Паіміж небам і зямлёй

Матылёк

Мастацтва было свабоднае да таго часу, пакуль яно гаварыла воляю — голасам, прароцтвам, іменем — багоў (час першабытны, першародны, час антычнага росквіту). Потым яго «прыручылі», навучылі абслугоўваць. І яно само пачало старанна вучыцца гэтаму — вынаходзіць, «спасцігаць» сакрэты майстэрства, шляхі «акупацыі» душы...

Дэкларацыйным апагеем на гэтым «фронце», пэўна, сталася ленінская «Партыйная арганізацыя і партыйная літаратура» — звод рэкамендацый, як служыць... У тым лакейскім, нявольніцкім фрэнчы мы пахаджаем і сёння, хто б і як бы не крычаў у свеце аб сваёй незалежнасці — чалавечай і мастацкай...

І ўсё ж: геній чалавецтва (у яго сутнасным праяўленні: ствараць, не падмяняючы Бога, а каб наблізіцца да Яго, узвысіцца духам яшчэ тут, на зямлі, зліцца з Яго веліччу, творча ўзнаўляць мастацкую мадэль свету) ніхто і нішто не можа ні скарыць, ні спыніць. Такая Боская воля: быць у вечным руху, у развіцці, у празе дасканаласці чалавечай, прасвятляючы душу існасцю Яго...

Мастацтва, калі яно сапраўднае, калі яно не рамесніцтва (паводле згаданых рэкамендацый), што выдае сябе за мастацтва, не можа быць не новым, як не можа быць не новым кожны чалавек, творца гэтага мастацтва. Гэта яго душа, яго свет, а ён — непаўторны, адзінкавы ў Боскім выяўленні...

І ў гэтай непаўторнасці — свабода.

Як ёсць паветра, чалавек і не заўважае, што яно ёсць, што ён дыхае ім, жыве...

Так і паэзія. Для мяне, у прыватнасці, паэзія Янкі Купалы. Нават уявіць не магу нашу зямлю, нашу Беларусь без Купалавага слова. Усё было б не так і не тое: і поле, і. луг, і лес, і сонца, і неба (то з аблачынкамі, то з грымотнымі перунамі)... — за ўсімі ж за імі (ці над імі) выступае постаць Паэта. Скажаш «поле» — і адгукаецца:

Гэта — з Купалавай думаю пра наша, сучаснае, поле, нашу апору і надзею...

А зірнеш на неба — і зноў загамоніць з табою Купала: «Лёг на небе шлях млечны, шлях злепленых зорак...» — незабыўнае са школьнай чытанкі — і ўскалыхваецца тваё, уласнае:

А чалавек: араты, сейбіт, касец... — душа ягоная, то пяшчотная, то бунтарная... Купала адкрыў гэты свет беларуса, каб паказаць яго ўсяму людскому свету.

І не толькі ў ружовых фарбах бачыцца паэту натура чалавечая. З бязлітаснай горыччу ён гаворыць праўду ў вочы, што адгукаецца і сёння, праз стагоддзе, — азірніцеся: «Куды ні глянеш — людзі, людзі, куды ні глянеш — шэльмы, шэльмы, куды ні глянеш — б'юцца ў грудзі, што значыць: правільныя вельмі...»

Беларусь і Купала — гэта еднасць, асвечаная эпохамі. Беларусь чакала яго — і ён прыйшоў. Яны дадзеныя адно аднаму Богам. Як без Купалы не было б Беларусі, прынамсі той, якую мы ведаем, якою жывём, якую носім у сэрцы, так і Купалы не было б без Беларусі...

І таму да кожнага, хто нарадзіўся, прыйшоў у гэты свет беларусам, прыходзіць адразу ж і Янка Купала — як гэтая зямля, як неба над ёю. Прыходзіць матчыным словам — праз калыханку, праз пацешку-забаўлянку... А потым — са школьнага падручніка — пачынае прамаўляць і сам Купала. Але ты ўжо яго ведаеш — ты ўжо чуў тое слова...

Са мною Купала загаварыў «Хлопчыкам і лётчыкам». «Вазьмі ж мяне, лётчык, хачу я пабыць у людзях, паглядзець, як месяц на небе начуе, як блукае ў лесе мядзведзь...» — помніцца, чыталі старэйшыя сёстры Зіна і Каця, а я слухаў і ніяк не мог пагадзіцца: гэта ж яны, дзяўчаты, за сваё выдаюць, прысвойваюць маё, хлапечае, — гэта ж пра мяне гаворка: хлопчык жа!..

Потым кніжка з Купалавым словам хадзіла са мною Узнацкім шляхам, у палатнянай торбачцы: чатыры кіламетры да школы-сямігодкі, чатыры — адтуль, дадому... штодня...

Тут ужо быў «Курган»: «Паміж пустак, балот беларускай зямлі...» — праз такое якраз балота — грэбляю — ляжаў наш Узнацкі шлях да школы; «...на ўзбярэжжы ракі шумнацечнай...» — была і яна, ціхая ў зімовым падлёдным сне, але і шумнацечная ў веснавую паводку: сама разлівалася ды і ўсяму балоту з балацявінамі спрыяла ў мора ператварыцца... Тады і да школы дабрацца нельга было — канікулы вясновыя аб'яўляліся...

Не ўзвышаўся, праўда, тут, побліз, курган, але затое ляжаў ля дарогі Вялікі Камень, у якім таксама драмала не адна «памятка дзён, што ў нябыт уцяклі...» — мясцовыя легенды і вясёлыя показкі...

Не было тады і яшчэ аднаго — у мяне нават і здагадкі, — што між «памятак дзён» хаваецца ад нас, вясковых шкаляроў, можа, самае галоўнае з Купалавай Кнігі: яго змагарная — за Беларусь, за беларушчыну, за нацыянальную годнасць беларуса — паэзія і геніяльная п'еса «Тутэйшыя»...

З томікам Янкі Купалы быў у добрым сяброўстве і мой фанерна-дашчаны студэнцкі чамадан (пра што заўважана і ў адным з вершаў тае пары). Але да томіка таго далучаліся цяпер і згаданыя — са спецсховішчаў — творы: і вершы, і забароненыя «Тутэйшыя»... Купала паўставаў у новай велічы... Болем і заклікам ускалыхвалі сэрца ягоныя радкі:

Я не магу сказаць, як гэта звычайна гаворыцца ў творчых стасунках: «Купала — мой настаўнік». Ён проста мая ява. Ён са мною, хоць і не нагадвае пра гэта. Не стаіць па-настаўніцку за плячом. Але прыходзіць у верш, у радок, у думку, каб нешта падказаць, нараіць, падмацаваць... Гэта, можа, так, як прыходзіць песня: недзе тоіцца, жыве ў нейкім куточку душы, — а раптам возьме і заспяваецца...

Адкінем вымярэнні і вывярэнні... Купала — не проста імя. Купала — не проста гук. Купала — дух. Дух нацыі, дух народа, дух кожнага з нас. Купала заўсёды ёсць. Ён не бывае адсутны...

І таму гэтае дачыненне ў мяне, гэтае сугалоссе з паэзіяй Купалы — ва ўсіх праявах жыцця — не фармальнае (напаказ), не толькі адно паэтычнае, але і па-чалавечы сутнаснае. Як і павінна быць у беларуса...

Re-specto

Я — не Час. Дакладней, не той Час, якім любяць (асабліва запісныя крытыкі) палохаць паэтаў. Маўляў, Час праверыць, Час усё і ўсіх расставіць па месцах...

Я толькі хачу азірнуцца, каб на сваё колішняе ўспрыманне глянуць праз сябе сённяшняга, маючы тут на ўвазе канкрэтнае: паэзію Пімена Панчанкі.

Сумненняў не выклікаюць і, здаецца, на «рэвізію» нікога не спакушаюць ні «Іранскі дзённік» са шчымлівай тугой па радзіме; ні душаабуджальны «Крык сойкі», дзе «ў сэрца бусел залятае з трывожных прыпяцкіх балот (прадчуванне прарочае, бо прамоўлена было задоўга да Чарнобыля); ні па-язычніцку і па-сучаснаму мудрая «Паэма майго лесу»:

Але — гэта Панчанка-лірык.

А як жа публіцыст? Той, непрымірыма-гарачы, задзірысты? Як з тым гарэннем на агні злабадзённасці: сёння было — а заўтра?.. Ці вартая аўчынка вырабу?..

Успамінаецца, як на адной з літаратурных сустрэч кіраўнік, скажам так, раённага звяна, трасучы над галавой нумарам штотыднёвіка «Літаратура і мастацтва», пусціўся ў досведы: каго і што мае на ўвазе Пімен Панчанка ў новым вершы, і з ноткамі следчага голасу (дарэчы, зусім не ва ўнісон агульнаму настрою) асабліва націскаў на словы: «Па кабінеціку, па камітэціку мы ўзвялі бюракратычную трубу...» І ў палемічным запале дапытваўся: «А дзе ж гэтая смеласць раней была?»

І давялося нагадаць не вершы, не радкі нават, а толькі некалькі адчаканеных формул, што сталі крылатымі, узляцеўшы ў свой час з-пад пяра Пімена Панчанкі: «верхалазы і верхагляды», «свінары і званары», пазначыўшы трапна і дакладна два падыходы да жыцця, два характары — таго, хто чэсна працуе, і таго, хто побач, па-цецеручынаму самазабыўна, дзьме ў тую самую «бюракратычную трубу»...

Не, ён ніколі не скаланаў кулакамі паветра з трыбуны, ён узрушваў сэрцы людзей паэтычным словам, і не тады, калі наступае зорны час крыкуноў: гавары колькі ўлезе і крытыкуй-гарлапань на ўсе бакі — гэта не тоіць небяспекі, не пагражае твайму сну, а, наадварот, навявае мляўкае перадсоннае пачуццё «выкананага абавязку». Яго гнеўны голас гучаў тады, калі на дарогах руху грамадскай думкі стаялі многія забаронныя і папераджальныя знакі, кшталту «абгон небяспечны» ці «падача сігнале забаронена»... Ды што казаць — нейкі заўсёды нязручны для прыкладнай гальштучнай зацягнутасці і зашпіленасці на ўсе чыноўныя гузікі быў Пімен Панчанка. Яшчэ ў даваенных паэтычных дэбютах аб'явіў ён «газават» (гэта таксама ягоны выраз — ужо з вершаў нядаўняга часу) усялякай абывацельскай пошасці, «племю хапуг», чый «душны свет... атлусцеў, да брывей запух», у каго «белізна вышываных сарочак прыкрывае стагодні бруд...» Гэтыя юнацкія радкі — першыя прыступкі да атакуючых вершаў, вострых грамадзянскіх разваг і высноў сталага Пімена Панчанкі.

Успамінаю ці перачытваю — і з радасцю сведчу (і сабе, і іншым): у галоўным, у сутнасным, нічога не змянілася. «З радасцю» — толькі ў сэнсе «адчування» мастацкага, а не «быційнага», бо сустрэча з многімі тыпамі, па якіх «прайшоўся» «ювеналавым бічом» Пімен Панчанка, нічога, апроч агіды, выклікаць не могуць.

Нічога не скажу, толькі спытаюся: гэта напісана ў 1956 годзе ці ў нашым сёння, праз пяцьдзесят? Ці не «нашый» гэта, як яны любяць сябе называць, «новыя», «дзелавыя» «прагматыкі»?.. Праўда застаецца праўдай, і горкая — горкай...

І паэзія застаецца паэзіяй, якіх бы сфер яна ні краналася: ці самых высокіх, нябесных, ці самых нізкіх, нікчэмна-будзённых і нават агідна-брудных... Усё на гэтых вагах — мастацтва ці яго супрацьлегласць — вырашаюць талент і мера чалавечага і паэтычнага, душэўнага, прыняцця ці адмаўлення. Сапраўднага паэта не вымяраюць меркамі кан'юктурна-палітычнымі. Ён сапраўдны, калі з ім можна ісці на бой за Праўду. Калі ж нельга — засумняваецеся: ці паэт гэта...

У сваёй грамадзянскасці Пімен Панчанка не быў кан'юктурным. За свайго паэтычнага Бога ён найперш уважаў Ісціну («ісціны простыя, як хлеб, і праўдзівыя, як плач дзіцяці»). Што ён любіць — тое любіць, што ненавідзіць — тое ненавідзіць. А як жа інакш Паэту? Інакш — стылае, панылае вершапляценне... Зрэшты, паслухаем і самога Пімена Панчанку: «Я глыбока перакананы, што паэзія без страснасці, без грамадзянскага гучання — непаўнацэнная паэзія...»

Такая прырода таленту Пімена Панчанкі. І не след дыктаваць Паэту свае ўмовы.

Але ці толькі гэтым — выкрывальным — пафасам дарагі нам Пімен Панчанка, ці толькі за гэта любімы ён і ўсенародна вядомы?

Мы прызвычаеныя (і навучыліся!) усё і ўсіх рассоўваць і раскладваць па стандартных палічках: так ямчэй шукаць крытыку-ахоўніку «ад літаратуры», ахоўніку-ідэолагу «ад пэўнага «-ізму» і проста ахоўніку: знаеш, дзе што ляжыць, дзе хто і за што сядзіць: тэма, ідэя, тэрмін...

Чытач гэтага не шукае. Чытач, грэшным жыццём сваім, адчувае ўсяго толькі душу.

Гэта ўжо аксіёма: паэзія — перш за ўсё — канкрэтнасць бачання, адчування і перажыванне, дзіцячае здзіўленне перад рэчамі і з'явамі. Без гэтага свет наўкола робіцца шэраздакучлівым, посным і прэсным. Што ж тычыцца жартаўліва-іранічнай заўвагі Пімена Панчанкі: «Пішы праўдзівай прозаю пра юныя гады», то як была, так і застаецца яна ўсяго толькі паэтычным паклонам «прозе» як праўдзе жыцця. Паэзія высноўвае нябесныя, крылатыя законы. І сэрца, падуладнае ёй, не пагражае застацца адно толькі функцыянальнай, фізіялагічнай помпаю для перагону крыві, каб у лагодным спакоі працягнуць пачатую ўжо на гэтым, прыжыццёвым, беразе сваю вечнасць. Не пагражае, бо яно застаецца сэрцам паэта. Сэрцам, «дзе начуе жаўранак»...

Засведчыўшы аднойчы — з вышыні свайго натхнення — гэту надзвычайна ёмістую і дакладную характарыстыку паэтычнага стану, Пімен Панчанка зусім не меціў аформіць тым самым анкету і заяўку ў разрад мэтраў-тэарэтыкаў. Бо гэта была не кабінетная формула, а палявая, кажучы словамі геолагаў-разведчыкаў. І хутчэй не формула, а знак сэрца. Ім, гэтым знакам, адкарбаваны, свецяцца радкі Пімена Панчанкі. Чытаеш і бачыш — паэт з добрай хітрынкай у вачах, па-дзіцячы блакітна ўсміхаецца: птушка прылятае!..

Прабачце, аднак: «добрая», «блакітная» — гэта што датычыцца, найперш, паэтычнага стану, і далёка не вычэрпвае, не вызначае паэтычных даляглядаў Пімена Панчанкі. Цэлы свет — не толькі з яго радасцямі і вясёлкамі ды ўсмешкамі, але і з болем, з трагедыямі і барацьбой — месціцца ў сэрцы паэта.

Высокая грамадзянскасць паэзіі Пімена Панчанкі грунтуецца на пранікнёным, можна сказаць, болевым лірычным перажыванні. Не староннім сузіральнікам, не каментатарам усведамляе ён сябе ў гэтым бурным, неспакойным свеце. Не суіснаванне з жыццём, а само жыццё: быць яго сутнасцю, яго стрыжнявым нервам — такое прадвызначэнне яго паэзіі. У самых глабальных і ў самых будзённых явах для Пімена Панчанкі няма нічога другараднага, пабочнага, старонняга, што як бы яго не тычыцца, паўз што можна прайсці не тое што раўнадушна, а спакойна, не зачапіўшыся, не спатыкнуўшыся сэрцам. Дар спачування — мудрэйшы дар паэзіі. І муза Пімена Панчанкі шчодра надзеленая ім. «Валявы парог паэтычнай натуры Пімена Панчанкі, — заўважыў Васіль Быкаў, — надзвычай нізкі, а ягоная здольнасць да суперажывання ўсяму сапраўды чалавечнаму зайздросна абвостраная нават як для паэта».

Не раз даводзілася бачыць, як раптам тушыліся болем блакітныя агеньчыкі панчанкаўскіх вачэй, як змрачнеў твар, як усхопліваўся, ускокваў ён — быццам у атаку, у схватку, на абарону. Гэта нязменна: ці даведаўся ён пра чужое гора, ці чуў фальш, заўважаў несумленнасць — у словах, намерах, учынках. Усё жыццё, любыя праявы яго, любы факт былі глыбока асабістым клопатам паэта. Ён спяшаўся насустрач усім бедам, усім болям, усім пакутам. Узяць на сябе хоць бы часцінку іх, адвесці ад свету, ад людзей — гэта не паэтычны ход, а чалавечая сутнасць Пімена Панчанкі, яго жыццёвае наканаванне як паэта: «Капайце ў сэрцы маім магілу». Зерне сустрэчнага болю прарастае ў ім, каб ахінуць, засланіць, аберагчы іншых: «Для крыўдаў усіх маё сэрца адкрыта, — зносьце хутчэй іх, людзі!»

І ў гэтай службе болю — на нязменнай варце памяць вайны. Гэтае вяртанне — самае горкае і самае трывожнае. «Попел чалавечы доўга стыне»... Ён грукае ў сэрца паэта памяццю жанчыны, што ў блакадным ліхалецці «на парозе чорнага вар'яцтва... была гатова задушыць» маленькага сына, каб не выдаў крыкам стоеных людзей, а зараз глядзіць — ужо на ягоных дзяцей — «і кожны раз жахаецца кабета: «А што, калі б?» — і млее ад жуды...»

Гэта памяць — бестэрміновая — «сам ад сябе не ўцячэш» — яе кругі ўстаюць перад паэтам. Яны адтуль:

І першае, і другое сказана ў цяпер ужо гістарычна далёкім, ваенным 1942 годзе. Ды што мне, чытачу, проста чалавеку, да маўклівай даты, пазначанай чатырма лічбавымі значкамі... Са мной — панчанкаўскія «Сінія касачы». Са мной гэтае парыванне, пакліканае тугой па радзіме, народжанае не абстрактным «розмыслам», а канкрэтным, жывым болем душы. Гэта на ўсе часы — і ўчора, і сёння, і заўтра: Радзіма, сыноўняя любоў да яе і адданасць. Незалежна ад абставін і рэжымаў яны былі, ёсць, будуць...

Канкрэтнасцю пачуццяў і думак хвалюе, знаходзіць сугучча ў нашых сэрцах — як на гэты раз, так і заўсёды — паэзія Пімена Панчанкі. Канкрэтнасцю светаразумення, светаўспрымання. Канкрэтнасцю народнага ладу. Канкрэтнасцю адчування канкрэтнага чалавека. Канкрэтнасцю тою, з якой бярэ ў руку ратай вясновую грудку зямлі ці ўзважвае на далоні жнівеньскую — з аднаго коласа — сямейку зярнят. Той канкрэтнасцю, з якой слухае каваль звон металу. Канкрэтнасцю, з якой хлапчук-свавольнік спрабуе на зуб марозную крохкасць сакавіцкага ледзяша... Бялінскі зазначаў: «Паэзія ёсць выяўленне жыцця, ці, лепш сказаць, само жыццё». А яно, жыццё, ва ўсёй сваёй паўнаце, велічы і прыгажосці і паўстае якраз — адчувальна, ярка, непасрэдна і непаўторна — у вобразах канкрэтных. Калі мы скажам: «чалавек» — мы яшчэ нічога не скажам. Мы павінны ўбачыць, уявіць яго праз пэўны вобраз — жывым і канкрэтным. Будзе гэта герой ці здраднік — ён здольны выклікаць нашы эмоцыі захаплення ці агіды толькі ў канкрэтнай праяве сваіх учынкаў, думак і дзей. Каб рэчаіснасць стала катэгорыяй эстэтычнай, уключылася ў сферу мастацкую, «мы павінны ахопліваць яе ў цэласці і прытым прадметна» (Бялінскі).

Верш «Край паэтаў», бадай, самы характэрны, хрэстаматыйна панчанкаўскі арганічным спалучэннем, узаемавысвечваннем агульнага праз канкрэтнае і канкрэтнага праз агульнае: лёс чалавека — у лёсе народа, лёс народа — у лёсе кожнага чалавека. Вось яны — гэтыя паралелі:

Такое ў вершы спалучэнне, скрыжаванне агульна-панарамнага з канкрэтна-дакументальным то геаграфічным, то персаніфікаваным падмацаваннем, пацверджаннем. Прыём быццам рэпарцёрскі. І, натуральна, смелы, нават рызыкоўны для ўжытку паэтычнага... Аднак жа — колькі б ні перачытваў — ёсць усхваляванасць, ёсць паэзія, яе дыханне. І ў гэтым сакрэт Пімена Панчанкі...

Як ёсць яна, паэзія праўды, соль праўды, і ў гэтых далёка не паэтычных на сутнасці сваёй фактах і з'явах:

Зноў жа не ўяўна-паэтычныя, з патугай на падтэкст цьмяныя рэмінісцэнцыі, а канкрэтныя называнні, тыя ж, панчанкаўскія, успышкі маланак: з'ява фіксуецца дакладна і недвухсэнсоўна.

Цяпер, цягам дзён і гадоў, даводзіць і тлумачыць публіцыстычныя і паэтычныя вартасці вершаў Пімена Панчанкі як бы і няма патрэбы. Яны проста ўвайшлі ў нашу свядомасць важкім гістарычна-мастацкім сведчаннем, дакументам эпохі, што прамаўляе голасам і сэрцам паэта. Сутнасць іх — супрацьстаянне ўсялякім замахам на асобу чалавека, усялякім спробам яго духоўнага абрабавання...

І ўсё ж, зноў ды зноў, адчуваю, як штурхаецца пад локаць сумненне скептыка: «Аднак: паэзія ці публіцыстыка "ў рыфму"?» — і замест адказу прапаную ланцужок пытанняў: «А што ёсць паэзія?» Ці хоць бы: які яе прадмет? Цудоўнае, узнёслае? Пачварнае, нізкае?.. І ўспомнім Ахматаву: «Когда бы вы знали, из какого сора растут стихи...» Успомнім і жартоўную рэпліку французскага кампазітара Жана Філіпа Рамо: «Дайце мне афіцыйны пратакол, і я зраблю з яго оперу...»

Што ёсць паэзія? — адвечнае пытанне без вычарпальнага адказу. Кожны шукае яго сам. А ці павінен знайсці, і ці трэба знаходзіць — яшчэ адно, і не менш складанае, як маўчанне сфінкса, пытанне. «Ведаючы» загадзя, што ёсць паэзія — ці варта брацца за пяро? Ці варта — калі ўраўненне вырашана, адказ ясны, тайны няма? («Каб жа я знаў, што такое паэзія, гэтыя б вершы не напісаў», — іранічна сказаў аднойчы Пімен Панчанка.) Гэта што тычыцца самага творцы, паэта. А як — з чытачом? А тут сувязь не адносная, а наўпростая: не будзе таямніцы паэтычнай — не будзе і чытацкай, не будзе творчага суперажывання, узаемнага пошуку ісціны — будзе механічнае паўтарэнне слоў...

І тут, бадай, зноўку час звярнуцца да сілы «містычнай», але зусім рэальнай — душы паэта. Сіла захаплення ці сіла абурэння здатныя ператварыць у паэзію любы матэрыял. Галоўны чыннік і крытэрый пэўнасці панчанкаўскай паэзіі — адкрытая непадробнасць перажывання. Не знешняе вершааздабленне, не слоўнае канфеці, не параднае дэфліраванне радкоў, а існасць пачуцця. І публіцыстычнасць — гэта асобы шлях да мастацкасці, спосаб стварэння паэтычнага вобраза. Сам паэт прызнаецца, што яго не спакушае сузіральная лірыка, якую іншы раз выдаюць за філасофскую. І тут жа нельга не заўважыць, што апорная дамінанта ў паэзіі Пімена Панчанкі — сэрца. Сэрца паэта. Дык вось: сапраўдная паэзія, напэўна, тым і адрозніваецца ад трафарэтнага «сачыніцельства», што яна нясе ісціну, засведчаную сэрцам паэта. І ці не таму яна не падуладная пераменам кан'юнктуры — яна абнаўляецца з абнаўленнем жыцця, як трава вясною: зноў і зноў зелянее, выходзіць з-пад снегу; рыфмаробныя практыкаванні «з выпадку» так і не могуць адарвацца ад гэтага выпадку, намёртва звязаныя з ім: народжаныя «па выпадку», яны так і застаюцца выпадковымі ў гэтым жыцці — не маюць і не могуць мець перспектывы ў часе...

Тэмперамент вершаў Пімена Панчанкі сапраўды байцоўскі, у іх той жа агонь паэтычнай аператыўнасці, загартаванай яшчэ там — у акопных буднях франтавога газетчыка. Пімен Панчанка ніколі не кідаўся сам і не вёў чытача ў атаку на рубяжы і траншэі, дзе ўжо няма праціўніка — той пакінуў іх учора ці сёння на світанні... Паэт ведае праціўніка ў твар. І праціўнік ведае яго — непрымірымага, непахіснага...

Гэта 1943 год. Верш Пімена Панчанкі «Герой». Ён па праву стаў у шэраг такіх анталагічных вершаў аб вайне, як «Я знаю, никакой моей вины...» Аляксандра Твардоўскага ці «Его зарыли в шар земной...» Сяргея Арлова.

Уся сапраўдная літаратура ўзрастала на гуманістычных каранях, яе «нясучымі», яе грунтам было змаганне за чысціню чалавечай душы, за сапраўды чалавечае месца чалавека ў гэтым свеце, поўным сіл і памкненняў антычалавечых, антыгуманных. У самых цямнотах чалавечай свядомасці і падсвядомасці Дастаеўскі імкнуўся знайсці светлы праменьчык надзеі. Яго шукаў, праз боль свайго сэрца, і паэт Пімен Панчанка.

Панчанкаў радок заўсёды з чалавечым характарам, ён таксама — «з тых беларусаў». Ён зямны, непасрэдны, непадробны, нязмушана-натуральны сваёй настроенасцю на суперажыванне, і ў гэтым яго паэтычная жыццядайнасць і жыццястойкасць.

І што вельмі важна — сказанае тычыцца не адно толькі рэалій прадметна-адчувальных, але і катэгорый духоўных, можна сказаць, абстрактных, прынамсі далёкіх ад той канкрэтнасці, якую мы можам успрыняць непасрэдна, фізічна. Гэтыя дзве стыхіі ў паэзіі Пімена Панчанкі жывуць у неразрыўным адзінстве, яны — плоць і душа. Узвышэнне, далучэнне кожнага да вышыняў чалавечага духу — у гэтым сэнс і боскі знак сапраўднага мастацтва, сапраўднай паэзіі. Далучэнне гучыць у Пімена Панчанкі як ачышчэнне. Паэт бярэ на душу нялёгкую ношу віны, ён у адказе і за сябе, і за людзей.

Сплаў вечнасці і чалавечнасці (карыстаемся зноў жа радкамі Пімена Панчанкі, што зрабіліся ўжо крылатымі: «без чалавечнасці не будзе і вечнасці») вядзе нас праз тры часткі верша «Здзіўленне» па гэтым бясконцым (бо невычэрпным, як жыццё) коле пытанняў: прырода — чалавек — грамадства: «Старых загадак — міліёны, і свежаствораных — не менш»... І нікому іншаму — толькі самому чалавеку дадзена наканаванне шукаць адказы на іх. А паміж іншых перш-наперш на гэта: «Няўжо усё, што бралі кроўю, згарыць у атамным катле?..» І кола пытанняў — няхай самых адвечных, самых мудрых — разрываецца, каб ударыць крыкам у чалавечае сэрца: «Пакуль трывожна, ды не позна — ратуйце, людзі, неба, космас... Ратуйце, людзі, ўсё жывое, ратуйце ўласную душу...»

Так, жыццё не думае пра вечнасць, не заўважае і не зважае на яе. Заўсёды юнае, маладое, у руху, у хадзе і кіпенні — яно само вечнасць...

Так і сапраўдная паэзія — ва ўсіх яе праяўленнях. Узяць хоць бы рыфму — панчанкаўскую рыфму! — як яе зноў і зноў не згадаць!.. Яна настолькі глыбінная сваёй арганічнасцю і жыццёвай (інакш не скажаш!) неабходнасцю, — як дыханне: яна не крычыць аб сабе, яе як бы і няма. Але яна ёсць! Вось, скажам, жывапіс сугуччаў аднае страфы: «Мележа — меліся, шалясцяць — у гасцях»... Сапраўды, нейкімі жывымі істотамі ўяўляюцца гэтыя рыфмы: яны перамаўляюцца між сабою, гавораць з табой — шчыра, даверліва. Як дзеці, што «на зямлі маёй смяюцца, не думаюць пра вечнасць і пра смерць...»

Рыфмы Пімена Панчанкі багатыя не толькі сугучнай непаўторнасцю, але і змястоўнай напоўненасцю: «Ці плачу я, ці пяю, ці размаўляю з матуляю — песню сваю, мову сваю я да грудзей прытульваю...» «Матуляю — прытульваю...» — ды гэта ж не рыфма, а паклон роднасці, крэўнай пяшчоце!.. Не, праўда ж, не пазайздросціш перакладчыкам паэзіі Пімена Панчанкі... Паўторым, услухаемся душою і сэрцам: матуляю (матерью) — прытульваю (прижимаю — што па сэнсавай і эмацыянальнай афарбоўцы вельмі прыблізна) — як «расстацца» з такой рыфмай?! І што ёй супрацьпаставіць, што даць наўзамен?..

Нямала спрэчак, шмат тэарэтычных думак і додумак «тусуецца» вакол паэтычнага перакладу. А пытанне застаецца пытаннем. Чаму, да прыкладу, паэзія Пімена Панчанкі нешта непазбежна страчвае, няўлоўнае, але важнае, нават пры самых добрасумленных і таленавітых спробах удыхнуць ёй жыццё ў свеце іншай мовы? Цяжка знайсці адназначны адказ. Ды ўсё ж... Як перадаць боль? Як растлумачыць яго? Як перакласці?.. Боль толькі баліць...

Камень спатыкнення для перакладчыка — паэтычная мова Пімена Панчанкі. Вобраз ствараецца ў яго па законе ўзаемадзеяння — сумоўнасці альбо супрацьстаўлення, — заключанага ў аснованосных, стрыжнявых словах, якія, часцей за ўсё, рыфмуюцца, і як правіла, сярод іх «апынаюцца» самыя глыбінна-беларускія... У тым і задачка, што панчанкаўская рыфма — не проста сугучча, а сэнсавы вузел, па-майстэрску адштукаваны вугал вянца — «у замок». Паспрабуй выняць яго з будынка...

У манаграфіі Рыгора Бярозкіна «Пімен Панчанка» прачытаў: «...Спашлюся хоць бы на такія радкі, напісаныя ў 1942 годзе (і, дарэчы, бліскуча перакладзеныя на рускую мову М. Асеевым):

Нейкае гіпнатычнае абаянне ідзе ад гэтай страфы...»

Як не пагадзіцца з мудрым у паэтычнай крытыцы Рыгорам Саламонавічам! (і яшчэ раз у піку тым, хто не-не дый кіўне на публіцыстычную «закамплексаванасць» Пімена Панчанкі.)

Аднак жа... аднак жа пацягнула мяне зірнуць на гэтыя «бліскуча перакладзеныя»... І прачытаў я:

Усё, здаецца, «паўторана» (калі не лічыць гэтае нязграбнае, з інверсіяй улукаткі «луговины коврами»), але... Але знікла ўсяго толькі «дробязь»: «лётаць — лотаць» — і што здарылася?.. Ах, беларуская лотаць, што нарабіла ты, паіменаваўшыся па-руску — калужница...

Вось і ўся загадка, вось і сакрэт паэзіі, — і Пімена Панчанкі ў тым ліку...

А re-specto?.. «Re-specto»: «азірнуцца». Азірнуцца — і ўбачыць: паэзія Пімена Панчанкі не ў тылах, яна — у авангардзе.

1996

1. Добра працуецца...

Зазірнуў у Дом літаратара Янка Брыль. Павіталіся, пацалаваліся: 75 год!.. З шырокай сялянскай усмешкай гаварыў: «У пяць гадзін сонца з-за ліпы ўстае, будзіць: «Хопіць спаць, Іване!..» Добра працуецца...»

2. Няцяжка здагадацца...

От, Іван Антонавіч, хачу сказаць Вам пра адну светлую маю радасць...

Хоць, праўда, нясветлых радасцей быццам і не бывае. Але ж гэтая — і сапраўды светлая, ці святлейшая, можа, іншай святлынню... Проста, як з іншае прычыны і ў іншых абставінах, але, па-мойму, геніяльна прызнаўся адзін паэт: «Не потому, что от нее светло, а потому, что с ней не надо света...»

А радасць такая. Узяў я вечарам, нанач, з кніжнае паліцы том, такі, разумееце, цёмна-жалудовы - колерам хлебнага бохана: сваёй выпечкі, са сваёй сялянскай печы — густа натопленай, са смольным духам, бо — па-гарачаму — под быў падмецены сасновым памялом...

Удакладняю: святло спатрэбілася. Не дзеля радасці, а дзеля гэтага самага тома. Бо чытаў я яго ўсю ноч, і, зразумела, і зусім натуральна, у галавах у мяне ўсю ноч гарэла, свяцілася і — свяціла электрычная лямпачка з паметаю: 150 Вт... Яркая!..

А святло радасці было ў томе.

І я надарыўся быць пры ім — і пры ёй: і пры томе, і пры светлай радасці...

Быццам на цёплай траве ляжаў, на лугавіне, яшчэ не кранутай касою — у мятліках і красаванні. А глядзеў — у неба...

І светла было на душы, і радасна...

Такое было чытанне...

А том быў — першы, з пяці братоў — гэтакіх жа асмужана-загарэлых, па-зямному дужых і па-нябеснаму ўзнёслых...

А Вам, Іван Антонавіч, чаму пра гэта ўсё кажу, — няцяжка здагадацца...

3. Снежная імпрэсія

Геніяльны верш Міхаіла Юр'евіча Лермантава «Выхожу один я на дорогу...» асабліва прыводзіць у захапленне радкамі «Ночь тиха. Пустыня внемлет Богу, и звезда с звездою говорит...» усіх: ад мудрацоў літаратурнай крытыкі да юнай школьніцы... І ніхто ніколі не спытаўся: аб чым жа гавораць тыя зоркі?.. Не сказаў тое і паэт.

У слынным перакладзе лермантаўскага верша на беларускую мову Аркадзь Куляшоў яшчэ больш аддаліўся ад адказу на гэтае пытанне: «Зорка зорцы голас падае...» Ужо не гавораць зоркі (пэўна, аб чымсьці ж канкрэтным?..), а проста перагукваюцца, голас падаюць...

А вось Максім Танк — пачуў. Пачуў — і сказаў, пра што гаварылі зоркі. Сказаў у вершы сваім «Падслуханае» амаль праз паўтара стагоддзя пасля Лермантава.

Няцяжка здагадацца, што гаворка ў зорак сёння, мабыць, вялася пра іншае. І ўсё ж лермантаўскі радок «И звезда с звездою говорит» паслужыў для Максіма Танка не адно толькі эпіграфам, але і тым чуйным камертонам, каб настроіцца на «мову зорак» нашага часу:

Песня, якая заўсёды з табой

Радзіма, народ, час...

Трыадзінства гэтае стаіць ля калыскі паэта, як і наогул кожнага мастака, бласлаўляючы яго нараджэнне.

Трыадзінства гэтае вядзе яго пакутнымі сцежкамі творцы, не спрамляючы шляхоў, а падказваючы і вызначаючы іх.

Трыадзінства гэтае хросным знакам Тройцы аберагае ад нячыстых намераў, ад творча-згубных д'ябальскіх спакусаў.

Прамаўляючы гэтыя словы, думаю зараз пра Ніла Гілевіча — як асобу, як паэтычную з'яву наогул і як аўтара верша «Вы шуміце, бярозы...» у прыватнасці, верша, загадкавага сваёй простасцю і крылатай наканаванасцю...

От жа, здаецца, звычайныя словы, без асаблівых «прызначаных» дзеля жанру ўпрыгожванняў. Але чаму ж такое неадольнае і разам з тым несуцішна-шчымлівае пачуццё стаіць на парозе тваёй душы, выпраменьваецца гэтымі вольнымі радкамі? Музычная версія, прапанаваная кампазітарам Эдуардам Ханком і выканаўцам Анатолем Ярмоленкам? Несумненна, ёсць і яе доля — і не малая. Толькі не забывайма: і яна ж магла нарадзіцца не інакш як на паэтычнай аснове. Музыка ўгадала паэзію. Музыка сэрцам прачытаў паэта...

Дык у чым жа падманлівасць гэтай «прастаты»? Гэтаксама, як у Гётэ, згадваючы выдатны лермантаўскі пераклад, мовім па-беларуску:

Зазначым, аднак, адразу, каб не ўзнікалі няпрошаныя «прымерванні»: гаворка ідзе не аб настраёвым ладзе верша, а аб спосабе паэтычнага выяўлення пачуцця. У Гётэ было сваё, філасофскае-мінорнае, імгненне, засведчанае вершам, у Ніла Гілевіча (хай даруюць музыкі маё магчымае дылетанцтва) — мажор гучыць у мінорнай танальнасці...

Радзіма... Кожны пагорак і кожная лагчына, кожны лісток і кожная пясчынка — ад нараджэння твайго праз усё жыццё — гэта і ёсць ты, калі дадзена табе быць яе сынам, тым больш — паэтам. Хто выбірае цябе? Ніхто не адкажа. Як не адкажаш і ты сам... Але — ёсць яно, трыадзінства...

Хто бываў на радзіме Ніла Гілевіча, на Лагойшчыне, той не можа не пагадзіцца: сапраўды — тут «беларуская Швейцарыя». Няхай не прагучыць гэта банальна з-за неаднаразовых паўтарэнняў. Яно сапраўды так: тут і горы — няхай сабе і не па-алытійску выносістыя, а ўсяго толькі пясчана-жвірыстыя, прынесеныя і перамолатыя з гранітных скалаў скандынаўскімі ледавікамі; тут, натуральна, і даліны — з вірлівымі стужкамі крынічных рэчак, з блакітнымі азярынамі. І дарогі такія ж: то ўзносяцца да неба, то вяртаюцца на зямлю...

Хто калі-небудзь ехаў ці ішоў з Нілам Гілевічам па адной з іх, што вядзе з роднай ягонай Слабады да Лагойска (успомнім старажытнае — Лагожаск, у тон нашай ландшафтнай панараме), таму паэт абавязкова — з папярэдняй вясёлай інтрыгай — не мог не паказаць між бярозавых прысадаў прыдарожнае дрэва, дзе ён упершыню пабачыў свет, загукаў на ўвесь шырокі прастор гэтых пакатых узгор'яў і зялёных далін... Такая доля ў вясковай жанчыны: насіць пад сэрцам дзіця і да апошняга несці пільныя гаспадарчыя клопаты і ў хаце, і ля хаты, і ў полі... Не давезлі маці да лагойскіх акушэрак. І нарадзіўся Ніл Гілевіч зусім па-ясенінску: «Охнула кормилица, тут и породила... Родился я с песнями в травном одеяле...»

А во цяпер няцяжка ўжо і мець здагадку, адкуль гэтая крэўнасць бяроз...

Гэта і ёсць — радзіма, зямля, дзе ты нарадзіўся. Зямля, што з матчыным бласлаўленнем сабрала цябе ў дарогу. Зямля, куды будзеш ты вяртацца і вяртацца, бо тут, кажучы словамі Сяргея Законнікава, жыве твая бяроза — душа і песня: тваёй радзімы, твайго народа. Твая душа...

І дарога тая, твая дарога, — не толькі шлях у прасторы, гэта і шлях у часе. «Калышыце, люляйце свой напеў векавы...» А «напеў векавы» — гэта і «Ой бярозы ды сосны, партызанскія сёстры...» (Адам Русак); і «А што як зямлю нашу выпусцяць з рук сасна і бяроза?..» (Аркадзь Куляшоў)... І выяўляецца, што калыханка гэтая — хутчэй не дзеля сну, а дзеля абуджэння. І не проста стаміўся чалавек, а здарожыўся, — значыць, быў у нялёгкай дарозе («А хто там ідзе?..» — Янка Купала; «Вы за кім у пагоню спяшыце? Дзе шляхі вашы йдуць і куды?.. — Максім Багдановіч) i прыпаў да роднай зямлі, каб (успомнім Антэя!) набрацца моцы, абнавіць сілы. І таму гэты — як і ў эпасе старажытнай Грэцыі, як і ў волатаўскіх славянскіх былінах, — неўтаймоўны размах: ад высокага кургана ва ўзгалоўі да шырокай даліны ў нагах... Угрунтаванасць паэтычнага малюнка карэнішча ў вобразах народных легенд і паданняў, у свеце якіх Ніл Гілевіч — чалавек свой і глыбока дасведчаны... (Зважаючы на гэта, не стаў бы дакучаць маім стыхійна-дзіцячым «маўленнем»: «Калыхайце, люляйце» замест «калышыце, люляйце...», але ж... так адольвае гэтае гайданне з «Й»... Можа, мне здаецца: яно прысутнічае ў песенным выкананні?.. А зрэшты, твор, што набліжаецца да фальклорнага альбо наогул мае тэндэнцыю калі-небудзь зрабіцца ім, надзелены і яшчэ адной адзнакай: непазбежнасцю ўздзеяння асяродку, у якім ён прыняты як свой...)

Бачым цяпер: стаўленне, а дакладней пачуццё да бяроз у паэта не адно толькі сімвалічнае, але і прасвечана, сагрэта адчуваннем сардэчнай сыноўняй далучанасці. Па духоўнасці сваёй - гэта зямное рэха нашай зорнай беларускай душы, нашай беларускай песні, адзін з узораў якой, прыгадаем для прыкладу, пададзены ў томе «Песні народных свят і абрадаў», укладзены і адрэдагаваны Нілам Гілевічам:

Гэтак і песеннасць верша Ніла Гілевіча — у яго арганічнай народнасці, дзе слова і музыка існуюць у адзінстве сваім генетычна. Перамычныя моманты тэзіса-крэда паэта прайсці «эстэтычную і этычную школу вуснапаэтычнай творчасці» яскрава гучаць і праяўляюцца ў вершы «Вы шуміце, бярозы...»

Дык пра што ж мне шэпчуць яны, бярозы Ніла Гілевіча, пра што кажуць у думную хвіліну?

А пра тое, што:

— без радзімы паэт — бяскрылы;

— без народа паэт — безгалосы;

— без часу паэт — пустацветны.

Ніл Гілевіч не абдзелены: ён мае радзіму, жыве са сваім народам — у часе, наканаваным гісторыяй.

Душа паэта ведае, да якіх крыніц прыпасці, каб прычасціцца, да якіх бяроз прыхінуцца і прыгарнуцца...

Мудра кажуць: каб пазнаць паэта, трэба пабываць на яго радзіме. Думка бясспрэчная, усёабдымная. І ці не з гэтай прычыны (а зусім не ад легкадумнага свавольства) карціць дапоўніць яе: заўсёды ж ёсць побач з бальшаком, з магістраллю маляўнічая сцяжынка, — мабыць, толькі мая, толькі для мяне...

Дык вось:

...пабываць на радзіме паэта — і пажыць з ім у адным інтэрнаце...

...пабываць на радзіме паэта — і разам з ім далёка ад яе...

...бываць на радзіме паэта — і перачытваць яго кнігі...

Што датычыць першай, галоўнай, умовы, то можна з пэўнасцю сказаць: радзіму Ніла Гілевіча, Лагойшчыну, ведаю някепска — і паездзіў, і пахадзіў пешкі.

Ды і хто не знае гэты дзіўны край — лясны, пагоркавы, прагорклы блакадным дымам, край мужных і працавітых людзей. Тут сонечнае дыханне надгайнаўскіх ніў і крамяны водар грыбных нерушаў...

Тут вытокі песні паэта. А прыйшла яна, пагрукалася ў сэрца вясковага хлапчука вельмі рана. У пятнаццаць год Ніл Гілевіч надрукаваў свой верш, а ў шаснаццаць стаў удзельнікам Першай рэспубліканскай нарады маладых пісьменнікаў. Імклівы дэбют: юнак — побач з нядаўнімі франтавікамі Іванам Шамякіным, Аляксеем Русецкім, Міколам Аўрамчыкам, Андрэем Макаёнкам... Выпадковасць? Ці нечаканы шанец? Не! Лёс. Лёс хлапчука, які ў дзесяць год становіцца дарослым. Лёс, выпакутаваны ў агні пажарышчаў, загартаваны на сцежках партызанскай Лагойшчыны...

З першых творчых крокаў Радзіма, народ уваходзяць у паэзію Ніла Гілевіча як яго ўласны лёс. Будуць пошукі свайго шляху, будуць радасці і сумненні, але гэта застанецца назаўсёды — нязменным, вызначальным:

гучыць сыноўняе прызнанне народу. І яшчэ:

Да чыстых, незамутнёных крыніц народнай песні сэрцам прыпадае Ніл Гілевіч — і як паэт, і як даследчык-навуковец. Ён слухае яе лад, чуйна ловіць яе крылатае слова...

Прыгадваюцца інтэрнацкія вечары, калі Ніл Гілевіч — наш слынны студэнцкі паэт (толькі падумаць: трэцякурснік — член Саюза пісьменнікаў Беларусі) — запрашаў нас, першакурснікаў, пачынаючых вершатворцаў, да сябе ў пакой — і пасля творчых дэбатаў неяк сама сабой пачыналася песня. Ён задуменна расцягваў мяхі, перабіраў лады і густым барытонам вёў мелодыю. Мы, хто як мог, падцягвалі. І ўслухоўваліся ў песню. І глядзелі ёй у твар. І вучыліся ў яе. Гэта былі сапраўдныя паэтычныя семінары, дзе, як сказалі б цяпер крытыкі, цудоўна спалучаліся традыцыя (паэтычныя сакрэты народнай песні) і наватарства (наша юнае імкненне і ўпэўненасць, рашучасць адкрываць новыя паэтычныя кантыненты!).

На крылах гэтага захаплення вылятала ў свет і першая (як і ўсе астатнія) кніга Ніла Гілевіча «Песня ў дарогу»:

Гэта быў і наш голас. Ды і амаль уся кніга была — як наша, студэнцкая: тут і вяселле ў інтэрнаце, і пасылка, што з'явілася вельмі дарэчы — якраз тады, калі «стыпендыя выйшла дарэшты, а новай яшчэ не чутно...». Мы ўсё гэта ведалі на памяць, чыталі і цытавалі.

Любоў да народнай песні вызначыла і кола навуковых інтарэсаў Ніла Гілевіча. Прафесар БДУ, аўтар шматлікіх грунтоўных даследаванняў, укладальнік і каментатар фальклорных зборнікаў — усё гэта ўзрасло на грунце той любові. Яна эстафетай ляціць ад сэрца да сэрца: «Спявайце, юныя паэты!» — заклікае Ніл Гілевіч, углядаючыся ў будучыню:

Можна без перабольшання сказаць: з песняю Ніла Гілевіча прыйшла да многіх з нас Балгарыя. Класічная і сучасная паэзія братняга народа, проза, кнігі для дзяцей, творчыя партрэты, эсэ — ды гэта, бадай, пад сілу толькі цэламу саюзу перакладчыкаў! Ніл Гілевіч пайшоў па цаліку, узяўшыся за гэту сапраўды падзвіжніцкую працу адзін. А сёння ў яго ўжо добры дзесятак паслядоўнікаў, паплечнікаў — і перш за ўсё дзякуючы яго намаганням, руплівасці і дапамозе. Затое якой узаемнай любоўю плацяць балгарскія сябры свайму паўнамоцнаму прадстаўніку ў Беларусі Нілу Гілевічу! Я пераканаўся ў гэтым падчас сумеснай паездкі па Балгарыі. Я ведаў аб заслугах Ніла Гілевіча перад балгарскай літаратурай (дарэчы, як і перад многімі іншымі славянскімі літаратурамі), ведаў, што адзначаны яны ордэнам Кірылы і Мяфодзія І ступені, але ўсё адкрывалася, усё паўставала па-новаму, калі гучала ў гонар паэта песня ці ўтварала круг сяброўскае харо, калі чыталіся вершы, між іх — вось гэты:

Перачытваць кнігі паэта... Не творы ў глянцавых тамах выбранага, а менавіта кнігі: вяртацца да тых сціплых выданняў, што прыйшлі да вас упершыню. Вось яны — знаёмыя абліччы: «Песня ў дарогу», «Неспакой», «Бальшак», а вось маладзейшыя ці нават зусім маладыя (ды заслужаныя, высока адзначаныя) — «Актавы», «А дзе ж тая крынічанка», «У добрай згодзе»... Адгорнеш вокладку — і дыхне радасцю першай сустрэчы. Але ці толькі? Прадубліраваць былое — ці не замала ды і ці трэба?.. Радасць павінна быць новай. І калі яна прыходзіць — значыць, паэзія сапраўдная. Як у радках задуменнай, элегічна-вечаровай актавы:

Дык вось, аказваецца, якім яшчэ можа быць паэт, якія гукі выспяваюць, якія струны гучаць у яго сэрцы. А мы ж неяк амаль звыкаемся: Ніл Гілевіч — тэмперамент адкрытага наступу, сатырычна-аперацыйнага ўмяшання ў рэчаіснасць... Яно ўсё так — ды не толькі. Жыццё шырэй і глыбей схем.

Ніл Гілевіч — талент шматгранны. Ды ў кожным разе ён — паэт змагарны. «Адкуль гэты смутак»? А ён ад жыцця. А ён... Ды што казаць, можа, ён і ад гэтага:

Якія горкія асацыяцыі, якія паралелі напрошваюцца...Мова народа — лёс народа. У гістарычным разуменні гэтага — ці не галоўны жыццёвы і паэтычны клопат Ніла Гілевіча. Сёння і заўсёды.

Сёння і заўсёды — гэта я сведчу зноў радкамі-прысвячэннем:

Помню, з якім захапленнем расказваў Мікола Лупсякоў, як падгледзеў ён вобраз: матылькі — лятаючыя кветкі. Нават не расказваў, а пэўным чынам (з выбачальнай усмешкай) хваліў сам сябе (не-не, зусім не тое, што хваліўся!..), хоць ніколі раней, гаворачы са мною, гэтага не рабіў, ды, відаць, і рабіць гэтага не ўмеў.

Чалавек, пакалечаны вайною, і яшчэ больш знявечаны і занядбаны паваенным побытам, ён быццам прывык да паблажлівага стаўлення добра ўладкаваных і больш удачлівых літаратурных равеснікаў і рэдка перад кім адкрываўся. Калі ж бачыў ці адчуваў насмешку, то імгненна хаваўся ў блазенскую ракаўку, як бы адсяканні ыся паратоўным: «Ат, што ты возьмеш з гэтага Лупсякова...» (Гэтак ён і наогул знікаў на тры-чатыры месяцы, каб мець «камандзіровачны» начлег дзе-небудзь на дняпроўскай кручы, ці ў стозе сена альбо ў свежазгрэбленай, яшчэ валкаватай, але ж і духмянай затое, мурожнай капе.)

Ён мне чамусьці даверыўся адразу. Напэўна, адчуў і ўвагу, і непадробленую павагу. Я, свежанькі супрацоўнік газеты «Піянер Беларусі», уладальнік журналісцкага дыплома і аўтар некалькіх друкаваных вершаў, што казаць, упершыню так блізка і непасрэдна спаткаўся з пісьменнікам, які да мяне прыйшоў з просьбаю надрукавацца... Пісьменнікам — ды не абы-якім! — апавяданні якога я чытаў яшчэ ў пачатковай школе (кніжачка тая, 1947 г. выдання — «Мост» — прыдбаная мною ў сельскага паштальёна, захоўваецца ў мяне і цяпер...). І таму «ролі» нашы як бы памяняліся: я, зялёны «кансультант», лавіў кожнае слова пісьменніка, а ён, відаць жа, маючы патрэбу каму-небудзь паспавядацца, — можа нават як сыну, — расказваў паціхеньку, быццам баючыся, каб яшчэ хто не пачуў (сталоў у рэдакцыйным пакоі было ажно чатыры) і не засмяяўся: маўляў, Лупсякоў ён і ёсць Лупсякоў...

Паўтару: апавяданні ягоныя мяне ўражвалі. Не ўсё я тады, зацыклены і зацыкляваны «гераічнай» прозай майго юнацкага чытання, мог патлумачыць нават сам сабе, але: найлепшыя старонкі лупсякоўскіх, не надта аб'ёмістых, кніжак, што называецца, бралі за жывое...

Гэта ўжо з часам прыходзіла разуменне: на літаратурным палетку Лугісякова прабіваліся парасткі той самай «акопнай праўды», якая неўзабаве мелася вывесці ў авангард «ваеннай» літаратуры Васіля Быкава. Ад рапартаваў апісальніцтва Мікола Лупсякоў прабіраўся да таямнічых глыбіняў чалавечай сутнасці, зазіраў у душу «акопнага» чалавека, а па вялікім рахунку — чалавека жывога, а не надуманай белетрызаванай схемы...

Вось гэтае «прадчуванне» быкаўскай прозы — у псіхалагічным малюнку, што сапраўды па-майстэрску выкананы Лупсяковым: «Калі налёт скончыўся, Плешчавеня (галоўны герой апавядання «Пераправа». — В. З.) азірнуўся і застыў у здзіўленні. Сонца, якое к таму часу ўзнялося над зямлёю, здалося яму пасля пылу і дыму цёмным...

...Ворагі падыходзілі ўсё бліжэй і бліжэй. Паўзлі групамі і па адным. Паблісквалі каскі, палохалі нажы на вінтоўках. А ён сядзеў, сабраўшы ўсю сваю волю, і толькі скулы хадзілі па бледных шчоках. Трохі як бы алавяныя вочы часам пачыналі ўзбліскваць жыццём. Над траншэямі ўвесь час пасвіствалі кулі. Пра сябе ён даўно не думаў. Ён нават не існаваў як бы. Але ў гэтым як бы неіснаванні хавалася праўда бясконцасці свету і жыцця, якую ён яшчэ няясна, але пачынаў адчуваць...»

Гэта — перад смерцю... Так бывае: яшчэ ўсведамленне не ўключылася, а вечнасць шэпча свой тастамент...

І якое эканомнае, і якое насычанае пісьмо... І якое дакладнае ў сваёй праўдзівасці — перад подыхам смяротнага наканавання...

І як тут не прыгадаць Льва Мікалаевіча Талстога і князя Балконскага з яго адчуваннямі-думкамі, цяжка параненага, пад халоднымі зорамі раўнадушна-чужога неба...

Той раз на маім стале ляжаў новы рукапіс Міколы Лупсякова — пакамечаныя, зашмальцаваныя на перагібах аркушы. Але гэта быў сапраўдны рукапіс — не з машынкі, а з-пад рукі: запоўнены няроўнымі радкамі, хімічным алоўкам, на шэрым фоне іншы раз праступалі фіялетавыя словы ці асобныя літары, відаць, Мікола Радзівонавіч у творчым імпэце, каб грунтоўней зафіксаваць адчутае, падсліньваў алоўкавы стрыжань... А можа і кроплі дажджу падалі на паперу ці раса абсыпалася...

Апавяданне было, як гэта па-ш калярску класіфікуецца, навукова-фантастычнае, з нейкай дагістарычнай эпохі (гераіня, помніцца, мела кароценькае імя — Ія, а можа, нават і проста І), але ўсё ў ім дыхала беларускім лесам, сенажаццю. Хутчэй і пісалася яно дзесьці пад стогам сена, бо паміж папяровых лісткоў нечакана трапілася і Люцінка падсохлай дзяцеліны...

З гэтага і ўспыхнула тое сарамяжлівае, нібы выбачэнне, прызнанне-«пахвальба» пра знойдзенае на лугах-санцадолах параўнанне: матылькі — лятаючыя кветкі...

Ціхая ўсмешка радасці... Яна засвяцілася зноў перада мною, калі праз трыццаць год я вычытаў у «Жэньшэні» Міхаіла Прышвіна: «летели бабочки, похожие на летающие цветы...»

А пасля яшчэ ў дадатак — але ўжо з пэўным засмучэннем: колькі ж іх, папярэднікаў? — бунінскае (куды ранейшая, чым у Прышвіна, па часе напісання): «Два желтых мотылька, как два лепестка розы...» Хоць да «засмучэння» далучалася і «кампенсацыя»: усё ж у Лупсякова быў наш, беларускі матылёк (ды і ў Буніна ж во «мотылёк», а не «бабочка»), і наўрад ці «заляцеў» ён да Міколы Радзівонавіча з вычытанага: не «кніжны», па тым часе, быў чалавек...

А матылькі ўсё выпырхвалі і выпырхвалі (бо цяпер ужо «трапілі» пад маю «чытацкую» ўвагу)...

Гэта — Ахматава... Разгорнуты паэтычны вобраз...

У Інакенцій Аманскага — як і належыць яму, паэту антычных узораў, — усё з простай класічнай дакладнасцю: «...маки... как алых бабочек развернутые крылья...»

Пасля ў Канстанціна Паўстаўкага: «Лепестки маков летели по ветру легкими стаями, как мотыльки...» — тыя ж «маки», што і ў Анненскага, толькі ўбачаныя праз паўстагоддзя...

Яшчэ адна кветка — у Кнута Гамсуна (раман «Пан»): «...мотыльки... Иные похожи на летающие фиалки...»

Рускі паэт XIX ст. Апалон Майкаў «прывёў» — у перакладзе — матылькоў з крымскага санета Адама Міцкевіча «Алушта днём»: «Рой пестрых бабочек — цветов летучих рой...»

А вось XX стагоддзе паклікала ўжо Іллю Ся льежскага да ўскладнення вобраза сустрэчным пераносам «характарыстык»: «Бабочки пахнут, цветы летают...» (верш «Первый поцелуй»). Ды тут ужо і пабачыць, і сказаць інакш не выпадае: першы пацалунак! — свет зыначыўся, паўстаў у новых фарбах!..

У Рыгора Барадуліна — такі, здавалася, ужо самы позні па часе — «ляціць, віхлясты і бялявы, пялёстак лёгкі — матылёк...».

Дык жа — не!

«О матылькі, матылькі!..» — давялося нядаўна ўсклікнуць на матыў старога раманса: «О васильки, васильки, много мелькает вас в поле...»:

Што ж, кожны адкрывае сваё і па-свойму вечнае дзіва прыгажосці... Сваіх матылькоў...

Былі яны і ў Міколы Лупсякова...

Ружы, браткі (анютины глазки), макі, фіялкі (яны ж і браткі, паводле слоўніка)... — і матылькі... — я не стаў ужо дапытвацца: адкуль яны бяруцца... Я зразумеў: марны занятак вышукваць «першых» паміж дастойных...

Час няўмольны — ідзе і ідзе... Даўно над магілаю Міколы Радзівонавіча Лупсякова шуміць трава...

Ды расцвітае ж там хоць адна кветачка, — то хай жа сніцца яму, што гэта прылятае матылёк, ягоны, угледжаны яго мастакоўскім зрокам...

Ёсць у дзённіку М. М. Прышвіна кароценькі — без тлумачэнняў — запіс: (ад 12 верасня 1951 г.) «Твардовский прислал отказ моей "Сыроежке"...»

На першы погляд, быццам нічога надзвычайнага. Ці мала бывае таго ў творчым жыцці...

Але ж — Прышвін!..

Але ж — Твардоўскі...

Прышвін — з яго адзіным тут горкім каментарыем: «При неудаче является сладкий соблазн признать невозможность писательства и послать его к черту...», — і гэта на 79-м годзе жыцця — прышвінскага! — «признать невозможность...»: колькі за гэтым тоіцца!..

Твардоўскі — з жывой легендай (праўда, трошкі пазнейшага часу, звязанага з другім «новомировским» яго прыходам) аб рэдактары-змагары за ўсё новае, таленавітае, смелае ў журналістыцы і літаратуры... Ці падумаў ён тады, саракагадовы любімец паэзіі, пра гэтае «признать невозможность»?..

І ці такая ўжо «неудача» — тая Прышвінская «Сыраежка»? О не!.. Для іншага — то была б чэмпіёнская планка. А для Прышвіна — усяго толькі «Сыраежка» (і змешчаная толькі ў пасмяротным шасцітомніку з пазнакай «публикуется впервые»...).

Не станем паглыбляцца ў аналіз і «крытычны разбор». Вось творчы штуршок, як ножкай пад сэрцам у маці: «Кто-то сказал мне, н не раз это я уже слышал, будто человек своим взглядом останавливает рост грибов...» — гэта першы сказ, і хіба ўжо толькі гэтага мала?! І далей — сэнс і загадка, чыста прышвінскія: «И нет ли того у всех художников природы, что их проникновенный взгляд в природу, их интимный пейзаж есть не что иное, как попытка проникнуть глубоко в душу человека...»

І вось — «что-то записанное... в разные годы о грибах» — і таямнічыя глыбіні чалавечых характараў, хаця б эпізод з лесніком, што, збіраючыся на фронт, прыйшоў да Міхаіла Міхайлавіча сфатаграфавацца — з сям'ёю, на памяць, і ўбачыў на лаўцы баравік і здагадаўся, дзе растуць такія: «...неподвижными глазами он уставился на гриб, глядел, глядел, лицо его стало перекашиваться больше, больше, и вдруг этот сильный с виду мужчина в цветущих годах, с ясными детскими глазами заплакал, как ребенок.

— Что это ты, дружок? — спросил я.

— Ничего, — ответил он, по-детски улыбаясь мне сквозь слезы, — я это на гриб смотрю, — не вернуться мне больше в Конякино, не видать мне в жизни больше такого гриба.

Женщина улыбнулась мужу, совершенно как мать улыбается ребенку своему, огладила его рукой по голове со лба на затылок и сказала мне, как бы извиняясь:

— Конечно, выпил немного — не о нас плачет, а о грибах.

Солдат уже успел оправиться и ответил:

— Вот ещет — о вас плакать: вы сами плакать умеете, а гриб — тот бессловесный...»

Божачка мой! ды толькі адна гэтая навела (а ў апошняй аўтар расказвае: загінуў ляснік, не вярнуўся...) адкрывала твору шлях у любое — самае прэстыжнае — выданне!.. Жывая класіка!..

А тут — «отказ»...

І ўспомніўся, як Канстанцін Паўлоўскі сказаў, што Прышвін з тых майстроў, «что могут написать целую поэму о каждом слетающем с дерева листе...»

А гэта — пра грыбы. Ці то паэма, ці то балада ў чатырох частках, ці то раман...

І думалася: як мог такі паэт — Твардоўскі! — адмовіць? Перапыніць шлях гэтага маленькага мастацкага цуда да чытачоў, да людзей?

Час быў не той? — сама што пастаноўна-жданаўскі («Аб часопісах «Звезда» і «Ленинград»...); ці сам Твардоўскі быў яшчэ не той — не з «хрушчоўскай адлігі», не з таго «Нового мира», пра вальнадумства якога потым пайшлі легенды (і якія, дарэчы, грунтоўна расхістаў і апусціў на грэшную зямлю Аляксандр Салжаніцын — «Бодался теленок с дубом...»)?..

Насіў... насіў паэт-ардэнаносец і сталінскі лаўрэат пад ганаровымі знакамі не толькі долю «сталінскага» страху за жыццё, але і не меншую долю страху згубіць адведзеную яму — за той, першы страх — «сталінскую» вышыню...

І ўсё ж — не забывайма: гэта быў Прышвін, з німбам-аўрай, дзе ззялі водбліскі-водгукі Аляксандра Блока («Это, конечно, поэзия, но и еще что-то»), Максіма Горкага («...Замечательное гармоническое сочетание поэзии и знания»),

І «Сыраежка» твор быў не абы-які: прышвінскі!..

І цікава, як аргументаваў свой адказ Аляксандр Трыфанавіч? Дзе тое пісьмо?.. А аргументаваць ён умеў...

Як умеў апраўдаць нежаданне «мець справу» з родным бацькам, які збег яшчэ з адным сваім сынам з «кулацкае высылкі» і прыйшоў шукаць абароны і падтрымкі ў знакамітага, толькі што абагрэтага славай сына Шуры, — апраўдаць праз дзесяткі год вершаваным цыклам «Памяти матери»:

Як па мне, дык шчымліва карціць пытанне: няўжо не было тады сыноўняга парыву, памкнення — кінуцца на грудзі да бацькі, сарваўшы са сваіх грудзей ганарова-танныя бляшкі, пайсці з ім у арыштанцкі вагон?..

Многа можна прыдумваць сёння прычын і апраўданняў... Але так і завісла без адказу і апраўдання перад гісторыяй прышвінскае (на тым страшным «кулацкім» фоне — зусім не параўнальнае): «Твардовский прислал отказ моей "Сыроежке"»...

А можа, і ўся «новомировская (другая) эпоха» Твардоўскага якраз і была спробай таго апраўдання? За ўсё і за ўсіх...

Паэт заўсёды «сам обманываться рад» (Пушкін) і таму заўсёды стварае вобраз, малюе воблік, які, калі развеяць мроіва натхнёнага захаплення, ператвараецца ў маску.

А маска — яна і ёсць маска: маскарад, зманлівая штучнасць. Трошкі загадкавасці, трошкі гуллівасці і трошкі надзеі...

У Аляксандра Блока ж — маска снежная: «Н. Н. В.» — Наталля Мікалаеўна Волахава (Анцыферава), актрыса Тэатра Камісаржэўская — маска, узведзеная ў ступень... Паэт адчуваў — падсвядома, душою: агонь яго парыванняў сутыкаецца з холадам гуллівай развагі:

Снег і лёд... І — «поцелуи на запрокинутом лице...» — калі б: была сустрэчная хваля гарачнасці і парывання?.. А «запрокинутое лицо»?.. — можа, усяго толькі і ёсць той самы «паэтычны падман»? Гэты артыстычны рух як бы пазначаны адмоўнай метай, знакам неўзаемнасці, З-пад знешняй усхваляванасці дыхае адштурхоўванне, адхіленне, адсланенне, яшчэ кропля з расталай сняжынкі... і — твар гэты адвернецца...

І ці. не гэтая ж маска, халодная і чужая, не зважаючы на тэатральныя жэсты і. буйныя рытмы, — праступае ў паэме «Дванаццаць»?..

Тое ж завірушнае кружэнне (ці крушэнне?..) і той жа пранізлівы вецер — той, са «Снежнай маскі»: «Ветер звал и гнал погоню...», «Я ветер встречный!..» — прыблукаў у «Дванаццаць»: «Ветер, ветер — на всем божьем свете...»

Імя гэтай маскі — Рэвалюцыя.

Эсэ-трыпціх з эпіграфам «Бушуйнае»

Звычайна эпіграф нараджаецца раней за тэкст ці разам з ім, служыць як бы пэўным сігналам, камертонам, тлумачальным знакам першапрычыны. Гэты з'явіўся пазней. Ды і сам выскачыў «наперад», напрасіўся, скарыстаўшыся пэўнай акалічнасцю (зноў жа — не ў лад з парадкам часу: год на двары 2000-ы, 24 лютага). Ён стаў перад усім насуперак таму трывожнаму халадку, што неўпрыкмет пачаў красціся ад аднае душы да другой... Вясёлым, задзірыстым — з марозікам — лютаўскім (па даце народзін) ветрыкам хацелася збіць подступы таго, змрачнавата-незразумелага подыху: як агонь збіваюць агнём — пры тушэнні лясных пажараў...

І яшчэ адна ўводная рэмарка. «Трыпціх» — тры ракурсы, тры кропкі, з якіх скіроўваецца позірк на паэзію Рыгора Барадуліна: спачатку агляд панарамны, адчуванне палёту — вышыні і прасторы; потым — адна кніга: як узор, як прыклад, — крыло ў палёце (што — у птушкі ўсяго два крылы, а кніг жа вунь колькі? дык жа — птушка чароўная, ды ёсць жа і крылатыя дрэвы, і крылатыя мары... — хто падлічыў іх крылы?..); нарэшце — дзве страфы, дзве пярынкі з крыла — як хораша, як здорава палюбавацца імі!..

Аднак — гэта прымоўе.

А слова мовіцца — такое...

1. Палёт...

Час удумнай сталасці, вогнішчы жыццёвых перавалаў — ці не найлепшы момант не толькі пачуць усё дарэшты (і дарэчы, і недарэчы) пра сябе самае добрае (як цыганка казала, што было, што будзе і што на сэрцы ляжыць), але і вярнуцца ў маладосць. Што ні кажыце — ёсць сэнс у гэтых уяўных (далёкіх ад непарыўна-рэальнай дыялектычнай хады прыроды і нават ахопленай ужо чалавечай дасведчанасцю гісторыі), умоўных адрэзках вечнасці. Год, дзесяцігоддзе, стагоддзе... Самі па сабе, без чалавека, яны нішто. Чалавек надае ім сэнс і жыццё. З чалавекам вырастаюць яны ў дарогу чалавецтва, становяцца гістарычнай рэальнасцю.

Пройдзем жа і мы адной з такіх дарог — дарогаю выдатнага паэта нашага — Рыгора Барадулін. Сёння ёсць для гэтага важкая прычына: той узрост, калі, здаецца, нарэшце, перастаюць у нас называць паэта «маладым» (просім не блытаць: творчым настроем сваім ён заўсёды мусіць быць, яму належыць быць — маладым!). Ёсць на гэтым шляху і вызначальна свецяцца, каб весці нас, добрыя вехі — барадулінскія кнігі. Вось яны — ладная ўжо, калі выстраіць, бібліятэка. Тут, кажучы спосабам самога паэта, і рунна, і румна, і наліўка, і пчольна, і нерушна, і абсяжна, і вечальна, і амплітудна, і дарожна, і паэмна... — словам, Рыгорна-Барадульна.

А хочацца пачаць з самай блізкай па моманце натхнення і самай далёкай па часе — з сівой гістарычнай мінуўшчыны — вяхі: перакладу на родную мову несмяротнага «Слова аб палку Ігаравым» (у Барадуліна — «Слова пра паход Ігаравы»):

Ужо не адзін выдатны майстра прымерваў сябе да той высокай засечкі на духоўным дрэве чалавецтва, што адзначыла вырост і веліч аўтара «Слова...» (як бацька штогод прымервае сына, пакідаючы сцізорыкам штрышкі на дзвярным вушаку, так робіць гэта час з творцамі, ведучы адлік, праўда, на стагоддзі, быццам пытаючыся: а хто дарос да адмеркі Баянавай?..). І самы рэальны спосаб супастаўлення і самаправеркі — спосаб заглыблення ў «Слова...» шляхам яго перакладу, набліжэння да свайго слова, а разам з тым і да свайго часу, да свайго сучасніка. Задача невымерна цяжкая і рызыкоўная. Пушкін, разумеючы гэта і падкрэсліваючы веліч «Слова...», заўважыў, што ў ім «столькі паэзіі», колькі «іншыя (маюцца на ўвазе вершатворцы XVIII ст. — В. З.) не мелі ўсе разам». (А за гэтым, безумоўна ж, стаяла затоеная мара Пушкіна зрабіць і сваю паэтычную інтэрпрэтацыю «Слова...».) У той час называлася яшчэ яно і «Песняй». Заўвагі на «Песнь о Полку Игорове» — чытаем мы ў Пушкіна. Слова ёсць Песня, і Песня ёсць Слова, так, відаць, і было ў самапачатковым, першародным разуменні, у духоўна-функцыянальным прызначэнні гэтага чалавечага феномена. Такім яно, бадай, застаецца і сёння.

Зварот Рыгора Барадуліна да «Слова...» натуральны і заканамерны (а пасля купалаўскага перакладу і ўдвая адказнейшы). Заканамерны, бо змыкаецца цецівой — праз стагоддзі — дужка лука:

Будынак паэзіі Рыгора Барадуліна ўзводзіцца і ўзносіцца скразным вобразам: Маці (як яно балюча блізка толькі што прагучала: Купалінька — Купінка...) — Радзіма (партызанская Ушаччына) — Слова. Можна іх ставіць у іншай паслядоўнасці, знаходзіць іншыя, дадатковыя, сувязі ў гэтай заканамернасці, адзінства застаецца непарушным. Без яго няма паэта Рыгора Барадуліна...

Крэўная Зямля, воблік яе: Яраслаўна, жанчына, каханая, маці — і Слова — гэта яны акрылялі яго, хто наважыўся песняй сваёй стаць упобачкі, паспаборнічаць з самім вешчым Баянам.

Ёсць і яшчэ адна заканамернасць: у вершах і паэмах Рыгор Барадулін даўно ўжо вяслуе рытмічным рэчышчам «Слова...» (што ў перакладзе павінна адыграць далёка не апошнюю ролю). Прыгадаем яшчэ малюнкі-метафары, і паралелі-сімвалы, і гукавы жывапіс... Што і казаць — Барадулін тут у сваёй стыхіі. А «Слова...» — яно для ўсіх навыраст...

Калі ўзышоў «Маладзік над стэпам» (1959), то, натуральна, Барадуліна, ва ўсёй яго сённяшняй паставе, якога мы ведаем, які са сталаю прапіскай пасяліўся ў чытацкім сэрцы, ён яшчэ не мог высвеціць. Гэта была пераважна кніга студэнцкіх ад'ездаў і вяртанняў — дадому на канікулы і з канікул у інтэрнат, у вясёлыя сяброўскія вандроўкі і на ўборку цаліннага ўраджаю... (У гэтым сэнсе і знакаміты барадулінскі верш «Трэба дома бываць часцей...» — найперш юнацкае адчуванне і разуменне: дом там, дзе бацькоўскі парог, дзе чакае цябе маці, калі не маеш яшчэ іншага, свайго, уласнага прыпірышча, свайго сямейнага агменю, па-дамашняму абжытага...)

Так, гэта быў яшчэ маладзік. І, зразумела, абяцанне будучай поўні. Таму што было ў кнізе галоўнае — яно вызначыла пазней творчую асабістасць Рыгора Барадуліна — цэнтраімклівая сіла звычайнага факта жыцця, вера ў яго паэтычную «начыненасць» і «выбуховасць», варта адно толькі трапіць яму ў поле зроку мастака (Рыгор Бярозкін назваў гэта: «інтымнасць у перадачы... быту, якая даецца толькі «тутэйшаму», толькі «свайму»). Як вось гэтае, напрыклад, з цаліннай нізкі:

І ёсць у «Маладзіку над стэпам» той, ушацкі, жаўруковы, магніт, без якога і Барадулін не Барадулін, і верш не верш:

Маладым салаўём «на маёвай расе» спрабуе Рыгор рытмы, якія неўзабаве стануць не толькі «візітнай карткай» яго паэзіі, але, што галоўнае, — спосабам арганічнага, наватарскага бачання свету вачыма народнай песні.

быццам сцвярджае паэт і сабе, і магчымым апанентам, якая яна, народная песня, неардынарная, вынаходліва-гнуткая (і яршыстая!) па рытма-інтанацыйным малюнку.

Гэта было, урэшце, пераадоленне добра-такі застарэлай на тым часе «традыцыі» трафарэтна-пафасных вершаў, часцей за ўсё на скорую руку сасцябаных і прышпіленых да нейкай даты ці падзеі.

А яшчэ знаходзім мы тут шчымліва-балючы верш «Бацьку»: «А я... чакаў з усіх дарог цябе ў сорак чацвёртым... летам», і так «хацелася пачуць: «Сынок...» і крыкнуць радаснае: «Тата!»

Радкі прагучалі пралогам будучых кніг Барадуліна. Гераічная і пакутная партызанская Ушаччына — той назіральны пункт, з якога праглядваецца на ўсю далеч, да самых глыбіняў прасвечваецца, прачытваецца яго паэзія. Відаць, не толькі з прычыны ўзросту ў барадулінскім паэтычным арсенале не вельмі багата «матэрыялу» даваеннага. Заканамерна ўзнікае пытанне: чым жа яшчэ вытлумачыць гэта? Адкуль гэтая, скажам, не сцяна, дык прынамсі адчувальная мяжа? І адказ, пэўна, будзе адзіны: вайна. Вайна зрабіла гэты водападзел. Усё ў паэзіі Барадуліна «падыходзіць» на «замесе» вайны. Там зарадзіўся трагічны, на вачах у смерці, горкі вопыт паэта і яго равеснікаў.

І сапраўднае (глыбіннае, да каранёў і ад каранёў) зліццё біяграфіі і слова адбылося ў зборніку «Рунець, красаваць, налівацца!». Прыгадаем хаця б такія агульнавядомыя сёння барадулінскія вершы, як «Палата мінёраў» і «Труба», дзе рэаліі і прыкметы асабістага лёсу вызначылі ў паэтычным вырашэнні лёсу пакалення, чыё дзяцінства зазнала ўсе жахі вайны, халодную і галодную нястачу пасляваенных дзён.

Калі сцвярджаюць, што стыль — гэта чалавек, дык не трэба шукаць лепшых доказаў, чым творчы прыклад Рыгора Барадуліна.

Даверліва аддаючыся плыні жыцця, паэт як бы ставіць сябе ў поўную залежнасць ад яго стыхіі. Усёахопнасць і універсальнасць барадулінскіх паэтычных інтарэсаў і захапленняў выключная. Барадуліна цікавіць, здаецца, усё пабачанае, пачутае, пазнанае. Няма ў яго нейкіх тэматычных «шораў», запраграмаваных маршрутных калідораў для палёту. Яго на ўсё хапае. І не таму, што ён паспешлівы. Барадулінская паспешлівасць падманная. Ён таленавіта, учэпіста мэтанакіраваны. Пры ўсёй барадулінскай імпульсіўнасці і непасрэднасці, ён у стаўленні да жыцця, мабыць, адзін з самых нашых «аб'ектываваных» паэтаў. Ён не мае жадання без патрэбы «ўціскацца» паміж жыццём і чытачом. Але гэта зусім не значыць, што верш упадае ў пэўную безаблічнасць. Барадулінскае «я», нават пры сваёй фармальнай адсутнасці, заўсёды ёсць! Яно — у барадулінскім усведамленні жыцця як сінтэзу асабістага і ўсеагульна-гістарычнага ў яго канкрэтных праявах, у прыцягальнай сіле барадулінскага эмацыянальнага свету. Нарэшце, барадулінскае «я» — гэта і планета Ушач чына, і зорка Маці не аб'ектызаванае, а глыбока, да болю асабістае: паэт гаворыць, прамаўляе не проста за іх, а іх голасам. І толькі тады, як загаворвае ён непасрэдна з маці (ці пры жыцці, ці пасля спачыну), з Ушач ч ынай, Радзі май — найбольш часта з'яўляецца і яго ўласнае «я».

Захапленне самымі рознымі праявамі рэчаіснасці і пошук, адпаведна, выразных прыёмаў, формаў для іх адлюстравання — самая, безумоўна, прыкметная і прывабная рыса паэтычнага характару Рыгора Барадуліна. Рашуча адмаўляючыся ад тэматычнай аднастайнасці аднаго ці некалькіх класічна ўзважаных матываў, паэзія Барадулін выкрасаецца ў любым судакрананні яго з жыццём.

Феерыя фарбаў, гукаў, пахаў на першы, павярхоўны, позірк стварае ўражанне раскіданасці. Былі нават папіканні, што пры ўсёй маляўнічасці паэзіі Барадулін) не стае агульнай канцэптуальнай нагрузкі, вершу — стрыжнявой думкі. У такім разе не лішнім будзе нагадаць простую ісціну аб спецыфіцы мастацтва. З чаго мы высноўваем думку, калі глядзім карціну жывапісца ці слухаем сімфонію? Там няма прамых дэкларацый, там ёсць вобраз. Ён і даносіць да нас — на хвалі эмацыянальнага ўздзеяння, перажывання — ці прынамсі абуджае — пэўную сэнсавую канцэпцыю, ідэю, якая замацоўваецца намі ў адпаведным лагічна-моўным выяўленні. З літаратурай крыху інакш. Тут само слова з'яўляецца выяўленчым сродкам, «матэрыялам». З яго «будуецца» вобраз. Але ж яно, слова, дае і падманлівую магчымасць аблегчыць гэта будаўніцтва або нават абысці яго, выкінуць з «тэхналагічнага» працэсу: выкладвай адразу думку — і ты на фінішы. Калі адлічваць па секундамеры — вынік высокі. Калі ж мець на ўвазе сілу ўздзеяння, дык ён, вынік гэты, у дадзеным выпадку нікчэмны, нулявы. Нешта падобнае адбываецца з рэчкай, ператворанай у канаву: ёсць вада, ёсць берагі, ёсць вусце, а рэчкі няма. Ёсць прагматычная ідэя, функцыя, а тое, што мае права называцца рэчкай, знікла, зруйнаванае...

Зразумела, паэзія Рыгора Барадуліна не цураецца і дэкларацыі, аднак не гэта нясе вызначальны знак. Фіксуючы жыццё, паэт перш за ўсё глядзіць на яго вачыма душы, сэрца. І позірк гэты аб'ёмны (а ў гукавым выяўленні яшчэ і стэрэафанічны): засяроджваючыся на галоўным, ён не абмінае момантаў быццам нязначных, «другарадных», якія нясуць, аднак, ці не галоўную службу:

Якія насычанасць, спрасаванасць, ёмістасць, і набіраюцца яны віток за вітком: васількі ўзыходзяць, ды не проста васількі — а васількі вачэй, і ўзыходзяць пяшчотай, і вочы гэтыя — вочы Беларусі, берага белых буслоў; альбо: рыпнуць весніцы — але ж гэта весніцы дня, і рыпнуць яны цішынёю, і не якой-небудзь, а марознай... Дэталь ідзе па спіралі, разгортваецца, узбуйняецца, узводзіцца паэтам у ступень, набывае і другі, і трэці далягляд...

Мы ўжо гаварылі аб асноватворных асадніках барадулінскай паэзіі. Гэта тэматычныя цэнтры, вакол якіх нараджаюцца галактыкі. Радзіма Ушаччына, маці — ад іх ідуць прамяні думкі і пачуцця да гераічнай душы народа, да векашумных бароў, да блакітных азёраў памяці, да роднай песні і слова, да яго волатаў і рупліўцаў — Купалы, Коласа, Багдановіча... А зрэшты, усё можа мець і сустрэчны кірунак: карані і крона не спрачаюцца за першародства. Тут прыцягненне ўзаемнае...

голас паэта, голас адданага сына. Голас — у згодзе з такой жа шчырасці пачуццём: «Я — інтэрнацыяналіст і ў шумнай кроне чалавецтва з тутэйшае галінкі ліст...» (вось ён, той момант «дэкларацыі»: «інтэрнацыяналіст...» — але як ён адразу ж спускаецца з «патэтычных нябёсаў» на цёплую, з жывым дыханнем зямлю — лістком да роднага дрэва...)

Вандроўныя маршруты Рыгора Барадуліна адкрываюць нам свет і нясуць свету знакі нашых пачуццяў, галінку дружбы сябрам... І яшчэ і яшчэ раз можна прыгадваць тут словы Блока, сказаныя пры чытанні вершаў з «італьянскага цыкла» (калі яго папрасіў хтосьці з публікі пачытаць лепш аб Расіі), што «гэта ўсё аб Расіі!..» Прыгадаем — і паўторым, у дачыненні да барадулінскіх «радкоў дарог»: гэта ўсё пра Беларусь, усё тут дыхае, жыве, напоўнена беларускаю душою...

З гэтай выдатнай камунікабельнай якасцю творчага характару Рыгора Барадуліна непарыўна лучыцца і яго перакладчыцкая дзейнасць (не лішнім будзе прыгадаць, што кніга лірыкі Федэрыка Гарсія Лоркі «Блакітны звон Гранады» здабыла Барадуліну разам з кнігай арыгінальнай паэзіі «Рум» Дзяржаўную літаратурную прэмію імя Янкі Купалы).

«Ветрык, вей!» Яна Райніса, кнігі паэзіі А. Вазнясенскага, І. Драча, С. Ясеніна (апошняя разам з А. Куляшовым), шматлікія творы Дж. Байрана, А. Пушкіна, А. Міцкевіча, Н. Гільена, Т. Шаўчэнкі, Лeci Украінкі, С. Нярыс, А. Туманяна, Р. Гамзатава — далёка-далёка не поўны пералік перакладчыцкага даробку Рыгора Барадуліна. Дапытлівае пранікненне ў дух і сэнс арыгінала, карпатлівы пошук шляхоў да яго трактоўкі па-беларуску, смеласць і разам з тым беражлівае стаўленне характарызуюць манеру Барадуліна-перакладчыка. Новае сведчанне таму — кніга лірыкі лаўрэата Нобелеўскай прэміі Габрыэлы Містраль «Ветраліст»...

Дзвюма тэматычнымі плынямі развінаецца і развіваецца сёння паэзія Рыгора Барадулін: адна з іх — пранікненне ў шматаблічны свет сучаснасці, з усімі яго трывогамі і надзеямі, другая — тэма памяці. І несумненнай вышынёй у яе асваенні з'яўляецца паэма «Блакада». Твор увабраў у сябе, звёў у адзін шлях сцяжынкі і дарогі трагічных і лёсавызначальных дзён вайны, праявіў іх праз канкрэтна-адчувальныя, узбуйненыя (па прынцыпе кінематографа) дэталі-кадры:

Гэтыя адбіткі малюнкаў-гравюр, зафіксаваныя ў памяці, — сведкі не адно толькі цярпення і трагізму, але і выключнай чалавечай мужнасці. Па яе вялікім праве побач з «Блакадай» стаіць напісаны раней трыпціх — «Бацьку», «Куліна», «Матчына хата» — яшчэ тры старонкі ў летапіс народнага (без гучных гераічных слоў) жыцця-быцця тых, што «былі на «ты» з перамогай», «пасля вайны не сагнуліся, калі іх гора пратала», «не зломкі на працу» і «выпіць могуць»...

І яшчэ адну вышыню паэзіі Рыгора Барадуліна нельга не адзначыць (хаця б назваць, не ўдаючыся ў аналіз, бо гэта патрабуе асобнай, спецыяльнай працы) — рэквіем «Бяроза з лістам гаварыла...» і «Матчыны песні» (іх трэба чытаць і разглядаць толькі ў адзінстве) — нерукатворны помнік Маці — працаўніцы і пакутніцы, карміцелькі, шчыраўніцы і цярплівіцы, а яшчэ — захавальніцы і аберагальніцы скарбаў душы народнай...

Вось адзін толькі эпізод — скандэнсаваная трагедыя:

Рыгор Барадулін — у пастаянных пошуках, у пастаянных зменах. Пушкінскае «мы ленивы и не любопытны» як бы абмінае Барадуліна, гэта не пра яго: не той тып характару!.. Прыгадаем «спіраль» яго развіцця, руху: напачатку — традыцыйны верш, просты, там-сям па-школьнаму наіўны. Потым — рэзкі скачок у фармальныя вышукі (крытыка пачала нават падкідваць папярэджанні: цэльнасць і непасрэднасць, неразменная каштоўнасць жыццёвага зместу іншы раз падмяняецца штукарствам, філасофія перажывання адцясняецца, саступае месца знешняй аздобе...). Што ж, было, было... Было, калі форма «вырывалася» са зместу, «павісала» над ім...

Але, як гаворыцца, гэта ўжо ад багацця, а не ад беднасці, ці, як прызнаваўся сам паэт у адным з вершаў, — «проста мне так захацелася»... І сапраўды, гэта сталася ўсяго толькі фіззарадкай, падсобнымі практыкаваннямі з гантэлямі, за якімі павінен прыйсці рывок — ці то штангі, ці то на лёгкаатлетычнай дыстанцыі... А сілы — адыдзем ад спартыўнай тэрміналогіі — сілы для таго ёсць. Сілы пераадолення. З ім, з пастаянным пераадоленнем — матэрыялу, самога сябе — звязаны пошук паэта.

вось дзе яно, поўнае зліццё зместу і формы (верш «Маралу зразаюць панты»). Чуеш, як устрывожана тупацяць капыты, як пудка і нецярпліва кідаюцца ўбакі маралы (і нават графічная разбіўка радкоў — улукаткі — падкрэслівае гэты рух). Сапраўды, змест закіпае ў форме, бушуе!..

Чуйнасць Барадуліна да слова стала прыкметай ледзь не назыўнога характару. Трэба толькі бачыць, як хапаецца ён за кожнае з іх — наноў пачутае ці вядомае, ды згубленае дзесьці ў сховах памяці, як радуецца, як гуляе з ім, паўтараючы, — быццам падкідвае і ловіць на ляту, а іншы раз і папросіць (калі, зразумела, слова сарвалася з вуснаў прафесіянала — гэткага ж «лаўца»...): «Слухай, аддай яго мне...» — і тут жа ўхопіцца за вузенькі (па стандарце кніжачак-мініяцюр) блакноцік — не, не проста «зафіксаваць» слова, а ўжо занатаваць радкі новага верша, бо слова тое ўмомант «абрастае» ў Барадулін асацыяцыямі...

Прыгадваю, як прымерваліся ўпершыню мы з Рыгорам да вышыннай дарогі вакол Медэо. Гэту імправізаваную экскурсію наладзіў нам казахскі сябар Туманбай Малдагаліеў. А расказвала пра ўсё, то заглыбляючыся ў гісторыю, то вяртаючыся ў сучаснасць (увасобленай сімвалічна-прывітальнай чашай славутага лядовага катка ды яшчэ маленькаю кропкай пакінутай унізе «Волгі» Туманбая), была дасведчаным экскурсаводам сама спадчынніца роду Медэо. Рыгор слухаў захоплена, перапытваючы, удакладняючы сэнс, этымалогію слоў. І тут жа з'яўляўся на далоні той блакноцік-амаль-невідзімка...

А пазней мы прачытаем:

Сведчу: усё было так. Быў і ў мяне ў блакноце запіс, дзе, да ўсяго, пазначана: «Калі старэйшына роду Медэо перайшоў на бок савецкай улады і пачалі з гор спускацца атары, — восем дзён лічылі авечак...» Цікавы запіс (хутчэй — для прозы)... Быў і застаўся... «Вось і ўся розніца», — заўважым самакрытычна...

У стаўленні да мастацкай дэталі Рыгор Барадулін, як правіла, дакументальна дакладны. Вось, скажам, крытыкі адзначаюць «вясковы каларыт» у вершах паэта, нават Ушачы іншы раз называюць вёскай. Тут і напрошваецца само сабою ўдакладненне: і «вясковы», ды не зусім і не ва ўсім: ён — местачковы («Райцэнтр мой партызанскі... Ад вёскі адарваўся і ў гарады не выйшаў...»). Так, самі барадулінскія дэталі тут жа ўносяць адпаведныя сведчанні - «карэктывы»:

«пашпартызацыя» месца дакладная. Каларыт і настрой местачковай вуліцы, што адным канцом упіраецца ў «цэнтральную» плошчу, а другім — у поле з жытнёвымі ці бульбянымі палеткамі, у «дамашніх» вершах Барадуліна выключна адчувальныя — да ўражання (калі гаварыць пра чытача) рэальнай прысутнасці. Усё тут дыхае вясковай даверлівасцю, блізкасцю і адкрытасцю, а разам з тым і нейкай «сталічнасцю», хай сабе і раённай, «местачковай»...

Помніцца, як прыбягаў Рыгор са свайго, нанятага, пакойчыка ў кватэры цаглянага дома па вуліцы Маскоўскай у мой, таксама наняты, пакойчык у драўлянай, амаль па вокны ўрослай у зямлю, будыніне на 2-м Рыгораўскім («яго імя!») завулку, каб паслухаць шум дажджу, палюбавацца, як цурчаць са страхі струменьчыкі. Тут яму нешта вельмі нагадвала ўшацкую вуліцу, ушацкую хату. Тут яму добра думалася...

Пра гумар і сатыру Рыгора Барадулін гаворыцца крытыкай, але недастаткова грунтоўна, як бы між іншым — у дадатак да «асноўнага». А гэта, мабыць, адна з вызначальных рыс яго творчай натуры, яго паэтычнага таленту. Ад лёгкай усмешкі (дасціпная сваёй нечаканасцю «Журавінка»: «...а цябе як раскусіў — аж заплюшчыў вочы»; хітравата-зваблівыя «Спаднічкі» — пра модныя «міні»: «угору ўсплываюць спаднічкі, нібы на дасвецці туман...» і — «ты паспрабуй абміні...» — «паэты і астраномы ад неба пагляд адвялі...»; грубаваты, з прысмакам марской солі «Порт», дзе «познія нявесты...» «глядзяць зялёнымі вачыма, як незанятыя таксі...»), самаіроніі — зачэпак і прычын тут шмат («Світанняў я з табой не сустракаў...»), калючых сяброўскіх пасланняў і прысвячэнняў (колькі іх рассыпана — і надрукаваных, і ў вуснай перадачы!) да гнеўных буколік наравістай паэмы «Смаргонская акадэмія» — амплітуда, згодзімся, уражвае. Сатыра і гумар — гэта не проста «пастаўленая задача» выказацца «іншы раз» менавіта ў гэтым ключы, гэта (як сказалі б матэматыкі) канстанта, пастаянная велічыня паэзіі Рыгора Барадуліна, своеасаблівы ўток па яго паэтычнай аснове. (Магчыма, паэт і сам не зусім заўважае гэта: усё робіцца як бы само сабой. Пра тое ў нас будзе нагода сказаць крышку пазней.)

Размах фантазіі, палёт гумарыстычна-сатырычнай вынаходлівасці, можна пераканацца, трыумфуе ў гэтых нешматслоўных «карацельках»:

Вясёлае крыло барадулінскай музы ўзлятае і над кніжкамі, адрасаванымі дзецям: «Мех шэрых, мех белых», «Ай! Не буду! Не хачу!», «Што было б тады, калі б?», «Ці пазяхае бегемот?» Тут збіраюцца і займальны верш, і зманлівая казка, і павучальна-дасціпная азбука, і жарт, і скорагаворка, і загадка... Тут жывуць хлопчыкі і дзяўчынкі, сур'ёзныя і смяшлівыя, жыве адкрыты насцеж цудоўны свет птушак, звяроў, дрэў... Паэтычнае слова Рыгора Барадулін абуджае юную фантазію, кліча, запрашае да творчасці. А яшчэ — раскрывае лад, багацце, музычнае шматгалоссе роднай мовы. Ну вось хаця б такі гукапіс:

І весела, і займальна, ды яшчэ і павучальна, гэтак неўпрыкмет, але па ўсіх правілах дарожнага руху: «Не спяшайцеся...» — шэпча шаша...

Неяк незаўважна зноў мы апынуліся ў дзяцінстве, зноў перанесліся да крыніц, да вытокаў. І чуем маладзі ковы голас Рыгора Барадулін:

Дома — не проста ў сценах, са страхой над галавою — для жылля, а ля святога агменю, дзе жыве матчына душа, дзе дыхае ўсё памяццю і дае апірышча ў гэтым свеце...

2. Крыло..

Трываласць «апазнавальных знакаў» паэзіі Рыгора Барадулін выключная. Схільнасць яе да шматступеньчатых асацыятыўных пабудоў, артыстычная вынаходлівасць у абыходжанні са словам, арганічнае ўпляценне (а дакладней, своеасаблівае мастацкае цытаванне) фальклорнага матэрыялу — ад яркага выслоўя да цэлай песні ці сюжэта, энергічнасць і гнуткасць рытму (у сэнсе яго адпаведнасці зместу), незаштампаванасць рыфмы (нават непрыкрытая, яўная падкрэсленасць пошуку нечаканых сугуччаў, калі дыктуецца тое мастацкай неабходнасцю), — здаецца, усё гэта даўно і добра вядома. І, аднак, не перастаеш здзіўляцца імкненню паэта знаходзіць усё новыя і новыя фарбы: для паэтычнага ўзнаўлення жыццёвага матэрыялу. Выдае, яны прыходзяць да Барадулін адначасна: пабачанае, адчутае — і выяўленае ў вершаваных радках і строфах. Відаць, так яно і ёсць, відаць, да органаў пачуццяў, дадзеных усім нам прыродай, каб знаходзіліся мы ў пастаянным кантакце з навакольным светам, тут яшчэ дадаецца феномен пачуцця вышэйшага — паэтычнага, акумулюючага, галоўнага над усімі астатнімі, першаснымі.

І ўсё глыбей і выразней акрэсліваюцца — не цэнтрабежнаю сваёй, а цэнтрапамкненнем — дзве прынцыпова раўназначныя дамінанты паэтычнага таленту Рыгора Барадулін: лірычная і гумарыстычна-сатырычная. Невыпадкова паэт апошнім часам рашуча пайшоў (у адрозненне ад ранейшай практыкі) на аб'яднанне гэтых плыняў пад адзінаю кніжнай вокладкай (а як жа «супрацівіцца» іх крэўнай узаемазалежнасці?!). Такі падыход выглядае і слушным, і па-мастацку перспектыўным. Пра гэта сведчыць і кніга паэта з яскравым падзагалоўкам-вызначэннем — «і лірыка, і гумар» — «Амплітуда смеласці». Праўда, «дэмаркацыйная лінія» ўсё ж асцярожліва захоўваецца: дзве «жанравыя дзяржавы» выступаюць у выглядзе асобных раздзелаў — «Карэнне аблачын» («чыстая» лірыка) і «Загоншчыкі славы» («чыстая» сатыра). Думаецца, ці не варта было б пайсці смялей на «знішчэнне» граніцы? Бо прырода барадулінскага таленту — зноў падкрэслім! — такая, што ў тую «чыстую» лірыку абавязкова ўскочыць «чортава рабрына» гумару. Ставіць тут памежныя слупы вельмі цяжка. Ды й прыгадаем класіку (Пушкін, Гейне, Купала...) — штосьці не згадваецца там гэтай, спецыяльна выстаўленай, «памежнай службы»...

Аднак будзем «танцаваць» ад той «печы», якую склаў Барадулін.

Першы раздзел — «Карэнне аблачын» — вядзе нас шляхам паэтычнага роздуму над самымі рознымі — простымі і складанымі — праявамі жыцця, вядзе сцежкамі памяці, дарогамі сяброўскіх сустрэч.

Вось лірычны, вынашаны ў глыбінях сэрца, выпакутаваны маналог, што прамаўляецца як бы самому сабе, але звернуты перш за ўсё да іншых, тых, хто, магчыма, не спазнаў яшчэ перажытага аўтарам:

А цяпер — увага! — прыпынімся на хвілінку: мабыць, нават толькі дзеля гэтага аднаго варта было пабачыць «крыло амплітуды» — у палёце!.. І дзе тут утрымаешся, «аб не падказаць: глядзіце, як на «чатырох вуглах» асноўнай рыфмоўкі: жывыя — завые, бацькоў — слупкоў «кладзецца» яшчэ адно звяно — рэхам: бацькоў — вякоў, коміны — анікому ён (ды плюс яшчэ: «адчай вякоў — гайнёй ваўкоў»)... Не выпадковае «шматгалоссе» — а высвечванне слоў і думак асноватворных. Гэта тыя галоўныя зоркі, па якіх мы вызначаем сузор'е зместу...

А вось — побач са шчымлівым, па-народнаму стрыманым роздумам — публіцыстычна-трывожны, да болю напяты позірк на сённяшнія праблемы грамадзянскага кшталту:

Пытанне не выпадковае. Пытанне і асабіста-чалавечай, лакальнай, і агульнай, сацыяльна-гістарычнай важнасці. Былі гарачыя (а дакладней — бязглуздыя) галовы, што імкнуліся спісаць з рахунку многія тысячы вёсак з жывымі людзьмі ў катэгорыю «неперспектыўных», адміраючых. І паэт бачыць адзіна правільную выснову: «На ўсё, што будзе, што было, адкажа час без нашай спешкі...» Не ў асуджэнні жывой вёскі на «бесперспектыўнасць», а ў яе адраджэнні — шлях, які падказвае само жыццё. Шлях, адчуты таксама і сэрцам паэта.

«Хат болей, чым людзей...» Ёсць і яшчэ адзін бок з'явы, бо «дасюль у кожнай хаце яшчэ жыве вайна». Старэюць хаты, старэюць і адыходзяць людзі, ды не старэе памяць. Яна вяртае і вяртае паэта ў той трагічна-вогненны час. «Балада жаху» — усяго чатыры радкі — і жыццё, няздзейсненае, непражытае, як напамін, як заклік зрабіць усё, каб такое больш не паўтарылася:

Рыгор Барадулін стварае галерэю вёсак, людзей, лёсаў партызанскай Ушаччыны («Былая вёска Аралля», «...Мама, я паслухаю шпакоў...», «Цётча», «Партызанка»). Некаторыя з гэтых вершаў перарастаюць у вершаваныя апавяданні-партрэты («Піліп»), Вобраз музыкі Піліпа выпісаны ярка, каларытна, з дэталёвай, вартай узораў сапраўднай мастацкай прозы, увагаю:

Сапраўдная апавядальная гісторыя разгортваецца — з сюжэтам-лёсам. Рыса, характэрная для творчай асабістасці Рыгора Барадуліна: проза жыцця знаходзіць мастацкае выяўленне па законах высокай паэзіі: Красунь у лес ад плётак

Сюжэтныя павароты-нечаканкі, дэталізацыя — усё гэта, штрых за штрыхом, распавядаюць жыццяпіс простага чалавека ў самых лепшых традыцыях (няхай не будзе гэта «абразай» у трактоўцы сённяшніх модных літкрыкуноў) рэалізму...

Трапнымі характарыстыкамі і назіраннямі пазначаны і літаратурныя вершаваныя партрэты, створаныя Рыгорам Барадуліным. Адзін пералік імёнаў, да якіх звяртаецца паэт, унушальны і выклікае цікавасць: Броўка, Панчанка, Куляшоў, Пысін, Быкаў, Караткевіч, Бураўкін, актрыса Марыя Захарэвіч... Вядома ж, не ўсе вершы, прысвечаныя гэтым і іншым дзеячам літаратуры і мастацтва, раўназначныя і па задуме, і па спосабах і глыбіні яе вырашэння. Але заўважым галоўнае: тэндэнцыю руху, «вырастання» звычайнага літаратурнага і сяброўскага экспромту-паслання з тае ці іншае прыватнай прычыны да грунтоўнага псіхалагічнага высвятлення вобраза, да аналітычнага абагульнення, зразумела, сродкамі паэзіі, а не крытыкі. Як гэта бачым, напрыклад, у адным з такіх твораў — «Чытае вершы Захарэвіч», дзе зліліся ў непарыўную мастацкую цэласнасць і штрыхі біяграфіі гераіні, і яе творчае акрэсленне, і лёс...

А якая канцэнтрацыя вобраза (тая, барадулінская, шматступеньчатая, пра што гаварылася напачатку) у двух радках пра Пушкіна:

Сатырычна-гумарыстычны пласт кнігі — «Загоншчыкі славы» — склалі вясёлыя мініяцюры, сяброўскія пажаданні, вершаваныя гумарэскі, гнеўныя рэплікі — словам, Барадулін у сваёй стыхіі. Гэта шматаблічны, усмешлівы і насмешлівы, казытлівы і бадлівы, прыбарысты і прыпірысты свет: знаёмых — названых па імені, і знаёмых — «інкогніта», здагадайся, маўляў, сам. Тут ёсць знаходкі непаўторна-трапныя — раз і назаўсёды. Адно слова — і закончаны вобраз-характарыстыка са знакам «Зроблена Барадуліным». Вось як, скажам, дзьме ў барадулінскую сатырычную дудку слова звыклае, пастаўленае ў пэўны кантэкст, высвечанае сугуччам са словам іншым (за якім стаіць адпаведны «крык» моды і ўяўнага прэстыжу):

Удала зажылі — цяпер ужо сваім асобным жыццём — усмешкі-перасмешкі да спектакля купалаўскага тэатра «Ажаніцца не журыцца». Права ў іх «на самастойнасць» бясспрэчнае і пацвярджаецца хаця б вось так:

Бліскучая, непараўнальная тэхніка (просьба дараваць «патэтыку», але ж іншым спосабам захаплення не выказаць) і такая трывалая жыццёвая прадметнасць!..

Багатыя на разнастайнасць нізкі вершаў, навеяных сустрэчамі ў іншых краях. Пра барадулінскія «радкі дарог» колькі слоў было ўжо сказана. Падкрэслім жа цяпер найперш тое, дзеля чаго і разгарнулі мы кнігу «Амплітуда смеласці»: ва ўзбуйненым, набліжаным плане пабачыць самае дабраіснае і дабратворнае, самае вызначальнае і, скажам, барадулінскае ў паэзіі Рыгора Барадулін. Так, яно выразна бачнае і тут, у «замежных» паэтычных вандроўках «Амплітуды смеласці»: паэт і захапляецца пабачаным вачыма падарожніка, і паглыбляецца ў далёкія пласты гісторыі народаў, але — з неадменным «фірменным знакам»: палёт паэтычнай фантазіі заўсёды знаходзіць трываласць зямнога грунту. І ў лучнасці з імі. — сур'ёзная ўсмешка, назавём гэта так. Вось яна, гэтая еднасць — у вершы «Сем адказаў рэха» (з балгарскага цыкла «Восень на Віташы»):

так і не знайшлося месца, каб «перапыніць» верш! Ды і дзе ты яго, гэтае рэха, перапыніш, зловіш на паўдарозе, пакуль яно само не ўпадзе на дол — і рассыплецца іскрамі хараства, падгалоскамі-перазвонамі: хо-ра-ша!..

Такая яна, амплітуда кнігі Рыгора Барадуліна — ад шчырай, пранікнёнай лірыкі да сатыры гнеўнай, з'едлівай. «Амплітуда смеласці» — гэта і амплітуда пошуку, і амплітуда грамадзянскай зацікаўленасці жыццём, яго клопатамі, праблемамі. «Амплітуда смеласці» ў паэта падмацавана добрай, устойлівай надзейнасцю крыла. «Амплітуда смеласці» — своеасаблівы паэтычны аўтапартрэт Рыгора Барадулін.

3. Дзве страфы — дзве пярынкі...

Паэты вырастаюць на зямлі дзе радзей, дзе гусцей. І на гэта, пэўна ж, ёсць свае прычыны. Ці яны нашыя, зямныя, ці касмічныя, боскія?.. Ніхто не рабіў спробы разгадаць гэта. Ды і наўрад ці разгадае: чаму прыкладам, Ушаччына (ды і ці толькі яна, — а Случчына, Уздзеншчына, ды й хаця б зусім «лакалы-іа» — Давыдгарадоччына...) дала цэлае суквецце выдатных талентаў?

Але несумненным застаецца адно: паэзія нараджаецца як бы нечакана і найперш, мабыць, для самога творцы, для самога паэта. Такой жа застаецца яна і для чытача — нечаканай і пастаяннай, аднойчы і назаўсёды. І будзеш стаяць у здзіўленні і думаць: адкуль што ўзялося?.. Як тая мінога з вясёлага дзіцячага — у адну страфу — вершыка:

От жа і ўсё проста — і гэтак хітра: паспрабуй спецыяльна, запраграмавана, прыдумаць такое. Не ўдасца. Тут патрэбна іскрынка азарэння! І яна ўспыхнула аднойчы ў свядомасці, а хутчэй у падсвядомасці паэта Рыгора Барадулін, і ён прамовіў гэтыя радкі — і, відаць жа, сам радасна здзівіўся: адкуль яна, з якіх глыбіняў ці завадзяў, выплыла тая мінога?.. І нас, чытачоў, здзівіў: от жа столькі год — дзесяткамі лічы — стаіць неадчэпна перад вачыма, у самым добрым сэнсе, вядома, задуменнае стварэнне, збянтэжанае раптоўным пытаннем: «Дзе твае, мінога, ногі?..» А д'ябал іх ведае! І вадзянік не падкажа... Вось няма і не было ніколі тых ног, а стой і думай: дзе яны?.. Думаў я з малым сынам, цяпер думаю з малым унукам... А мінога ўсё тая ж — і ўсё думае, думае з намі...

Светла і радасна разгадваць загадку паэзіі. Аднае во хапіла на ўсё жыццё — на тры пакаленні.

А з такіх жа загадак — увесь Рыгор Барадулін. Яны — паэтычныя — растуць у яго, як грыбы пасля дажджу.

Я зараз знарок не кранаюся творчасці паэта з падмуркаў штудый літаратуразнаўства. Я — пра тое, на што, быццам бы, і ўвагу «вучоную» ці варта скіроўваць... Ну вось, да «міногі» яшчэ адзін малюначак:

І ўсяго? І толькі? А чаму ж я дзесяткі год, як таямнічы крышталь, паварочваю і так і гэтак жартаўліва прамоўленую паэтам страфу — і пералівістая, іскрыстая гульня прамянёў і праменьчыкаў, як у чароўным калейдаскопе, не перастае мяне захапляць і радаваць? А таму, што гэта — паэзія. І гэтая прасмоленая шпала па-чалавечы дыхае, прамаўляе, жыве нейкім нашым, але і сваім, таямнічым «шпальным» (ці «спальным») жыццём... Вось, бадай, і ўсё. Усяго пра дзве пярынкі з крыла — дзве страфы Рыгора Барадулін. Не самых, скажаце, «лёсавызначальных»? Але ж ён у іх — як у крышталіку — свеціцца. Прынамсі для мяне. Запомніліся гэтыя радкі з першага чытання. І жывуць са мною, як маленькі цуд і вялікая загадка паэзіі.

Скажаце, гэта не пра майстэрства? А пра што? І што ёсць майстэрства? Што ёсць наватарства?

і: «научный язык» — чтобы скрыть свое незнание. А «литературный язык» — чтобы литераторам скрыть, что им нечего сказать...»

Дзве думкі, прамоўленыя зусім-зусім рознымі людзьмі, у розных абставінах і з розных прычын. Першая належыць Соф'і Парнок, паўзабытай цяпер (а то і забытай...) паэтэсе і перакладчыцы. Другая думка (можа, і не ва ўсім бясспрэчная) — з вуснаў мудраца сусветнавядомага — Льва Мікалаевіча Талстога... Але працягваецца між імі ланцужок лучнасці: здаецца, гэта пра адно, пра тое ж самае — пра майстэрства, якому не прыносіцца ў ахвяру праўда жыцця, яе духоўная існасць...

Сапраўдны майстар там, дзе яго не відно, дзе ён «выліўся» — цалкам, без астатку — у сваё тварэнне. Асоба паэта ва ўсёй духоўнай паўнаце і значнасці, выяўленыя праз яго стыль, — гэта і ёсць само майстэрства, ці прынамсі набліжэнне да яго. Там, дзе «майстэрства» напаказ, дзе яно «тырчыць» з кожнай шчыліны, «крычыць» кожным швом, пранізліва зыркае кожным цвіком — там: ужо выступае не тварэц, а рамеснік — з рэкламным промыслам: прадаць тавар...

То не будзем жа глядзець на паэзію вачыма адной гераіні Прастора Мерымэ, для якой верш — гэта «кароценькія радкі няроўнай даўжыні з пустымі месцамі з кожнага боку...» Але не будзем схіляць у паклоне галаву і перад рыфмаванымі (ці верлібрызаванымі) шыфраграмамі, абвешанымі, як навагодняя ёлка, бліскучымі бразготкамі...

Майстэрства не ў знешнасці «Міс Паэзіі», а ў гарманічным, нябесна-зямным, узаема- і самадастатковым адзінстве формы і зместу, як ва ўсім існым, што створана Богам: чалавеку, птушцы, травінцы... Як у найлепшых паэтычных творах Рыгора Барадуліна...

1981, 1996

Чытаць Веліміра Хлебнікава, як дыхаць не збалансаваным, з перавагай аднаго якога-небудзь газу, паветрам. Няма пушкінскай атмасферы, дзе вольна і травам, і дрэвам, і птушкам, і чалавеку... Геній Прыроды — у пушкінскай паэзіі, і геніяльнае адхіленне, вылам — у Хлебнікава. У аднаго дыхаеш на поўныя грудзі, у другога — задыхаешся ад перанасычанасці... Дыханне і ўдушша — корань адзін і той жа, а «дрэвы» — розныя...

Там, дзе Хлебнікаў адыходзіць ад запраграмаванасці на «тварэнне» ўзораў «вынаходніцкай», «інжынернай» (па словах Маякоўскага) літаратуры, дзе вырываецца ён на волю, на пушкінскі прастор, там з'яўляюцца такія строфы:

Альбо:

Дарэчы, «тулупчик» той — футравая куртка, падораная Хлебнікаву Маякоўскім...

І яшчэ адно «дарэчы», хоць і сказана Канстанцінам Паустоўскім не канкрэтна пра Веліміра Хлебнікава: «...літаратура існуе і дзейнічае толькі да таго часу, пакуль яна зразумелая. Незразумелая, цёмная альбо знарок мудрагелістая літаратура патрэбна толькі яе аўтару, але ніяк не народу...»

Драўляная маска макондэ з Мазамбіка (Музей Ліндэн, Штутгарт) вельмі падобная на аблічча Пушкіна, Аляксандра Сяргеевіча, — у блізкім пакаленні парастка ад афрыканскага дрэва... Голас крыві...

І ці не голас наканавання, бо, як мішэнь — кругамі — упрыгожанне, што аздабляе маску, — між вачэй, над пераноссем... Такія ж у яе дзве «мішэні»-завушніцы і яшчэ адна — на барадзе... А разам усе яны, калі глядзець на маску, утвараюць сваеасаблівы крыж... І з-за яго ці на фоне яго — Пушкін... Такое містычнае падабенства...

Чорны крыж Пушкіна?..

У паэтычным томе Яраслава Смелякова «Работа и любовь», томе выбранага, які пэўным чынам падсумоўвае вынікі творчай працы паэта на парозе яго пяцідзесяцігоддзя, вершы скампанаваны па часавых раздзелах: «Шестидесятые годы», «Пятидесятые годы», «Сороковые годы», «Тридцатые годы»...

Дык вось: з 66 «шасцідзесятнікаў — пяцідзесятнікаў» ледзь не палова — 27 — «закальцаваныя» ў адзін памер, той, што знаёмы ўсім па першым жа чатырохрадкоўі пушкінскага «Яўгенія Анегіна»:

59 вершаў двух «ранейшых» (па напісанні, а не паводле кампазіцыі кнігі) раздзелаў «дапусцілі» ў сваю сябрыну ўсяго толькі адзіны такі экзэмпляр...

Нічога не маючы супраць «анегінскага ямба» і не адмаўляючы прысутнасці ў першых двух раздзелах вершаў дастойных, заўважым, аднак, што лепшыя са створаных паэтам трэба шукаць у рубрыцы «саракавых — трыццатых»...

А прычына? У кім? Ці ў чым?..

Творчае збядненне, знямога вялі да аднастайнасці рытмаў?

Ці аднастайнасць рытмаў жыцця (а як вынік — і рытмаў паэтычных), эпоха застою штурхалі да творчага збяднення?..

Пэўна, і першае, і другое разам: уздзеянне было ўзаемнае, «працавалі» ў суладдзі, зладжана і згладжана...

А тыя, лепшыя — інтанацыйна багатыя, непаўторныя — узвышаюцца выносісты, гонка. Назавём іх — як герояў — паіменна, вось яны: «Хорошая девочка Лида», «Если я заболею...», «Милые красавицы России», «Аленушка», «Любка»...

Калі ў паэтаў заводзіліся грошы, а разам з тым, натуральна, з'яўлялася пляшка, Анатоль Астрэйка гаварыў: «Хлопцы, пайшлі да мяне ў будан... — так па партызанскай звычцы называў ён кватэру... — у мяне мора закусі...»

Адкрывалі халадзільнік — і там, зазвычай, ляжала цыбуліна і луста хлеба — перахалоджаная і высмяглая...

Гэта вясёлая завядзёнка мела працяг і на Лысагорскім лецішчы: сваю, заўжды гасцінна адчыненую хату, паэт і тут называў буданом...

І раней, і цяпер, калі праходжу міма «будана», што не адзін год ужо маркоціцца, жыве самотна — без гаспадара, згадваю і тую лусту з цыбулінай, і шчымліва-сумныя радкі з кароценькага верша Анатоля Астрэйкі, які чыталі мы ў студэнцкія часы (здаецца, у часопісе «Беларусь»), пра сціплае жаданне паэта мець «чэсны кавалачак хлеба, трошачкі ласкі твае...» — радкі, з якімі мы — ну ніяк! — не маглі пагадзіцца: хіба ж гэтак можна «здрабняцца» ў эпоху гіганцкага размаху, шукаць «ціхі» куточак на магістралях сусветна-рэвалюцыйнага наступу (Куба, Афрыка, Паўднёвая Амерыка, Блізкі і Далёкі Усход!..)

«Змяні свой вузенькі настрой на шырыню людскіх настрояў...» — аргументавалі мы радкамі яшчэ аднаго паэта...

Не ведалі мы тады ні пра «мора закусі» — той «кавалачак хлеба», бо — маладзёвы: «звесткі» да нас яшчэ не даходзілі... Не ведалі і яшчэ аднаго — самага галоўнага: верш той быў у свой час падвергнуты астракізму, вярнуўся з-пад забароны ў гады «хрушчоўскай адлігі» і трапіў У друк.

Пра гэта даведаўся я праз паўстагоддзя — у 2005-м. А прысуд вершу быў аб'яўлены ў «Текстовой сводке» Галоўліта за 1944-1945 і І кв. 1946 г.: «Полностью снять «Шчасце». Автор Астрейко. Журнал «Беларусь» № 7-8» ...І тут жа «тлумачэнне», падпісанае начальніцай Галоўліта Фаінай Дадзіёмавай: «Уже немолодой поэт А. Астрейко, в своем «Шчасце» видит счастье не в труде и творчестве, а исключительно в «чэсны кавалачак хлеба, трошачкі ласкі твае» («стыль» арыгінала)...

і яшчэ адно «праз паўстагоддзя»: у новай, выдатнай, кніжцы паэзіі «Паміж зоркай і свечкай» адзін з удзельнікаў тых нашых інтэрнацкіх дыспутаў Генадзь Бураўкін піша:

Паміж зоркай і свечкай... Там, дзе стала прапісана, творча жыве душа паэта. Там, дзе матчына хата...

«Ідыліяй» назваў гэты верш Генадзь Бураўкін. Здаецца, у згодзе з той, даўняй, паэтычнай «ідыліяй» Анатоля Астрэйкі...

Усё гэта было так даўно — і гэтак нядаўна. Скажам, як у казцы: трыццаць год, і паўгода, і яшчэ адзін дзень... Мы хадзілі тады, студэнты-бульбакопы, вуліцаю вёсачкі Сініло, кватаравалі ў бывалага дзеда Альшэўскага, слухалі яго — ледзь не мюнхаўзенаўскія — легендарныя ўспаміны (пад яго ж, «самагонны», кілішак), любілі пасядзець на скацістым узвалку, ля ўзнохсжа якога перамывала пясок яшчэ светлая і яшчэ рыбная Свіслач, і не здагадваліся ці не зважалі, што недзе зусім блізка, побач амаль, толькі вышэй па цячэнні, месціцца беларускі Парнас — Каралішчавічы — Дом творчасці пісьменнікаў. Не ведаў дзед Альшэўскі, што і мы тое-сёе папісваем, а то парасказаў бы, відаць, нямала і каралішчавіцкіх гісторый ды прыгод (а ў яго іх мерана-нямерана было — на любы «кручок») — пафантазіраваў бы «настаўлення маладзёнаў дзеля...».

А што да нас — то нам і сапраўды няблага тады было — нават лацвей! — і без Парнаса. Гэта сёння неяк павялося: «стварыўшы» два-тры вершы, бегчы з працягнутаю рукой да жывога класіка — паздароўкацца ці папрасіць?.. — хаця б рэкамендацыю ў Саюз пісьменнікаў...

Аднак забудземся на гэтыя «трыццаць год і паўгода», пакінем сабе адзін дзень, каб зрабіць тое, што робім цяпер не так ужо часта: сядзем зноў на тым крутым беражку і пагамонім, а то і памаўчым, прыслухаемся да асенняга вераснёвага надвячорка...

Мякка падае на дол у недалёкім садку, неяк аж сакавіта гупнуўшы, яблык, пэўна, антонаўка, і лёгка выпрамляецца прыгнутая толькі што фунтовым цяжарам галінка — чутно, як шарханулася... Дзесьці на лужку, пазвоньваючы цуглямі, нязлосна (паверхі на паўтара) робіць вымовы гнядзьку дзед Альшэўскі. У расшпіленай, як заўсёды, на два гузікі зверху — каўбойцы, з поўным вядзерцам вады падымаецца ад рэчкі Сеня Блатун, сябра наш, аднакурснік, паэт-летуценнік. Ён ідзе, набліжаецца, вырастае, як з глыбіні, з-пад зямлі (мы яшчэ не ведаем нічога таго, што будзе, яно гэтак толькі здаецца) і нешта насвіствае. Загадкавае, як асенняе развітанне з нядоўгім вераснёвым днём, шчымлівае і зразумелае аднаму яму...

Паслухаем вечнасць...

А яна ў кожнага з нас, дваццацігадовых, а то і маладзейшых, была свая, з дакладным адрасам, канкрэтным абліччам. Кожны нёс яе ў сэрцы як часцінку роднага кутка, бацькоўскай хаты, як голас матчынай песні, як подых першых спатканняў... Вечнасць была рэальнасцю, якую асабіста ніхто не звязваў з часам: яна заставалася ўсяго толькі філасофскай катэгорыяй, якая патрабавала семінарскіх ды заліковых тлумачэнняў А ў астатнім вечнасць была сама па сабе, а час — сам па сабе. Яны змыкаліся хіба толькі ў тым, што часу ў нас, як кажуць, была цэлая вечнасць (за выняткам сесій, калі яго, здаецца, заўсёды ў абрэз, катастрафічна мала, прынамсі не хапае аднаго дня). Мы плавалі ў вечнасці, як рыба ў вадзе. Мы мелі на гэта права, бо юнацтва — само вечнасць...

Генадзь Бураўкін (а ён якраз і ёсць адзін з дзейных удзельнікаў таго вераснёўскага юнакавання і роздумаў), сын старажытнай Полаччыны, з першых паэтычных крокаў адчуваў, дзе яно — вечнае:

Гэтае запрашэнне-заклік (праўда, чамусьці ўпарта — ці не з першага чытання? — сядзіць у памяці: «Не шукайце экзотык за морамі» — замест «красы»...) мае ўсе падставы, бо «тут пад кожным курганам і каменем — ці быліна, ці казка чароўная», а яшчэ «тут на кожнага закаханага салаўёў па чатыры тузіны»!.. Так. яны сыходзяцца — вечнасць-гісторыя і вечнасць-юнацтва. І для Генадзя Бураўкіна гэта паэтычная еднасць дзвюх стыхій стане вызначальнай. Прыгадаем: Скарына, Каліноўскі, Купала, Чэ Гевара, Гагарын, Хатынь, Асвея... — зоркі і вехі на шляхах гісторыі сталі зоркамі і вехамі натхнення паэта, як і лёс яго аднагодкаў, пакалення дзяцей вайны, сэрцам і вуснамі якога сказана тэстаментнае — да роднай зямлі, да Беларусі: «Сто разоў кожным нервам сваім, кожнай жылкаю перажыў я твой мужны і велічны лёс... Я — пясчынка твая. Я — крывінка твая...» І сонечна-юнае: «Сёння я незвычайна радасны, ну, не хлопец — усмешка адна: цеплынёю дваццаціградуснай абагрэла мяне вясна... Я іду — дваццацігадовы, і дзяўчаты глядзяць на мяне...»

Такі дыяпазон душэўнага настрою Генадзя Бураўкіна — ад верша-прысягі да верша-гарэзніка — хочацца асабліва падкрэсліць яшчэ і з прычыны звыклага ў крытыцы нашай «ярлыкавання»: як пайшла з чыёйсьці «лёгкай» рукі гуляць па рэцэнзіях ды артыкулах атэстацыя, што ён паэт адкрытага грамадзянскага пафасу, трыбуннага напалу і гучання (што само па сабе і някепска, і небеспадстаўна), дык і па сёння трымае ў «крытычным цені», бадай, ці не палову зробленага ім у творчасці.

Радаслоўная? Ці творчае крэда? Відаць, і тое, і другое. А мы сабе прыкмецім яшчэ адну акалічнасць: адчуванне паэтавай сувязі і еднасці з жыццём не толькі ў сферы «надбудовачнай», але і «базіснай».

Асцерагаючыся зноў жа «аднабокасці» ці «аднавокае^», толькі з іншым, супрацьлеглым, знакам, схілім усё ж увагу да Генадзя Бураўкіна «нечаканага», не запраграмаванага крытычнымі стандартамі. І пабачым свет шырокі і шматфарбны, свет, які дадзены нам і які мы ствараем, свет, які паглынае нас і які творыць нас, свет — зямны і нябесны, свет — як быццё і вечнасць. Свет просты і складаны — як жытні колас:

І свет — як міг кахання:

Такая яна — і немалаважная! — асаблівасць востра-публіцыстычнага Бураўкіна: піша ён на тэмы інтымныя ці не сама больш з усіх паэтаў-равеснікаў (якасць у нашай паэзіі ох якая дэфіцытная) і вершы пра каханне займаюць у кожным ягоным зборніку (як бы паэтычны контртэзіс спрошчанаму тэзісу крытыкі) добрую трэць, а то і палову. І ці не з доляю палемічнага падтэксту выдаў ён нарэшце кнігу «Пяшчота» — з вызначэннем «Лірыка кахання». Нібы сказаў: паэт — гэта сэрца, насцеж адкрытае жыццю, гэта свет з усімі яго радасцямі і трагедыямі, з яго пяшчотаю і суровай барацьбой, гэта космас — і далёкіх зор, і вясновай травінкі, і слязы на шчацэ каханай...

Ці не першымі з чытачоў нашы кампазітары здагадаліся, што крытыка нешта не дагаворвае пра Генадзя Бураўкін, заўважылі яго светлую — і з добрай усмешкай, і шчымлівую — лірыку, і ўзнялася яна на песенныя крылы, загучала і ў канцэртных залах, і на сябрынах, і проста так — на паўголаса, для сябе...

Імгненне непаўторнае і высока-нябеснае, імгненне вечнасці. І — музыка, музыка: у радку, у дыханні, у цішыні...

А вось цяпер, пасля зробленых вытлумачэнняў катэгарычна пагодзімся і з тымі, хто сцвярджае: так, Генадзь Бураўкін — паэт, чуйна настроены на сучаснасць, паэт грамадзянскай наэлектрызаванасці, паэт-палеміст.

Добра помніцца, як усхвалявалі нас, і нязменна адчуваецца, як нясуць байцоўскую службу яго вершы «Адышлі ў нябыт панегірыкі», «Кампрамісы», «Не рабіце з людзей багоў...», «Уцякаюць хлопцы ў гарады», «Ад залысін да лысін...» Апошні з такой — па высокім рахунку — сённяшняй высновай: «Той сумленна рассудзіць, хто сабе не даруе...»

Ці заўважалі вы, што ўсё глыбей і глыбей карэніцца ў нашу размоўную практыку «сімбіёз»-неалагізм «жывое жыццё»? Першая рэакцыя была не вельмі прыхільная: таўталогія, стылёвая неахайнасць?.. Не кажам жа мы «мясное мяса» альбо «хлебны хлеб»... Аднак моўная рэальнасць — рэч упартая: нагадвае і нагадвае пра сябе «жывое жыццё»... Значыць ёсць яшчэ і другое жыццё — мёртвае? І міжволі задумваешся: а што ж яно тады такое?..

Грамадзянская пазіцыя Генадзя Бураўкіна ставіць звышзадачы: мала сказаць праўду (хоць і слова таксама справа), трэба і самому рабіць гэту праўду, змагацца за яе — кожнаму з нас і кожны дзень, кожным учынкам сваім... Паэзія, усё ж, не стырно, не руль, што адзіным паваротам можа рэзка мяняць кірунак чалавечай душы, наіўна чакаць ад паэтычнага слова імгненных вынікаў уздзеяння. Яна, паэзія, хутчэй, — плуг, што рыхтуе глебу, на якой узрастаюць духоўныя, маральныя шуканні чалавека.

Генадзь Бураўкін дапытлівы назіральнік, востра бачыць жыццё ў характэрных прыкметах. Пабачыў і паслухаў ён Ігру духавога аркестра ля ваенкамата, дзе маці праводзяць на службу ў армію сваіх сыноў, — і як шчымліва і трывожна падумалася паэту:

гэтая трывога ападае на сэрца тым — Хатынскім — снегам, што «ў памяці вечна стыне»...

Пра паэму «Хатынскі снег» цяжка гаварыць, цяжка яе пераказваць, як і наогул паэзію. Гэта незагойная рана, гэта боль людскі, які стаў болем асабістым:

Словы такія — галашэнні — вартыя быць выбітымі на фасадах усіх ваенных міністэрстваў, — усіх, дзе яны ў свеце ёсць... Каб ведалі, каб не забываліся...

Праблемы лёсавызначальныя — небяспека знікнення, адыходу ў нябыт канкрэтнага народа — трывожна пранізваюць і сённяшнюю, мірную, атмасферу, адгукаюцца болем у сэрцы і думах паэта:

І вось чаму мы павінны, нарэшце, паглядзець праўдзе ў вочы, не рабіць прынамсі выгляду, што нічога не адбываецца. Калі ў нас ёсць намеры застацца народам, калі мы хочам ісці ў гісторыю беларусамі, Беларуссю, мы павінны з сапраўдным жыццёвым неспакоем думаць, клапаціцца пра лёс роднай мовы. Няма народа бязмоўнага. І з размываннем нацыянальнага ці не ідзе прасоўванне, усталяванне спажыўца манкуртнага чужамоўя, таго бязроддзя, якое насоўваецца пад маскай «інтэрнацыяналізму». Яго нам паслужліва, але настойліва прапануюць, падкідваюць, падшэптваюць... Сапраўдны ж інтэрнацыяналізм, калі мы ўжо хочам так яго называць, трымаецца на грунце нацыянальным.

Крэўнай, глыбіннай, асабістай прысутнасцю ў нашым бурлівым, неўтаймоўным свеце пазначана паэзія Генадзя Бураўкіна. Голас паэта, яго інтанацыя, тэмперамент, нават жэст прачытваюцца ў яго радках выразна, дакладна і непаўторна. І клопат яго — грамадзяніна і паэта — нязменны: несці святло праўды, змагацца за яго ў імя шчасця людзей. «Гняздо для птушкі радасці» назваў адну са сваіх кніг Генадзь Бураўкін. Гняздо для птушкі радасці — яно і ў сэрцы паэта, і на санцасяжнай, высокай кроне жыцця, кроне пяшчоты і гневу.

1986

Звычайна пішаш (ці прынамсі ўзнікае нейкі, ледзь не падсвядомы, сігнал сказаць) пра таго альбо пра тое, што зрабілася ўжо часцінкай тваёй душы.

Не скажу гэта пра Міколу Купрэева. Ведаю: паэт. Ведаю: таленавіты. Ведаю: з нялёгкім, блытаным лёсам... Усё так. Але не настолькі блізкія мы з ім па тым, як молімся паэтычнаму небу, што і на гэты раз мог бы прачытаць жменьку новых вершаў Міколы, адзначыўшы тое-сёе для сябе з чыста рамесніцкім інтарэсам. І толькі. І толькі — калі б не гэтае «мышынае вочка»...

«Прощай, немытая Россия...» Адзін радок — і ўжо неўзабаве два стагоддзі спрэчак, разваг, доказаў сцверджання і адмаўлення. З аднаго радка вырастаюць артыкулы, даследаванні, філасофскія трактаты...

Паэзія — загадка не на мігатлівыя стагоддзі: яна — на тысячагоддзі, на вечнасць.

Разгадваюць яе кожная эпоха, кожнае пакаленне па-свойму, грунтуючы на ёй сваё светаўспрыманне, сваё светасцверджанне ці светаборства.

І гэта паўсямеснае духа валадарства паэтычнага слова вырастае як бы з імгненнага яго прамаўлення, усяго толькі з канкрэтнага, аднаразовага, здавалася б, яго прызначэння, адрасна-будзённай скіраванасці, з аднае ўспышкі, выбуху сонечнага пратуберанца ўдушы паэта.

Але зараз я, усё ж, не пра адзін радок, а пра адзін верш: «Яма ў канцы XX стагоддзя» («ЛІМ», 15 ліпеня 1994 г.).

Дык вось:

Заўважаю адразу ёмісты, змястоўны гукапіс: стагоддзя - ГУДЗЕ, ГРЫМІЦЬ - аГРАмада, прыЧАПіў - ПАЧвары (з гэтай люстраной, як рэха, адваротнасцю, вяртаннем наадварот: чап — пач, як, дарэчы, і не такое прыкметнае «перасяленне» («пераскок») гукавое і, пэўна ж, небязмэтнае, часцінкі «ры» з пачатку аднаго слова на заканчэнне другога...); потым: РУшацца — гРУкатам (ды плюс яшчэ Страшным)...

А далей — верш-метафара разгортваецца, вырастае...

«На крутым павароце»... «упаў мой вагон у глыбокі адхон, і душа раз'ядналася з целам»... Аднак:

Безвыходнасць, пустэча. Апакаліптычная? Чарнобыльская?.. Адказу няма. Толькі капае чалавек яму. І зноў жа: сябе пахаваць? ці гэты зруйнаваны свет?.. Пытанні, пытанні... (У мяне, зразумела. І гэта добра: пытанні без гатовых адказаў — перадумова паэзіі, тое, што і чытача робіць сааўтарам: пытанні будзяць маё чытацкае ўяўленне, «уключаюць» у працу думку і душу).

І — «раптам шэрая мышка-палёўка глядзіць на мяне»... «маленькімі бубкамі-вочкамі»... «быццам пытае: «Вярнуўся? вярнуўся?.. У норках маіх — зернейка, зернейка, хопіць нам на дваіх...» Вось дзе яна — надзея на вяртанне да жыцця: у адным-адзіным «зернейку»...

Зернейку спагады...

Як па мне, то, мабыць, і хапіла б для верша гэтага «мышынага вочка». Але ж нешта «пацягнула» паэта на «апошнюю страфу» — «зняць» мае чытацкія пытанні ці што? А можа, лепей было б, каб яны засталіся са мною?.. Аднак — пацягнула. Як на «апошнюю чарку», «аглаблёвую»... Быццам «усё выпіта», хоць і не дапіта, а яшчэ хочацца нешта «ўзяць для душы», дагаварыць, давесці, здаецца, самае галоўнае...

А бывае — і часцей за ўсё — яно ўжо сказана? І не трэба высільвацца... Але ж уздымны чад натхнення!.. Ды і, зрэшты, апошняе слова за паэтам. Астатняе — засведчана няхітрай мудрасцю аднаго аўтара (з творча-рэдактарска-цэнзарскага фальклору): «Ведаеш, як напісаць, то вазьміся і напішы. А маё не чапай...»

І яшчэ адно маё чытацкае «адкрыццё», а дакладней, пра тое, як я «шукаў» у гэтым вершы рыфму. З самага пачатку і не думаў пра яе (сведчанне сапраўднай паэзіі — калі не заўважаеш «формы») — проста чытаў. А на апошняй страфе, саткнуўшыся на яе «патрэбнасці» ці «непатрэбнасці», раптам «адкрыў», што яна без рыфмы:

Ну, без рыфмы дык без рыфмы — што ж тут дзіўнага... Але вярнуўся да пачатку. І першая страфа без рыфмоўкі. Праўда, тут «працуюць» сугуччы, пра якія ўжо гаварылася, і, мабыць, не горш за рыфмы. У другой страфе першы радок «падаў» голас апошняму, чацвёртаму: «ляцелі — целам»; другі і трэці радкі ад рыфмы адмовіліся (насуперак чаканню!.. — І «адсутнасць», магчыма, «прагучала» мацней, чым «прысутнасць»). У трэцяй страфе рыфма перакрыжавалася: першы радок перагукваецца з трэцім ды яшчэ з дадатковым падгалоскам у чацвёртым радку (унутранай рыфмай): «цела - трымцела — хацела»... Другі і чацвёрты радкі «ціхенькім» асанансам (Ціха — пусцілі) як бы рыхтуюць нас да страфы чацвёртай, дзе гэты прынцып рыфмоўкі загучаў «на ўвесь голас»: «горла — горкі, радзіму — дзікі»...

Такое вось каларытнае рознагалоссе атрымалася: ад поўнай рыфмы да поўнай яе адсутнасці... А галоўнае... галоўнае — «мышынае вочка»! Яно свеціцца з верша...

Паэт — гэта лёс. Формула класічная. Ісціна неабвержная. І не толькі для паэзіі як літаратурнага жанру, але і наогул для мастацкай творчасці. Для рэалізацыі сваёй прыродны дар, божы праменьчык, мусіць знайсці перасячэнне з лініяй лёсу. Лёсу, наканаванага не стракатасцю анкетных штампаў, а духоўнымі папаўненнямі, вехамі на рубяжах жыцця і смерці, болем і радасцямі, адкарбаванымі ў сэрцы мастака.

Раман Тармола прыйшоў у паэзію поплеч з сябрамі-аднагодкамі, чыё дзяцінства было апалена вайной. Гэтым у многім, калі не ў асноўным, і былі прадвызначаныя тэматычныя абсягі, настраёва-душэўны лад і кірунак яго творчых пошукаў, што знайшлі выяўленне ад самага пачатку — з першай кнігі «Асколкі і росы». Яшчэ і сёння, праз ужо не адзін дзесятак гадоў, паэт з хваляваннем згадвае, як чытаў ён верш-баладу з гэтага зборніка на сустрэчы маладых беларускіх паэтаў — удзельнікаў усесаюзнай нарады з Міхаілам Ісакоўскім, верш пра страшэнную раніцу: пасля начной бамбёжкі — на травах — жалезныя росы...

Са шчырай ухвалай выслухаў знакаміты паэт верш маладога беларуса — як бласлаўляў на плённую творчую дарогу...

Так яно і было, усё ў рэчышчы лёсу, сугучнага лёсу літаратурных равеснікаў... Ды аднойчы... Аднойчы — і раптоўна — жыццё абарвала гэту трывалую, здавалася, назаўжды прадвызначаную хаду. Вось ужо, сапраўды, лёс Рамана Тармолы не паскупіўся на выпрабаванні. Цяжкая хвароба паставіла яго, як гаварылася толькі што, на рубяжах жыцця і смерці. Рубяжах — бо іх было не адзін, не два... Аперацыя за аперацыяй — і ніводная не давала трывалай надзеі...

Але Раман Якубавіч не схіліўся перад навалай хваробы ў пакоры і разгубленасці. З нязломнай верай у жыццё ён аб'яўляе ёй вайну, у поўным сэнсе гэтага слова. Ён змагаецца са смерцю, каб перамагчы. І перамагае. І ў гэтым яго чалавечая мужнасць. І мужнасць яго паэзіі. Бо і яна разам з дактарамі ўвесь час была побач з ім і дапамагала выстаяць — Духоўная Сястра Міласэрнасці.

Гэтая паэзія склала кнігу Рамана Тармолы-Мірскага «Прычасце».

Калі чалавек ідзе да прычасця, то найперш збірае думы і нясе — нялёгкія і непад'ёмныя для самотнай душы — да чалавека другога, вернікі — да святара... Прычасце паэта Рамана Тармолы-Мірскага — споведзь перад сабою і людзьмі. І нясе ён не роспач, а тую кропельку, тое зерне надзеі, назавём яго словамі паэта: «не стала яшчэ горш...», зерне, што, прарастаючы, зноў поўніцца, паўстае жыццём:

І тут жа — вершы побач у кнізе — як першы ўздых на ўсе грудзі, як адхланне пасля здушанасці, як вокліч удзячнасці:

Паэт Раман Тармола-Мірскі і чалавек Раман Якубавіч Тармола — гэта і ёсць той лёс, за якім «выжыве не цела, выжывае наш дух...». Непазбежнасць, вызначаная чалавеку як фізічнай існасці, уступае ў супрацьборства з яго існасцю духоўнай, і якая з іх выходзіць у пераможцы, вырашаецца — сведчыць і ўпэўнены ў гэтым сведчанні паэт — не ў апошнюю чаргу чалавечай воляй:

такім коштам (здавалася б, круг замкнуўся: за жыццё плаціць жыццём) гатовая адстаяць чалавечая душа сваё высокае наканаванне. І сцвердзіць тым самым права на жыццё.

Паэтычныя роздумы Рамана Тармолы-Мірскага не даюць падставы ні на момант усумніцца ў яго непахісным аптымізме. Сучаснасць і мінуўшчына, вечныя пытанні быцця і простыя людскія радасці, непазбежнасць і выпадковасць у асабістых і грамадскіх дачыненнях, далёкая зорка і расінка на кветцы — усё хвалюе, усё клопатам турбуе паэта. «Я ў жыцці, нібы ў разведцы...» Тэматычныя далягляды кнігі «Прычасце» вымяраюцца даляглядамі, перад якімі стаіць краіна наша і наш народ.

Голас паэта, як і душа, падуладны толькі жыццю. Голас-лёс. У ім лунае і змагарны, барыкадны заклік, і пяшчотна-закаханы шэпт. Дарога не ўсыпана кветкамі — на ёй больш церняў. Ды заўсёды з паэтам — шляхавызначальнай зоркай — родны вобраз:

З такою зоркай у вачах і ў сэрцы ідзецца надзейна і ўпэўнена...

Пры сяброўскіх сустрэчах-бяседах Янка Сіпакоў іншы раз не-не ды і прыгадае з пэўнай доляй шкадавання, як спазніўся ён з-за нейкага «бала» патрапіць на наш журналісцкі курс — і ўжо вучыўся годам пазней, чым Генадзь Бураўкін, Міхась Стральцоў, Юрась Свірка, Сымон Блатун, Мікола Гіль, Алесь Дзятлаў, Герман Кірылаў, Алесь Станюта (прыкметны быў набор!..)...

Але тут жа і суцяшэнне знаходзілася: у аднакурсніках Янкі Сіпакова былі Барыс Сачанка, Віктар Дашук — кампанія таксама пашанотная...

А зрэшты, усе мы тады — і курсам-другім старэй, і маладзей, і журналісты і «чыстыя» філолагі, скажам, Рыгор Барадулін ды на год «ранейшыя» Анатоль Клышка, Кастусь Цвірка — жылі адною дружнаю інтэрнацкай сям'ёй, штодня сутыкаліся то ў лекцыйных аўдыторыях, то ў бібліятэчных «чыталках», то на тлумных рэдакцыйных парогах. Так-так, ужо з першых дзён першакурснага жыцця купкамі і ў адзіночку наляталі мы ў Дом друку з адвечнай рэпарцёрскай надзеяй: прабіцца хоць бы адзіным інфармацыйным радком на газетную паласу. Выкладчыкамі гэта віталася і заахвочвалася: а як жа! — прафесійная жылка!... Ну а тыя, хто яшчэ і «рыфмаваў», нясмела неслі да строгіх рэдактарскіх сталоў і свае паэтычныя надзеі...

Такіх была ці не большасць. І можа, думаецца сёння, з адлегласці дзесяцігоддзяў, практычная журналістыка нашая шмат страціла, не далічыўшыся ў сваіх шэрагах творцаў, што цалкам і незваротна змянялі рэпарцёрскія пёры на пісьменніцкія «вечныя» самапіскі. Янка Сіпакоў у гэтым сэнсе выявіў добрае і выйгрышнае выключэнне. Бо жывая газетна-журналісцкая справа сталася для яго не прафесійнай адзнакай у дыпломе, а неад'емнай, сутнаснай пазіцыяй творчасці.

І нават той, «прапушчаны», год, які закінуў выпускніка вясковай школы ў раённую газету, вунь як адгукнуўся сёння: каларытнымі, багатымі на жыццёвыя малюнкі і характары, са слязою і ўсмешкаю, эсэ, якія чыталі мы нядаўна ў «Полымі» (і пра сваё першае, і няўдалае, абітурыенцкае падарожжа ў Мінск на вагоне, зайцам, і пра далучэнне да жыцця-быцця газетчыка-раёншчыка)...

Журналісцкі дапытлівы характар, «учэпістасць» да дэталі, імкненне «дакапацца» да сутнасці факта, як пабачым, заўсёды скіроўвалі, выводзілі, можа, нават і «падштурхоўвалі» Янку Сіпакова да не сказаць што сенсацыйных, але не стандартных, не трафарэтна-прадвызначаных крокаў і ў паэзіі, і ў прозе.

Ды, хутчэй за ўсё, і да прозы павярнула паэтычную сцежку Янкі Сіпакова будзённае журналісцкае «паляванне» на факты, сюжэты, калізіі, характары. І тут яго чакала несумненная ўдача.

Хоць сустрэчы з ёю былі і ў паэзіі.

Быў «Сонечны дождж», быў «Лірычны вырай». І была, выяўлялася задума, прасочвалася, прарастала імкненне — ад «проста» зборніка да Кнігі: вершаў, паэзіі. Кнігі, кампазіцыйна выверанай, змацаванай адзінствам задумы і мастацкага вырашэння. І калі ў «Лірычным выраі» толькі нясмела вызначаецца «пастаноўка задачы»: запеў — «Пачатак палёту» (лірычны ж вырай!) і фінал — «Заканчэнне палёту», а перад усім — эпіграф з Максіма Багдановіча, своеасаблівы паэтычны анонс, а можа, і творчае крэда, прамоўленае следам за класікам: «З нізкага берагу дно акіяна вачам недаступна, — глуха ўкрыла яго сіняя цемень вады. Але ўзбярыся ўгару на вяршыну ўзбярэжнай страмёны, — кожны каменьчык на дне, пэўна, пабачыш ты стуль», — так, усё, як з вышыні птушынага палёту, то ўжо далей Янка Сіпакоў вызначэнне дае катэгарычна і небеспадстаўна: Кніга. «У поўдзень, да вады», прыкладам, «Кніга вершаў», а «Усміхніся мне» — «Кніга трывогі» — твор цэласны, кампазіцыйна складаны, але распрацаваны па-мастакоўску дакладна і выразна.

Аднак, пэўна ж, самы адметны пасад займае тут «Веча славянскіх балад» — кніга, нібы храм, узведзены талентам дойліда. Архітэктоніка яе строгая, жанрава «замкнутая», завершаная, але адзінства не пагражае перайсці ў аднастайнасць дзякуючы багатай фактычнай напоўненасці, гістарычнай шматфарбнасці сюжэтаў, іх славянскай «шматмоўнасці», агучанай беларускім словам, — сапраўднае славянскае веча на скрыжаваннях стагоддзяў і лёсаў.

Толькі што ж мы ўсё аб форме, аб форме... Яно так — збудаванне цешыць вока. Аднак храм робіцца храмам, калі ён духоўна абжыты, напоўнены святлом не толькі знешняй, але і змястоўнай прыгажосці. Якія ж малітвы ўзносяцца тут, якія гучаць прароцтвы? Ці, прамаўляючы словамі Мікалая Забалоцкага, спытаемся: «...что есть красота... Сосуд она, в котором пустота, или огонь, мерцающий в сосуде?..»

А малітвы ў храме Янкі Сіпакова гучаць зямныя, напоўненыя адвечным людскім клопатам. Бо і сам ён — з гэтых малітваў-песень:

І, відаць, нездарма з'явілася тут імя і паэтычная формула Мікалая Забалоцкага. Прыгледзімся ды прыслухаемся хоць бы да «Веча славянскіх балад»:

Гэта — «Базары. Балгарская балада. XX стагоддзе». І ці не згадваецца ў разгорнутым малюнку размах знакамітых «Столбцов» Мікалая Забалоцкага? Як, дарэчы, і другога паэтычнага куміра — Уолта Уітмена, кнігу якога «Лісце травы» Янка Сіпакоў пераклаў на беларускую мову. І яшчэ раз заўважым: Кнігу — так было ў Уітмена, так было ў Забалоцкага: «Столбцы» — Кніга!..

Гэткая ж зямная, па сутнасці, малітва і ў прозе Янкі Сіпакова. Як мастацкай, так і публіцыстычнай, хоць, помнім, «кітайскай сцяны» пісьменнік паміж імі не ўзводзіць. «Нарыс, на маю думку, — гэта своеасаблівая аповесць, споведзь з лірычным, настраёвым або проста дарожным сюжэтам, дзе галоўная дзеючая асоба — канкрэтнае «я» — мае магчымасць выказацца...» — гэтае сведчанне аўтара сцверджана і яго творчай практыкай. Цяжка (ды і ці трэба?) вызначыць, што пераважвала ў «Крыле цішыні»: «прыцягненне» жывога, непасрэднага факта, уражання ці доля мастацкага дадумвання, «закруглення», «падгонкі»... Важна іншае: мы маем непаўторна-арыгінальную, таленавітую «Кнігу вёскі» (так: Кнігу), пад крылом якой утульна і мастацкай, і дакументальна-мастацкай, і проста дакументальнай стыхіі, дзейным асобам — і рэальным, і літаратурным.

Прыгадаем яшчэ «Пяць струн» — «Кнігу настрояў» (І. Лірычная струна. 2. Дарожная струна. З. Апавядальная струна. 4. Літаратурная струна. 5. Іранічная струна) ды «Жанчыну сярод мужчын» — апавяданні, што ў сумоўі сваім: супернічаюць з жанрава «чыста»-раманам (і ні ў чым не саступаюць яму!) аб жаночай долі-нядолі...

А вось — калі ласка: жанр спецыфічны газетны — «Інтэрв'ю з міс Палон Іяй» — разрывае свае рамкі, перарастае ў якасна новую існасць — паэму ў прозе:

«Ага, вось у каго я вазьму інтэрв'ю — у пані Ірэны, дырэктара гэтага магазіна.

— Пані Ірэна, што гэта такое — кветка?

— Гэта радасць.

— Таму вы займаецеся імі?

— Не! Я іх проста люблю. А я, заўважце, нічога не раблю ў жыцці, чаго не люблю. — А за што вы любіце кветкі?

— За справядлівасць...»

Ах, ды што яшчэ можа нагаварыць пані Ірэна! Заслухаешся. І зачытаешся... О, гэта пані Ірэна... О, Палонія...

Ад уласных лірычных мініяцюр — праз выдатна ўзноўленыя па-беларуску вершы ў прозе Івана Тургенева — да жанру, дзе сінтэзаваліся і паэзія, і проза, і журналістыка са знакам майстра: Янка Сіпакоў — прыйшла да нас кніга паэм у прозе «Ахвярны двор».

Літаратурны пошук у форме вартасны мацуецца тут дастойнай змястоўнасцю. Мастакоўскі позірк Янкі Сіпакова заўсёды высвечвае штосьці вельмі важнае для чалавечай душы. Гэта, скажам, і мудрасць стагоддзяў, застылая (але з жывым дыханнем! у каменнай легендзе армянскіх храмаў (паэма ў прозе «Ахвярны двор»):

«Чалавек ідзе далёка, а яго душа ідзе яшчэ далей. Чалавек залежыць ад дарогі, а душа ні ад кога і ні ад чога не залежыць. Яна вольная. І на зямлі, і на небе вольная...»

Гэта і наш чарнобыльскі боль (паэма ў прозе «Одзіум», пранізаная і радыяцыяй, і промнем надзеі і ўратавання: радок за радком — праз увесь твор — малітваю «Ойча наш...»):

«Усё лета я хаваўся ад радыяцыі», — хваліцца хлопчык з той страшнай зоны, бо пакуль яшчэ не ведае, што схавацца ад радыяцыі нельга.

«Доктар сказаў, што ў мяне дужа многа радыяцыі», — сумуе дзяўчынка з той жа самай зоны, бо ўжо ведае: тое, што з ёй, з ёй назаўсёды — радыяцыя не прастуда, яна не выводзіцца.

«Бабулечка, родненькая мая, я так хачу да цябе ў вёску, але напішы мне, калі ж ты выганіш са свае хатачкі радыяцыю?!» — рыдае малое, бо здагадваецца: не бабулечка выганяе радыяцыю, а радыяцыя выганяе бабулечку з хаты...»

Такі вось «рэпартаж з радыяцыяй у крыві»...

Пачалі мы ўспамінам. І закончым тым., чым канчаецца «Журба ў стылі рэтра» Янкі Сіпакова: пытаннем-сцверджаннем. Пытаннем-журбой перад мінулым і сцверджаннем-надзеяй перад будучыняй: «Што такое жыццё? Гэта адзінства, узаемаразуменне і садружнасць зямлі, вады, паветра і агню.

І яшчэ думкі. Але думка можа і не адбыцца, калі няма папярэдняга ўзаемаразумення.

А можа, наадварот, думка якраз і з'яўляецца насуперак такому адзінству і такой садружнасці?»

Вечны закон і сакрэт жыцця і мастацтва: у садружнасці і — насуперак...

1997

Не, крыўды і тады не было, і пасля... А от пэўнае здзіўленне было. Удумлівы, не крыклівы, шчыры і трапяткі паэт — а пацягнула ж на такую «статутную ранжыроўку»: у публіцыстычнай «лімаўскай» нататцы Юрась Свірка сарамаціў творцаў і заклікаў раўняць песняю творчыя шыхты ў камуністычным паходзе (а гэта быў самы; росквіт «брэжнеўшчыны» — застою і паказухі) і ў якасці адмоўнага (як не трэба «спяваць») выстаўляўся верш, у якім аўтар замест узнёслага аптымізму ўпадае ў недаравальны песімізм, яшчэ пры жыцці замаўляючы сабе пахавальную музыку... Прозвішча «песіміста», праўда, не называлася... Як каму, а мне здагадацца было няцяжка — гэта пра радкі з майго верша «Сплывае гук, а думка застаецца...»: «...Не трэба слёз. І слоў не трэба плоскіх... Над пылам: прыдарожнае травы, над ростанню хай прагучыць Чайкоўскі...» і далей: «Праз небыццё ўсплывуць акорды Шостай...» (у тым вершы, навеяным Шостай сімфоніяй Чайкоўскага, думалася пра жыццё і смерць, пра іх сэнс думалася...)

Я ніколі не сказаў пра тое Юрасю — быццам і не распазнаўся... Ды і навошта, калі творчасць самога паэта шчасліва не зазнала тае «навукі», што знячэўку зляцела, «выскачыла» на свет з-пад «публіцыстычнага» пяра ды, здаецца, з той жа нататкай і заглухла, больш нідзе не азвалася...

І было ўсё так, бо паэт верыў жыццю, і жыццё давяралася яму, адкрываючы свае таямніцы, а не схемы. Непрэтэнцыёзная, натуральная філасафічнасць была, бадай, вызначальнай рысай ужо самых першых яго паэтычных выступаў і сталася асноватворным стрыжнем усяе творчасці. Аб гэтым дастаткова пераканальна сведчыць ужо сама настраёвая танальнасць, у якой гучаць назвы ягоных кніг: «Шэпчуцца ліўні», «Вечнасць», «Баравіна», «Крэўнасць», «Біяграфія памяці», «Ядранасць», «Паўшар'е блакіту», «Узаемнасць»... Усё ў паэта творыцца як бы насуперак таму «трыбуннаму закліку». Юрась Свірка не галёкае вершам, а даверліва перамаўляецца, іншы раз і таемна перашэптваецца, з жыццём, а гэта значыць — перш за ўсё з самім сабою... Такі закон творчасці, як зазначыў Мікалай Васільевіч Гогаль, нельга тварыць «міма сябе»...

Удумліва, нетаропка і засяроджана піша біяграфію сваёй памяці Юрась Свірка. Сцежкамі партызанскай Бягомельшчыны (куточак славутай зямлі няскоранасці і незямнога трагізму ў гады вайны з фашысцкай ардой) вядуць паэта землякі — людзі баладнага лёсу, а яшчэ — родныя лясы, прытулак яго ваеннага дзяцінства і калыска дум у дні сталасці. Ім нясе самыя запаветныя пачуцці, з імі — па-чалавечы вывярае паэт свае жыццёвыя пазіцыі. «Многім я абавязаны лесу, — прызнаецца Юрась Свірка. — Ён заўсёды неадступна ішоў са мною. І мне хочацца думаць пра яго, гаварыць з ім, як з чалавекам, услухоўвацца ў яго голас і настройваць свае думкі на яго вольны спеў». А вось як пра лес — у вершы:

Гэтая пазіцыя сардэчнай чуйнасці рашуча і непахісна супрацьстаіць «сытаму ныццю», дзе пануе «незадаволенасць жыццём і задаволенасць сабою»... Пазіцыя, падказаная лесам, але засведчаная і змацаваная душою паэта. Яны не ўяўляюцца адзін без аднаго. І заўжды ў крэўнай лучнасці: зямное прыцягненне лесу і нябесны ўзлёт яго вальнадумных кронаў... «Лясны камертон» ад самага пачатку вывярае мелодыю Свіркавай песні.

Пэўна, усе мы, з даўняй студэнцкай сябрыны, помнім «ціхае», але высокай канцэнтрацыі васьмірадкоўе Юрася Свіркі пра суніцы ў глухім, бязлюдным лесе:

Такія знаёмыя, такія з дзяцінства блізкія ўсім кропелькі лясной радасці — і такі нечаканы позірк на іх, такое зусім ужо не «лясное» шкадаванне... І ці не тое гэта самае, вечнае для паэзіі, «пытанне жыцця і смерці»?..

А вось яшчэ адно яго праяўленне — ужо ў глыбока асабістых, роднасных, стасунках (верш «Так думае мая сястра»):

Гэта лёс роднай сястры паэта — гэта і лёс тысяч і тысяч беларускіх жанчын... Гэта лёс Беларусі, нарэшце... Верш-дакумент, што паўстае ў мастацкім вырашэнні, каб засведчыць трагедыю народа... Так паэзія Юрася Свіркі ўзнімаецца да маштабных абагульненняў...

І паўторым яшчэ раз сэнсавую паралель: «Адцвілі, паспелі і завялі, і ніхто іх не прыйшоў сабраць...» — «Не дай вам бог у дваццаць пяць застацца вечнай удавою...» — хіба гэта не вяртае нас ізноў да таго ж «пытання жыцця і смерці»?..

«Мне ў жыта хочацца ўвайсці, мне вечнасцю здаецца жыта», — сказаў выдатны наш паэт Аляксей Пысін. Дык вось тое самае Юрась Свірка мог бы сказаць пра лес. Так яно і ёсць:

І ў гэтай вечнасці, у несмяротным абнаўленні прыроды — недатыкальны запас жыццесцвярджальнай трываласці паэзіі Юрася Свіркі.

І лес адказвае ўзаемнасцю. Хапае ў абодвух і аднаго і другога — і шчасця, і бедаў... І асабліва балюча, калі віною таго выступае чалавечае варварскае стаўленне ці то да чалавека, ці то да лесу, да крынічкі, да журавіннага і жураўлінага балота, згубна асушанага...

І ўсё ж: не забывайма пра запас трываласці. Жыццё перамагае. Бо жыццё — вечнае. І на гэтай вечнай ніве галоўны араты і сейбіт — чалавек. Ён у адказнасці і за вечную душу прыроды, і за сваю ўласную:

Разам з жыццёвымі, несумненна ж, развіналіся, шырэлі і паэтычныя далягляды Юрася Свіркі. Дарогі і вандроўкі, блізкія і далёкія, прыносілі паэту багатыя ўражанні, цікавыя сустрэчы і знаёмствы, адкрывалі новыя характары і лёсы. Усё гэта і захапляла, і хвалявала. І пераплаўлялася ў паэтычныя радкі і строфы... Тут абжываюцца і Грузія з удзячнай памяццю за міласэрнасць: «Беларусь мая дала жыццё мне, Грузія ад смерці зберагла...»; і Крым з яго старажытнымі кімерыйскімі каранямі, татараханскім Бахчысараем; і Чувашыя з дзіўным калгасам, бо назву такую меў: «Самалёт» (амаль язычніцкае светаўспрыманне!..); і Латвія з такім настроем — нашым, сённяшнім, людска-памкнёным: «сосны любяць незалежнасць...» (гэта яны, юрмальскія сосны, а што ж мы, як жа мы? — людзі, народы, краіны?..)

Але — дзе б ні апынуўся паэт, з ім заўсёды быў родны лес.

І міжволі перакідваеш мосцік да паэтычнай згадкі: «на пуню залазіў, сядзеў на сасне», бо «некалі вельмі хацелася мне... пабачыць: а што там за лесам?..» Не толькі неба, але і «далеч паказвалі сосны...» І супастаўляеш сосны тыя, з узбярэжжа Балтыкі, і сосны нашы, з-пад Бягомля, што «паказваюць далеч» — і думаецца: а пэўна ж, «адрас любові» і ў тых, і ў гэтых супадае, адзін і той жа. З паэтычнага падтэксту вынікае глыбокі жыццёвы змест... Такія шматзначныя паралелі пабачанага і свайго сведчаць, дзе апірышча: паэтавы дарогі з непазбежным пастаянствам вяртаюцца дадому:

І зноў жа — якая знакавая паралельная ўзаемнасць: вёска — слоўнік жыцця, і захавальніца роднага слова — вёска. Самага значнага творчага плёну паэт дамагаецца на гэтым суладдзі і сумоўі: «...пяю пра вернасць зямлі і матулі, пра вечную мову сваю...» Тут невычэрпная крыніца творчасці — багатая і непаўторная...

Як трымае сейбіт на далоні зярняты, як любуецца, цешыцца нівай, слухае мову каласоў, так паэт з душой хлебароба песціць, абагаўляе роднае слова, захапляецца ім:

Якое шматгалоссе!.. Стаіш дзе-небудзь на ўзлессі — і слухаеш, слухаеш гэтую казачную сімфонію!..

А колькі такіх моўных іскрынак-россыпаў па ўсёй паэзіі Юрася Свіркі! Вось, прыкладам, толькі пра дождж: праліўны, патопны, грыбны, спорны, аблажны... І гэта ў адным толькі вершы!.. А то яшчэ: «праклюнуцца травы», «асака адскочыла», дуб «аджалудзіўся», «драмляк» — дрымучы лес...

Слова, нечакана пастаўленае ў кантэкст, стварае цэлы малюнак: «паабдымаліся з сасной» — гэта пра тое, «пакуль на воз яе мы клалі...» Ці гэты сэнсавы «перанос»: маці з таго свету пытае: «А як там, сынок, на тым свеце жывецца?..» — сапраўды, задумаешся: дзе ён, той свет, а дзе гэты?..

Юрась Свірка не толькі майстра ўштукаваць у паэтычны радок падслуханае, трапнае слова — ён умее ўдала скарыстаць, прыстасаваць традыцыйную фальклорную «форму» да самага сучаснага, надзённага зместу:

Гэты верш «безыменны». Але з поўным правам ён можа называцца: «Калыханка». Калыханка-заклінанне, калыханка-адмаўленне, калыханка-пратэст супраць усяго, што стаіць насуперак светлай плыні жыцця.

Паэзія Юрася Свіркі, што пачыналася ад тае сасны дзяцінства, разраслася ў шыракадумны бор. І лёс у іх неразлучны, і наканаванне адно. Скажам пра гэта радкамі з верша «Бор»:

2003

Пакліканне перакладчыка, і асабліва паэзіі, яго прафесійнае стаўленне да перакладу ў вызначальнай сутнасці сваёй дужа нагадвае шлюбныя стасункі. Адбываецца шлюб альбо па каханні, альбо па разліку. Гэтак і пераклад: бывае альбо па сардэчным захапленні, альбо па меркантыльна-выдавецкіх замовах, што выліваецца — і нярэдка — у канвеерную гонку радкоў з перакладам на лічбы ганарарнай ведамасці...

Усім, хто ў той ці іншы час меў дачыненне да выдання сваіх кніжак у былых саюзных выдавецтвах, знаёмае ў большай ці меншай меры прыкрае адчуванне, што перакладаюцца твае творы не на рускую, а на нейкую «маскоўскую»: творчасць саступае месца «вытворчасці» — падрахунак вёўся на працадні. І калі пакутавалі ад такіх перакладаў празаікі (Іван Мележ, Васіль Быкаў ды й іншыя), то што ўжо гаварыць пра паэтаў... Заўважалася толькі адна пастаянная акалічнасць: паэзія, ну, скажам так, не самага высокага гатунку «падцягвалася» да пэўных выдавецкіх «стандартаў», набывала «таварны» выгляд, а вось паэзія сапраўды дастойная губляла штосьці самае важнае, тую таямніцу «між радкоў», што, уласна, і рабіла яе паэзіяй...

Не ўнікла падобнага лёсу і выдатная паэма народнага паэта Беларусі Якуба Коласа «Новая зямля». Да нядаўняга часу мела яна адзіны пераклад: на рускую мову. Параўноўваць яго — хаця б «в назидание» — не было з чым.

І вось — адзін за адным — з'явіліся і грунтоўна заявілі аб сабе, займеўшы пачэсны пасад, два пераклады: спачатку — на польскую мову, цяпер — на ўкраінскую. З'явілася і магчымасць для параўнання...

Дзесяць гадоў шчыраваў над польскім перакладам Чэслаў Сенюх; перакладчык на ўкраінскую мову Валерый Стралко «ўправіўся» значна хутчэй. Але ў абодвух выпадках — і адзін, і другі — працавалі па закліку сэрца, ніякіх выдавецкіх гарантый не маючы. Усё рабілася па любові. І гаварылася аб ёй з паэтам на яго роднай мове — гэта не малаважны, а то і вызначальны момант: перакладчыкі — і Сенюх, і Стралко — валодаюць мовай арыгінала.

І цяпер як бы мы ні шукалі прыкметы вартасцяў рускамоўнай версіі, настойліва карціць сказаць: пераклад гэты здзейснены па прынцыпе нейкай «калектыўнай любові», калектыўнага «падраду» — калгасны, адным словам...

Ажно паўдзесятка перакладчыкаў былі «привлечены к делу» (сярод іх і таленавітыя паэты, і... ніякія). А ў выніку — губляецца адзінства стылю, навідавоку выдавецкае памкненне да «залатой» сярэдзіны, дакладней: «усреднен ности»...

Таму і выкажам спадзеў: рускамоўны чытач чакае яшчэ сапраўднай сустрэчы з «Новай зямлёй» Якуба Коласа.

Польскі і ўкраінскі — ёсць падставы сцвярджаць — дачакаўся. Факт выключнай важнасці не толькі ў літаратуры, але і грамадскім жыцці братніх народаў. Бо сусветная паэзія (падкрэсліваю — паэзія) тэму Пошуку Зямлі — як пошуку народам свайго лёсу — раскрыла з такой глыбінёй і мастацкай дасканаласцю, пэўна, толькі ў нас, на Беларусі, паэмаю «Новая зямля». А гэты — і чыста зямны, і ўзвышана-нябесны, філасофскі — узлёт беларускага духу, мастацкае даследаванне душы чалавека працы, натуральна, не мог не адгукнуцца ў душы сусветнай — праз яе канкрэтныя праявы: польскую і, асабліва, украінскую. Чаму «асабліва»? А таму, што гістарычныя шляхі народаў нашых і сёння ў Пошуку — Сваёй Зямлі, Зямлі Запаветнай.

І таму гэтакі натуральны быў уваход перакладчыка Валерыя Стралка ў цудоўны свет Коласавай «Новай зямлі»...

Жыццёвы лёс яго склаўся так, што пасля доўгіх блуканняў і пошукаў ён знайшоў і прытулак, і працу на беларускай зямлі. Беларусь адкрыла яму і яшчэ адну сцяжыну — да сваёй мовы, да свайго мастацкага слова... Сам Валерый Стралко згадвае, як адразу ж, без лішніх перадумоў, з беларусамі стараўся загаварыць па-беларуску. Як мог. І старанне не сталася марным. Пэўна, выявіліся тут, далі аб сабе знаць і карані Чарнігаўшчыны, дзе нарадзіўся Валерый Стралко, зямлі, дзе на поўныя грудзі дыхае ўкраінска-беларуская крэўнасць. Можна толькі парадавацца цяпер, паслухаўшы, як нязмушана, натуральна размаўляе ён па-беларуску ў прыклад усім тым, хто дзесяцігоддзямі жыве ў Беларусі — і ні слова не можа (і не хоча) сказаць на мове яе народа...

На гэтай глебе, на своеасаблівай чуйнасці і схільнасці да іншых моў, а яшчэ і душэўнай адкрытасці да іх спасціжэння, абудзіліся і творчыя памкненні Валерыя Стралка: ён, чалавек тэхнічнай прафесіі, пачаў перакладаць беларускую паэзію спачатку на рускую, а неўзабаве і на ўкраінскую мову. Потым творы ўкраінскіх паэтаў загучалі ў яго перакладах па-беларуску... І адразу ж, першымі публікацыямі ў перыёдыцы, ён засведчыў: гэта ў яго атрымліваецца. І заўважым — да ўласнага яго здзіўлення: што адкуль узялося, у даволі паважаным узросце, — як бы наноў адкрыў сябе. І зразумеў, што не можа цяпер і ўявіць сваю штодзённасць без гэтага творчага захаплення...

Дастаткова нагадаць, што ў Валерыя Стралка набыў рускамоўнае жыццё шырока вядомы «Сказ пра Лысую гару», следам быў зроблены пераклад і на ўкраінскую мову. Перакладзена ім на ўкраінскую і рускую мовы і славутая папярэдніца «Лысай гары» — паэма «Тарас на Парнасе»... Сведчаннем яго перакладчыцкага шчыравання сталася кніга «Непагасны агонь». Гучыць яна адразу на дзвюх мовах: Янка Купала, Якуб Колас, Максім Багдановіч гавораць па-ўкраінску, Тарас Шаўчэнка, Іван Франко, Леся Украінка — па-беларуску.

Знакавыя постаці і знакавыя творы выбраў для перакладу Валерый Стралко. Янка Купала — «Курган», «Свайму народу»; Якуб Колас — «Новая зямля» («Лесніковая пасада» і «Раніца ў нядзельку»); Максім Багдановіч — «Раманс» («Зорка Венера...»), «Слуцкія ткачыхі», «Пагоня»; Тарас Шаўчэнка — «Запавет», «Раве ды стогне Днепр шырокі...», цыкл: вершаў «У каземаце» (з Петрапаўлаўскай крэпасці); Іван Франко — «Каменяломы» (нагадаем: Камянярам назваў народ паэта — тым, хто руйнуе, крышыць скалу няволі...); Леся Украінка — цыкл вершаў «Мелодыі»...

Гэта не пералік — гэта сведчанне таго арэола, той аўры, што ўзыходзіць над кнігай. Кожная з назваў — сімвалічная, абуджае ў сэрцы столькі дум і памкненняў кожнага, хто ведае, шануе, любіць беларускую і ўкраінскую паэзію, хто ідзе з імі па жыцці. А такіх — не адзін мільён...

Згаданыя толькі што коласаўскія «Леснікова пасада» і «Раніца ў нядзельку» перакладчык абраў для сябе як бы тэставымі, праверачнымі на подступах да ўсяе «Новай зямлі».

Выбар быў беспамылковы: тут ёсць на чым і самому пераканацца і пераканаць іншых, што «замах» на перакладчыцкі плён не беспадстаўны.

І гэтак далей, і гэтак далей... Чытаеш — і палонішся ўражаннем, што так яно было сказана і на самым пачатку, самім Якубам Коласам. Тэкст чытаецца лёгка, арганічна, і праз некалькі ўжо старонак забываеш, што гэта пераклад. А вартасці яго звычайна правяраюцца на момантах хрэстаматыям-крылатых, афарыстычных. Пакарыстаемся гэтым, спосабам і мы, каб яшчэ раз пацвердзіць: лексічная роднасць, дыханне і рытмічны лад украінскай мовы даюць перакладчыку выключную магчымасць быць арганічна блізкім да арыгінала, захаваць яго амаль што ў першародстве:

(Так і падмывае зазірнуць у рускамоўны пераклад, Я. Мазалькова:

Па-першае, рыфмуюцца словы аднаго кораня: карапузы — пузе; а, па-другое, — куды ж дзяваўся каларытнейшы «пупік», на якім і сапраўды «ваўчком» можна закруціцца?..)

(Зноў жа рускамоўны варыянт, на гэты раз П. Сямыніна:

У скарочаных на адзін склад канцоўках радкоў як бы абсекся, аглух гэты грукат абцасаў... Ды яшчэ і гэты «дядя» (так па ўсёй паэме): як яно выпадае, чамусьці аблюбаванае перакладчыкамі «правільнае» (па-руску!..) слова з найкаларытнейшай стылістыкі твора...)

Паэма «Новая зямля» набыла жыццё на ўкраінскай мове. Канешне ж, у такой вялікай перакладчыцкай працы можна, асабліва пры пільным жаданні, адшукаць і пэўныя хібы. Але не яны вызначаюць агульную вартасць зробленага. Не будзем аб дробязях. Сёння ў нас свята. Шырэюць далягляды «Новай зямлі». І нам, беларусам, застаецца толькі парадавацца з нагоды гэтай далёка не шараговай падзеі. І спадзявацца, што наша радасць стане радасцю і ўкраінскіх чытачоў. Хай таленавіты пераклад выдатнага твора паслужыць гэтаму!

Эсэ прачытання кнігі

Я набраў тэлефонны нумар. Гэта было ў чатырохдзенства рэвалюцыйных святкаванняў, калі спрачаліся палітыкі, высільваючыся «падключыць» і народ: ці гэта дзень, які перавярнуў свет, ці ўжо час залічыць яго ў дні людскога прымірэння і згоды, заплюшчыўшы вочы і памяць на «пераваротныя» кроў і смерць?..

Я набраў нумар, каб сказаць: «Валодзя, я сёння абсалютна цвярозы (не зважаючы на свята), як і ўчора быў, і як, пэўна, не вып'ю і заўтра... Але я толькі што прачытаў тваю «Прошчу», і мне хацелася б расцалаваць цябе». (Не тым пацалункам, што ахвяруецца ў «прашчоны дзень» — хоць і на гэта ёсць падставы: падвёў Някляева, згадзіўшыся «ўзначаліць» Саюз пісьменнікаў, чым «паламаў» нейкі сцэнарый, распрацаваны перад з'ездам «новаю хваляй»... «Прабач, Валодзя, за твой голас «супраць»... А пацалунак — проста «за прошчу»...)

Валодзі не было дома. І гэты тэлефонны «пацалунак» згубіўся дзесьці там, на тым канцы провада...

Але ў мяне засталося права.

«Думаю, Василь Зуёнок не обидится, если я вспомню, как он высказал мне в простоте своей общее литературное мнение: «Скуль ты выскачыў раптам, як чорт з канапель, і што цяпер з табой рабіць: адкрываць ці закрыць адразу?» Шутейно, конечно, сказано было, но за шуточкой этой как что-то стояло, так и стоит — и я вовсе не имею в виду Василя Зуёнка, который с присутствием моим искренне смирился и теперь ему даже как бы рад», — гэта цытаваў і рабіў «каментар» Някляеў у інтэрв'ю часопісу «Нёман». А мяне паставіў перад пытаннем: гаварыў я так ці не гаварыў? Калі меркаваць па «чорт з канапель» — дык у мяне было б не інакш як «Піліп з канапель»... (Ды там чорт яго ведае — калі і пасля чаго было сказана...) А калі па сутнасці, дык «рэмарка» тая хай сабе і не сакратаўская, але ў нечым блізкая да рэальнасці: паэт, сапраўдны паэт, — ён заўсёды «з канапель». І крыўднага тут нічога няма. Тут адна, і неабвержная, пахвала.

Нe думаў я, што буду згадваць гэтыя словы. Але... Але — на чарзе — чарговая пахвала: кніга «Прошча»! Іншы раз, чытаючы, і слязу не стрымаеш. Шчаслівы і непаўторны міг!..

І нічога крыўднага, што сляза — мая, а верш-такі не мой... Як па мне, дык самая высокая паэтычная адзнака, калі чытаеш — і ловіш сябе на думцы: «Вось гэтак бы і я сказаў...» І што самае загадкавае: іншы раз нават і словы возьмуць ды і паўторацца...

Быў у мяне верш з паездкі на радзіму Аркадзя Куляшова, у вёску Саматэвічы, дакладней — у Саматэвіцкую школу, дзе запланавана было (сцэнарый!) пасадзіць на школьным двары — разам з дзецьмі — памятныя елачкі. А дзеля каго? каму? — калі вёска была прысуджаная на «радыяцыйнае адсяленне»... Я адыходзіў, развітваючыся і з тою елачкай, і з тою дзяўчынкай Пеначкай, што дапамагала мне (ці я ёй) садзіць дрэўца... Развітваўся, бадай, назаўсёды. Як і з Ленай. І як Лена са мною, і зноў жа — праз чарнобыльскую бяду — з елачкай...

І:

Я Богу кажу:

— Закурым?

— Кінуў. Другі інфаркт...

І неўспадзеў чытаю ў някляеўскай паэме «Зона» (з кнігі «Прошча»): «Я бога пытаю: «Пакурым?..» // Ён кажа: «Не я вінаваты...» Першы радок — амаль слова ў слова, з зусім: нязначнымі адхіленнямі... Вось, скажам, у Някляева слова «бог» — з малой літары, але выдзелена курсівам. Што, прызнацца, насцярожвае. Як і гэтае «не я вінаваты»... І праз колькі радкоў: «Я снедаю з богам зон. // Ён кажа: «Не я вінаваты...» Той жа курсіў. І той жа — курсіўны «бог»?.. Пэўна, так яно і ёсць: у Някляева — бог зямны. У Зуёнка — нябесны. І таму ў аднаго: «не я вінаваты», а ў другога — «другі інфаркт». Ён не можа быць «не вінаватым». Ён сплачвае людскую віну, як сплачваў на крыжы...

Вось так давай і развядзём, Валодзя, гэты нявінны паўтор, і не будзем цягацца, як гогалеўскія героі: хто першы сказаў «э-э-э»... Ці як да разводу дайшло ў паэта з жонкай-паэткай: «Яна ў мяне рыфмы крадзе»... ( А то яшчэ «быў выпадак»... Рэдагуючы маю кніжку «Крэсіва», сябра мой Рыгор Барадулін дужа настойваў на «ліквідацыі» ў адным з вершаў страфы (хоць ён і друкаваўся ўжо ў «Полымі» — прайшоў «вялюгінскую апрабацыю»):

Чаму раптам такі «вырак»? — не мог ніяк я ўцяміць... Тады і на думку мне не прыходзіла, што і ў Рыгора быў верш (напісаны, ну, можа не дзень у дзень, але адным і тым жа часам) з такой страфой:

І «натрапіў» я на гэтую страфу праз многа лет і зім (тым жа, даўнім, часам яна «міма мяне» неяк «праскочыла») — і ўсміхнуўся: няўжо Рыгор Іванавіч ведаў «пра ўсё», ды не хацеў «крыўдзіць», бо, тым больш, «уличать в воровстве» не было падстаў: дужа ж фактура вершаў, «матэрыял» розны... Сказаў бы тады — разам пасмяяліся б...)

Наогул такіх «рыфмавых пераклічак» можна адшукаць нямала. Вось, у Максіма Багдановіча: «Цёплы вечар, ціхі вецер...» («Вянок», 1913), у рускага паэта Георгія Іванова: «Синий вечер, тихий ветер...» (1930). Наўрад ці чытаў Іваноў беларускамоўнага Багдановіча, каб высноўваць нейкія падазрэнні...

І апошнюю кропку ў гэтым «рыфмаадступленні» даверым мудрасці Гётэ. Разважаючы ў адной з гутарак наконт таго, што, маўляў, «Шэкспір пажывіўся... у Гамера», а «...лорд Байран... расчляніў... «Фауста», запэўніваючы, што вось гэтае ўзята адтуль, а тое адгэтуль...», Гётэ спакойна заўважыў: «...лорд Байран вялікі адно ў сваёй паэтычнай творчасці, а калі пускаецца ў развагі — існае дзіця... Што я напісаў — то маё... а адкуль я гэта ўзяў, з жыцця ці з кнігі, нікога не тычыцца, важна — што я добра ўправіўся з матэрыялам!..» Хай сабе і ёсць чыйсьці водгук, але гэта ўжо — са знакам «Сказаў Гётэ!..» І не такі ён ужо бедны, каб утойваць гэтыя крохі...

Але вернемся, пасля «незапланаваных экскурсаў», да «Прошчы».

Мне хацелася чамусьці, каб Прошча была ракой, і каб можна было напісаць: «Усё проста і мудра, як у плыні...» Так — усё проста і мудра. Як у плыні нязнанай (і спазнанай толькі ім — паэтам) Прошчы. Як і ў здымку, што адкрывае кнігу: стаіць Някляеў з цыгаркаю, глядзіць на мяне і думае: «вось зараз падыдзе Зуёнак і папросіць закурыць...» (як не раз ужо было: падыходзіў і прасіў)... А мне і сапраўды хочацца падысці і, як зазвычай, «па-стралецку» ўважыць, не падмануць гэтае «чаканне»...

Усё проста...

І ўсё — простае, як дзіцячае пытанне, на якое і адказаць немагчыма; ці прынамсі каб адказаць, і простага жыцця мала: «А адкуль неба?», «А што за небам?», «А адкуль я?» — ды ці мала што можа спытаць дзіця... Пытае і паэт. Як дзіця. Толькі розніца ў тым, што ён пытае ў сябе. І адказаць мусіць — сам сабе і ўсяму свету.

Прошча... Хай сабе і не рэчка, хоць можа быць і рэчкай, і возерам (як у Някляева), і крыніцай, і каменем, паводле слоўніка: месца, знак, надзеленыя надзвычайнай, выратоўнай сілай, куды ішлі з малітваю, просьбай, заклінаннем нашыя продкі-язычнікі...

Прошча — карэністае, учэпістае, слова: карнявішча. Яно спакушае на асацыяцыі: «Прошча — палошча...» (вецер асіну), «Прошча — мітынговыя вуліцы, поўныя ярасцю плошчы...» — гэта ў Някляева (заўважым — які размах, амплітуда: ад выклятай богам асіны — да мітынговай плошчы...)... А можна было б, а просіцца: Прошча — капытоў, у пагоні, пошчак (а ў стасунку з плошчай — дык і пошчак дубінак аб шчыты...); Прошча як прашчур, што камень шыбае з прашчы... Прошча — як Пушча, Прошча — святая зямля, як «Нача — «зямля плодная» — слова з балцкім водгуллем на скрыжаваннях шляхоў і гісторыі...

І кампазіцыя кнігі «Прошча» — укрыжаваная: дзве дарогі, спалучаныя ростанню, на чатыры напрамкі свету... І на кожным — свае пісьмёны-вершы і свая скрыжаль-паэма.

Гэта кніга, здаецца, начыста, тастамента, адмовілася ад агульна-дэкларацыйных сентэнцый і заклікаў, яна схіляецца ў маленні, у просьбе перад абярэжнаю сілаю прошчы — захінуць і ўратаваць, што яшчэ засталося жывое ў душы чалавечай.

Крыж, укрыжаванне: сіла духу, энергія, што ідзе ад цэнтра, і вяртаецца — адсюль — да цэнтра. У нашым вымярэнні:

У нашым канкрэтным выпадку: цэнтр — душа паэта. Расхрыстаная, загнаная да ўзмыленасці, яна шукае самаўсталявання: яна вырвалася са свету, што яшчэ гудзе і верашчыць увушшу, па-д'ябальску скача і стрыптызуе перад вачыма. І таму — гэта неадольнае імкненне:

Што гэта — уцёкі? стамленне? ці тамленне?.. Не — гэта толькі шлях. Ён прывядзе яшчэ нас — мы пабачым — ад першай часткі, імя якой назоўнае для ўсёй кнігі — «Прошча» — да іншых напрамкаў крыжа, а іх яшчэ тры: «Індыя», «Зона», «Саракавіны»... І ў кожнай — свой кантрапункт, свой грэх і сваё маленне. І ў кожнай кантрастуюць дабро і зло, праўда і падман, святло і змрок, мітусня і супакой, жыццё і смерць. Як на крыжавых дарогах: направа пойдзеш — славу здабудзеш, налева пойдзеш — смерць знойдзеш (можа, і са славай...)... Толькі хто знае: дзе на крыжы «права», а дзе «лева»?!..

І калі першы прамень кампазіцыйнага крыжа падуладны імкненню цэнтрабежнаму, да ўжо цытаванага дададзім:

І гэта ўсё, бадай, што я займеў на волі... — «адмаўленне» ад свету, каб уратаваць гэты свет, што асабліва яскрава падкрэслена «супрацьборствам», валявым супрацьстаяннем двух заключных раздзелаў паэмы «Прошча»: ад «пакінь, як кратоў, невідушчых братоў» да:

то ўжо «Індыя» (найперш паэма) настойліва шукае шляхі вяртання. Гэты пошук няпросты, ён у спрэчках. У спрэчках з небам і яго зямным ахоўцай — манахам («Шлях з веры ў веру — шлях не твой...» «Ты з тых, чый шлях — зваротны. Да чужых святых ты рушыў са сваімі...» — з няўцямным пытаннем-пярэчаннем: «Святыя могуць быць чужымі?»); з самім сабою («Зваротны шлях — сляпы. Ніколі яго не пройдзеш да канца. Па ім вяртаешся ні з кім...»); з вышынёй, адкуль трэба сысці на грэшную зямлю (з адзіным самасуцяшэннем: «Не змог я збегчы гэтак нізка, каб падаць не было куды...»).

Паэма «Індыя» — твор метафізічных пытанняў і такіх жа метафізічных адказаў (у тым, ранейшым, дамаркскіцкім, разуменні гэтага слова: трактаванне паняццяў, што выходзяць за межы вопыту, — бог, душа, свабода волі і г. д.):

І няхай сабе застаюцца пытанні. Гэта зарука таго, што я не раз яшчэ буду мець патрэбу і магчымасць прайсці Дарогай Вяртання, па якой ішоў паэт... Каб знаходзіць адказы. Бо пошук святасці — гэта яшчэ і пошук ачышчэння. І, можа, — раскаяння — перад пустэчай:

Бо «Індыя» (у сваёй вершаванай частцы) — гэта яшчэ і пошук прабачэнняў — перад сваёю душой і перад душой, закаханай у яе. Ёсць і канкрэтныя адрасы. Адрасы вяртанняў:

(Чытаю, а д'ябал штурхае пад локаць: «Помніш: «вечар — вецер — веер...»?)

(І зноў гэты з'едлівы д'ябальскі смяшок: «А помніш — у Фета: «Опять серебряные змеи через сугробы поползли»?..)

Вяртанні, расстанні, вяртанні:

Дык імёны ці ўсяго толькі цені? І вяртанні — здрадніцкія ці трагічныя?.. А можа наогул дэкарацыйныя?..

Такая — побач з метафізікай — дыялектыка... Ці — тэхналогія?..

Сапраўды — «час настаў спасцігнуць Веду»... І. пытанне з адказам правакуюць новыя пытанні:

А «сюжэтны крыж» тым часам разгортвае крылы: яшчэ адзін «радок у Апакаліпсіс» — «Зона»... А яшчэ, да ўласна зоны, да чарнобыльскай, — «Беларуская песня» з дзіўным прароцтвам: «Можна ведаць наперад толькі тое, што помніш назад...» Трэба азірнуцца (як вярнуцца!..). І азірнуцца боязна. Бо там:

І гэта ўсё — шлях да Зоны, яе злавеснае прадвесце. Гэта перадспеў «Зоны», уступ, у паэму, тую, ужо згаданую, дзе паэт палуднуе з богам і закурвае па-зямному...

Гэтыя апакаліптычныя строфы пераказваць немагчыма, нельга. Іх трэба чытаць, а значыць — цытаваць, без купюр, цалкам. Што зноў жа — немагчыма. А таму абмяжуемся:

Зона — гэта Чарнобыль. І зона нашага быцця, нашай духоўнасці наогул...

І нарэшце, па закону жанру пісанага і жанру дадзенага Прыродай: пасля псіхалагічнага піку, стрэсу, чарнобыльскага разлому — адхланне «Саракавіны засяроджаны роздум, суцішная і суцешная медытацыя на саракавой вярсце:

І я раптам, мо ў дзесяты раз перачытаўшы радкі (штосьці такое шчымліва прасілася з падсвядомасці, нагадвала пра сябе), страпянуўся: «Дык гэта ж, здаецца, санет?!» Так і ёсць — ён самы... І пахваліў я паэта: форма незаўважная — найвышэйшая з формаў!..

Саракавіны... Сабраліся сорак гадоў. Сорак — паэтавых. Сабраліся да паэта — памужаваць, пагаманіць... А што ім скажа паэт? Паплача? раскаецца?.. О не — не дачакаецеся. Хоць яшчэ ўсе сорак гадоў! Паэт толькі тады і паэт, калі жыве ўсведамленнем — як абнаўленнем:

Але, здаецца, не на жарты ўваходжу я з ролі чытача ў ролю друкара: пачынаю перапісваць вершы — страфу за страфою. А што зробіш — калі падабаецца!..

А зрабіць застаецца толькі адно: пажадаць паэту спрыяльнай дарогі і сустрэч з людзьмі — тымі, між якіх (наіўная мроя!..) адсутнічалі «не тыя»...

І закончу страфой, аб якой друкары яшчэ і не ведаюць. А я — ведаю. І ведаю, чаму Уладзімір Някляеў зрабіў на «Прошчы» надпіс:

Здагадваюся і я пра гэта, Уладзімір Пракопавіч... І разумею...

1996

Ён уваходзіў у сталае творчае жыццё — будзем пакуль што мець на ўвазе яго навуковыя штудыі і пошукі — у той час, калі паэт Барыс Слуцкі ні то сцвярджаў, ні то пытаўся: «Что-то физики в почете. Что-то лирики в загоне...»

Дык вось, зробім цяпер карэкціроўку і, зноў жа «пакуль што», выкажам здагадку: гэты малады «тэхнар» да самых драбніц (асабліва паводле знешніх прыкметаў: абранай прафесіі, вучобы...) быў апантаны памкненнем стаць як бы жывой антытэзай тым словам паэта. Бо, сапраўды, як паказаў час, як сцвердзіў лёс, гэты «фізік» быў захоплены, а дакладней сказаць, душа гэтая была прасякнутая — да самых глыбіняў, да самых патаемных куточкаў — «лірыкай»...

Кажуць, што навукоўцы — у самых нават абстрактных сферах іх дзейнасці — перажываюць адчуванне эстэтычнай асалоды, штосьці блізкае паэтычнаму натхненню. Кожнае навуковае адкрыццё суправаджаецца высокай радасцю творчасці...

Пра гэта гаварыў мне аднойчы і наш славуты беларускі матэматык акадэмік Уладзімір Платонаў. Нагадаю: ён пачуваўся сапраўдным следапытам у лабірынтах алгебраічных праблем, рашаў задачы, што не паддаваліся атакам не аднаго матэматычнага «генерала». Творчае азарэнне спадарожнічала Уладзіміру Платонаву. На маё пытанне, у чым. сэнс тых праблем, як перакласці рашэнне, хоць прыблізна, схематычна, на мову, даступную чалавеку, далёкаму ад матэматыкі, Уладзімір Пятровіч толькі спагадліва (і як гэта ў яго зазвычай атрымлівалася — быццам выбачальна-саромеючыся) усміхнуўся: на жаль, вось гэтая задача якраз і не вырашальная — не ўсім матэматыкам, хоць і не апошняга рангу, адкрыецца, бадай, сутнасць рашэння... Але паэзіі ў прыгажосці формул — для дасведчаных — не менш, чым у вершах самай высокай пробы...

Чалавеку, дзейнаму ў гэтай сферы, нельга не паверыць. Але ўсё ж, думаецца, «матэматычнае натхненне» чымсьці розніцца ад «паэтычнага» — дужа ж яны далёкія па сваіх вытоках, па генетычных каранях... Яно, канешне, няма «неадольнай» мяжы паміж правым і левым паўшар'ямі мозга, «адказнымі» кожны за сваю сферу разумовай дзейнасці — эмацыянальную і лагічную. Ды толькі факт, як кажуць, застаецца фактам: не кожны матэматык — паэт, як не кожны паэт — матэматык.

І тым большае выклікаюць захапленне праявы чалавечага духу, якому даступныя адразу два гэтыя сусветы інтэлектуальнай дзейнасці.

З такім выключэннем мы маем справу і ў нашым выпадку. І ўжо неяк міжволі «здагадка» наша перарастае ў загадку: як мог адзін чалавек, гэты самы «тэхнар», здзейсніць такую аб'ёмную працу, зусім іншай, здавалася б, душэўнай, настраёвай арыентацыі. Вось: «Антология белорусской лирики XIX-XX веков. Составление и перевод с белорусского Геннадия Римского» — важкі том, скажам так, у фірмовым, класічна-простым, сціплым, дакладным паліграфічна-мастацкім афармленні «Беларускага кнігазбору». А перад гэтым быў як бы томік-разведчык, плён супрацоўніцтва перакладчыка з маскоўскім выдавецтвам «Русский двор». Там жа паўстае і двухтомнае выданне беларускай паэзіі ў перакладах Генадзя Рымскага... Як паэтычны манумент над яго заўчаснай магілай...

Калі ў тым, «разведным», томіку загаварылі з рускамоўным чытачом 59 аўтараў, дык ужо ў «кнігазбораўскім» томе іх кола пашырылася аж да 135: ад Яна Чачота і Яна Баршчэўскага да Сыса, праўда, не Анатоля, а Сяргея. А паміж гэтымі адзнакамі — і асабовымі, і часавымі — сустрэнем «між імён, праслаўленых на свет», і такія: Ігнат Канчэўскі, Уладзімір Дудзіцкі, Сяргей Крывец...

Словам, праца прароблена, паўторым, аб'ёмная і карпатлівая. Праца не аднаго года.

Праца, якую «між іншым» не зробіш, калі залічыць у «міжіншае» «Сістэмы пераўтварэння многаканальнай графічнай інфармацыі ў электрычныя сігналы», «Аўтаматызацыя даследаванняў дынамічных сістэм», «Каранёвыя метады даследавання Інтэрвальных сістэм». Гэта толькі некаторыя з манаграфій Генадзя Рымскага. А яшчэ — доктарская дысертацыя на тэму «Агульная тэорыя каранёвых траекторый і аўтаматызацыя даследаванняў сістэм кіравання на яе аснове». А яшчэ — 31 аўтарскае пасведчанне на вынаходствы новых прылад і сістэм, на некаторыя з якіх былі выдадзены патэнты найбольш развітых краін: свету: ЗША, Англіі, Францыі, Італіі, Японіі...

Такое яно «між іншым» па-Рымскаму!..

Член-карэспандэнт Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі па спецыяльнасці «тэхнічная кібернетыка» і паэт: такі творчы дыяпазон Генадзя Рымскага, такі вектар яго пошукаў. Застаецца толькі здзіўляцца: калі паспяваў чалавек?!

І тут напрошваецца другая здагадка: гэты цуд рабіла не толькі праца, але і захапленне, любоў. Любоў як да абстрактнага матэматычнага сімвала, так і да сі мвала канкрэтнага — жывога, трапяткога вобраза, выяўленага ў слове. А слова гэта было наша, беларускае, бо прыходзіла да Генадзя Рымскага з беларускай паэзіяй. І можа, не ў апошнюю чаргу, дзякуючы ёй Генадзь Васільевіч, рускі па паходжанні, так зблізіўся, зросся з Беларуссю — складам характару, шчырай адданасцю яе народу, яго духоўнасці. У адным са сваіх арыгінальных вершаў ён прызнаваўся:

У 1946 г. дзесяцігадовым хлапчуком Генадзь стаў мінчанінам, калі бацька ягоны (да вайны — інжынер Сталінградскага трактарнага, а ў вайну — абароннага завода ў Свярдлоўску) быў прызначаны намеснікам галоўнага тэхнолага Мінскага трактарнага завода. З той пары Беларусь стала радзімай Генадзя Рымскага... І ў школе (11-я мінская), і ў Вышэйшым ваенна-марскім інжынерным радыётэхнічным вучылішчы ў Гатчыне, побач з асноўным, чым жыў тады, — вучобай, юнак з захапленнем аддаваўся паэзіі. Чытаў сам, чытаў сябрам-курсантам. І асабліва — беларускіх паэтаў, бо лічыў: тут ёсць яму чым пахваліцца. Гэта ж падказала яму і яшчэ адзін спосаб данесці да небеларусаў прыгажосць і мудрасць беларускай паэзіі: ён пачаў перакладаць яе на рускую мову. Творчасць перакладчыка зрабілася неад'емнай часткай духоўнага жыцця Генадзя Рымскага.

Паэзія акрыляла яго навуковыя пошукі. Гэта несумненна. Як несумненна і тое, што характар навукоўца забяспечваў яго паэтычнаму захапленню грунтоўнае пастаянства. Генадзь Рымскі быў цвёрда перакананы, што беларуская паэзія, па-зямному непасрэдна-чалавечая, мае сусветны ўзровень. І гэтым кіраваўся ў перакладчыцкай творчасці. «З нічога — нічога не ўзнікае» — Генадзь Рымскі спавядаў гэты прынцып і не памыляўся: беларуская паэзія давала яму магутны эмацыянальны зарад, які дапамагаў мабілізаваць духоўныя сілы для навуковых здзяйсненняў. Гэта было не распыленне ітэлектуальнай энергіі, а шлях да яе канцэнтрацыі. Дзейнасць Генадзя Рымскага як бы ўвасабляла ў канкрэтнай праяве словы Максіма Багдановіча: «...добра быць коласам; але шчасліў той, каму давялося быць васільком. Бо нашто каласы, калі няма васількоў?..»

На перасячэнні гэтых лініяў кардынал скажам так, і сышліся душэўныя памкненні Генадзя Рымскага з эстэтычным крэда Максіма Багдановіча. І таму, пэўна, каб выверыць перакладчыцкую практыку Генадзя Рымскага, ёсць самы непасрэдны сэнс паглядзець, як пачувае сябе пад яго пяром паэзія Максіма Багдановіча.

Але перад гэтым — яшчэ адна «здагадка»: чаму ў многіх выпадках, і асабліва напачатку, перакладчыцкія сімпатыі Генадзь Рымскі грунтаваў на сустрэчы з песенным словам: «Явар і каліна» Янкі Купалы, «Раманс» («Зорка Венера ўзышла над зямлёю...») Максіма Багдановіча, «Малітва» («Магутны Божа!..») Наталлі Арсеньевай, «Лясная песня» («Ой бярозы ды сосны...») Адама Русака, «Александрына» Петруся Броўкі, «Бывай...» Аркадзя Куляшова, «Жураўлі на Палессе ляцяць» Алеся Ставера, «Ты мне вясною прыснілася» Міхася Шушкевіча, «Вы шуміце, бярозы» Ніла Гілевіча... Перакладаючы, Генадзь Рымскі як бы падпявае тым жа «песнярам», акрыляе музыкай сваё паэтычнае вяртанне з матэматычных абстракцый да трапяткіх жыццёвых рэаліяў і радасцяў. Гэта мела для яго пільную асабістую патрэбу, таемны сэнс (згадаем: тут, дарэчы, і славутую скрыпку славутага матэматыка Альберта Эйнштэйна, і паэтычныя вопыты знакамітага фізіка Ампера, і... пералік, пры жаданні, можна працягваць...). Перакладаючы паэзію, Генадзь Рымскі як бы «душой адпачывае»... Зрэшты, так яно наогул, пэўна, мусіць быць у перакладчыцкай творчасці: перакладаць тое, што суладна гучыць з тваімі думамі і настроямі, б'ецца ў рытме твайго сэрца... І прамаўляць тут слова трэба, як сваё, але не навязвацца аўтару, а помніць, што ты ўжо як бы не ты, а напалову ён. Ён, аўтар, павінен: весці цябе, падказваць дарогу, заспяваць мелодыю...

Відаць, гэткім жа чынам быў пакліканы Генадзь Рымскі і багдановічаўскай «Веранікай». І зноў жа, заўважым: перакладаецца не ўсё вершаванае апавяданне, а толькі фінал ягоны (той «пастскрыптум» — «Ізноў пабачыў я сялібы...»), пакладзены на музыку Ігарам Лучанком і акрылены «Песнярамі»...

Вось так — Багдановіч па Рымскаму: пераклад у шэрагу іншамоўных прачытанняў паэта — дастойны. Чытачу, які не ведае арыгінала, які душою не зросся з кожным яго словам, рускамоўны пераказ даносіць сэнс багдановічаўскага тэксту. А вось перабоі ў дыханні (тут ужо, дзеля справядлівасці скажам, пачынаюцца вечныя «пакуты» і «прычэпкі» да перакладу з боку тых, хто мае магчымасць чытаць арыгінал...), ну хоць бы тыя ж «сялібы»... — «камень спатыкнення» для любога перакладчыка... Браніслаў Спрынчан, да прыкладу, скарыстаўся аднакарэнным, але, здаецца, неадэкватным: «селенье» («Ізноў пабачыў я сялібы» — «Я вновь увидел то селенье»). А Генадзь Рымскі, наогул, «абышоў» гэты «камень», «абмінуў»: «Увидел вновь края родные», — не «спатыкнуўся», утапіўшы ў «агульным» такое — на вагу золата — канкрэтнае, трапяткое, не «заезджанае» слоўца... Калі б гэта мой быў выбар, то я «адважыўся» б пакінуць яго «жыўцом», — чым кепска: «Я вновь увидел те селибы...»?.. Не варта ў такіх выпадках баяцца парушыць «рускамоўную стэрыльнасць»: коранем сваім слова сэнсава даступнае, зразумелае, а дадаткова — якім дыяментам ззяе яно!.. Як вакол сябе гуртуе фразу, не проста аздабляе, а стварае паэтычны вобраз. (Дарэчы будзе заўважыць, што сучасныя рускія пісьменнікі — і паэты ў тым ліку — усё часцей і часцей «зазіраюць» у нашу моўную «кладоўку», дзе, на зайздрасць іншым славянскім мовам, захаваліся самыя першародныя лексічныя залацінкі.)

А вось багдановічаўскаму «Няма таго, што раньш было» перакладны адпаведнік, здаецца, знойдзены ўдала: «Что было раньше, то прошло»...

Дзесьці паўкрокі да мэты — «Чым болі сходзіць дзён, начэй...» — не хапіла перакладному радку «Чем дальше даль уходит дней...» Дастаткова было б замест «уходит» сказаць «ушедших» — і ўсё загучала б натуральна, і знікла б гэтая коснаязыкая інверсія... Радок — хоць стаўляй у рад класічных: «Чем дальше даль ушедших дней...» (Але гэта ўжо, як кажуць, на тэму «Калі б я быў рэдактарам»...)

І гэтак — страфа за страфой, верш за вершам, аўтар за аўтарам... — цікавыя знаходкі, удачы, і — не-не ды й «выскачыць» агрэх, часцей за ўсё нязначны, лёгкі для: выпраўлення...

Зноў — Максім Багдановіч:

Каб пацвердзіць, што гэта здорава і ў перакладзе, так і карціць працытаваць арыгінал: «Здароў, марозны, звонкі вечар!», аднак, зацікаўленыя адшукаць яго, думаем, магчымасць знойдуць. А вось заўважыць, што хораша лягло ў радок скарыстанае і Багдановічам слова — багдановічаўскае! — «прывет» («Прывет табе, жыццё на волі!..»), варта. Варта адзначыць з'яўленне ў перакладзе і яшчэ аднаго — знакавага — слова Максіма Багдановіча — «пагоня»: «Вокруг леса летят в погоне». Хоць у арыгінале яго няма: «Вакол лятуць бары і гоні». Такую «замену» можна толькі вітаць.

І ўсё ж можна было б унікнуць такога прачытання ў арыгінале «Як мары, белыя бярозы...» — «Мечтая, белые березы...» Багдановічавы «мары» — багіні, німфы нашай старажытнай, язычніцкай міфалогіі, — «асучаснены» ў «мары» — «мечты». Браніслаў Спрынчан «улавіў» гэты нюанс: «Как привидения, березы...» пераклаў, быццам вычытаўшы ў Буніна: «Как привидение, береза стоит, серея за окном...» — ёсць у славутага празаіка верш з гэтакім жа малюнкам, нават з тою ж рыфмай «береза — мороза»... Чымсьці падобная да названай і яшчэ адна моўная «пастка», што напаткала перакладчыка ў іншым вершы. «Заснаваная» яна на «даверы» таму сэнсаваму значэнню слова, якое «ляжыць на паверхні». Гэта здараецца, калі нейкі спецыфічны, рэдка скарыстоўваемы ў сучастай моўнай практыцы тэрмін (архаізм) і назва агульна- і шырокавядомая перадаюцца адной і той жа лексемай (словы-амонімы: аднолькавыя па гучанні, але розныя па сэнсе). Вось так і ператварыўся ў адным з перакладаў «зямны шар» — «куля» ў кулю звычайную, тую, што вылятае са ствала агнястрэльнай зброі...

Прыкрыя «дробязі»... Ва ўсялякім разе перакладам Генадзя Рымскага перад кніжным выданнем не ставала добрай, сяброўскай, рэдактарскай рукі...

Не ставала і часу. Генадзь Васільевіч адчуваў, як імкліва, трагічна скарачаліся яго зямныя дні, калі б можна было яшчэ працаваць і працаваць...

Але пагодзімся ў адным: пераклады Генадзя Рымскага — светлы, душою сагрэты, палетак на літаратурнай ніве...

Ды і не адно аб гэтым гаворка. Яна тычыцца яшчэ і меры захаплення, меры спасціжэння паэзіі чалавекам іншага інтэлектуальнага занятку, а яшчэ, больш канкрэтна, мерай яго апантанасці паэзіяй беларускай.

У наш суровы, прагматычны век, век камп'ютэрызацыі, такую рысу інтэлекту, тым больш у чалавека — стваральніка кібернетычных сістэм, — нельга абысці безуважна. Яна падказвае шлях. Ураўнаважыць, гарманізаваць у душы «рацыё» i «эмоцыё», зрабіць яе паўнавартаснай, адпаведнай Боскай задуме, — гэтая сіла дадзена мастацтву і, у прыватнасці, мастацкаму, паэтычнаму слову. Сіла, здольная паяднаць два космасы...

Пра камп'ютэр з душой васілька, здаецца, марыў і Генадзь Рымскі...

2001

За Алесем Пісьмянковым настойліва ходзіць (каб не сказаць «замацоўваецца») вызначэнне — «спавядальнік» кароткага верша. Што ж, аспрэчваць схільнасць паэта да лаканічных вырашэнняў тэмы асабліва не выпадае. У лірыцы гэта з'ява не такая ўжо і рэдкая. Непераўзыдзены майстар такога верша Ганна Ахматава неяк зазначыла нават, што паэту-лірыку, каб выявіць свой душэўны настрой, эмацыянальны імпульс, дастаткова дзвюх-трох строфаў... І ўсё ж, сцверджанне гэтае, здаецца, нельга прыняць за абсалют: не зусім верыцца, што любую тэму, яе пачуццёвы змест можна «заключыць» у такія жорсткія рамкі.

Ды і сама паэтычная практыка Ахматавай у гэтым сэнсе можа паслужыць пэўным «апанентам». Там, дзе яе паэзія адчувала набліжэнні да «душэўных сусветаў велізарнай напружанасці і невымернай працягласці» (словы В. Жырмунскага пра А. Блока), верш сам сабою, як бы па ўласнай волі, разрываў гэтыя «межы», «выломваўся» на прастор... З іншае прычыны гаварыла Ахматава: «Я перакананая, што добрую паэму нельга напісаць, кіруючыся жанрам. Хутчэй насуперак яму...» Але тое ж можна сказаць і пра лірыку. Любы паэтычны твор з'яўляецца на свет разам з формай. Тут не бывае «пашывачнага цэху» (паўзункоў ды слюняўчыкаў) для нарыхтоўкі «апраткі» тым, хто народзіцца. Згубна, у прынцыпе, для самае паэзіі, калі «форму» ёй «выпрацоўвае» па адпаведным плане галава — «тэхнолаг» гэты слугуе іншым творчым патрэбам. Паэтычная форма нараджаецца ў сэрцы, натхнёным, апантаным пэўнай тэмай, настроем як сцверджанне іх існасці, неабходнасці існавання ў гэтым, рэальным:, свеце, — і ў гэтым, менавіта ў гэтым, выяўленні. Нездарма ж Ахматава (зноў паклічам у эксперты Ганну Андрэеўну) заўважыла пра паэта В-га, які ў 1960-я гады бурна і імкліва «набіраў ачкі» папулярнасці (у тым ліку, дададзім, і фармальнымі не столькі адкрыццямі, колькі паўтарэннямі «навацыйнага» вопыту паэтычных плыняў пачатку XX ст.): «Я кажу з усёй адказнасцю, ніводнае слова сваіх вершаў ён не прапусціў праз сэрца...»

І калі мы гаворым пра паэзію Алеся Пісьмянкова, то трэба мець на ўвазе, што «велічыня» верша ягонага, якая «вымяраецца» радкамі і строфамі, якраз і дыктуецца тэмай, і, адпаведна, эмацыянальным настроем, той энергіяй, якая назапашана гэтай тэмай, і той «крытычнай масай», што прыводзіць да «выбуху». І каб творчая схільнасць паэта да «лаканізму» не сталася «ярлыком», зазначым, што колькасная статыстыка ў паэзіі фактар далёка не вызначальны. Вершы Пісьмянкова не «кароткія» і не «доўгія» — яны вывераныя мастацкай суразмернасцю, неабходнасцю гармоніі, адзінствам формы і зместу. Марны занятак падводзіць іх «пад ровень» цеслі ці муляра: яны не па-рамесніцку складзеныя, а натхнёна моўленыя адным дыханнем, як, напрыклад, верш «Лодка»:

Верш датаваны 1986 годам. А зусім нядаўна — на юбілейнай выставе мастака Аляксея Марачкіна — я сустрэўся з невялікай жывапіснай працай — таксама «Лодкай» (2000) — і падзівіўся: якое ў іх — не падабенства, а сугучча ў паэтычным ладзе, настроі, падтэксце, нарэшце... «Лодка» (і адна, і другая) — не бяздушная. Тут чуецца дыханне, тут жыве чалавечае хваляванне, — жыве душа...

Верш Алеся Пісьмянкова — як і ў гэтым «Малюнку» — графічна-выразны, ці то ў чорна-белых, ці то ў акварэльных танах. Ды — «зіма» гэта будзе, ці «лета», «перадзім'е», ці «вясна» — не адно толькі пейзажныя моманты фіксуюцца ў слове, але і трапяткія душэўныя зрухі, не толькі «нацюрмортавыя» паставы, але — і найперш — пачуццё, настрой, пакліканы судакрананнем з прыродай жывой чалавечай душы:

Гэты сад — ужо нешта іншае, чымся кавалачак зямлі, заселены дрэвамі. Гэта ўжо свет, космас паэтавай душы. І пытанне да Алены: ці не холадна ёй там?..

Але крый божа пасля ўсяго сказанага падумаць ці дапусціць, што паэзія Алеся Пісьмянкова толькі і «круціцца» ў коле, акрэсленым кругазваротам прыроды. Не і яшчэ раз — не. Натхненне знаходзіць ён і ў абсягах гісторыі, і ў пластах будзённа-побытавых... Усё падуладна яго музе. Як і належыць сапраўднай паэзіі...

А звярнуць увагу хацелася тут на адну з вызначальных творчых рысаў Алеся Пісьмянкова: выяўляць з'явы жыцця — ва ўсіх іпастасях — графічна-ярка, скандэнсавана-выразна, маляўніча і змястоўна-канкрэтна.

Дапоўнім сказанае пра паэта і «рыфмаю» — вершам-прысвячэннем:

Паэт Леанід Дранько-Майсюк любіць вадзіць (і вадзіць) сваю музу па цыркавым канаце, а можа, ды хутчэй, яно так і ёсць: па вастрыі ляза, што працягнута замест каната. І адначасна ён сам — у падманлівым ззянні юпітэраў — імкнецца ёй насустрач.

Але яна лёгка ўзлятае, як матылёк. А ён — ідзе. Ідзе — басанож па лязе. А яна — ляціць. Ён — рэальнасць, яна — уяўленне.

Ён не чуе парэзаў і не бачыць, як падаюць чырвоныя кроплі. Бо — не азіраецца. А яна — бачыць, бо глядзіць у той бок, адкуль ён ідзе.

Усё там, што за ім — перад ёю. Ён не ведае, а яна маўчыць.

І не скажа, што па адзін бок ляза — шчымлівае захлынанне ў сэрцы, па другі — слязлівая, варта толькі пахіснуцца — банальнасць...

Але ён ідзе. Бо насустрач яму ляціць муза...

Яна з'яўляецца ў самых розных і нечаканых абліччах і іпастасях. Як вось у гэтым фрагменце з кнігі «Паэтаграфічны раман» («Літаратура і мастацтва», 27 ліпеня 2001 г.), пазначаным нумарам 26...

Спачатку — паэзія, прамоўленая прозаю: паэт «на праспекце каля «Іспанскага кутка» чакае зусім не яе, а сябра, з якім даўно не бачыліся. Звычайнае чаканне, у самоце якога можна «думаць пра ўсё адначасна... А то і зусім ні пра што...» І тут жа — псіхалагічны штрышок, наколькі празаічна-спрэчны, настолькі і паэтычна-неаспрэчны: «Дарэчы, думаць «ні пра што» — неабходная ўмова, каб адчуваць сябе паэтам...»

І вось — «узнікла аддаленая постаць... (не-не, не сябра. — В. З.)... Гэта была дзяўчына, гімназістка.

Знаёмы з ёю, я не знаў пра яе нічога (запомнім гэта, каб неўзабаве прыгадаць. — В. З.). Пэўна ведаў хіба што адно — з усіх існых еўрапейскіх местаў найбольш ёй падабалася Прага...» І як выснова — яе прызнанне, заключанае ў двухрадкоўе, на якім, фактычна, і трымаецца «рыфмаваны жарцік», экспромт у дзве страфы: «З табой у Менску разам будзем, а ў Празе буду я адна» — юная «ўзнагарода» ўмудронаму «вопытам». Свет інтымна-асабісты для яго закрыты, пазначаны пячаткай таямніцы. Туды доступу няма. І не будзе. Бо — старонні. Ён выштурхоўваецца глыбінёю на паверхню — на хвалю лёгкай гульні... І таму — зноў проза: «Мне было няўтульна, нават колка, нібыта маю шыю абвівала шыпшынавая галіна...» Такія «абдымкі»... І яшчэ адна спроба «папетушыцпа»: «Ведай, самыя лепшыя мужчыны — паэты...» — на што гімназістка, здаецца, і брывом не павяла...

І ўсё ж гэта яшчэ пакуль што толькі светлае прадвесце. Светлае, бо: «Яна ішла, кульгаючы, проста на мяне. Абязвечаная Неферціці. Адкрыты змест беспараднасці. Надламаная жалейка. Лебедзь на лёдзе...»

Гэта набліжалася не тая, набліжалася іншая — прыгажуня з адметным фізічным калецтвам — кульгавасцю...

«Я не быў з ёю знаёмы, але ведаў пра яе ўсё (акрамя, вядома, яе любімага еўрапейскага места)!»

Вось цяпер і ўспомнім тое «няведанне» ў шчасці і гэтае «веданне» ў няшчасці.

Для шчасця можна не ведаць нічога.

У няшчасці будзеш ведаць усё. Усё спазнаеш воляю няўмольнага лёсу.

І паэт сведчыць гэта: той, гімназічны, па сутнасці, «жарцік», тая невідушчасць шчаслівага, руйнуецца, закрэсліваецца відушчасцю чалавечай трагедыі:

Вось так: выяўляецца, што і ў паэта ёсць пытанні, хоць сказана было: «Я... ведаў пра яе ўсё...» Дарэчы, і пачыналася сустрэча з пытання: «...Хто ты?.. Адкуль?..» — пытання зусім не абавязковага, дзяжурка нікчэмнага перад усім, што ведае яна ў сваёй трагічнай прыгажосці...

Асцярожна заўважым: ці не варта было б памяняць гэты неаспрэчны клічнік на знак пытальны?.. «Існы момант» — ён «ад паэта». А існасць, у прыватнасці яе існасць, несумненна ж мае і тое, што было, і тое, што будзе. Існасць жанчыны бязмежная — не сваёй зямной асуджанасцю, а зорнай непрадказальнасцю, касмічнай верай у сваю наканаванасць.

І ці не таму на шкадобнае паэтава: «Добры вечар, спадарыня... Дайце руку... Будзе добра нам тут, у «Іспанскім кутку...» было «ў адказ усё тое ж — маўчанне і боль...» Не — зусім не з прычыны, што «скрыпка змоўкла, і пахне адно каніфоль»... Тут тоіцца штосьці іншае... Яна — не для шкадавання. Яна — самавыява разумення, нашаптанага Богам: прыгажосць не бывае кульгавай... Прыгажосці кульгавай няма.

А паэт? Сустрэўшыся з сябрам, з якім «не бачыліся сем доўгіх месяцаў», не стаў (прадчуванне яе прыгажосці!) «расказваць пра шчаслівую гімназістку і кульгавую красуню...» «Мы доўга не размаўлялі як паэты, таму гаворка наша адразу ж набыла паэтаграфічныя рысы»...

Што ж, гаварыце, гаварыце, паэты...

А прыгажосць з пагардаю не падала руку... Не будзьце ў крыўдзе: прыгажосць вышэй таннага жалю. І таму — вышэй паэзіі...

Зрэшты, № 26 ёсць непасрэднае сведчанне таго, што існуе яшчэ і нумар 27, а там... і 100, і 100 ў эннай ступені...

або падвойная перспектыва радка

Напэўна, спачатку неўсвядомлена, ды так яно, хутчэй што, і ёсць, бо іначай як жа з паэзіяй можа быць? — але пачынае акрэслівацца пытанне: адкуль гэты сустрэчна-паралельны, люстраны, рух? Ад сумежнай рыфмоўкі? Магчыма, як у вершы «Шлях Максіма Гарэцкага»:

Розныя сэнсавыя і лагічныя сувязі яднаюць паралелі двухрадкоўяў: прычынна-тлумачальныя, узмацняльныя, пабуджальныя, пярэчлівыя і сумоўныя... Але несумненна: радок як бы дагукаецца да радка, шукае і чакае сваё рэха... Спрыяе гэтаму іх непасрэдная блізкасць, абвостраная судакранальнасць, змацаваная сумежнасцю рыфмы. І ўсё ж, магчыма, — і найбольш верагодна: спосаб арганізацыі верша яшчэ не ўсё вызначае. Ён толькі знешняе выяўленне, сігнальны знак чагосьці карэнна-сутнаснага, пакліканага не адно толькі фармальнымі высілкамі...

Згубіцца ў восеньскім густым тумане, Нібы згарэць у восеньскім агні, Нібы разбіцца на аэраплане, Упаўшы з неанёльскай вышыні...

Рыфмоўка мяняецца (там была сумежная, тут — перакрыжаваная), і паралелі як бы падвойваюцца, але іх суразмоўе трымаецца на той жа хвалі сустрэчнага палёту. Верш сам па сабе, здаецца, ціхі, не бунтоўны, прынамсі не крыклівы. Ён не грукаецца з настойлівымі намаганнямі ў сэрца, але ўваходзіць туды па-сяброўску даверліва, і ты па-сяброўску жадана сустракаеш яго... З ім ёсць пра што пагаманіць... І гэты траісты паўтор дзеяслова згубіцца вядзе, паглыбляе думку: ад простага, сузіральнага, пейзажна-замалёвачнага «згубіцца ў восеньскім тумане» да непадуладнага, метафізічнага вопыту, угрунтавання чалавека ў космасе прыроды: «згубіцца, каб застацца...», і, нарэшце, — адчуванне жыцця ў спасціжэнні душою Вечнага Духу: «згубіцца... і не баяцца, што жыццё міне...» Элегічную настраёвасць медытацыі падмацоўвае рэха «паралельнага», пейзажнага, плана, нібы звон у сусветнай цішыні. Далёкі, але суцешны...

Падвойная перспектыва радка. Ці перспектыва голасу... Тут дзіўнае адчуванне, калі ўдумацца. Загадкавае. Не арыфметычна разлічанае. І такое заманлівае ў сваёй недамоўленасці, накшталт вось гэтых «нашых» (хто яны? што яны?..):

Сапраўды, радок за радком неяк па-русалчынаму кліча, заваблівае. Навяваецца штосьці шчымлівае. А разгадкі ўсё няма і няма. Яна няўлоўна аддаляецца, нібы ўцякае, пакідаючы агеньчык надзеі, як папараць-кветка...

І зноў — вяртанне-рэха. Апошняе. Але — не адамкнёнае. Усё з той жа таямніцай. Шукай ключы сэрцам сваім:

Чуецца штосьці магічнае ў паралельных паўторах... Ляціць голас, ён жа, безумоўна, аціхае, каб недзе не знікнуць, а растварыцца, у нешта матэрыялізавацца зусім іншае, ужо недаступнае табе, няўлоўнае... І ён жа — вяртаецца. Вяртаецца рэхам. Значыць, рэха недзе там, на самым пачатку сваім, мусіць набрацца моцы — каб вярнуцца. Павінен быць сілавы момант, момант энергіі, каб нарадзіць той, сустрэчны. Іначай — не будзе вяртання. Будзе самотная глухата. Будзе абсалютная маўклівасць, як у стане касмічнага бязмежжа, і нулявая магчымасць «пачуць» сваю прысутнасць...

І так па-дзіцячы хочацца гукнуць у прастору і перабегчы туды, адкуль пачынаецца рэха — каб паглядзець сюды, дзе толькі што быў, адкуль толькі што гукаў. Паглядзець, як на сябе самога, на свой голас — у момант існасці, які ўжо адляцеў у вечнасць. Зрабіўся рэхам. Але ж. ён ёсць!..

Калі слухаеш музыку, калі паглынаюць цябе незямныя хвалі гукаў, хіба задумваешся тады аб іх прыродзе? Душа твая проста жыве іх жыццём — жыццём іх ладу, іх гармоніі. (Гаворка, вядома ж, пра музыку, якая: мае права так называцца, — гвалтоўнае гукаспалучэнне паціху абмінём...)

Так і з паэзіяй. Так і з гэтымі радкамі, прынесенымі лютаўскай кніжкай часопіса «Полымя» (2001): чытаеш — і нібы твае крылы разгортваюцца, і перад табою адкрываецца прастор, які толькі што быў вядомы выключна аднаму чалавеку — аўтару, паэту. Імя яго — Віктар Шніп: яшчэ адзін сустрэчны палёт...

Р. S. І ўсё ж — як самапрысуд: немагчыма ніякім пераказам «ахапіць» паэтычны твор. Яго трэба чытаць. Бо па-за «канцэпцыяй» «пераказчыка» могуць застацца без «ацэначных курсіваў» не толькі такія іскрынкі, як з працытаваных фрагментаў: «стронга, як застылае святло», «з неанёльскай вышыні» (якою адразу робіць «вышыню» гэтае «не» ў спалучэнні з «анёльская»!..), «кожны крыж свой выбірае...», але і з вершаў суседніх, ды не згаданых: «...іду... // пакуль стамлюся вечнасцю зямной, // пакуль не ўбачу, хто ідзе за мной...»; «жыве ўва мне, як смерць мая, Іуда, // што знае час, калі мяне прадаць...»; «жыць паэту нялёгка, тым болей жанчыне...»; «засыпаны снегам дамы і платы, // і ты сярод снегу, нібыта святы, // ідзеш без дарогі па белым: святле, // нібыта па хмары, па белым сяле...»

Калісьці непаўторны і непараўнальны майстар прозы і мысляр Аляксей Рамізаў спытаўся і адказаў: «...што трэба чалавеку ад чалавека? — так мала: кроплю сардэчнасці — і лёд растае...»

Такою сардэчнасцю прасветленыя вершы Віктара Шніпа.

Недзе ёсць на зямлі чалавек, напаткаўшы якога праз многія зімы і леты, жанчына, цяпер ужо сталы празаік, паклікала на дапамогу паэтычную музу, каб справіцца са сваім хваляваннем, прыгадаўшы сябе ў шаснаццаць (ці хай сабе й дваццаць) год... Паклікала дзеля гэтай маўклівай размовы (ці муза — тая, юная, — паклікала яе? — якая розніца!..)

І хочацца пазайздросціць таму, невядомаму, і вядомаму толькі ёй, жанчыне, чалавеку, да якога скіраваны гэтыя — не, не словы — а гэтае дыханне-ўспамін (дыханне ў рытме рэха: «шэпчацца жыта. Так: шэпчацца жыта», «а ты мне ні слова — ні слова», «ты помні мяне — моўчкі помні»), і паспачуваць яму, такому адзінокаму сярод жытняга поля, падзякаваць Богу, што застаўся з ім — ад нечаканасці спаткання — толькі ягоных «вачэй пакутлівы сполах», і не пачуў ён, пэўна, куды больш пакутнае і горкае шкадаванне: «Я магла б нарадзіць табе дзетак...», сказанае, аднак, іншым разам, бо — у іншым вершы... А прамоўлены яны — і адзін, і другі — Нінай Маеўскай, як вытаптаны тым жытнім полем. Услухацца толькі ў гэтае калыханне (паўторым цытаваныя радкі)!.. Сапраўды, як жытняе поле пад ветрам, дзе мора каласоў — і ніводнага твайго... Як думы жанчыны на ветравеях жыцця.

Лета ў прыродзе і лета як момант шчымлівай згадкі пра вясну, куды не вяртаюць дарогі, лета з высненаю вясною і выснаванае — не вясновым вопытам: «Не любіць лета адзінокіх...» Гэта прамаўляе паэтэса Ала Петрушкевіч вершам класічнай формы — трыялетам — і тут жа ясніць думку суседнім верлібрам, нялёгкі, перарывісты пульс якога спароджаны душэўным настроем:

Простыя, няхітрыя словы. Але гэта той выпадак, калі кожны (ці амаль кожны) верш хочацца — не, не зусім тое: трэба — цытаваць. Інакш немагчыма: гэтае ціхае віраванне, гэтую стыхію, затоеную ў бруенні лірычнай плыні, нельга перадаць іншымі словамі, апроч тых, якія ёсць — вось тут, у гэтых радках, у гэтай невялічкай аб'ёмам кніжачцы — «Пярсцёнак».

Што ж тут дзіўнага — так бывае з сапраўдным пачуццём, з яго выявай — паэзіяй...

Вось паспрабуй трансфармаваць на мову логікі, зразумей гэтае прабачэнне жанчыны, самотнай у сваім леце. А зразумець трэба. І той, да каго прамоўлены гэтыя, словы, той вецер — з воляю сваёю — зразумее...

Можна здзівіцца, але зганьбіць не паспяшаемся — бывае і такое:

Гэта, можа, якраз тое, што смяротна адчувае жанчына, ды баіцца — нават самой сабе — прызнацца. Ці саромеецца... А ў гэтым адчуванні - як у толькі што прамоўленых радках рускай паэтэсы Веры Паўлавай, — покліч жыцця, зарука вечнасці... Так разумее паэтэса. З ёю і з яе вершамі, аб чым у свой час паведамляў штотыднёвік «ЛІМ», мелі магчымасць сустрэцца і філфакаўцы Белдзяржуніверсітэта: «Агульнапрызнаны эратызм яе паэзіі мяжуе з ненарматыўнай лексікай, але і апошняя страчвае магнетызм табу на нецэнзурнасць пад вытанчанасцю яе параўнанняў і лаканізмам формаў...» — нічога не скажаш: таксама «вытанчаная» слоўная канструкцыя ў аўтара водгуку — дзеля «ўтрымання курсу» паэтычных «акцый»... Марныя старанні... «Апраўданні» не патрабуюцца...

Дык вось: «той» ці «тое» (пра «каго» ці пра «што» ў Паўлавай) якраз і ёсць бяссмерце. Віртуальнае, праўда, але ж... Сказана: «За мною бессмертие гонится...» Гоніцца — «сделать любовь»...

Пагодзімся: гэта штосьці зусім іншае, чым «на свеце было толькі двое» з ягонай цнатлівасцю. Аднак стаўкі, паэтычныя стаўкі, зроблены. Менавіта яно, бяссмерце, «овеществляется», пераўвасабляецца, ператвараецца ў пэўнага мужчыну, каб зрабіць усё тое, пра што ў вершы... Прызнацца, яму, такому, не пазайздросціш. Але ж, пэўна, ён ёсць.

І яго чакаюць...

Калі б усё было добра, можа б і гэтыя вершы не нарадзіліся. Але ў паэтаў «усё добра» не бывае. І не будзе, ім гэта супрацьпаказана. Калі ж наадварот, то будзь сабе кім заўгодна: шаўцом, краўцом, машыністам, кадэбістам, зацейнікам, «парцейнікам», — але не паэтам...

Дык вось — аб вершах, якія нарадзіліся.

І не толькі. Яны выйшлі ў людзі. Маю на ўвазе ўсяго толькі адзін нумар часопіса «Першацвет», на вокладцы якога пазначана: «Кастрычнік, 1995». Чаму «ўсяго толькі адзін»? Ды проста так атрымалася. Мог бы і іншы нумар «абазвацца»: «Першацвет» шчодры на імёны і знаёмствы.

І ўсё ж — аб «нашым»: № 10...

Пэўна, «зачапілі» за жывое двое: Кацярына Варанцова і Ігар Шарай. Іх паэтычныя нізкі стаяць побач, упоплечкі, чуюць дыханне і пульс адна адной...

«Вершы пішу змалку, але пачуццё таго, што гэтая змучаная, усё роўна як сонная, зямля — мая Радзіма, прыйшло не так даўно. Мяне вельмі турбуе лёс Беларусі, беларускай мовы, гісторыі і культуры. На жаль, пакуль я нічым не магу дапамагчы маёй краіне (мне толькі семнаццаць гадоў), акрамя як сказаць у яе адрас колькі шчырых слоў».

Што ж — для семнаццаці і гэта не мала. А яшчэ калі і словы тыя, мяркуючы па фота, — зусім дзеўчаняці, праўда, з чупрынай задзірыстай, па-чаротаўску віхравейнай... Гэта Кацярына Варанцова, са Слуцка:

Каця разумее, што яна з гэтага пакалення. Але — не з «каменных». Бо на вуснах у яе пытанне: «Чаму гэтак сталася, што з намі будзе?..» На вуснах — бо пытанне не толькі і не сама да сябе, а найперш — да пакалення: «Як жа вам, бязглуздым, даказаць, што на гэтай мове можна марыць!» Хай не надта выкшталцона з боку паэтычнага, але затое — не ў брыво, а ў вока!.. Як і гэты запыт — ужо не да пакалення, а ад імя пакалення:

Запомнім: гэта Кацярына Варанцова пытаецца і шукае адказы на свае пытанні...

У Ігара Шарая (ён з Белаазерска) пытанняў менш — больш сцверджанняў. Але ў іх гэткі ж самы боль і крыж пакалення, хоць ён не ўсеагульны, не ўсёахопны, а вельмі асабісты, інтымны:

Цяжка быць фізіянамістам, асабліва на аснове двух фотаздымкаў. Але от жа гэтыя прычоскі, гэтыя вусны... Якія розныя яны! Зноў і зноў параўноўваю, не крыўдзячы нікога, а знаходзячы «нервовыя» нітачкі ад зрокавага да сутнаснага: Ігар, прыкладам, і да абранніцы — толькі на «вы»:

Ён і з жыццём у своеасаблівых, як бы тут сказаць, не «гераічна»-наступальных, а ў медытатыўна-засяроджаных стасунках:

На што Кацярына Варанцова, як вастрыё стралы, скіроўвае: «і лёгка так згаджаешся на смерць...», — адрасаванае асенняму лісту, а між тым і (невядома-незнаёмаму) Ігару... Хлапечая хватка ў гэтай Каці!..

Не хацелася б вышукваць нейкія праекцыі, скажам, на Каменнага госця, Камандора, у выпадку з «каменнымі людзьмі», я толькі пра тое, што прачыталася мне, мінуючы ўсялякую папярэднюю зададзенасць. Я і чытаў гэта, каб проста чытаць у штодзённай маёй электрычцы «Мінск — Зялёнае»... А вось хацеў бы парадавацца і з вамі, усімі, хто любіць паэзію (ёсць паэты — жыве надзея!). Парадавацца, калі б не горкія думы, прамоўленыя юнымі — мудрымі і абцяжаранымі (?) жыццём...

Р. S. (2008). Хацеў бы парадавацца і цяпер — праз «тузін» гадоў: як узмужнелі тыя паэтычныя парасткі?.. Нічога нідзе не давялося прачытаць... Маўчанне?.. Спытаўся ў Алеся Масарэнкі, натхняльніка і кіраўніка (усё, на вялікі жаль, у былым...) як суполкі юных паэтаў, так і часопіса «Першацвет». Нічога не ведае і ён...

Застаецца пэўным толькі адно: думкі, выказаныя тады юнымі, гучаць падзённа, горка, балюча і сёння — прыкмета сапраўднай паэзіі...

Здаецца, лёс ад самага пачатку творча спрыяў Алене Якаўлевай — яе паэтычныя мроі шчасліва супалі з паэтычнай аўрай роднай вёскі Ігрушка...

Прамовіш адно толькі назву — і ўжо ва ўяўленні адразу ўзнікаюць белыя сады ў вясновай квецені. І дзесьці на ўскрайку поля, на мяжы, — летуценная, задумная, светлай аблачынкай — ігруша...

Я сам мог бы засведчыць гэта. Не злічыць, колькі разоў мой шлях дадому, у Мачулішча, і з дому — то на закалыханым аўтобусе, то на спадарожнай машыне, а то, здаралася, і пешкі (два дзесяткі кіламетраў) — перасякаў гэтую вёску: так — папярок Ігрушкі — ляжыць дарога, калісьці брукаванка з каркаломнымі выбоінамі, цяпер — асфальтаваная шасэйка...

Дык вось: мог бы засведчыць... А чаму ж і не: сады тут ёсць — нават усцяж дарогі, вялізны, калгасны, праўда, запушчаны, амаль здзічэлы... І ўсё — яблыні, яблыні... А вось ігрушы — не давялося ніводнай пабачыць...

І тады ўяўленне міжволі скіроўвала развагі да іншай «этымалагічнай каляіны»: а можа, «Ігрушка» зусім і не ад «ігрушы» найменнем абзавялася?.. Ёсць жа тут, у нашых мясцінах, і яшчэ адна вёска — Ігрышча. А цераз, так скажам, поле ды балота ад Ігрушкі — Шчаўры, дзе гасцяваў калісьці Дунін-Марцінкевіч і засведчыў (у «Шчароўскіх дажынках» (цікава толькі: а чаму не «шчаўроўскіх»?..)), як «Дойка на ігрышчы з Талеркай танцуе»... Ды і дарога да Шчаўроў спрадвек. называлася ў нас Пагулянкай: па ёй ішлі і ехалі святочныя людзі на кірмаш...

Дык ці і не тут, дзе Ігрушка, — а месца падыходнае якраз: круты пагорак спадае да (калісьці ж, пэўна, бруістай) рачулкі, а хутчэй, крыніцы, — збіраўся ў даўніну навакольны люд — абмыцца жыццядайнай, асвечанай рачнымі багамі, вадой, ці не тут наладжваліся язычніцкія вясновыя ігрышчы?..

Так ці інакш, а Ігрушка — вёска паэтычная.

Тым больш, што і тая самая, чаканая, ігруша зацвіла ў гэтым куточку. Не магла не зацвісці. Яна аб'явілася паэтычным словам. І слова гэта прамоўлена было вучаніцай Ігрушкаўскай школы Ленай Якаўлевай...

Падрастала дзяўчынка. Вясновая квецень прыносіла першы плён: вершы Алены друкаваліся ў часопісах «Маладосць», «Першацвет», «Бярозка», «Вясёлка»... Пазнаёміў з яе паэзіяй штотыднёвік «Літаратура і мастацтва»...

За гэты час Алена Якаўлева скончыла сярэднюю школы — са срэбраным медалём, прайшла вучобу і ў рэспубліканскай школе «Юны літаратар» пры акадэмічным Інстытуце літаратуры імя Янкі Купалы. Натуральным быў і выбар далейшага шляху: Алена паступіла на вучобу ў Літаратурны інстытут (Масква).

Год атрымання дыплома супаў з выхадам у выдавецтве «Юнацтва» кніжкі вершаў Алены Якаўлевай для дзяцей. А неўзабаве яна прыйшла да чытача дарослага — са зборнікам лірыкі.

Паэтычны голас Алены Якаўлевай не гучны, але шчыры і пранікнёны, па-народнаму просты і мудры:

Асветленая дзяцінствам, сагрэтая, як вясновым сонейкам, матчынай пяшчотай і любоўю, цеплынёй яе сэрца, яе рук, позірку, прарастаюць зярняткі паэзіі:

Усё, што акаляе Алену, яна надзяляе жывымі рысамі, адухаўляе — з дзіцячым здзіўленнем і захапленнем (а ў гэтым і ёсць паэзія, яе наіўная зачараванасць і стоеная мудрасць). Парог бацькоўскай хаты, падлога, печ, нават чыгункі ў ёй, двор, дрэвы, кветкі — усё-ўсё ў родным наваколлі дыхае, гамоніць з Аленай, і яна прамаўляе да іх, як да задушэўных сяброў...

А вось цялятка, якое «на свет з'явілася ў мароз», і, каб адагрэць, бацька прынёс яго з хлева да цёплае печы:

І тут жа пераход на хвалю трапяткога чалавечага настрою — любасці і замілавання:

Мой сынок схіліўся нізка-нізка — То смяецца, то ізноў маўчыць. І вільготны цуд з ружовай пыскай Першы раз на белы свет мычыць...

Якая па-сялянску глыбінная душа і светаўспрыманне праяўляецца ў малюнку!.. Колькі простай чалавечай мудрасці свеціцца ў ім...

Зноў прыгадаем тую ж ігрушу: не шмат у ёй фарбаў, але кожная квяцінка дыхае вясною. І ў кожнай, калі загаманіць з імі на іх мове, свой настрой: то ўзнёсла-крылаты, то летуценна-самотны, то замілавана-пяшчотны... Так і ў паэтычных радках Алены Якаўлевай, што сабраліся ў адзіную крону-кніжку, імя якой — «На ўзбярэжжы цішыні»...

Гэта голас вясны. Вясны паэтычнай дарогі, вясны абяцанняў і надзей...