ён такі, як трэба, а на самай справе тое ўсё не простае і не лёгкае. За шчасце сваё трэба яшчэ змагацца ды змагацца. Але як? Хай бы хто раней падказаў, дык ён, можа, раней, у свой час, лепш пра ўсё падумаў бы, пастараўся б зрабіць усё, каб сям'я была трывалая. Ці ён не змог бы нічога сцэментаваць, і Антаніна рана ці позна ступіла б на тую сцежку, па якой пайшла цяпер? І ў Бабчыным Сконе, і тут. Бо з ім ёй, мусіць, цяжка. Ёй, відаць, трэба іншы муж. Той, пра якога яна марыць. Праўда, толькі ці спраўджваюцца ўсе мары, ці ўмее чалавек сам не выпусціць з душы свой ідэал?

Уладак пакаяўся, што даў нядаўна ў магазіне волю рукам. Што ён гэтым дабіўся? Пераменіць Антаніну, змусіць кахаць ці змусіць баяцца? Але хіба гэтым пераменіш, заваюеш сэрца і душу? Відаць, не. Але што тады рабіць? Як перамагчы свой боль, крыўды, пакуту? Упрасіць яе кінуць гэтую кватэру, работу ў магазіне, вярнуцца ў Бабчын Скон, забыць здраду, схавацца там і жыць, як жылі раней? Не. Такога ўжо не будзе. Ды і ён не здолее пра ўсё забыцца. Развесціся з ёю, пакінуць двое дзяцей? Па-першае, ніхто ніколі ў іхнім родзе не разводзіўся, а, падругое, як ён зможа жыць без сына і дачкі? Без яе, Антаніны? Ён жа яе кахае. Без яе яму жыццё не жыццё. Без яе яму аж страшна жыць. Бо ён не ведае, да каго можна прыгарнуцца ў жыцці, на каго перанесці сваю ўвагу, ласку, ад каго адчуваць пяшчоту. Колькі і дзе ён не быў на свеце, але ёй, жонцы, не здраджваў...

...Антаніна вярнулася позна.

Можа, і наўмысна недзе заседзелася, хочучы, каб ён ці сышоў некуды, ці заснуў. Ён жа сёння нікуды не пайшоў, сядзеў седзьма на канапе, уталопіўшыся ў сцены.

Яна ўключыла святло на кухні, штосьці паклала там на стале (ці не сумку з харчам), пасля ўключыла святло тут, у зале. Убачыўшы яго, па-ранейшаму не разутага і нераспранутага, разгубілася і аж закрылася дачкою, якую трымала адною рукою пад пахаю. Ці, можа, такім рэзкім рухам схавала сіняк, што чарнеўся пад яе левым вокам.

Ён не ўсхапіўся, не кінуўся да яе ні з пагрозамі, бойкай, ні з крыкам. Бачачы гэта, яна бокам-бокам пайшла каля сцяны. Да спальні. Як толькі адчыніла дзверы, яшчэ раз азірнулася, шмыгнула туды і зашчапілася.

Знікла, а ў яго вачах яна бачылася па-ранейшаму — высакаватая, папаўнелая пасля новых родаў і, здаецца, пахарашэлая. І цяпер ужо яму стала балюча, што нехта паквапіўся на яе красу, заваяваў, захапіў яе, абакраўшы яго неміласэрна. Здаецца, шмат можна выцерпець, перамагчы ўсякія непрыемнасці, але вельмі цяжка ад адчування страты самага дарагога і патрэбнага. І з гэтым болем адчуў: сапраўды, трэба змагацца за Антаніну. Калі страціць яе зусім, дык на самай справе страціць сваё самае дарагое і патрэбнае. А, па-другое, што будзе значыць гэтая страта для дзяцей, для бацькі і маці, цесця і цёшчы, для ўсяго Бабчынага Скону? Праўда, невядома, што скажа цяпер, яна, Антаніна, як пачне паводзіцца...

7. СОН

— Анця! — ціха паклікаў Гаптар жонку.— Анця! Яна пачула, хуценька зайшла сюды. Зірнула з ласкаю, з трывогаю. Бурчэла-бурчэла некалі — і ў маладосці, і ўстарасці,— а як вось злёг, дзе і дзелася тое яе бурчанне...

— Адхіні ты фіранкі і адчыні люфцік...

— Сонца ж...

— Хай будзе і сонца. А то ў цемнаце — як і ў цюрме...— сказаў ён.

Анця хуценька падышла да акна. Адчыніла фортку. Пакой заліўся святлом: усе гэтыя дні стаялі сухія, сонечныя. На збажыну. Каб яна спела і тужэла ў камлі.

— Не вярнулася яшчэ Найдзёніха? — запытаў. Ведаў: гэты тыдзень Уладак не паехаў на работу, ходзіць па Налібаках, п'е, усюды ловіць Антаніну, чэпіцца да яе. А яна, кажуць, і не начуе дома, сышла да чужых людзей. І мала гэтага. Кажуць, Уладак ходзіць да адной разводніцы, начуе ў яе. І яна прымае! Сэрца разрываецца: такі добры, быў хлопец — і на табе! І ён да чужых кабет ходзіць!

— Не, яшчэ няма. Як пайшла туды, да іх, дык як прапала!

— Перашалеюць, так сказаць, ды на тым і сядуць,— ціха прамовіў. Каб супакоіць жонку.— Чаго не бывае ў маладыя гады!

— Пакуль перашалеюць, дык цябе першага на той свет загоняць...— усхліпнула.— Гэта ўсё яна вінаватая! На ёй шкура гарэла... увесь сыр-бой толькі з-за яе загарэўся. Тут нас баялася, а там і закруціла хвастом... А хлопец з рымасці піць пачаў ды...— і не дагаварыла ўсяго пра сына.— Толькі яна вінаватая... Бо яна толькі задніцу сваю і глядзела, абы смачней з'есці, абы лепш надзець...

— Бог яго ведае...— прамовіў ён.— Нешта ж было, так сказаць, прычынаю. Без агню дыму не бывае ж...

І замаўчаў. Пачулася: па вуліцы гудзе-коціцца легкавік. Анця пайшла ў залу, дзе раней на канапе спалі сын і нявестка.

— Доктар прыехаў.

Гаптар і без жончыных слоў адчуў: падкаціў «рафік».

«Нядобра неяк выходзіць,— падумаў,— усе людзі ўбачаць, што едзе бальнічная машына, прыйдуць сюды, адарвуцца ад работы. А не такая я важная персона, так сказаць, каб пра мяне ўся вёска думала, перажывала з-за мяне...»

Анця падалася хуценька на кухню — сустракаць.

Неўзабаве пачуўся стук у дзверы, тупат. А яшчэ праз хвіліну зайшоў сюды тэрапеўт Дзераўнянскай бальніцы Высокі. І праўда высокі, галава вунь ледзь не пад столь. Малады яшчэ, але разумны, не аднаго хворага чалавека падняў з пасцелі, паставіў на ногі. У белым халаце. З невялікім чорным чамаданчыкам у руцэ. Дагэтуль былі ўжо добра знаёмыя: Высокі прыязджаў на сваёй машыне да Тамаша ў лазню, на паляванне, а да яго, Гаптара,— на пчальнік.

— Ну, здарова, баця,— павітаўся, моцна паціснуўшы руку.— Ну, як спалі сёння?

— За дзень той выбраў сон, так сказаць, дык уночы і не хацеў спаць...

Высокі сеў каля яго на ложку, адчыніў свой чамаданчык. Спадыспаду вечка была шкала. Дастаў з ніжняй палавінкі чамаданчыка шэра-чорную падушачку, здаецца, з гумовым провадам і жоўтым мячыкам.

Гаптар сам ужо закасаў рукаво белай кашулі. Высокі абгарнуў яго руку гэтай халаднаватай падушачкай, зашчапіў яе канец і пачаў ціснуць у далоні мячык. Падушачка на руцэ надзімалася, сціскала руку. Высокі перастаў ціснуць мячык і пазіраў на шкалу — пасярод бег уніз чырвоны струмень.

Потым Высокі паўтарыў усё гэта некалькі разоў, неадчэпна пазіраючы на шкалу.

— Яшчэ высокі ціск,— сказаў потым.— Дадзім зараз яшчэ ўкольчык, прапішам мацнейшых лякарстваў...— І як падакараў: — Няможна так хвалявацца, баця... Такі волат, а з нервамі не саўладаў... Значыць, забараняю ўставаць. Спакой, толькі спакой! І ніякіх хваляванняў, трывог... Можаце зацягнуць фіранку і зусім адчыніць акно. Свежае паветра трэба вам не меней яды...

А потым дастаў з кішэні белага халата таблеткі і сказаў па колькі і калі іх браць.

Пачуліся на двары, а потым і ў сенцах, у кухні крокі, а ўслед і галасы. Свата, Найдзёна, Лабуневай жонкі, жонак Даргевічаў, старой Блініхі, Гэлькі.

І, здаецца, разам загаманілі, пытаючыся ў Анці:

— Ну, што сказаў Высокі?

— Як Юзя?

Высокі, складаючы сваё начынне і дастаючы трубачку, каб паслухаць сэрца, міргнуў яму, кіўнуў на дзверы: чуеш?

Гаптар гэтаксама ўсміхнуўся: ды чую!

Удзень Гаптар прыснуў. І адразу сасніў сон.

Здаецца, ён стаяў у зале каля акна і пазіраў у гародчык — на маладую яблыньку. Яблынька гэтая была незвычайная. Райская. На ёй раслі чароўныя буйныя чырвоныя яблыкі. Каб сарваць хоць одно і з'есці, дык ніколі не памёр бы. Але ніхто ніколі гэтых яблыкаў яшчэ не чапаў. Адам і Ева некалі сарвалі — з другой яблыні,— дык бог іх прагнаў з раю.

Гаптар адчуваў: няма моцы адчыніць акно і сарваць яблык, што вісіць, лічы, каля самага акна. Відаць, зямному чалавеку гэта не па сіле.

Перавёў позірк на новы, сёлета ўвесну перасыпаны плот — за ім бялеўся сухі і вычышчаны ветрам брук. Анямеў. Па сцежачцы плялася Блініха-нябожчыца. Згорбленая, як дуга, у знаёмай доўгай, да зямлі, шэрай кужэльнай спадніцы і ў цёплай канаплянцы. Абапіралася на руды кіёк. Той, што ён зрабіў з арэхавага камля. Падняла апушчаную галаву, зірнула ў акно: яе твар быў такі знаёмы, як бачыў яго не сем гадоў назад, калі яна памерла, а толькі ўчора. Нос востры, ніжняя губа, як і ва ўсіх Бліноў, нібы вывернутая. І маршчын-маршчын. Каля вачэй, на лбе, на шыі.

Блініха неяк хутка знікла, зайшла ў двор, заляскала клямкай, затупала і ўміг апынулася ўжо тут. Стала побач.

— Ну дык, Юзаф, збірайся. Я па цябе прыйшла...

Ён зірнуў на яе са здзіўленнем, але нічога не адказаў.

— Ну, чаго маўчыш, Юзаф?— зноў запытала шапялявым голасам.

— А што я вам скажу, цётка Аршуля? — усміхнуўся ён.— Дарэмна вы прыйшлі. Я яшчэ здаровы, не думаю паміраць. Ніколі ў бальніцы не ляжаў. Толькі разы са два з дактарамі знаўся. Першы раз у партызанах, калі параніла. Тады наш фельчар Лаўрыновіч асколак мне з пляча дастаў. А другі раз сам хадзіў у Дзераўную, калі яшчэ старшынёю нашага калхоза быў. Зуб забалеў, дык папрасіў, каб вырвалі. Цяпер гэтаксама не вялікая ў мяне хвароба, паляжу крыху ды і стану на ногі. Я яшчэ як асілак, цётка!

— А смерць, Юзаф, асілка бярэ адразу, знянацку. Валіць, як бура дуб. З коранем. Так што збірайся, падменіш мяне. Будзеш ты ўжо да людзей у сны прыходзіць, раіць ім нешта, перасцерагаць, прарочыць. Я ўжо тады спакойная буду... Але чаго ты так пазіраеш на мяне і ўсміхаешся?

— Гаворыце вы вот так, цётка, як і напраўду там, на тым свеце, яшчэ людскія душы жывуць...

— Я табе, Юзаф, скажу адно. Жывуць ці не жывуць, пра гэта тут, на зямлі, вам не ўведаць. Помніш, некалі, за панамі, увесь час гаварылі: жывіце, людзі, гаруйце, трывайце, і калі выпакутуеце на зямлі, дык душы вашай на небе, у раі будзе і падзяка, і спачын лёгкі на векі вечныя. І людзі гаравалі, чакалі збавення на тым свеце. Цяпер на зямлі ніхто надта не верыць, што прыйдзецца жыць яшчэ і пасля смерці цела. Дык і не думаюць, што будзе потым. Абы цяпер усё было. А думаць пра тое «потым» усё роўна трэба. Бо і на зямлі застаецца пасля чалавека яго душа — памяць... А памяць трэба добрую пасля сябе пакінуць. Каб новыя людзі жылі і вучыліся ўсяму добраму... А Бабчын Скон... Цяжка яму будзе без цябе, але ж ты не вечны...

— А Стэфусіха? — ціха запытаў ён.— Чаму вы яе не забіраеце? Яна ж на трыццаць гадоў старэйшая за мяне...

— Стэфусіха яшчэ будзе жыць доўга,— адказала Блініха.— Так трэба...

— От выдумляеце вы ўсё, цётка Аршуля! — махнуў рукою.— Казанні ўсё гэта, так сказаць: людскія сны, нябожчыкі-прарокі...

— Дык не хочаш, кажаш, паміраць? — запытала яна, са спачуваннем зірнула на яго.— Не хочаш тут памерці, каб тут і душа твая была? Раз хочаш — дык пажыві. Я пачакаю. А то нават магу даць яблык вунь з той яблыні. Ты яго не сарвеш, а я сарву...

І адступіла. Каб пайсці.

— Пачакайце, цётка,— як спалохаўся ён.— Ды нажыўся я ўжо, так сказаць. А па-другое, ніхто ніколі не быў бессмяротны, усе жылі і паміралі. Дык як буду жыць і ведаць, што ніколі не памру, што застануся адзін з усёй радні, выйду з роду? Хай ужо будзе так, як заведзена...

— Ну, дык бывай,— адказала яна.— Добра ты кажаш, Юзаф...

Гаптар махнуў ёй рукою на развітанне — і адразу прачнуўся.

Нейкую хвіліну ляжаў і не варушыўся. А потым прыпадняўся, абапёрся на локці і зірнуў: можа, праўда дзе стаіць старая Блініха? Не, нідзе няма. А можа, дзе сядзіць жонка і гамоніць з якою кабетаю? Не, не чуваць. Дык хто ж тады нядаўна гаварыў?

Прыслухаўся: сакаталі за акном куры, лапаталі крыллем; свісталі ў садзе шпакі; піснулі раз-другі маладыя пеўнікі. Недзе далекавата выла бензапіла — ляснік Тамаш некаму рэзаў дровы.

— Цьфу! — павярнуўся, плюнуў на падлогу.

«І прысніцца ж такое! І сэрца во не баліць, і галава ясная. Дык якая смерць? Устану заўтра і пайду на пчальнік...»

Але адчуў: нешта ўжо зыначылася ў яго душы. Нібы ўлеглася, нацэлілася на вечнасць. Ён ужо нібы не ён. А нейкі старонні чалавек, які пазірае на Бабчын Скон, на сябе збоку.

«Дзякуй богу, здаецца, лад пайшоў у Тамашовай хаце,— падумаў.— І сам ён спакойны, і жонка з дзецьмі павесялелі. Суніцкі з жонкаю... Што ж, яны будуць і далей гэткімі нелюдзімымі. Самі сябе пакаралі... Антон Даргевіч... І тут, і ў другім месцы будзе добра жыць. Цярплівы, трывушчы. Адась... Гэты будзе век пакутаваць: пакрыўдзіла яго доля... Найдзёны... Яны нідзе не прападуць. Старая Блініха... Шануюць яе ўнукі. Абы-што гаварылі пра іх, а яны добрыя хлопцы. Спачатку Альфонс застаўся з ёю, а цяпер вот сярэдні ўнук вярнуўся. Дагледзіць яе старасць. Гэлька... Пакрыўдзіў спачатку яе бог, а потым і зноў даў ёй шчасце... Па-людску з Альфонсам жыве. Стэфусіха... Што ж, жыве доўга, дык няхай жыве. Хай паказвае людзям: во колькі можна жыць і во як трэба жыць! Людзі не пакінуць яе ў бядзе. Пакуль будзе хадзіць, дык будзе сама па сабе жыць, а як зляжа, дык нехта забярэ да сябе. Можа, і Гэлька. А можа, і Тамашова Бронця. Анця мая... Будзе яшчэ, можа, і доўга жыць. Часта бабы болей за сваіх мужыкоў жывуць. Хоць і абаім усяго на іхнім веку хапае, але мужчына ўсё моўчкі бярэ на душу, гарыць, а баба то пакрычыць, то паплача, другой бабе раскажа — і ёй лягчэй... Анця застанецца пры Уладаку. Будзе памагаць дзяцей гадаваць. А Уладак з Тосяю... Памірацца. Гіполь з сям'ёю... Гэты добра будзе жыць, хлопец талковы. Але да яго Анці ехаць не трэба, завяне яна там, як вырванае з зямлі каліва... Пчолы... Вот, можа, з пчоламі, так сказаць, найбольшы клопат. За імі догляд ды догляд трэба, добрае сэрца. Калі да іх прыставіць абы-каго, хто будзе толькі дзеля палучкі рабіць, дык прападуць. Трэба папрасіць Сцепановіча, каб Альфонса пчаляром паставіў. Заходзіў колькі разоў на пчальнік, дык я паглядзеў і па яго вачах убачыў: палюбіць і ён пчалярскую работу... Добра, што Будзьку аштрафавалі і пасадзілі. Трэба, каб справядлівасць верх брала... Унукі... Дай бог, каб вы, дзеткі, вайны не бачылі і не зналі! Калі будзе спакой, дык і вырасцеце, і ў людзі выйдзеце. І, можа, мяне, дзеда, не забудзеце...»

8. РАЗВІТАЛЬНАЯ СУСТРЭЧА

Ціха і асцярожна выйшла Антаніна спачатку са сваёй кватэры, а пасля і з дому.

На ганку прыпынілася і прыціснулася плячыма да цаглянай халаднаватай сцяны: а раптам Уладак, хоць і п'яны, яшчэ не спіць, ідзе за ёю ўслед? Не. Цішыня. Не чуваць, каб рыпнулі на другім паверсе дзверы, не чуваць крокаў ні па калідоры, ні па лесвіцы. Толькі далекавата вось нехта засмяяўся, загаманіў — відаць, з клуба, адкуль вось пачулася і вясёлая музыка. Нямоцная, нават глухаватая, нібы з-пад вады. Сёння ў клубе танцы. Як і ў кожную суботу. Весяліцца свая, а гэтаксама і прыезджая моладзь — яе прыслалі сюды «на веткі» — абкошваць кустоўе, канавы, дзікія лужкі, секчы галінкі.

Чуйна, прыклаўшы руку да грудзей, супакойваючыся, паслухала наваколле і нырнула ў цемнату — у канец іхняй вулачкі. Спачатку шпарка ішла па сваім двары, а пасля, мінуўшы доўгі дом, пашыбавала па вуліцы. Сэрца не суцішвалася, гулка трапяталася: а раптам перахапілі тую паперку, што яна пісала Жэню і паклала пад камень, што ляжыць за складам? Ды не толькі нехта перахапіў, але аддаў яго бацькам! І яны цяпер не толькі не спускаюць з яго вока, трымаюць у хаце, але і горш: прыйдзеш, а там, на месцы сустрэчы, не Жэня, а грозны Сцепановіч з лазінаю! А можа, Жэня паслухаўся бацькоў, адумаўся і сам адмовіўся ад яе і пайшоў у клуб?!

Мінула апошні на гэтай новай вуліцы цагляны дом, дзе свяцілася яшчэ некалькі акон ад тэлевізарнага блакітнага святла, чулася адна і тая ж песня, і выйшла ў поле. За вёску. На прудскую дарогу.

Тут, хоць дарога яшчэ і шарэлася, не злілася з цемнатою, ноч усё ж адразу пагусцела; чорнае, з ледзь бачнымі рэдкімі і далёкімі зорачкамі было неба; спакойна, нібы стаміўшыся за дзень, спачывала зямля, усё яшчэ аддаючы цяпло, пахнучы кветкамі і травамі. Спявалі конікі. І ўсё гэта тут — затушаныя галасы і музыка з вёскі, палявая цішыня, цемната, пахі, гулкае сэрцабіцце — ап'яніла, звяло з рэальнага свету ў нейкі нерэальны — нябачны, чароўны, трапяткі і дарагі для душы. Страх яшчэ не зусім прапаў, але ён быў ужо не на першым месцы, да яго прымяшаліся імпэт шпаркай хады, пачуццё той адзіноты, калі не адчуваеш сябе адзінокаю, а любіш увесь свет, а ён нібы благаслаўляе цябе, калі пачуццё любові і кахання так ужо валодае, што не можаш ні думаць, ні разважаць, ні адмовіцца ад таго, што робіш. Ідзеш, ідзеш насустрач таму, чаго хочаш, і пачынаеш не баяцца, не асуджаеш цяпер, што гэта, можа, і безразважна. Уцякае ж во ад мужа, ад дзяцей, ад свайго добрага імя! Ідзе насустрач не толькі да кахання, але і да пакуты, знявагі, сумненняў! Але такой бяды! Бо найперш ідзе туды, куды цягне душа.

Нарэшце вось і вялікія старажытныя валуны, цёмная сцяна жыта, ад якога і сёння шчодра пахне вільгаццю — абраселым пырнікам, канюшынаю — і своеасаблівым зерневым водарам паспелых ужо каласоў.

Збочыла з дарогі ўправа і ўздоўж жытнёвага поля, па глыбокай і шырокай разоры, пайшла да знаёмай крушні, дзе яна спатыкаецца з Жэнем. І ў цемені вочы ўбачылі: тут ён! Чакае! Відаць вунь белая яго кашуля. Грудзіна. І белыя манжэты на рукавах. Гэта не яго бацька. Той не можа ведаць, што іменна тут яны сустракаюцца.

Свіснуў перапёлкаю. Раз-другі: піць-піль-піць... Як і дамаўляліся.

— Я, родненькі, я,— адказала. Пабегла.

Праз колькі крокаў, адчуваючы, як хвошчуць па нагах вільгатнаватая трава, а па грудзіне жытнёвыя каласы, дабегла, выцягнула рукі і кінулася яму на грудзіну. Абшчапіла за шыю.

— Прыйшоў, родненькі! — шчасліва зашаптала.— Прыйшоў!

Здаецца, у гэтую хвіліну ўсё горкае і цяжкае спала з сэрца: і матчыны папрокі, і нядаўнія Уладакавы абразы ды пагрозы, і свае сумненні, страх, яна аддавалася ва ўжоу свайму пачуццю.

— А я думала: не прыйдзеш. Паедзеш заўтра — і мы навек разлучымся. Нават не развітаемся.

Ён маўчаў. З хваляваннем гарнуў да сябе, гладзіў далоньмі яе спіну.

Яна распрамілася — і іхнія губы сустрэліся.

Пасля моўчкі, не змаўляючыся, узяліся за рукі, прытуліліся як маладзенькія, упершыню закаханыя, і пайшлі па разоры далей ад дарогі. Здаецца, дол плыў пад нагамі, і іх нешта — нібы і нейкае паветранае цячэнне — несла ўсё далей і далей у той іншы, незямны свет. Хваляваліся. Але гэта было не звычайнае хваляванне — такое, якое яны адчувалі, калі ўпершыню, увесну, сустрэліся ў налібацкім магазіне. Яна як прадаўшчыца, і ён як пакупнік. Раней яна ведала яго як хлопчыка, падлетка-студэнта, ён, як казаў, колькі разоў бачыў яе — і гэта былі звычайныя сустрэчы. Выпадковыя. А вось сёлета яна ўбачыла: перад ёю ўжо сталы юнак. Яны абое кінуліся адно аднаму ў вочы з той, новай, сустрэчы. І абое і тады, і пазней, ужо не выпадкова сустракаючыся то ў магазіне, то ў клубе, то на вуліцы, хваляваліся, і тое хваляванне забівала дух, змяняла голас. Позіркі, бура ў душы, жаданне быць адзін на адзін — усё гэта і палохала, і вабіла. І яна, і ён — пасля расказваў ёй пра гэта — бачылі адно аднаго і ўдзень, і ўноч у вачах, лашчылі, цалавалі ў думках, але ніхто не асмельваўся першы пераступіць мяжу, што падзяляла іх: усё ж яна была мужняя, жанчына, маці, а ён быў хлопец. Тады яна рашылася і памагла яму зрабіць той рашучы крок...

А як ён пераступіў мяжу, дык нібы звар'яцеў, пачаў праследаваць яе. Яна, каючыся, спрабавала яшчэ ўтрымацца, не кінуцца ў вір, але ўжо не змагла: ужо цячэнне падхапіла яе, само панесла...

Цяпер было зусім іншае хваляванне, гэта было, можа, не так хваляванне, як радаснае прадчуванне, якое ўзмацнялася з кожным мігам.

Раптоўна ён нагнуўся, падхапіў яе на рукі.

— Не трэба, родненькі! — папрасіла, але ўсё ж абдымаючы яго за шыю.— Я ж не дзяўчынка.

— Для мяне ты дзяўчынка! — прамовіў.— Мая Антанінка!

Яна не адказала, толькі з пяшчотаю пацалавала яго ў шчаку. Адчувала, як ён цяжкавата ідзе, збочвае, падымаецца з разоры і ўваходзіць у жыта, да адзінокай дзікай грушы і астраўка незааранага поля пад ёй,— па іх, нібы даючы сваю згоду на гэтую сустрэчу, лагодна зашамацелі каласы. Вось ён вобмацкам ступіў на астравок.

Жэня апусціў яе на ногі — і яны зноў пачалі цалавацца, лашчыць адно аднаго рукамі.

Здаецца, і яна, і Жэня загарэліся ад нейкага агню, што перадаваўся ад аднаго да другога, што змушаў іх знемагаць і разам з тым даваў такія сілы, што не аслаблялі, а давалі столькі пяшчоты, захаплення, асалоды, што, здавалася, яшчэ адно імгненне — і ўсё на свеце згіне, рухне, іх зусім забярэ ў сваю ўжоу нейкі неспатольны голад, загубіць, як вось змусіў іх страціць раўнавагу і рухнуць долу, нібы на ўвесь зямны шар...

Яны маўчалі, толькі цалаваліся і шапталі адно аднаму не звязаныя паміж сабою словы-прызнанні...

...Вось зноў настала цішыня; зноў паўстаў, заявіў пра сябе навакольны зямны свет: чуваць было, як чуйна вісне, плытка шуміць глыбокае неба, ідзе рух па жыце і як зноў далёка гучыць музыка. Зямная. У клубе. Чуваць, як вурчыць матацыкл, свеціць на верхавінне грушы, у небе — там вісіць на адным месцы і махае крылцамі жаваранак. Відаць, яны яго ўстрывожылі.

— Антанінка,— прашаптаў Жэня.— Я люблю цябе. Вельмі-вельмі.

— Кажы, кажы мне ласкавыя словы,— адказала. То заплюшчвала вочы, слухаючы, як аціхае кроў у целе, то пазірала ў асвечанае зеленаватае голле грушы і неба.— Кажы, як найласкавей!

— Нават і не знаходзяцца словы, каб сказаць тое, што адчуваю, — прамовіў, далікатна гладзячы яе валасы, шыю. Галава яго ляжала на яе грудзях.— Ты і самая прыгожая, і добрая, і ласкавая... Ты і моцная духам, і такая бездапаможная, што мне страшна за цябе... Я хачу падхапіць цябе на рукі і пабегчы ў свет, далёка-далёка, каб мы былі толькі ўдваіх з табою... Адны-адны...

— І не асуджаеш мяне? Не думаеш, што я такая-сякая?

— Не, што ты! — пачаў цалаваць яе ў шчокі, у вусны,— Давай з'едзем адгэтуль і будзем жыць разам. Пажэнімся...

— У мяне ж двое дзяцей ужо...— усміхнулася.— Мяне ты будзеш любіць, а іх?

— І іх палюблю. Вось паглядзіш.

— Не ведаю, не ведаю...— заківала яна галавою.— Кінулася я з табою ў вір, выбілася з раўнавагі, разбураю сям'ю... Але і не каюся. Я да Уладака прывыкла, а цябе кахаю...

— А я ні да кога не прывык. Цяпер толькі ты стаіш мне ў вачах.

— Але не ўсе гэта разумеюць,— сказала яна.— Вось прыбяжыць маці, крычыць: ты такая-сякая! Што ты робіш? Маеш кватэру, мужа, дзяцей, добры дастатак у хаце! Чаго ты яшчэ хочаш? Здаецца ж, жыццё яна пражыла, дык няўжо не разумее: не самае ж валенае, каб у гаршку нешта было... Можна і без вялікіх дастаткаў жыць — без машыны, дываноў, золата... Але цяжка жыць, калі муж заўсёды няголены, непрасаваны, век ласкавага слова не скажа, не прытуліцца, п'е з сябрукамі... Лашчыцца тады, калі яму гэта хочацца. П'яны. І не разумее, што душа мая кіпіць, бунтуе супраць гэтага. Я ж чалавек! Я ж жанчына! Я хачу ласкі, пяшчоты, увагі... Паскардзішся, папракнеш, дык ён яшчэ і незадаволены: «Чаго ты яшчэ хочаш? Я ж табе палучку аддаю! І не абы-якую, а вялікую! А выпіваю з хлопцамі за «левыя». Жывеш так, злуешся і марыш. Пра іншае. Пра тое, як яно ўсё можа быць...

9. НОЧ

Вось і зноў настала часіна жніва. Увесь сённяшні дзень за хатаю на жытнёвым полі гудзелі камбайны, мітусіліся па вуліцы машыны — то імчаліся з Пільніцы на поле, то паважна паўзлі з поля з поўнымі кузавамі жаўтаватага, нібы залатога на сонцы, зерня. І ўсё гэта да болю радавала душу. Хлеб! Новы хлеб!

І як ні ехалі шафёры ціха, як ні былі добра зашпакляваныя барты, але ўсё роўна крыху натрусілася на брук зерня — цэлы дзень з яго не сыходзілі куры з усяго Бабчынага Скону — белыя, чырвоныя, чорныя, рудыя,— збіраліся ў купкі, клявалі згубленае дабро.

Гаптар падклаў некалькі падушак пад галаву, ні то ляжаў, ні то сядзеў, і пазіраў у акно. І радаваўся, што стаіць пагода, што можна зжаць не надта ўрадлівае жыта, хоць цяпер нічога не страціць, і засмучаўся. Усё ж, калі пачалі ўжо жаць, значыць, сыходзіць гарачыня, цяпло, і ўжо ідзе восень. А ён заўсёды сустракаў жніво, адлёт ластавак, жоўтае лісце са смуткам. Нібы неяк і было шкода людской і сваёй працы: пасадзіў, пасеяў, усё расло, гуло — і тут усё пад нож, пустое будзе поле... І яшчэ сёлета быў першы год, калі ён у такую часіну не памагаў людзям, а ляжаў лежма ў хаце. Дык і адчуваў з пакутаю: як гэта цяжка чалавеку без работы!

Быў на полі і Сцепановіч — прымчаўся на «козліку». Гаптар думаў: да яго не заедзе. Крыўдуе, можа, і за той іхні ліст у «Правду», і за тую размову з Саманавым, і за яго, Гаптарова, выступленне ў раёне на бюро, і няёмка яму за сына. Але не. Заехаў. Прынёс і паставіў у куце снопік жыта, пасядзеў, распытаў пра здароўе, нібы між іншым сказаў, што сына перавялі пад Брэст галоўным аграномам, што да яго ездзіла маці, убачыла, што сын пасябраваў там з добраю дзяўчынаю — тамтутэйшаю настаўніцаю. Гаварыў, але ўсё адводзіў вочы, нібы асцерагаўся папрокаў, яго позіркаў. Здаецца, хацеў загаварыць і пра нешта іншае, але не рашыўся... Гаптар і не думаў яго папікаць. Ды за што было папікаць? Усё ж абышлося. Адчуваў толькі няёмкасць. За нявестку. На развітанне толькі папрасіў, каб паставіў Блінавага Альфонса да пчол. Сцепановіч, ужо стоячы, пільна зірнуў, прыплюшчыў са стомленасцю вочы, а пасля сказаў з незадавальненнем: «Не выдумляй. Станавіся на ногі і сам яшчэ пчаляр...» Але развітваўся — праўда, з усмешкаю, з пажаданнем хутчэй стаць на ногі — нібы і з вінаватасцю, нават і за тое, што адклаў нейкую размову туды далей на «лепшы» час...

Увесь светлы дзень пякло сонца, трымалася парнасць. Зацягвалі і зацягвалі блакітнае неба белыя воблакі, тоўпіліся, але не трымаліся падоўгу, гурбамі сплывалі за небакрай. Пад вечар на поўначы пачалі гусціцца цёмныя, змрочныя хмары, пагрозліва сінець.

Пасля, уночы, забліскалі кароткія маланкі-сполахі — далёка і ціха. Выспявала навальніца. Не на раптоўны гром і дождж, а на вялікія грымоты і на зацяглы лівень. Канечне, не ў час. Без патрэбы ў жніво.

Вось ужо і блізка паласнула маланка, асвяціла ўсё ў хаце, хоць ты збірай іголкі, ляснуў гром. Аж зазвінела шкло ў шыбах. Усчаўся вецер, трывожна зашумела голле дрэў — і тут жа па страсе, у сцяну, у вокны з поўначы зацабаніў дождж. Зноў засвяціла бліскавіца — і Гаптар убачыў: дрэвы за акном гнуцца, хіляцца ў адзін бок, так, як хіліцца трава ў рэчцы па цячэнні — ад той сілы, без якой і не было б рэчкі. Зіхаціць, прамяніцца на дрэвах вільготнае лісце.

Гаптар споўз з ложка і падаўся на кухню. Пры святле новай маланкі ўбачыў: падхапілася на суседнім ложку Анця, са страхам зажагналася і нібы са страхам зірнула і на яго, можа, і напраўду страшнага цяпер у белых сподніках. Ды не ўставаў дагэтуль, а тут падхапіўся.

— Ляжы,— супакоіў,— пайду антэну з тэлевізара выцягну.

Пакуль ён крочыў па спальні да дзвярэй і гаварыў, у хаце то высвечвалася, аж да сінізны, нібы загарэліся раптоўна блакітным агнём і ложкі, шафа, і стаяк, сцены, нібы гэтае святло і цябе пранізала наскрозь, то раптоўна ўслед за святлом цяжка падала змрочная цемната, што, здаецца, праглынала ўсё, яго таксама.

— О божа! — уздыхнула Анця, нарэшце спрасоння разабралася, што тут і да чаго.— Ды лажыся, нікуды не ідзі. Я яшчэ звечара тую антэну выцягнула і разетку накрыла.

Не пайшоў. Прысеў тут, на жончынай пасцелі.

— Ой, як смаліць! — жахнулася яна.

Услед за яе словамі аж затрэслася хата ад грому і яго грукату — аж вусцішна было: ці то гіне, ці то нараджаецца новы свет.

— Раз устаў, дык ляж са мною,— як маладая, папрасіла Анця.— А то я адна баюся...

— Дык я яшчэ трэба табе? — усміхнуўся.

— Вот гаворыш абы-што ў такую часіну...— папікнула. Але лагодна.

— Пабушуе ды суціхне,— зноў супакоіў.— Хіба першы раз? Колькі мы з табою навальніц бачылі! Ды якіх!

І задуменна зірнуў у акно насупраць — на вуліцу.

Жыццё вакол Бабчынага Скону і заціхла, і заадно ішло-кацілася далей па сваёй каляіне, па сваім крузе...

...Гаптар доўга сядзеў і пазіраў у акно. Хацеў, каб адпачылі ад лежатні плечы. І яшчэ ён думаў. Пра жыццё, пра сябе. Здзіўляўся: якое жыццё простае і непазнанае.

Вось каторы ўжо раз на ўсё неба засвяціла доўгая і няроўная маланка, як вялізная вогненная вяроўка з палаючымі валаскамі, асляпіла — ад яе і дрэвы, і зямля ў гародчыку здаліся не зялёныя, а цёмныя, зусім нейкія нерэальныя, нібы пазіраў на ўсё гэта нейчымі, не сваімі вачыма.

Калі маланка пачала атухаць, зноў усё вызеленілася, стала такім, якім і было, і ў гэтую хвіліну — гэтаксама на ўжо звычнейшым фоне, пры больш звычнейшым, нібы месячным святле,— кінуўся ў вочы за плотам і за вуліцаю жоўты новы зруб, які ён ставіў тут для сына і нявесткі.

1979-1980