Населены востраў

Камэнтары да пройдзенага: «Населены востраў»

Абсалютна дакладна невядома, калі быў задуманы гэты раман, — 12 чэрвеня 1967 году ў рабочым дзёньніку зьяўляецца надпіс: «Патрэбна скласьці заяўку на аптымістычную аповесьць пра кантакт». І тут жа:

«Склалі заяўку. Аповесьць „Населены востраў“. Сюжэт: Іваноў церпіць крушэньне. Абстаноўка. Капіталізм. Алігархія. Кіраваньне праз псыхахвалі. Навукі толькі ўтылітарныя. Ніякага разьвіцьця. Машынай кіруюць жрацы. Сродак ідэальнай прапаганды адкрыты толькі што. Няўстойлівая раўнавага. Грызьня ва ўрадзе. Народ хістаюць з боку на бок, у зал.<ежнасьці> ад таго, хто дацягваецца да кнопкі. Псыхалёгія тыраніі: што трэба тырану? Кнопачная ўлада — гэта ня тое, хочацца шчырасьці, вялікіх спраў. Ёсьць адсотак насельніцтва, на каго прамяні ня дзейнічаюць. Частка — ірвецца ў алігархі (алігархі таксама не ўспрымальныя). Частка — ратуюцца ў падпольле ад вынішчэньня, як непадатлівы матэрыял. Частка — рэвалюцыянэры, як дзекабрысты або народнікі. Іваноў пасьля нягодаў патрапляе ў падпольле».

Цікава, што гэты знарочыста бадзёры запіс разьмяшчаецца якраз паміж двума вельмі змрочнымі — 12.06.67: «Б. прыбыў у Маскву ў сувязі з адхіленьнем КпТ (аповесьць „Казка пра тройку“ — заўв. пер.) Детгизам» і 13.06.67: «Афронт у МолГв з КпТ». Гэты здвоены ўдар аглушыў нас і прымусіў страціць на час счапленьне з рэальнасьцю. Мы апынуліся нібы б у стане гэткага «творчага ґроґі».

Вельмі добра памятаю, як, зьбянтэжаныя і злыя, мы казалі адзін аднаму: «Ах, вы ня хочаце сатыры? Вам больш не патрэбныя Салтыковы-Шчадрыны? Сучасныя праблемы вас больш не хвалююць? В-вельмі добра! Вы атрымаеце бяздумны, бязмозґлы, абсалютна бяззубы, забаўляльны, без адзінай ідэі раман пра прыгоды хлопчыка-я...чыка, камсамольца XXII стагодзьдзя...» Сьмешныя хлопцы, мы нібы зьбіраліся пакараць каго-небудзь з тых, хто мае ўладу, за адмову ад прапанаваных намі сур’ёзнасьцяў і праблем. Пакараць тав. Фарфуркіса легкадумным раманам! Пацешна. Пацешна і трошкі сорамна зараз гэта згадваць. Але тады, улетку і ўвосень 67-га, калі ўсе самыя сяброўскія нам рэдакцыі адна за адной адмаўляліся і ад «Казкі», і ад «Брыдкіх лебедзяў», мы ня бачылі ў тым, што адбываецца, нічога пацешнага.

Мы ўзяліся за «Населены востраў» без энтузіязму, але вельмі хутка праца захапіла нас. Выявілася, што гэта па-д’ябальску займальны занятак — пісаць бяззубы, бяздумны, чыста забаўляльны раман! Тым больш што даволі хутка ён перастаў бачыцца нам такім ужо бяззубым. І вежы-выпраменьвальнікі, і вырадкі, і Баявая Гвардыя — усё ўставала на свае месцы, як патроны ў абойму, усё знаходзіла свой прататып у нашай улюбёнай рэальнасьці, усё аказвалася носьбітам падтэксту — прычым нават як бы мімавольна, нібы само сабой, быццам рознакаляровая ледзянцовая крошка ў нейкім чароўным калейдаскопе, які ператварае хаос і выпадковую мешаніну ў элегантную, упарадкаваную і цалкам сымэтрычную карцінку.

Гэта было цудоўна — прыдумляць новы, небывалы сьвет, і яшчэ больш цудоўным было надзяляць яго добра знаёмымі атрыбутамі і рэаліямі. Я праглядаю зараз працоўны дзёньнік: лістапад 1967-га, Дом творчасьці «Камарова», мы працуем толькі ўдзень, але затое як працуем — 7, 10, 11 (!) старонак на дзень. І не чыставіка жа — чарнавога тэксту, які ствараецца, вымаецца зь нічога, зь нябыту! Гэтымі тэмпамі мы скончылі чарнавік усяго ў два заходы, 296 старонак за 32 працоўных дні. А чыставік пісаўся яшчэ хутчэй, па 12—16 старонак за дзень, і ўжо ў траўні гатовы рукапіс быў аднесены ў маскоўскі Детгиз і амаль адначасова — у ленінградзкі часопіс «Нева».

Такім чынам, раман (рэкордна тоўсты раман АБС таго часу) напісаны быў на працягу паўгода. Уся далейшая гісторыя яго ёсьць пакутлівай гісторыяй шліфоўкі, прыгладжваньня, адшкурваньня, выдаленьня ідэалягічных задзірын, прыстасаваньня, прывядзеньня тэксту ў адпаведнасьць з разнастайнымі і часьцяком абсалютна непрадказальнымі патрабаваньнямі Вялікай і Магутнай Цэнзурнай машыны.

«Чым ёсьць тэлеграфны слуп? Гэта добра адрэдагаваная хвоя». Да стану слупа «Населены востраў» давесьці не атрымалася, больш за тое — хвоя так і засталася хвояй, нягледзячы на ​​ўсе хітрыкі сучкарубаў у цывільным, але дроў такі аказалася наламана звышдастаткова, і яшчэ больш аказалася сапсавана аўтарскай крыві і патрапана аўтарскіх нэрваў. І доўжылася гэтае бясконцае змаганьне за канчатковую і бездакорную ідэалягічную дэзінфэкцыю без малога два гадкі.

Два фактары адыгралі ў гэтай бітве істотную ролю. Па-першае, нам (і раману) па-чартоўску пашанцавала з рэдактарамі — і ў Детгизе, і ў «Неве». У Детгизе вяла раман Ніна Матвееўна Беркава, наш стары сябар і абаронца, рэдактар ​​найвопытнейшы, які прайшоў агонь, ваду і медныя трубы, які ведаў тэорыю і практыку савецкай рэдактуры ад «А» да «Я», які ніколі не ўпадаў у роспач, які ўмеў адступаць і заўсёды быў гатовы наступаць. У «Неве» ж нас курыраваў Самуіл Аронавіч Лур’е — найтанчэйшы стыліст, прыроджаны літаратуразнаўца, разумны і атрутны, як нячысьцік, знаўца псыхалёгіі савецкага ідэалягічнага начальства наогул і псыхалёгіі А. Ф. Папова, галоўнага тагачаснага рэдактара «Невы», у прыватнасьці. Калі б не намаганьні гэтых двух нашых сяброў і рэдактараў, лёс раману мог быць бы іншым — ён альбо ня выйшаў бы наогул, альбо аказаўся зьнявечаным зусім ужо да непазнавальнасьці.

Па-другое, агульны палітычны фон таго часу. Гэта быў 1968 год, «год Чэхаславаччыны», калі чэшскія Гарбачовы адчайна спрабавалі даказаць савецкім монстрам магчымасьць і нават неабходнасьць «сацыялізму з чалавечым тварам», і часам здавалася, што гэта ім удаецца, што вось-вось сталіністы адступяць і саступяць, шалі непрадказальна хісталіся, ніхто ня ведаў, што будзе празь месяц — ці то свабоды перамогуць, як у Празе, ці то ўсё канчаткова вернецца на кругі свае — да бязьлітаснага ідэалягічнага зьледзяненьня і, можа быць, нават да поўнай урачыстасьці прыхільнікаў ГУЛагу.

...Лібэральная інтэлігенцыя дружна франдзіравала, усе наперабой пераконвалі адзін аднаго (на кухнях), што Дубчак абавязкова пераможа, бо падаўленьне ідэалягічнага бунту сілай немагчымае, ня тыя часы на двары, не Вугоршчына гэта вам 1956-га году, ды й вадкаватыя ўсе гэтыя брэжневы-суславы, няма ў іх той старой добрай сталінскай загартоўкі, пораху ў іх ня хопіць, ды й армія сёньня ўжо ня тая... «Тая, тая ў нас сёньня армія, — пярэчылі найразумнейшыя з нас. — І пораху хопіць, супакойцеся. І брэжневы-суславы, будзьце ўпэўненыя, не здрыгануцца і ніякім дубчакам не саступяць НІКОЛІ, бо гаворка ідзе пра самое іх, брэжневых, існаваньне...»

...І мёртва маўчалі тыя нешматлікія, як правіла, недаступныя для непасрэднага кантакту, хто ўжо ў траўні ведаў, што пытаньне вырашанае. І ўжо вядома памоўчвалі тыя, хто нічога дакладна ня ведаў, але адчуваў, самой шкурай сваёй адчуваў: усё будзе як належыць, усё будзе як мае быць, усё будзе як заўсёды — начальнікі сярэдняга зьвяна і ў тым ліку, зразумела, малодшае афіцэрства ідэалягічнай арміі — галоўныя рэдактары часопісаў, куратары абкамаў і гаркамаў, работнікі Главлиту...

Шалі хісталіся. Ніхто не хацеў прымаць канчатковых рашэньняў, усе чакалі, куды паверне дышаль гісторыі. Адказныя асобы імкнуліся не чытаць рукапісаў наогул, а прачытаўшы, выстаўлялі да аўтараў ашаламляльныя патрабаваньні, з тым каб пасьля ўліку гэтых патрабаваньняў выставіць новыя, яшчэ больш ашаламляльныя.

У «Неве» патрабавалі: скараціць; выкінуць словы кшталту «радзіма», «патрыёт», «айчына»; нельга, каб Мак забыўся, як звалі Гітлера; удакладніць ролю Вандроўніка; падкрэсьліць наяўнасьць сацыяльнай няроўнасьці ў Краіне Айцоў; замяніць Камісію Галяктычнай Бясьпекі іншым тэрмінам, зь іншымі ініцыяламі...

У Детгизе (спачатку) патрабавалі: скараціць; прыбраць натуралізм у апісаньні вайны; удакладніць ролю Вандроўніка; затуманіць сацыяльнае ўладкаваньне Краіны Айцоў; рашуча выключыць само паняцьце «Гвардыя» (скажам, замяніць на «Легіён»); рашуча замяніць само паняцьце «Невядомыя Айцы»; прыбраць словы кшталту «сацыял-дэмакраты», «камуністы» і г. д.

Зрэшты, як сьпяваў у тыя гады Ўл. Высоцкі, «але гэта былі яшчэ кветачкі». Ягадкі чакалі нас наперадзе.

Напачатку 1969 выйшла ў «Неве» часопіснае выданьне раману. Нягледзячы на ​​ўсеагульнае ўзмацьненьне жорсткасьці ідэалягічнага клімату, зьвязанае з чэхаславацкім ганьбішчам; нягледзячы на ​​сьвяшчэнны жах, які ахапіў паслухмяна дрыгатлівых ідэалягічных начальнікаў; нягледзячы на ​​тое, што менавіта ў гэты час пасьпела і лопнула адразу некалькі артыкулаў, якія бізунілі фантастыку Стругацкіх, — нягледзячы на ​​ўсё гэта, раман удалося апублікаваць, прычым коштам невялікіх, па сутнасьці мінімальных, стратаў. Гэта была ўдача. Больш за тое, гэта была, можна сказаць, перамога, якая здавалася неверагоднай і якой ніхто ўжо не чакаў.

У Детгизе, быццам бы, справа таксама пайшлі на лад. У сярэдзіне траўня АН піша, што Главлит прапусьціў «Населены востраў» добра, без адзінай заўвагі. Кніга сышла ў друкарню. Больш за тое, вытворчы аддзел абяцаў, што хаця кніга заплянаваная на трэці квартал, магчыма, знойдзецца шчыліна для выпуску яе ў другім, гэта значыць, у чэрвені-ліпені.

Аднак ні ў чэрвені, ні ў ліпені кніга ня выйшла. Затое напачатку чэрвеня ў газэце «Советская литература», якая славілася сваёй вострай і нават у нейкім сэнсе завоблачнай нацыянальна-патрыятычнай скіраванасьцю, зьявіўся артыкул пад назвай «Лісьце і карані». Як узор літаратуры, што ня мае каранёў, прыводзіўся там «Населены востраў», часопісны варыянт. У гэтай сваёй частцы артыкул здаўся тады БНу (ды й не яму аднаму) «дурным і бессэнсоўным», а таму і зусім бясьпечным. Падумаеш, лаюць аўтараў за тое, што ў іх нуль-перадатчыкі засланілі людзей, ды за тое, што няма ў рамане сапраўдных мастацкіх вобразаў, няма «каранёў рэчаіснасьці і каранёў народных». Якое дзіва, і не такое даводзілася АБС пра сябе чуць!.. Значна больш усхваляваў іх тады данос, які паступіў у тыя ж дні ў ленінградзкі абкам КПСС ад нейкага прававернага кандыдата навук, фізыка і адначасова палкоўніка. Фізык-палкоўнік папросту, са шчырасьцю ваеннага чалавека і партыйца, без усялякіх там вуаляў і эківокаў абвінавачваў аўтараў апублікаванага ў «Неве» раману ў зьдзеку над арміяй, антыпатрыятызьме і іншай непрыхаванай антысаветчыне. Прапаноўвалася прыняць меры.

Немагчыма адказаць адназначна на пытаньне, якая менавіта саломінка пераламала сьпіну вярблюду, але 13 чэрвеня 1969 году праходжаньне рамана ў Детгизе было спынена ўказаньнем звыш і рукапіс канфіскавалі з друкарні. Пачаўся пэрыяд Вялікага Стаяньня «Населенага вострава» ў ягоным детгизаўскім варыянце.

Ня мае сэнсу пералічваць усе чуткі, у тым ліку і найпраўдзівейшыя, якія ўзьнікалі тады, блукалі з вуснаў у вусны і бясьсьледна зьнікалі ў нябыце, не атрымаўшы колькі-небудзь ґрунтоўных пацьверджаньняў. Хутчэй за ўсё, мелі рацыю тыя камэнтатары падзеяў, якія лічылі, што колькасьць скандалаў вакол імя АБС (шэсьць лаянкавых артыкулаў за паўгады ў цэнтральнай прэсе) перайшла нарэшце ў якасьць і дзесьці кімсьці вырашана было ўзяць свавольнікаў да ногця і прыкладна пакараць. Аднак жа і гэтая гіпотэза, нядрэнна тлумачачы дэбют і мітальшпіль разыгранай партыі, ніяк не тлумачыць параўнальна шчаснага эндшпілю.

Пасьля шасьці месяцаў адранцьвелага стаяньня рукапіс раптам зноў паўстаў у поле зроку аўтараў — напрасткі з Главлиту, сьпярэшчаны множнымі паметкамі і ў суправаджэньні інструкцыяў, якія, як і належыць, былі неадкладна даведзеныя да нашага ведама пры пасрэдніцтве рэдактара. І тады было цяжка, а сёньня і зусім немагчыма судзіць, якія менавіта інструкцыі нарадзіліся ў нетрах цэнзурнага камітэту, а якія сфармуляваныя былі дырэкцыяй выдавецтва. З гэтай нагоды існавалі й існуюць розныя меркаваньні, і таямніца гэтая ніколі цяпер ужо ня будзе разгаданая. Сутнасьць жа інструкцый, прапанаваных аўтарам да выкананьня, зводзілася да таго, што належыць прыбраць з раману як мага больш рэаліяў айчыннага жыцьця (у ідэале — усе без выключэньня) і перш за ўсё — расейскія прозьвішчы герояў.

У студзені 1970 г. АБС зьехаліся ў мамы ў Ленінградзе і на працягу чатырох дзён прарабілі тытанічную чыстку рукапісу, якую правільней было б назваць, зрэшты, не чысткай, а палюцыяй, у літаральным сэнсе гэтага неапэтытнага слова.

Першай ахвярай стылістычных самарэпрэсіяў паў рускі чалавек Максім Расьціслаўскі, які стаў адгэтуль, і назаўсёды, і на ўсе будучыя вякі вечныя немцам Максімам Камэрэрам. Павел Рыгоравіч (ён жа Вандроўнік) зрабіўся Сікорскі, і наогул у рамане зьявіўся лёгкі, але выразны нямецкі акцэнт: танкі ператварыліся ў панцарвагены, штрафнікі ў бліцтрэгераў, «дурань, сапляк!» — у «Dummkopf, Rotznase!»... Зьніклі з раману: «анучы», «зьняволеныя», «салата з крэветкамі», «тытунь і адэкалён», «ордэны», «контрвыведка», «ледзянцы», а таксама некаторыя прыказкі і прымаўкі, накшталт «бог шэльму меціць». Зьнікла цалкам і бязь сьледу ўстаўка «Неяк дрэнна тут пахне...», а Невядомыя Айцы Тата, Сьвёкар і Швагер ператварыліся ў Агняносных Тварцоў Канцлера, Графа і Барона.

Немагчыма пералічыць тут усе папраўкі і падчысткі, немагчыма пералічыць хаця б толькі найістотнейшыя зь іх. Юрый Флейшман, прарабіўшы сапраўды неверагодную ў сваёй карпатлівасьці працу па параўнаньні чыставога рукапісу раману з детгизаўскім яго выданьнем, выявіў 896 розначытаньняў — выпраўленьняў, купюраў, уставак, заменаў... Восемсот дзевяноста шэсьць!

Але гэта ўжо быў калі й не канец яшчэ гісторыі, то ва ўсякім выпадку яе кульмінацыя. Выпраўлены варыянт быў перададзены назад на плошчу Нагіна, у Главлит, і не прайшло й пяці месяцаў, як атрымалася пісьмо ад АН (22.05.70):

«...Пл. Нагіна выпусьціла, нарэшце, НВ са сваіх кiпцюроў. Дазвол на публікацыю дадзены. Стала, дарэчы, зразумела, чым тлумачылася такая зацяжка, але пра гэта пры сустрэчы. Стала вядома толькі, што мы — правільныя савецкія хлопцы, не раўня ўсякім паклёпнікам і зласьліўцам, толькі вось настрой у нас залішне крытычна-балючы, але гэта нічога, зь лёгкай кіруючай рукой на нашым плячы мы можам і павінныя працягваць працаваць. <...> Падлічана, што калі ўсё пойдзе гладка (у вытворчасьці), то кніга выйдзе дзесьці ў верасьні...»

У верасьні кніга, пакладзем, ня выйшла, ня выйшла яна і ў лістападзе. У студзені 1971 году скончылася гэтая гісторыя — павучальная гісторыя апублікаваньня разьвясёлай, абсалютна ідэалягічна вытрыманай, чыста забаўляльнай павястушкі пра камсамольца XXII стагодзьдзя, задуманай і напісанай сваімі аўтарамі галоўным чынам для дзеля грошай.

Цікавае пытаньне: а хто ўсё-ткі перамог у гэтай безнадзейнай бітве пісьменьнікаў зь дзяржаўнай машынай? Аўтарам, як-ніяк, а ўсё-ткі ўдалося выпусьціць у сьвет сваё дзецішча, хай нават і ў моцна зьнявечаным выглядзе. А вось ці ўдалося цэнзарам і начальнікам наогул дамагчыся свайго — выкарчаваць з раману «вольны дух», алюзіі, «некіравальныя асацыяцыі» і ўсялякія падтэксты? У нейкай меры — безумоўна. Зьнявечаны тэкст, без усялякіх сумневаў, шмат страціў у вастрыні сваёй і сатырычнай скіраванасьці, але цалкам кастраваць яго, як мне здаецца, начальству так і не ўдалося. Раман яшчэ доўга і ахвотна штурхалі нагамі разнастайныя добраахвотнікі. І хоць крытычны патас іхны рэдка ўздымаўся вышэй за абвінавачваньні аўтараў у «непавазе да савецкай касманаўтыкі» (мелася на ўвазе грэблівае стаўленьне Максіма да працы ў Вольным Пошуку), нягледзячы на ​​гэта, апасьліва-недабразычлівае стаўленьне начальства да «Населенага вострава», нават і ў «выпраўленай» ягонай мадыфікацыі, праглядалася цалкам выразна. Зрэшты, хутчэй за ўсё, гэта была проста інэрцыя...

У гэтым выданьні першапачатковы тэкст раману ў значнай ступені адноўлены. Зразумела, немагчыма было вярнуць «дзявочае» імя Максіму Камэрэру, народжанаму Расьціслаўскаму — за мінулыя дваццаць гадоў ён (як і «Павел Рыгоравіч» Сікорскі) стаў героем некалькіх аповесьцяў, дзе фігуруе менавіта як Камэрэр. Тут ужо — альбо мяняць усюды, альбо не мяняць нідзе. Я палічыў за лепшае — нідзе. Некаторыя зьмены, зробленыя аўтарамі пад ціскам, аказаліся тым ня менш настолькі ўдалымі, што іх вырашана было захаваць і ў адноўленым тэксьце — напрыклад, дзіўнагучальныя «выхаванцы» замест банальных «зьняволеных» або «ротмістр Чачу» замест «капітана Чачу». Але пераважная большасьць зь дзевяці соцень скажэньняў была, вядома, выпраўленая, і тэкст прыведзены да «кананічнага выгляду».

...Я перачытаў зараз усё вышэйпададзенае і адчуў раптам смутную асьцярогу, што мяне няправільна зразумее сучасны чытач, чытач канца XX — пачатку XXI стагодзьдзя.

Па-першае, у чытача магло зьявіцца ўяўленьне, што АБС увесь гэты час толькі тым і займаліся, што бегалі па рэдакцыях, кленчылі іх напрамілы бог надрукаваць, рыдалі адзін аднаму ў камізэльку і, рыдаючы, нявечылі ўласныя тэксты. То бок, зразумела, усё гэта было насамрэч — і бегалі, і рыдалі, і нявечылі, — але гэта займала толькі малую частку працоўнага часу. Як-ніяк менавіта за гэтыя месяцы напісаны быў наш першы (і апошні) фантастычны дэтэктыў («Гатэль „Ля загіблага альпініста“»), пачатая і скончаная аповесьць «Малыш», пачаты наш «таемны» раман «Горад прырэчаны» і закончаныя ў чарнавіку тры часткі яго, задуманы і пачаты «Пікнік на ўзбоччы». Так што рыданьні рыданьнямі, а жыцьцё і праца ішлі сваім парадкам, і некалі нам было сумаваць і ламаць рукі «ў сьмяротнай тузе».

Цяпер па-другое. Па-другое, згадалася мне апавяданьне вядомага пісьменьніка Сьвятаслава Логінава («раптоўнага патрыярха айчыннай фэнтэзі»), як ён выйшаў у этэр нядаўна перад цяперашнімі школьнікамі, спрабаваў, у прыватнасьці, уразіць іх уяўленьне тымі неверагоднымі і недарэчнымі цяжкасьцямі, зь якімі сутыкаўся пісьменьнік сярэдзіны 70-х, і нечакана пачуў з шэрагаў зьдзіўленае: «Калі было так цяжка друкавацца, што ж вы не арганізавалі ўласнага выдавецтва?..» Сёньняшні чытач проста ўявіць сабе ня можа, як было нам, шасьцідзесятнікам-сямідзесятнікам, як бязьлітасна і бяздарна ціснуў літаратуру і культуру наогул усемагутны партыйна-дзяржаўны прэс, па якім вузенькім і хісткім масточку даводзілася прабірацца кожнаму пісьменьніку, які сябе паважаў: крок направа — і там чакае цябе сямідзесяты (або дзевяносты) артыкул КК, суд, лягер, псыхушка; у лепшым выпадку — занясеньне ў чорны сьпіс і выдварэньне за межы літаратурнага працэсу гадоў гэтак на дзесяць; крок налева — і ты ў абдымках жлобаў і няздараў, здраднік сваёй справы, каўчукавае сумленьне, юда, лічыш-пералічваеш паганыя срэбранікі... Сёньняшні чытач зразумець гэтых дылемаў, відаць, ужо ня ў стане. Псыхалягічная прорва паміж ім і людзьмі майго часу ўжо расчынілася, цяжка разьлічваць запоўніць яе тэкстамі накшталт маіх камэнтароў, але ж іншага спосабу не існуе, ці ня праўда? Свабода, яна як паветра або як здароўе, — пакуль яна ёсьць, ты яе не заўважаеш і не разумееш, як гэта — безь яе або па-за ёй.

Існуе, праўда, меркаваньне, што свабода нікому й не патрэбная — патрэбнае адно вызваленьне ад неабходнасьці прымаць рашэньні. Гэтае меркаваньне цяпер даволі папулярнае. Бо сказана: «Часьцей найлепшы від свабоды — свабода ад турботаў». Магчыма, магчыма... Але гэта, зрэшты, тэма зусім іншае размовы.

Б. Н. Стругацкі