Пад страхам смерці

Раздзел першы. МАЛАДЫЯ ЖОНКІ ЛЮБЯЦЬ УШЫВАЦЬ ГУЗІКІ

Хто тэлефанаваў ёй цяпер, у сем гадзін вечара, Жэрмэн не сумнявалася: Марсэль павінен быў пазваніць ёй з рэдакцыі. Дзяўчына толькі прыйшла ў «Французска-італійскую» рэстарацыю на бульвары Клішы, дзе яны звычайна вячэралі і сустракаліся пасля працы, калі не дамаўляліся на якое іншае месца. У іх і столік быў ужо свой, заўсёды свабодны ў гэты час, каля акна. Месца гэтае было ім па-хатняму ўтульнае.

Яна якраз толькі села і была падумала, што да трох гадзін засталося ўсяго тры хвіліны, як да яе падышла Лізэта, гардэробшчыца. Гэтая маленькая жанчына з відавочным задавальненнем называла яе пасля замужжа мадам і ўвесь час пазірала на прыемную ёй наведніцу з цікаўнасцю і хваляваннем.

— Пані Блан... Пан просіць вас да тэлефона...

Яна сказала толькі «п а н», не дадаючы «Марсэль», і выгляд у яе быў такі змоўніцкі, што можна было падумаць, быццам гэты пан належаў ім абедзвюм.

Напэўна, у яго планах нешта змянілася. З Марсэлем заўсёды трэба быць гатовай да гэтага. Мусіць, скажа зараз:

— Ідзі хутчэй пераадзенься і падрыхтуй мой смокінг... Пойдзем на такую прэм'еру ці на такое рэвю...

Колькі вечароў правялі яны дома з таго часу, як ажаніліся? Два, ёй няцяжка было палічыць.

— Гэта ты, Марсэль?

Не, гэта быў не ён. Сакратарка з рэдакцыі газеты, у якой працаваў Марсэль. Жанчыны ўжо добра ведалі адна адну па голасе.

— Перадаю слухаўку вашаму мужу, пані Блан.

Значыць, ён быў у рэдакцыі. І нічога яшчэ не піў. Бо варта было яму выпіць два-тры глыткі аперытыву, і яна прыкмячала гэта па тым, як ён гаварыў: язык у яго ўжо тады трохі заплятаўся. Ёй, дарэчы, падабалася слухаць Марсэля, калі ён быў крышачку на падпітку: ён быў тады такі добры, лагодны — бы дзіця. Яму яна пра гэта не казала, але заўсёды слухала яго ў такія моманты прыязна.

— Гэта ты, зайчык? Калі ласка, не крыўдзіся, павячэрай без мяне. У мяне ў кабінеце Джон Дзіксан... Ага, Тэрнераў мэнэджэр... Настойвае, каб я павячэраў з ім перад матчам, ну, ніяк нельга адмовіцца...

Жэрмэн успомніла, што Марсэль мусіў пайсці на матч па боксе. Гэтага спорту яна не любіла. Апроч таго, адразу ж зразумела, што сёння ў яго рабочы вечар, а ў такія яна старалася не замінаць яму.

— Ведаеш, гэтыя баксёрскія заўзятары не дужа пакутуюць ад залішняга выхавання, дык я баюся, што пацапаюся з імі.

— Што ты будзеш рабіць, зайчык? У кіно пойдзеш?

— Не ведаю яшчэ. Відаць, пайду дамоў.

— Я вярнуся недзе ў адзінаццаць трыццаць. Пасядзім трохі, гарбаты вып'ем... Я напішу матэрыял, занясём яго разам у рэдакцыю. А можа, хочаш пасядзець, як закончу, у шынку?..

— Не, пабудзем дома.

Ёй не стала сумна. Вядома, яна і не павесялела, але трэба было прывыкаць. Такая ўжо ў яго работа. Павячэрала адна. Два ці тры разы ледзь не загаварыла сама з сабою, нахіліўшыся над талеркаю, так прывыкла ўжо думаць уголас.

— Дэсэрту не будзеце? А мо кавы, пані Блан?

— Дзякуй... Не хачу болей...

Праходзячы каля рэкламных агнёў кінатэатра, падумала: дарма сказала, што адразу вернецца дамоў. Але потым заспяшалася. Настрой у яе быў цудоўны, быццам гэта свята — чакаць мужа, пакуль ён вернецца. Дагэтуль яна чакала яго зазвычай ці ў барах, ці ў шынках, дзе ён назначаў ёй спатканне. Такім чынам, яны, па сутнасці, і да кватэры сваёй як след не прывыклі.

Яна прайшла пехам па вуліцы Каленкур, якая спакваля аціхала і ўсё больш выдавала на правінцыйную — па меры таго, як аддаляліся Манмартрскія бульвары. Вечар быў мяккі, даволі цёплы як на снежань, але дажджлівы. Лёгкі туман ахутаў вулічныя агні пяшчотнай смугою.

Іх дом быў на рагу вуліц Каленкур і Ламарк, каля плошчы Канстанціна Пэкэра. Яна ўбачыла яго здалёк, разгледзела на сёмым паверсе доўгі рад балконаў з жалезнымі парэнчамі, адзін з якіх быў іхні.

Праходзячы па калідоры, павіталася з брамніцай, якая мыла на ноч ногі свайму маленькаму сыну. Ліфт стаяў. Адзінае, што крышачку пагоршыла настрой. Падымаючыся па лесвіцы, бачыла вузкія палоскі святла пад дзвярыма, чула радыё, людскую гамонку, пахі шматкватэрнага жытла.

«А ў вас ёсць кватэра, га?» — спытаўся ён у яе чатыры месяцы назад сваім непаўторным голасам, ні кропелькі не падобным на чый-небудзь іншы, — ніколі нельга было ўгадаць, ці жартуе ён, ці гаворыць сур'ёзна.

Гэта было ў Марсанзе, на беразе Сены, дзе яны пазнаёміліся ў канцы лета. Жэрмэн каторы ўжо год ездзіла туды адпачываць па выхадных са сваімі прыяцелямі. Адзін хлопец неяк прывёў у іх кампанію Марсэля, і той пачаў заходзіць у катэдж, дзе яны спыняліся.

«Я здымаю мэбляваны пакой».

«Я таксама. Вам гэта даспадобы?»

«А што зробіш, калі нічога лепшага няма?»

«Дык вось, я знайшоў на днях кватэру...»

Свая кватэра! Цуд з цудаў! Мара паўмілёна парыжан!

«Чакайце! Гэта на Манмартры. З усіх вокнаў — гарадская панарама. І балкончык ёсць. Не большы, праўда, за тры насоўкі, але паснедаць на ім у сонечнае надвор'е можна. Калі яно сонечнае... Я ўжо заплаціў. Цяпер шукаю жонку. Гэта тэрмінова, пятнаццатага кастрычніка перабіраюся».

Памаўчаўшы, дадаў:

«Кухня, сталоўка, спальня, балкон, ванная — як вам усё гэта?..»

Ёй гэта была ўсё яшчэ вялікая радасць: выйшаўшы на сваю лесвічную пляцоўку, апусціць руку ў сумку, пашукаць там ключ, адчыніць дзверы, запаліць святло, кінуць позірк на Марсэлевы паліто, люльку, пантофлі ў спальні...

— Шкада, дарагі, што цябе няма дома, — сказала яна сама сабе. — Прабавілі б разам цудоўны вечар...

Размаўляючы ўголас, яна пачувала сябе весялей. Усё-такі надта часта заставалася дома адна. Марсэль жартаваў:

«Разумееш, я яшчэ не зусім прызвычаіўся быць мужам, але гэта прыйдзе, пазней, калі мне будзе... калі мне будзе, як ты думаеш, колькі?.. Пяцьдзесят? Шэсцьдзесят?»

Яна пачала была чытаць. Пасля вырашыла навесці парадак у гардэробе: дзе перашыць гузік, дзе паглядзець, ці не распаролася што. У дзевяць гадзін зірнула, колькі часу, і падумала, што матч у зале «Ваграм», пэўна, пачаўся. Уявіла заліты святлом рынг, запоўненыя балельшчыкамі трыбуны, баксёраў, Марсэля за журналісцкім столікам.

А палове адзінаццатай — яна ўсё яшчэ аглядвала адзенне — зазваніў тэлефон. Апарат у іх паставілі толькі тыдзень назад, яна яшчэ не прывыкла да яго — і таму адразу ж ускочыла.

— Гэта ты, зайчык?

Пачуўшы мужаў голас, Жэрмэн падумала, што Марсэль тэлефанаваў ёй дадому ўпершыню. На тыдні ён званіў ёй у краму сясцёр Каро, дзе яна працавала, і рабіў гэта крыху часцей, чым хацелі б патранэсы.

— Ну, што робіш?

— Гузікі перашываю...

Нешта не спадабалася ёй у Марсэлевым голасе, а што, пакуль зразумець не магла. Ён яшчэ не піў, яна гэта адчувала, аднак голас у яго быў нейкі незвычайны. Нібыта няёмка яму было, акурат як тады, калі спрабаваў маніць.

— Не ўмееш ты хлусіць! — сказала яна, пасля паўтарыла гэта яшчэ і яшчэ.

— Проста хацеў сказаць табе: «Добры вечар», — прамармытаў ён у адказ. — Ну і матч зараз пачнецца!.. Людзей — яблыку няма дзе ўпасці... Чуеш, мусіць, як тут?..

Але колькі яна ні напружвала слых, не чула ніякага шуму ўсхваляванай залы.

— Думаю, што да апоўначы вярнуся... Алё!.. Чаму ты маўчыш?..

— Я цябе слухаю...

— Ты не ў гуморы?

— Ды не...

— Сумна?..

— Не, мілы... Не разумею, чаму ты турбуешся...

— Не турбуюся я... Слухай... Калі я...

Жэрмэн вырашыла, што зараз усё-такі дапытаецца, чаму ён ёй пазваніў.

— ...калі я трохі спазнюся...

— Ты думаеш, прыйдзецца? — перапыніла яна.

— Не... Але ж ты сама ведаеш, як усё ў нас... Можа, мне трэба будзе прапусціць з арганізатарамі шкляначку...

— Надоўга затрымаешся?

— Ды не... Да сустрэчы... Цалую...

Ён зымітаваў пяшчотны пацалунак.

— Марсэль, я... — пачала была яна, але ён паклаў слухаўку.

Жэрмэн з сумам глядзела на бялізну і адзежу вакол сябе.

Калі яна была абсалютна ўпэўнена, што першы званок і праўда быў з рэдакцыі, бо пазнала сакратарчын голас, дык гэтым разам нішто ўжо не пацвярджала таго, што Марсэль званіў з залы «Ваграм», — наадварот, яна была перакананая: тэлефанаваў ён не адтуль.

У адзінаццаць Жэрмэн расклала ўсё па шуфлядах. Што ж рабіць далей? Збіралася ўжо зноў узяць у рукі кнігу. Але ўбачыла выпадкова на крэсле Марсэлева паліто з вярблюджай воўны і ўспомніла, што колькі дзён таму прыкмеціла на ім гузік, які вось-вось павінен быў адарвацца. Было тое ў горадзе, а вярнуўшыся дамоў, яна пра гузік забылася. І вось цяпер, кінуўшы позірк на паліто, усміхнулася, бо згадала іх колішнюю размову.

Марсэль быў вельмі какетлівы, іншы раз аж занадта. У адзенні любіў светлыя колеры, гальштукі падбіраў яркія.

Неяк раніцаю ў Марсанзе, яшчэ да таго, як загаварылі пра кватэру, яна сказала яму:

«Вы згубілі гузік з вашага світэра...»

«Не, не згубіў, ён у мяне ў кішэні».

«Тады дайце яго мне, я прышыю...»

«Уяўляю, што з вамі будзе, калі выйдзеце замуж!» — засмяяўся Марсэль.

«Што?»

«Я так заўсёды кажу, калі хто з сяброў жэніцца. Маладыя жонкі так любяць прышываць мужам гузікі, што я падазраю, быццам яны адрываюць іх наўмысна: каб зноў прышыць. Калі ў вас гэтая звычка з'явілася да таго...»

Гледзячы на паліто, якое яна паклала ўжо сабе на калені, Жэрмэн засмяялася. Прасунула нітку ў іголку — і раптам намацала рукою ў кішэні ў мужавым паліто нешта нязвыкла вялікае.

Яна і не думала ніколі корпацца ў Марсэлевых кішэнях. Раўніваю яшчэ не стала. І, магчыма, не будзе ёю ніколі, гэтак верыла яму, такому ласкаваму і пяшчотнаму.

Прадмет быў цвёрды. Ён не быў падобны ні на адну рэч, якія Марсэль клаў звычайна ў кішэню, і не з цікаўнасці, а з любові да парадку дастала.

Калі яна ўбачыла, што гэта было, аж змянілася ў твары. Нейкі час яна была абсалютна нерухомая, разгубленыя вочы напаўняліся жахам.

У руцэ ў яе быў маленькі фарфоравы парсючок.

* * *

Яна паглядзела на гадзіннік: палова дванаццатай. Ружовы парсючок ляжаў на стале перад ёю. Паліто спаўзло на падлогу. Жэрмэн набірала нумар на тэлефонным дыску — рука ў яе дрыжала, — але кожны раз абанент быў заняты.

Яна сціснула пальцы і раз за разам зноў набірала нумар, быццам гэта было пытанне жыцця і смерці і секунды вырашалі ўсё. Зноў няўдача. Жэрмэн устала, пагартала тэлефонны даведнік і ўпэўнілася, што нумар яна не пераблытала.

Калі Марсэль пазваніў а палове адзінаццатай, матч толькі пачынаўся. Колькі часу ідзе бой у лёгкай вазе? Раз на раз, відаць, не прыходзіцца. А пасля што магло здарыцца? Ці хутка разышліся балельшчыкі? Ці пайшлі дамоў арганізатары адразу ж пасля іх?

— Алё! Зала «Ваграм»?

— Яна самая, пані.

— Скажыце, пане, калі ласка, матч ужо закончыўся?..

— З паўгадзіны назад...

— Усе разышліся?.. А з кім я гавару?

— З дзяжурным электрыкам... Тут яшчэ багата людзей...

— Зрабіце ласку, спытайцеся, ці ёсць там пан Марсэль Блан... Але, Блан... Ну, журналіст... Дык спытайцеся, ці там ён яшчэ... Ён павінен быць з арганізатарамі... Гэта вельмі важна... Я вас прашу, зрабіце ўсё, што можаце, каб знайсці яго... Алё!.. Так, калі ён яшчэ там, паклічце яго да тэлефона...

Чакаючы, яна пашкадавала, што была такая нястрыманая і цяпер вось уткнулася, мусіць, Марсэлю сваім недарэчным званком. Што яна яму скажа?..

Можа, ён вернецца, пакуль яна будзе чакаць яго каля тэлефона. На лесвіцы пачуліся чыесьці крокі. Не, гэта на чацвёртым паверсе. А што, калі ён узяў таксі адразу ж пасля матча?.. Марсэль не любіў чакаць аўтобусаў, а ў метро ўвогуле не ездзіў: баяўся...

— Алё... Што вы кажаце?.. Яго ў вас няма?.. А вы не ведаеце, ці...

Электрык паклаў слухаўку. Яна зноў разгублена ўтаропілася вачыма ў ружовага парсючка на стале... Бясхвостага парсючка...

— Слухай, Марсэль, трэба, каб ты мне сказаў, — забыўшыся, вымавіла яна.

Але Марсэля тут не было. Яна была адна, і ёй раптам стала жудасна ад свайго адзіноцтва. Жэрмэн падышла да акна, адчыніла.

Ноч была светлая, цемрадзь разрэджвалася нейкім шэрым блакітам. Выразныя абрысы дахаў, комінаў, кароткіх і доўгіх вуліц, абрысы зіхоткіх ліхтароў... Манмартрскі бульвар, Белая плошча, плошча Пігаль, Мулен-Руж, сотні начных рэстарацыяў, шынкоў, піўнушак, усюды вакол іх — слабае святло...

Па вуліцы Каленкур паволі ўзбіраліся ўверх легкавыя аўтамабілі. Кожны раз, калі адзін які спыняўся, Жэрмэн здавалася, што зараз з машыны выйдзе Марсэль і яна ўбачыць, як нязмушана павернецца ён да шафёра, каб расплаціцца, пасля кіне позірк на іх вокны. Глядзела яна і на аўтобусны прыпынак каля дома: было позна, і з кожнага выходзілі, падымаючы каўняры, толькі два-тры чалавекі, не больш.

— Гэтага не можа быць, Марсэль, — ціха сказала сама сабе...

Раптам яна адчула, што не можа больш заставацца ў хатнім халаце — прыйшоўшы дамоў, Жэрмэн, як звычайна, дараадзелася. Яна хутка прайшла ў спальню, узяла шарсцяную сукенку — першую, якая трапілася. Тую самую, зашпілька ў якой была на спіне і якую Марсэль так любіў адшпільваць, цалуючы яе ў патыліцу.

Чаго яна баялася? Прайшло, можа, некалькі дзён ці, сама больш, тыдняў, як фарфоравы парсючок апынуўся ў кішэні яго паліто. Калі Марсэль апранаў яго? Трэба было ўспомніць: у яго ж былі толькі два паліто. І ўвогуле, яна павінна была згадаць гэта, бо кахала яго і таму ўсё ў ім прыкмячала. Сто разоў на дзень яна ўпотайкі з захапленнем разглядвала яго, асабліва ягоную дужую постаць. А як любіла яна глядзець на мужа, калі ён тушыў цыгарэту: Марсэль рабіў гэта так элегантна!

Удзень яны яшчэ паабедалі разам, і не ў «Французска-італійскай» рэстарацыі, куды звычайна хадзілі ўвечары, а бліжэй да Вялікіх бульвараў, у «Матухны Катрын»... Але яна ніяк не магла ўзгадаць, калі ён апошні раз апранаў гэтае паліто!..

Ва ўсякім разе, сама меней дзён восем таму, бо на тым тыдні яна насіла паліто ў хімчыстку.

А яшчэ ўпэўненая была, што нічога не абмінала ў мужу сваёю ўвагай! Ён расказваў ёй усё, нават рэдакцыйныя анекдоты. Бесперапынку званіў ёй. Яны часта сустракаліся ўдзень. Калі ў яго толькі з'яўлялася вольная хвілінка, ён заскокваў да яе ў краму — проста каб сказаць «добры дзень».

Жэрмэн павярнулася да балкона і, усхваляваная, яшчэ больш збляднела...

«Ты ж ніколі не ездзіла ў горы катацца на лыжах?» — спытаўся ён неяк у яе.

«Не, — адказала яна, — адзін раз была, але як прадаўшчыца: сёстры Каро адчынялі ў Межэў сезонны філіял».

«Табе спадабалася там? Як ты думаеш, дадуць табе два тыдні адпачынку? Вось давяду да ладу адну справу, і махнём удваіх!..»

Чаму яна не пагаварыла з ім сур'ёзна, не сказала, што такія забавы не для іх?.. Ёй, вядома, прыемна было гэта чуць, але яна ў гэта ні секунды не верыла. Часам ён дурыў ёй галаву і не такімі пражэктамі, зусім ужо фантастычнымі, і кожны з іх патрабаваў шалёных грошай, больш, чым папярэдні, быццам у іх гэтых грошай мора было — на адны ж яго рэпартажы ды яе невялікую зарплату і жылі.

Толькі і сказала яму:

«Ты нарадзіўся, каб быць багатым. Усё хочаш мець...»

«Асабліва для цябе, — адказаў ён нязвычна сур'ёзна. — Я яшчэ і машыну хачу купіць... З тае пары, як ведаю цябе, проста нясцерпна хачу...»

«Ты ўмееш вадзіць?»

«У мяне была колісь машына...»

Яна не стала пытацца, калі гэта было. Урэшце, яны нічога не ведалі адно пра аднаго — кахаліся толькі, ды ўсё. І тое, што яны сышліся, таксама было чымсьці накшталт вясёлай гульні.

«У цябе ёсць бацькі?»

«Мой бацька... — пачаў быў ён і раптам змяніў тон. — Ну, вядома, у правінцыі!.. Але ты ў маім жыцці галоўны чалавек... Няма ў мяне нікога болей... Займіся паперамі... Будзем распісвацца ў дзевятнаццатай акрузе...»

У гэтай акрузе, каля сквера святога Георгія, Жэрмэн здымала мэбляваны пакой.

«Там не вельмі брудна, у аддзяленні мэрыі?.. Праўда, што калі мы там будзем...»

Зноў праехала таксі. Не, не спынілася. Яна паглядзела на гадзіннік. Мінула поўнач. Мінакі цяпер былі настолькі рэдкія, што Жэрмэн нават чула, як аціхалі ўдалечыні іх крокі.

«Мне трэба было сустрэць цябе тры гады таму...»

«Чаму?»

«Бо калі малады, дык растрачваеш час...»

Яна помніла процьму такіх фраз. І значэння ім ніякага нібыта не надавала, але яны пастаянна ўсплывалі ў памяці.

Увогуле ён быў тэмпераментны, і ўсё ў яго выходзіла неяк нязмушана. Натуральная была ў яго весялосць, гуллівая. І, аднак, бывалі моманты, калі ён рабіўся раптам вельмі сур'ёзны.

«Ты ўбачыш, што я не такі благі, як здаецца...»

«Чаго гэта ты благі?..»

Ён смяяўся, цалаваў яе.

«Урэшце, я ад іншых не адрозніваюся... Ёсць ува мне і добрае, і кепскае — так перамяшалася, што, бывае, і сам не магу разабрацца, што я за тып...»

Толькі б ён вярнуўся! Пад'ехаў у таксі да дома, выйшаў з машыны, павярнуў за рог... Толькі б яна пачула на лесвіцы яго крокі!

Чаму ён пазваніў а палове адзінаццатай?.. Чаму ў яго быў такі ненатуральны голас, нібыта ён, калі тэлефанаваў першы раз, нешта ад яе ўтойваў?

Дарэмна яна званіла ў залу «Ваграм». Цяпер ёй гэта было ясна. Невядома яшчэ, да чаго яно можа прывесці... Ці сказала дзяжурнаму электрыку, што яна Марсэлю жонка? Гэтага Жэрмэн ужо не памятала.

Ды не! Немагчыма, каб менавіта сёння... Чаму якраз сёння?..

Але чаму тады ён гаварыў з ёю пра адпачынак у гарах і нават пра аўтамабіль? На якую такую справу, што трэба давесці да ладу, мог разлічваць? Што ў яго было, апроч рэпартажаў пра спорт? Адсоткі, якія атрымліваў як удзельнік маленькага акцыянернага таварыства? Але там ён мог зарабіць максімум некалькі тысяч франкаў.

Яна зноў падышла да тэлефона. Не, не трэба. Вярнулася да балкона. На вуліцы ішоў дробны, але шумны дождж. Паветра было свежае. Уначы Парыж рабіўся больш загадкавы. Чаму ж Марсэль не вяртаецца?..

Тэлефон... Яна падыходзіла да яго, перадумвала званіць, адыходзіла, вярталася зноў...

— Алё... Міжгародні?.. Будзьце ласкавы, пані, дайце мне Жуанвіль, нумар сто сорак сёмы...

Глядзець гэты нумар у даведніку ёй не трэба было.

Ёй чуўся бой гадзінніка на тэлефоннай станцыі. Бог яго ведае чаму, але яго ўдары будзілі ў ёй успамін пра вялізны, пусты бацькаў дом...

— Ніхто не адказвае...

— Пазваніце яшчэ раз, прашу вас, пані... Я ўпэўнена, што гаспадар дома... Проста спіць у гэты час — вось і ўсё... Яшчэ раз, зрабіце ласку...

Зноў званок... Чакаючы, яна ўслухоўвалася ў цішыню... Крокі на лесвіцы... Сцішыліся, не ягоныя... На вуліцы спынілася таксі... Аўтобус...

— Алё... Гэта я, Жэрмэн... Ты спіш?.. Праўда, спіш?.. У цябе нікога няма?

Загаварыўшы, яна адразу ж зрабілася змрочная.

— Прабач, што разбудзіла... Што ты кажаш?.. Падагра?.. Даруй, не ведала... Ды не, нічога...

Голас на тым канцы лініі быў бурклівы. Акурат голас чалавека, хворага на падагру, які вымушаны быў у час прыступу ўстаць сярод ночы з ложка і спусціцца на першы паверх да тэлефона.

— Трэба, каб ты сказаў мне дакладна, ці ведаеш такога чалавека, як Марсэль Блан...

— Мне прозвішчаў не называюць, — раздражнёна адказаў чалавек.

— Гэта неабходна... Ты разумееш?.. Марсэль...

— А што будзе, калі адкажу?

— Ты яго ведаеш?

Ні слова адказу.

— Трэба, каб ты адразу ж адказаў... Гэта вельмі важна. Апошняе, пра што я ў цябе пытаюся... Ты яго ведаеш?

— Што ён сабой уяўляе?

— Дваццаць пяць гадоў... Прыгожы малады мужчына... Брунет, элегантны... Часта апранае паліто з вярблюджай воўны, — затаіла яна дыханне, — светлае, зусім светлае...

Зноў цішыня.

— Ты яго ведаеш?

— А ты?

— Якая розніца! Адказвай. Ведаеш?

— А што будзе, калі адкажу?

— Нічога... Проста мне трэба знаць... Ты ж яго ведаеш, га?..

Ёй здалося, што нехта падымаўся па лесвіцы. Але, як выявілася, гэта быў кот.

— Заедзь да мяне, як захочаш...

— Не кладзі слухаўку... Чакай... Што я хачу, каб ты мне сказаў, дык толькі тое, ці збіраецца ён гэтым вечарам...

— Што?

— Ты не разумееш?

— Я думаў, ты выйшла замуж...

— Але... Гэта... — Пасля некаторых ваганняў яна даказала: — Гэта мой муж.

І чаму ёй здалося, што чалавек на другім канцы лініі паціснуў плячыма?

— Ідзі спаць, — толькі і сказаў ён.

Дарэмна спрабавала яна пасля гаварыць нешта ў апарат. Сто сорак сёмы жуанвільскі абанент паклаў слухаўку.

Ужо была палова другой ночы, а Марсэль усё яшчэ не вярнуўся. На стале побач са скрынкаю з прыладамі для швіва ружавеў бясхвосты парсючок, а паліто з вярблюджай воўны ўсё яшчэ ляжала на дыване.

Раздзел другі. ГАНДЛЯР БЯСХВОСТЫМІ ПАРСЮЧКАМІ

Гадзіны ў чатыры раніцы з усіх вокнаў, якія можна было бачыць з балкона кватэры Бланаў, святло гарэла толькі ў адным, дый тое за штораю там угадвалася постаць чалавека, які, мяркуючы па ўсім, даглядаў хворага.

Марсэль не вярнуўся. Ён не пазваніў, не даў па сабе знаку, і роўна а пятай гадзіне Жэрмэн вырашыла зрабіць яшчэ адзін тэлефонны званок.

— Алё... Гэта ты, Івэта?.. Спіш, бедная?.. Не злуйся на мяне... Ну, гэта я, Жэрмэн... Але... Хочаш выручыць мяне?.. Што ты кажаш?

Дзяўчына на другім канцы лініі прамармытала:

— Ну, што табе?..

Івэта працавала разам з ёю. Гэта была мажная дзяўчына дваццаці васьмі гадоў, зусім непрыгожая. Яна ведала сваю непрывабнасць і, адкінуўшы ўсякую зайздрасць да панаднай Жэрмэн, патрапляла заставацца лепшай яе сяброўкай — сама вясёлай і зычлівай.

— Хуценька апранайся, няважна як. А каб хутчэй паспела, закажу табе таксі. Адразу ж едзь да мяне...

Сказаўшы: «Ну, што табе?..» — Івэта не выявіла ні здзіўлення, ні цікаўнасці. Праз чвэрць гадзіцы яна ўжо была ў Жэрмэн.

— Ты, мусіць, здзіўлена...

— Усякае бывае, цётка...

— Марсэля няма...

— Я і не сумнявалася. Калі б быў, ты б мяне не клікала...

— Я табе пазней усё растлумачу... Не, скажу табе шчыра, я не змагу растлумачыць гэта, нават табе...

— Куды мне ісці шукаць яго?.. Сказаць яму, што ты захварэла ці што стралялася?

— Гэта я выйду... Ты застанешся тут... Толькі слухай... Сядзі каля тэлефона... Пазвоняць — запішы як след, што скажуць... Калі гэта будзе Марсэль, скажаш, хто ты... Ён цябе ведае... Скажы яшчэ, што я выйшла і хутка вярнуся... Калі ж ён прыйдзе, скажы тое самае... скажы, што я ўстрывожылася... і пайшла яго шукаць...

— Палова пятай, — заўважыла Івэта. — І раздзявацца не варта... Можна легчы на канапу?..

— Вядома!

— Піць у цябе нічога няма?..

— Ёсць бутэлька каньяку ў насценнай шафе...

Праз хвіліну-другую Жэрмэн ужо садзілася ў таксі, якое прывезла сюды Івэту і чакала дагэтуль новага кліента.

— У Жуанвіль... Уздоўж Марны... Я скажу, дзе спыніцца.

Яна супакоілася, узяла сябе ў рукі. Чакаць яна ўжо больш не магла. Трэба было нешта рабіць.

Вуліцы былі пустыя, толькі некалькі грузавікоў з гароднінай праехалі на рынак.

Менш чым праз паўгадзіны таксі ўехала ў Жуанвіль. Трохі пазней Жэрмэн спыніла машыну каля вялікай адзінокай вілы на беразе ракі.

— Чакайце мяне, калі ласка.

Яна пазваніла. Ведала, што не хутка адчыняць. Да таго як пачула першыя мяккія крокі за дзвярыма, дакладней, перш чым, напружыўшы слых, угадала іх, званіць прыйшлося некалькі разоў. Цяпер чакала, пакуль гаспадар уважліва разгледзіць яе праз вочка ў дзвярах. Нервавалася. Ішоў дождж. Яна была ўжо ўся мокрая.

— Гэта я, — сказала Жэрмэн. — Адчыні.

— Прынесла ж цябе халера! — прабурчаў за дзвярыма бацька.

Аднак адчыніў. Зачыніўшы за ёю дзверы, запаліў ярчэйшае святло і запрасіў дачку ў пыльную, няпаленую залу. Там было сыра, непрыбрана, пахла цвіллю.

— Не вярнуўся муж? — спытаў ён, хутаючыся ў халат, асцярожна сеў у старое крэсла.

— Калі б вярнуўся, мяне б тут не было.

Гэты вялізны чалавек з гадамі стаў азызлы, твар у яго праз хваробу сасудаў пабарвовеў ледзь не да сінявы, пад вачыма з'явіліся страшэнныя мяшкі. Час ад часу ён дакранаўся рукою да распухлай ад падагры нагі.

Бацька глядзеў на дачку з цікаўнасцю. Не без іроніі, але і крыху задаволена.

— Ну, як жывеш?.. Не заязджаеш... Не варта задужа казырыцца... Калі я іншы раз думаю пра ўсё, што ты мне колісь напляла...

— Пасля пра гэта... Я прыехала пагаварыць з табой сур'ёзна... Ты ведаеш Марсэля...

— Ты ж не лічыш, мусіць, што я ведаю толькі аднаго Марсэля... Ты б хоць прозвішча сказала, а не задавала загадак... Што з ім здарылася, га?.. У турму засадзілі?

Яна не стала абурацца, толькі прашаптала:

— Не ведаю... Ён яшчэ не вярнуўся дамоў сёння ноччу... І я выпадкова знайшла ў яго ў кішэні аднаго з тваіх парсючкоў... Калі ён прыходзіў да цябе?

Бацька, якога ўсе ведалі як пана Франсуа, праводзіў на гэтай вялізнай цаглянай віле толькі ночы і выхадныя. У самым цэнтры Парыжа, каля сабора святой Маці Ларэты, за два крокі ад залы мастацкіх выстаў Друо, у яго быў вялікі салон антыкварыяту, які больш выдаваў на краму старызніка. У краме можна было знайсці ўсё: старадаўнія фатэлі, сакрэтнікі, зжаўцелыя эстампы, карціны — нібыта арыгіналы, кітайскія забаўкі з нефрыту, вырабы са слановай косці...

Там, таксама, як і на віле, было пыльна, адусюль патыхала старызнаю, дый сам гаспадар крамы быў заўсёды ў пракаветным, завэдзганым гарнітуры, які проста вісеў на ім, — локці свецяцца, засалены каўнер ажно блішчыць.

— Дні тры-чатыры назад, — адказаў ён.

У глыбіні крамы можна было ўбачыць на паліцы некалькі бясхвостых парсючкоў, адзін з якіх, знойдзены ў кішэні ў Марсэлевым паліто, так усхваляваў Жэрмэн. А ў падсобным памяшканні гэтых парсючкоў была цэлая скрыня.

Калісьці іх было тысяча — падобных адзін на адзін як дзве кроплі вады. Адсутнасць звычнага скручанага хвосціка, які надае жывым парсючкам такі вясёлы выгляд, рабіла іх фарфоравых братоў вельмі прыкметнымі.

Некалькі гадоў таму ў краму прыйшоў коміваяжор і паказаў пану Франсуа адну такую забаўку.

«Гэта сапраўдны ліможскі фарфор, — растлумачыў ён. — Іх роўна тысяча — абсалютна аднолькавых. Не буду расказваць пра тонкасць фарфору і колеру: самі бачыце. Гэта частка велізарнага заказу... Партыя розных жывёлін, на экспарт... Што здарылася, пра што думаў мастак, як так магло выйсці, што на заводзе ніхто не прыкмеціў памылкі, не ведаю. Так ці інакш, праца была выканана, калі ўрэшце нехта заўважыў, што парсючкі бясхвостыя... Ну, дык вось, пан Франсуа: бясхвостых іх ніхто не хоча купляць... Я аддаю вам усю партыю, тысячу штук... Колькі вы за яе дасце?..»

Гаспадар назваў смяхотную цану — і назаўтра ў яго былі поўныя скрыні гэтага дабра. За год ён прадаў толькі двух парсючкоў: кожны раз, калі паказваў забаўку кліенту, той круціў галавою:

«Шкада як, што хвост адламаны...»

«Ён не адламаны — яго ніколі не было...»

Аднак патроху парсючкі знікалі адзін за адным з крамы. Больш таго, тыя кліенты, што забіралі іх, не прадавалі забаўкі зноў, не шукалі нічога ў краме, толькі пыталіся, ледзь пераступіўшы парог:

«У вас ёсць фарфоравыя парсючкі?»

Пры гэтым адбывалася нешта зусім дзіўнае. Калі кліент пытаўся пра цану, гаспадар думаў больш, чым звычайна, і называў амаль кожны раз іншую.

«Дваццаць два франкі...»

Або дваццаць адзін ці дваццаць тры, радзей — менш за дваццаць. А іншы раз, напрыклад, і ўвогуле толькі адзін франк.

Дваццаць два франкі — дваццаць дзве гадзіны, вось што гэта значыла. Дзесяць гадзін вечара. Адзін франк — гадзіна ночы. У гэты час пан Франсуа мусіў чакаць кліента ў сябе на віле.

Такім чынам, усе гэтыя людзі маглі прыходзіць да гаспадара ў краму, і ніхто чужы ні пра што не здагадваўся. Дый госцю, нават новаму, не трэба было нічога расказваць: толькі ён пытаўся пра парсючкоў, як адразу ж рабілася ясна, што прыслаў яго сюды свой чалавек, які прадаў яму арыгінальную забаўку, — і гаспадар назначаў кліенту час спаткання ў Жуанвілі.

— Ён прынёс табе што-небудзь? — спытала Жэрмэн, утупіўшыся позіркам у бацьку.

— Гэты раз — не, — паціраў той хворую нагу.

Марсэль прыходзіў да яго тры ці чатыры дні назад... А пяць-шэсць дзён таму гаварыў з ёю пра паездку ў горы...

— Ну, і чаго яму ад цябе было трэба?..

— Таго, дзеля чаго звычайна прыходзяць, калі з грашыма нявыкрутка... Бабкі прасіў... Калі ў іх ёсць што піхнуць мне, тады яны памяркоўныя і прымаюць маю цану моўчкі... А як не свеціць нічога, дык тон у іх мяняецца... Песня адна і тая ж: «Вы няблага зарабілі на мне... Апошні раз вы мяне абдурылі... Вы б маглі пазычыць мне колькі тысяч, пакуль выгарыць справа...» І тут яны пачынаюць расказваць, на што выйшлі. Ну, сенсацыйныя проста палотны: Рэнуар, Сезан, а то ажно і старыя майстры... «Праз тыдзень прынясу, не, праз пяць дзён, добра?.. Трэба, каб я пачакаў зручнага выпадку, разумееце?.. Гэта ж больш у вашых інтарэсах, чым у маіх: які будзе мой заробак — і які ваш...»

Ён перадаў усё гэта ляніва, з пагардаю. Уздыхнуў.

— Усе аднолькавыя! Думаюць, я скупы. Дзіўлюся нават, як гэта хто з іх не прыйдзе сюды, каб прыкончыць мяне ды прыхапіць мае бабкі... Бо ж думаюць, я сплю над імі, што матрац у мяне набіты купюрамі, золатам...

Зрэшты, Жэрмэн знала, што ён не быў скупы. Яна была, бадай што, адзіны чалавек, які ведаў яго. Бацька не быў скупы — ён быў маньяк.

Мала якія з карцін і іншых каштоўнасцей з тых, што кралі яму на вілах і ў багатых кватэрах гэтыя дурні (як казаў, бязмерна пагарджаючы кліентамі, пан Франсуа), прадаваліся. Аматар мастацтва згаджаўся развітацца з некаторымі набыткамі толькі тады, калі яны выклікалі ў яго сумненне ў сваёй арыгінальнасці або былі відавочна другарадныя.

Лічылі, што нявартыя рэчы ішлі ў Амерыку, а большасць калекцыі, творы сапраўды каштоўныя, заставаліся на віле, і па вечарах стары ў адзіноце з асалодаю аглядаў сваё багацце.

— Ты яму што-небудзь даў?

— Не.

— Што ён табе сказаў?

Яна добра ведала бацьку. Менавіта таму, што ведала, і пайшла аднойчы з яго дому. Ёй не было тады яшчэ і дваццаці.

Адзін з яго кліентаў, дваццацідвухгадовы хлопец, загінуў, здабываючы бацьку антыкварную рэч. Ён таксама купіў у аднаго з ранейшых кліентаў бясхвостага парсючка, прыйшоў у краму, на сценах якой віселі жудасныя літаграфіі ў чорных рамках. Хто б мог надумацца шукаць у гэтым склепе якія-небудзь шэдэўры?

Жэрмэн выпадкова апынулася сведкам іх размовы.

«Толькі дзве тысячы, — упрошваў малады чалавек. — Клянуся вам, што прападаю без іх... Мая сяброўка хворая... Трэба рабіць аперацыю... Я не хачу пасылаць яе ў дзяржаўны шпіталь... Вы разумееце?..»

Бацька ўздыхнуў:

«Што ты прынёс мне апошні раз?»

«Маленькага Манцічэлі, вы ж памятаеце... Вы далі мне хіба толькі за адну раму... Я пытаўся пасля і ведаю, што карціна каштуе сама меней сто тысяч франкаў...»

«Але ж яе яшчэ трэба прадаць і не папасціся... Бачыш, дружок, я таксама бедны чалавечак... Прынясі мне што-небудзь сур'ёзнае, і я заплачу табе як след... Я не настолькі багаты, каб строіць з сябе філантропа...»

«Але ж гэта будзе толькі аванс...»

«За што — аванс?»

«За тое, што на днях прынясу...»

«У цябе ёсць на прыкмеце што-небудзь вартае?»

Ясна было, што не. Хлопец вагаўся, расчырванеўся.

«Вось калі б ты прынёс мне Манэ... Толькі аднаго маленькага Манэ...»

У той час ён захапляўся Манэ. У яго пастаянна было якоесьці галоўнае захапленне.

«Што там ёсць?» — спытаўся хлопец.

«Яшчэ не ведаю... Відаць, усяго патроху, але гэта нялёгкая справа — прабрацца ўначы на выставу...»

«Ноччу яе сцерагуць... А электрычная сігналізацыя і процьма ўсялякіх новых штучак...»

«На тым тыдні адзін банкір набыў там на распродажы карціну, якая б мне спадабалася...»

«Што за ён?»

«Люка-Мартон... Запомні, тое, што я табе кажу...»

«Калі я прынясу вам ягонага Манэ, — перапыніў хлопец, — колькі вы мне дасце?»

«Хоць дваццаць тысяч... Трыццаць нават...»

Праз два дні Жэрмэн прачытала ў ранішняй газеце, што ў доме ў пана Люка-Мартона, у Версалі, начны вартаўнік забіў дваццацідвухгадовага злодзея ў той момант, калі той спрабаваў зламаць дзверы і залезці ў хатнюю галерэю.

«Ты чытаў?» — спыталася яна ў бацькі.

Ён прабег вачыма паведамленне — і нават жылка не сцепнулася ў яго на твары.

«Табе ўсё роўна?»

«А пры чым тут я? Га?..»

Яна б многае магла яму сказаць. Але маўчала. А пасля пайшла з дому. Праз месяц, абышоўшы ўсе бюро па працаўладкаванні, нанялася прадаўшчыцаю ў краму сясцёр Каро.

З тае пары Жэрмэн бачыла бацьку толькі адзін раз, у яго ў краме.

«Падпішы», — сказала яна яму, працягваючы паперу.

«Што гэта?»

«Бланк на твой дазвол выйсці мне замуж».

«За каго?»

«Якое гэта мае значэнне?..»

Ён нахіліўся і падпісаў, уздыхнуўшы:

«Як хочаш...»

Глядзеў ёй услед, калі яна выйшла з крамы, але Жэрмэн не азірнулася — і таму не ўбачыла, які ўсхваляваны быў у яго твар.

Цяпер яна была з ім вельмі халодная, цвёрдая. Дапытвала, як суддзя:

— Што ты яшчэ яму сказаў?

Як ніколі раней, не магла яна забыць таго забітага ў Версалі хлопца. Забітага за нейкія трыццаць тысяч франкаў. Куды ж гэтым разам паслаў бацька Марсэля? Марсэля, які меў патрэбу ў грошах толькі таму, што ажаніўся нядаўна і не мог адмовіцца ад задумы звазіць маладую жонку на адпачынак у горы...

— Нічога я яму не сказаў... Дамовіліся адно, што ён прынясе мне што-небудзь і я дам яму грошы...

— Ён да цябе часта прыходзіў?

— Пяць-шэсць разоў...

— За які час?

— За тры гады... Заўсёды прыносіў неблагія штучкі... Калі што выгарала... Ён у гэтым разбіраецца... І не ўдаецца ў падрабязнасці...

Цяпер Жэрмэн зразумела, чаму — нібы насміхаючыся з самога сябе, як заўсёды гэта рабіў, калі казаў нешта сур'ёзнае, — прызнаўся ёй Марсэль:

«Шкада, што я не сустрэў цябе тры гады таму...»

Тады яна падумала, што ён жартуе. Яна ўвогуле ніколі не прымала ўсур'ёз яго прызнанняў, і шкадавала цяпер, што не зрабіла гэта тады!

«Я не які-небудзь жулік», — сказаў ён ёй неяк.

Яна зноў пачала распытваць бацьку.

— Апошнія месяцы ён прыходзіў?

— З год ужо, мусіць, як не быў...

— А цяпер я хачу ўсё-такі, каб ты сказаў, што іменна ты ў яго папрасіў. Чуеш?

Звычайны скупшчык крадзенага бярэ ўсё, што яму прыносяць, усё, што хоць нешта каштуе, што можна больш-менш лёгка прадаць. Але яе бацька быў не звычайны скупшчык, а чалавек, якога з'ядала маніякальная любоў да твораў мастацтва.

Размаўляў з тым хлопцам, якога забілі, пра Манэ... Гэта ж ён, урэшце, і паслаў няшчаснага на смерць у дом да банкіра...

— Адказвай...

— Цяпер я цікаўлюся перш за ўсё Рэнуарам... Не вялікімі штукамі, якія можна ўбачыць у любым музеі, а маленькімі Рэнуарамі... Жаночымі галоўкамі, нацюрмортамі... Ёсць нацюрморты, якія...

— Ты не сказаў яму, да каго ісці?

— Здаецца, не...

— Падумай...

— Не... З Марсэлем можна без гэтага... Ён сам добра ведае, дзе ёсць што вартае...

— Пачакай. Я пазваню...

Жэрмэн заказала свой нумар. Ледзь пачуўшы Івэцін голас, задрыжала. Тая была ўсхваляваная, думала, пэўна, што гэта званіў Марсэль.

— Гэта ты?.. Слухаю... Нічога, цётка... Я б табе з радасцю добрае што сказала, але, на жаль, нічога новага... Скажы мне вось што... Я тут кніжку захацела пачытаць, а знайшла толькі другі том... «Пармскі манастыр»... Не ведаеш, куды ты першы засунула?..

Гэта нагадала Жэрмэн пра тое, што колькі дзён таму Марсэль чытаў, лежачы разам з ёю ў ложку, другі том «Пармскага манастыра».

— Ты не вяртаешся?

— Думаю, што хутка... Кніга павінна быць у спальні... Там ёсць невялічкая палічка побач з ложкам...

— Дзякуй... Жадаю ўдачы!..

Паклаўшы слухаўку, Жэрмэн ціха загаварыла сама з сабою. Пра бацьку, які хацеў легчы, ужо не думала.

— У газету званіць нельга: калі яго яшчэ не ўзялі, гэта будзе небяспечна... Цікава, ці аддаў ён у рэдакцыю рэпартаж?.. Калі аддаў, значыцца, заставаўся на матчы да канца, да адзінаццаці гадзін... Пасля пісаў, заносіў у рэдакцыю ці перадаваў праз кагось... У гэтым разе...

Яна зірнула на гадзіннік. Палова шостай. Яна ўжо праседзела ў бацькі амаль паўгадзіны. А лічыльнік у таксі з'ядаў паціху грошы, якіх і так не было, толькі пра гэта яна не думала.

— Рэнуары... — пачала была яна, хочучы спытацца, дзе цяпер ёсць «малыя» Рэнуаравы творы.

— Шмат у каго яны ёсць, — уздыхнуў бацька. — Ехала б лепш дадому, паспала... Ну з чаго ты ўзяла ў галаву, што яго накрылі?.. Дый калі б павязалі, то гэта яму не задужа страшна: яго ж яшчэ не бралі ні разу... Разумееш? Іншая справа, калі б ён быў рэцыдывіст... З добрым адвакатам...

Яна зразумела. Бацька ёй не адкажа. Можа, не хоча, а хутчэй за ўсё, калі верыць яго словам пра Марсэля, проста не ведае, дзе той шукае грошы...

Грошы ці...

Не, гэтага не можа быць. Узяўшы сябе ў рукі, яна ўстала. Задуменна сама сабе паўтарыла:

— Рэнуары...

Чаму ёй здаецца, што менавіта ад яе залежыць выратаванне Марсэля? Ніводнага разу не падумала пра яго са злосцю. А чаму яна павінна была злавацца? Хіба не сама ўтойвала ад яго, хто ў яе бацька?

І, паколькі Жэрмэн была дачкою такога чалавека, яна ведала, як усё гэта робіцца. Перш за ўсё, думала яна, адпадае, што крадзеж, на які ён сёння, пэўна, пайшоў, быў даўно абдуманы. Тады б яна адчула, што голас у Марсэля ненармальны, калі ён тэлефанаваў ёй яшчэ першы раз, у сем гадзін.

А палове адзінаццатай ён толькі прыняў рашэнне. Чаму менавіта ў дзесяць трыццаць? І чаму ў зале «Ваграм»?..

Бацька праводзіў яе да дзвярэй.

— На вуліцу Каленкур, — сказала яна шафёру на вуліцы.

Усё яшчэ ішоў дождж, па-ранейшаму дробны. Было холадна і ў таксі: акно да канца не зачынялася.

Марсэль, як і большасць бацькавых «кліентаў», мусіў дзейнічаць хіба што ў пустой кватэры. Так лягчэй. У Парыжы прыслуга амаль заўсёды кладзецца спаць не ў саміх апартаментах, а на сёмым ці восьмым паверхах, дзе ёй адведзены пакоі.

Але хлопец, якога ў Версалі забіў вартаўнік, памыліўся...

Яна зноў і зноў міжволі вярталася да пачатку.

Ён пазваніў другі раз а палове адзінаццатай...

Зала «Ваграм». Заліты святлом рынг... Канаты... Тысячы балельшчыкаў... Марсэль за столікам прэсы...

Напэўна, ідэя прыйшла яму ў галаву там... Рэнуары... Значыцца, ён некага ўбачыў там, у натоўпе, хто мае гэтых Рэнуараў... Некага, у каго кватэра будзе пустая да канца вечара...

Жэрмэн здалося, што прыдуманая ёю гіпотэза настолькі бясспрэчная, што яна ўжо і пад сумненне яе не ставіла.

Зала «Ваграм»... Адпачынак у гарах, мажліва, аўтамабіль, які ён так хоча мець... І гэты стары корч, які адмовіўся пазычыць яму колькі там тысяч франкаў, але затое абяцаў даць шмат больш, калі ён прынясе аднаго, некалькі маленькіх Рэнуараў...

Сярод гледачоў, твары якіх высвечвалі пражэктары, у сама першых радах, вядома, сядзеў нехта той, хто навёў Марсэля сваім з'яўленнем у зале на думку аб Рэнуары, зімовым адпачынку ў гарах, хуткім аўтамабілі...

І паколькі гэты нехта глядзеў у той час бокс, Марсэль вырашыў: небяспекі ў тым, што задумаў, няма...

Але чаму тады ён пазваніў ёй? Прадчуванне?.. Можа, ён, ні разу раней не злоўлены, адчуў раптам інтуітыўна, што гэтым разам замах будзе няўдалы? Ці яшчэ вагаўся? Што, як яна пачала б настойваць на тым, каб ён вярнуўся раней, бо ёй сумна адной?..

Але не! Яна, наадварот, яшчэ пялася перад ім прыкінуцца бадзёрай! Ніколі не хацела замінаць яму ў чым-небудзь, бо з першага дня іх сумеснага жыцця вырашыла, што ён павінен адчуваць сябе з ёю вольным.

Нават не сказала яму, калі ён званіў увечары, што хацела:

— Не вяртайся надта позна...

А гэта зрабіла б любая жанчына.

Не прызналася яму, што ў гэты вечар у яе быў вельмі меланхалічны настрой.

Гэта была яе віна.

У яго была ў запасе прыблізна адна гадзіна.

Куды ж ён пайшоў? У які квартал?

А як з ключом? Звычайна гэта праблема, вырашэнне якой патрабуе часу. Трэба дастаць ключ ад кватэры або зрабіць злепак і ўжо з яго — сам ключ.

Часу ў Марсэля на гэта не было. Жэрмэн была ў тым упэўнена. Ёй хацелася верыць, што ён нічога загадзя не падрыхтаваў. Цэлы ж год не быў у яе бацькі!

Так ці інакш, адчуў Марсэль агіду да гэтага занятку ці не, але ён захацеў змяніць сваё жыццё. Доказ — тое, што ажаніўся з ёю. А можа, ён зрабіў гэта толькі дзеля таго, каб цягнула на новыя замахі, бо пачаў баяцца, што зловяць?

Бывае і такое: калі ўдаюцца тры-чатыры буйныя пакражы, злодзей раптам не можа саўладаць са страхам. Тады ён звычайна кажа сабе, што дагэтуль проста ішла дзікая лафа, што гэта не можа працягвацца бясконца і ўжо наступным разам прыйдзецца за ўсё заплаціць.

Небяспечны стан, калі менавіта ў гэты час ён надумае распачаць свой ранейшы занятак: вось тады яго і «накрываюць». Бо няма ўпэўненасці. Падводзіць нядбаласць. «Падстаўляюцца» па-дурному, «гараць» на якойсьці ідыёцкай драбніцы.

Пазваніць у паліцыю яна не магла. Газеты з'явяцца толькі праз гадзіну.

Яна ўжо ўяўляла, як ён сядзіць у паліцэйскім участку, у кабінеце ў якога-небудзь інспектара на допыце. Гальштук, рэмень, шнуркі з чаравікаў ужо адабралі... А то раптам бачыла яго ў бальніцы...

Але не ў трупярні! Толькі гэтае слова, адно з усіх, што з'яўляліся ў яе ў думках, выклікала жаданне крычаць.

— Рэнуары...

Цікава: ёй здавалася, што варта яшчэ крышачку напружыцца — і яна разгадае праўду. Чаму імя Рэнуара — карціны мастака былі ёй, вядома, знаёмыя — развярэджвала памяць, падказвала нешта звязанае з Марсэлем, штосьці пачутае зусім нядаўна?..

Больш таго: яна магла паклясціся, што менавіта Марсэль і прамовіў перад ёю гэтае імя. Але калі? Дзе? З якой нагоды?

Таксі спынілася, і яна ўбачыла святло ў вокнах сваёй кватэры. Пачала шукаць у сумачцы кашалёк... Грошай было вельмі мала. Пра ўсё ж думала раней, толькі не пра гэта.

— Пачакайце мяне, калі ласка, хвілінку. Я падымуся, вазьму грошы...

Пабегла па лесвіцы. Чырванела пры адной толькі думкі, што аддала ўчора шпалершчыку ўсе грошы, якія толькі мела...

— Слухай, Івэтачка, дарагая...

Ёй было сорамна, як ніколі яшчэ ў жыцці. Івэта, якая, каб адчуваць сябе ямчэй, раздзелася да камбінацыі, чытала, лежачы на канапе ў зале.

— У цябе ёсць грошы?

— Многа трэба?

— За таксі заплаціць... Не ведаю, колькі... Марсэля няма, а ў яго ўсе нашы грошы...

Івэта пашукала, дастала чатырыста франкаў.

— Думаеш, хопіць? — спытала яна.

— Здаецца...

Жэрмэн спусцілася ўніз, размаўляючы сама з сабою: рэпеціравала размову з шафёрам. Якую ж страшэнную спляжанасць адчувала яна сёння ў душы — быццам перад усім светам была вінаватая.

Паволі паднялася наверх. Стамілася ўжо, цяжка дыхала. Івэта надзела сукенку і з капелюшом у руцэ ішла да дзвярэй.

— Думаю, я табе больш не патрэбна?

Жэрмэн хацела сказаць, што, наадварот, неабходная, што ёй страшна заставацца тут адной, але не асмелілася.

— Дзякуй табе, Івэтачка... І прабач яшчэ раз... Праўда, ты можаш зрабіць мне яшчэ адну паслугу... Калі а восьмай я не прыйду ў краму, будзь ласкавая, скажы тады патранэсам, што я кепска сябе адчуваю, з'яўлюся пазней, а можа, і зусім мяне не будзе... Добра?.. Я табе калі-небудзь растлумачу... Гэта шмат страшней, чым ты думаеш...

— Усе замужнія так кажуць!.. Дый незамужнія таксама...

— Ты не зразумееш...

— Ведаю... Ніхто ніколі нічога не разумее...

Пасля, надзяваючы паліто, дадала:

— Можа, хочаш, каб я засталася?

— Дзякуй... Гэта вельмі далікатна з твайго боку... Я паспрабую крыху паспаць...

— Ну, добра... Усё будзе ў парадку... Я табе пакінула трохі каньяку... Раю выпіць каліва...

Бледны твар, чырвоныя павекі — рыхтык клоўн, як паглядзець на яе цяпер. А грымаса, дзіўнаватая ўсмешка, якой яна, мусіць, думала падбадзёрыць сяброўку, адно павялічвала гэтае падабенства.

— Дабранач, цётка...

Жэрмэн ледзь ужо была не паклікала Івэту назад, бо, толькі засталася адна, здалося, што яе кліча Марсэль, які меў дзесьці патрэбу ў ёй, чакаў жончынай дапамогі.

Але дзе?

Праз паўгадзіны развіднела, зазіхацелі дахі дамоў, з усіх гарадскіх комінаў пацягнуўся ў неба дымок, ажывалі вуліцы, пад'езды, пайшлі аўтобусы, тысячы людзей рушылі на працу халоднай снежаньскай раніцай...

Марсэль быў недзе ў гэтым вялікім горадзе... Жэрмэн, трымаючыся рукамі за мокрыя парэнчы балкона, глядзела ва ўсе бакі гіганцкай панарамы, нібы спадзеючыся ўбачыць у ёй яго...

Раздзел трэці. ВЯЛІКАЯ СЭЎРСКАЯ ВАЗА І ГРАФІНІН ДЗЯДЗЬКА

Палова восьмай раніцы. З балкона бачны быў грузавічок паштовай службы, які развозіў газеты і спыніўся цяпер каля шынка насупраць іх дома. Шафёр у скураной кепачцы выйшаў на ходнікі з тоўстым стосам пошты.

Жэрмэн збегла па лесвіцы з непакрытаю галавою. Брамніца якраз мыла калідор. Жэрмэн яшчэ мала ведала гэтую крыху касавокую жанчыну. Вось ужо з месяц, як яна ўлашчвала кансьержку: у Парыжы з імі трэба ладзіць. У брамніцы, можа, таму, што яна касавурыла, позірк быў поўны падазрэння.

— Сёння ноччу да вас, здаецца, прыходзілі? — спыталася яна. — Я званіла вам тры ці чатыры разы. У вас усё ў парадку, га?

Ёсць людзі, якія проста чуюць бяду. Вось і гэтая жанчына была такая. Нельга нічым выдаць сябе! Жэрмэн, падабраўшыся, адказала з усмешкаю:

— Гэта муж паслаў дадому сакратарку з рэдакцыі перадаць мне, што тэрмінова адбывае ў Лондан... Там сёння сур'ёзны матч... Марсэля паслалі ў сама апошні момант... Мне трэба было завезці ў рэдакцыю яго рэчы...

— Дык добра!.. А то я падумала, што ў вас хто-небудзь захварэў...

Жэрмэн выйшла на вуліцу, купіла газету. Зайшла ў бар і, нязмушана гартаючы газету, выпіла кавы і з'ела рагалік.

Матч у зале «Ваграм»... Рэпартаж на тры чвэрці калонкі... Падпісаны Марсэлем Бланам.

Гэта зрабіла на яе такое ўражанне, быццам яна атрымала раптам ліст ад чалавека, які ўжо даўно памер, ці ўбачыла яго раптам у кінакроніцы.

Але не! Марсэль не памёр!

Яна з'ядае яшчэ тры рагалікі. Ёй сорамна, што так шмат есць уранку, але яна галодная. Чатыры рагалікі!

Прачытаўшы рэпартаж, Жэрмэн адразу зразумела, што напісаны ён не Марсэлевай рукою. Ёсць нешта ў гэтых радках не ўласцівае яму: пабудова асобных фраз, выразы, словы... Ёй вядома, што час ад часу журналісты робяць адзін аднаму такія паслугі: пішуць за калегу і пасылаюць у газету патрэбны матэрыял.

Вярнулася ў кватэру. Глынуць, каб узбадзёрыцца, каньяку? Івэта, аказваецца, выпіла амаль усю бутэльку. Жэрмэн заўсёды падазравала, што сяброўка не грэбуе спіртным. Яна дапіла рэшту і выпрасталася на канапе: забалелі ныркі. За тое, што выпіла, было сорамна яшчэ больш, чым за жудасны апетыт, але яна заснула.

У газеце не было паведамлення ні пра які кватэрны ўзлом, ні пра іншае здарэнне, якое магло б датычыць мужа.

Але гэта нічога яшчэ не значыла: не кожная ранішняя газета газета паспявае паведаміць пра ўсе начныя здарэнні, а тут яшчэ яна чытала тую, у якое працуе сам Марсэль!

Дзесяць гадзін. Тэлефон маўчаў. Праз паўгадзіны на Вялікіх бульварах пачнуць прадаваць дзённыя газеты. Жэрмэн апранулася. І хоць яна і выпіла ўсяго толькі два-тры глыткі каньяку, адчуванне было такое, як пасля сапраўднай гулянкі. І як гэта Івэта магла выпіць ажно тры чвэрці бутэлькі?

У кашальку — троху меней за сто франкаў. Нягуста! Але ўсё ж яна ўзяла таксі!

Купіла ў вулічнага гандляра газету. Ногі зрабіліся проста ватныя. Яна і праўда была п'яная — і гэта нагадала ёй адзін вечар, калі яны былі разам з Марсэлем у гасцях і выпілі лішняе...

Зайшла ў кавярню «Мазарыні» — і вось там раптам убачыла на першай старонцы газеты тое, што шукала: «Няўдалы напад на кватэру графа Ньёля».

Граф і Маленькая Графіня — так завуць у свеце яго жонку за яе мініяцюрныя фігурку, тварык і неверагодную рухавасць... Арыстакраты, якія займаюцца ўсім: спортам, мастацтвам, кіно... Пастаянна выбіраюцца на балі, кактэйлі і розныя іншыя вечарыны. З Енскага праспекта, на якім знаходзяцца мастацкія выставы-аўкцыёны, у іх кватэру шмат чаго прыбывае. Аднаго разу Жэрмэн хадзіла да іх з Марсэлем на адкрыты вечар паглядзець на калекцыю твораў жывапісу. Было сама мала трыста чалавек: журналісты, акторы тэатра і кіно, знакамітыя дактары і адвакаты... Стаяў гармідар.

«Глядзі, — сказаў Марсэль, — у іх, бадай што, сама прыгожыя Рэнуары ружовага перыяду...»

Яна амаль што нічога не ўбачыла. Надта ўжо зашмат было народу. Слугі, падыходзячы да кожнага госця, налівалі віскі, шампанскае проста бесперапынна. Можна было сказаць, спіртное лілося ракою.

Вось тое, што яна так доўга хацела ўведаць уначы: граф і графіня Ньёль. Матч па боксе яны не прапусцяць, гэта ўжо напэўна: ім гэта тое самае, што тэатральная прэм'ера... Безразважная Маленькая Графіня проста зачараваная гэтым мужным спортам...

«Гэтай ноччу на кватэру вядомых усяму Парыжу графа і графіні Ньёль быў зроблены напад з узломам, які ледзь не закончыўся смерцю рабаўніка. Граф і графіня былі тым часам на матчы па боксе ў зале «Ваграм». Цікавая дэталь, выяўленая неўзабаве пасля замаху: вярнуўшыся дамоў у дзве гадзіны ночы, графіня заўважыла, што згубіла на матчы ключ ад кватэры, які быў у яе сумачцы яшчэ тады, калі яна выпраўлялася з дому. Гэты факт дазваляе меркаваць, што напад не быў запланаваны загадзя і насіў выпадковы характар.

Невядомы...»

Жэрмэн збялела.

«...які трапіў у кватэру, скарыстаўшыся ключом, у дванаццатай гадзіне, мог завалодаць ім толькі ў зале «Ваграм». Немагчыма, каб ключ быў наўмысна ўкрадзены якімсьці спрытным «кішэннікам»: сумка ў графіні была на засцежцы-маланцы.

Маленькая Графіня, як заве яе ўвесь Парыж, згадала, што калі яна падыходзіла да свайго месца, то дастала з сумкі насоўку. Можа, ключ упаў на падлогу якраз у той самы момант? У натоўпе ёй самой цяжка было тое прыкмеціць.

Ва ўсякім разе, той, хто падняў ключ, добра ведаў, каму ён належаў і якую можна тут мець выгаду.

Далей невядомы трапіў у кватэру, у якой нікога не павінна было быць. Толькі выпадак прывёў у яе дзядзьку графіні Ньёль пана Марціно, які зайшоў да пляменніцы ўвечары і, адчуўшы стому, застаўся ў кватэры адпачыць замест таго, каб пайсці на матч у зале «Ваграм».

Ледзь ён заснуў, як яму пачуўся шум у вестыбюлі, дзе былі вывешаны сама каштоўныя палотны з калекцыі гаспадароў. І, натуральна, спалоханы, пан Марціно ўзяў у рукі рэвальвер...»

Словы, літары расплываліся. Прагнучы ведаць, чым усё скончылася, Жэрмэн усё ж была вымушана, каб дайсці да сэнсу, перачытваць кожны радок па два-тры разы. Хлопчык-афіцыянт паставіў на яе стол мандарынавы лікёр.

«У вестыбюлі стаяў на крэсле невядомы з кішэнным электрычным ліхтаром. Убачыўшы пана Марціно з рэвальверам у руцэ, ён выключыў ліхтар, скочыў на падлогу і збіў графінінага дзядзьку з ног ударам кулака.

Устаўшы, пан Марціно стрэліў, будучы, як ён кажа, у стане афекту. А куля выпадкова трапіла ў злодзея, бо і на дыване, і на лесвіцы былі знойдзены сляды крыві.

Наколькі цяжка быў ранены нападчык? Немагчыма меркаваць аб гэтым цяпер, але, бясспрэчна, яго арышт — пытанне сама блізкага часу. Вечарам вы, напэўна, ужо даведаецеся пра тое. Пан Марціно, чалавек у гадах, да таго ж яшчэ і збянтэжаны незвычайным здарэннем, не мог дагнаць злодзея.

Напэўна, ім быў або дэбютант у гэтай справе, або аматар-выпадковец — але толькі не рэцыдывіст-прафесіянал. На гэтую думку наводзіць той факт, што шум, які пачуў дзядзька Маленькай Графіні, быў выкліканы падзеннем вялізнай сэўрскай вазы, рэчы сапраўды гістарычнай, вельмі вялікай каштоўнасці: датуецца яна напалеонаўскай эпохаю. Стаяла ваза пад адмысловай карцінай Рэнуара ружовага перыяду «Купальшчыца», якую, бадай, усхваляваны прафан-няўдаліца выпусціў з рук, ледзь зняўшы.

Вось і ўсе нашы здагадкі, якімі мы можам падзяліцца з чытачом. Але ў зале «Ваграм» было, заўважым, некалькі тысяч гледачоў — і...»

Жэрмэн машынальна выпіла лікёр, склала газету і паклала яе ў сумку.

Нягледзячы на ўсё, што здарылася, вочы ў яе, калі яна выходзіла з кавярні, свяціліся радасцю. Яна была ўпэўнена: Марсэля яшчэ не ўзялі! Хвалявалася і таму яшчэ, што некалькі гадзін назад сама аб усім здагадалася.

Яна прайграла загадзя ў сваім уяўленні ўсю гэтую гісторыю дзякуючы толькі званку Марсэля а палове адзінаццатай і знойдзенаму ў кішэні ў мужавым паліто бясхвостаму фарфораваму парсючку. Яна ўжо бачыла і постаць невядомай тады яшчэ ёй арыстакраткі, якая ўпусціла ключ, і пра Рэнуара згадала — сама.

А што больш за ўсё было ёй прыемна ўведаць, дык гэта тое, што ён быў няспрытны! Выпусціў карціну на сэўрскую вазу. Можа, рукі ў яго дрыжалі? Ва ўсякім разе, яму было страшна. Ён паводзіў сябе, быццам пачатковец або нявопытны дылетант, які кажа сабе:

«Яшчэ раз... Толькі раз!..»

Кажа гэта сабе, адчуваючы, што бярэцца не за сваю справу, што і праўда не будзе больш ёю займацца...

— Ідыёт, — ледзь чутна сказала яна сама сабе ў натоўпе, калі выйшла на Вялікі бульвар.

Але дарагі ёй ідыёт! Што ён рабіў, паранены, на вуліцы, пакідаючы за сабою сляды крыві? Трэба было адбегчыся ад дома графа Ньёля. Толькі б ён не дадумаўся ўзяць таксі!.. Тады яго непазбежна знойдуць: паліцыя ж, вядома, апытае ўсіх шафёраў таксі. Ужо апытвае. Але нават усхваляваны, Марсэль мусіў быць хітрэйшы.

— Ідыёт! — зноў паўтарыла сама сабе.

Але, ідыёт, што не прыйшоў адразу ж дадому. Яна б дагледзела яго, вядома ж! Знайшла б знаёмага доктара, любога доктара, які б перавязаў яго і зрабіў усё неабходнае, не выдаючы паліцыі. Каго хочаш можна знайсці, як спатрэбіцца.

Напэўна, яму было сорамна перад ёю.

«Урэшце, я не які-небудзь жулік», — зноў успомніла яна яго словы.

Ідучы, Жэрмэн размаўляла з Марсэлем — і ні разу яшчэ не была яна з ім такая лагодная. Гэты хлапчук, але, нягодны хлапчук, што так гарэзліва ўсміхаўся, меў цяпер як ніколі патрэбу ў ёй: яго трэба было выцягнуць з бруднай гісторыі, у якую ён трапіў.

Ідыёт, так!.. Хлапчук, смелы на словах, нават у нейкіх учынках, але зусім яшчэ баязлівы ў душы.

Хацеў — пан такі! — звазіць яе на адпачынак у горы і пакатаць на аўтамабілі! А яна і не пярэчыла, не заікнулася нават: адкуль жа мы возьмем на гэта грошы? Усміхалася адно. А трэба было сказаць:

«Ты з глузду з'ехаў, дурненькі... Пра гэта падумаем неяк пазней... А пакуль што пішы свае рэпартажы пра бокс ды рэгбі...»

Вядома, уначы яна не памылілася, калі адчула раптам, што ён яе кліча. Як яна была яму тады патрэбная! Толькі духу ў яго не хапіла паклікаць яе на дапамогу.

— Пан вельмі горды, — з'едліва сказала яна сама сабе.

Ну і дурань, ну і ідыёт!.. Але ж які дарагі ёй!.. Дагэтуль яшчэ не набраўся розуму...

Толькі ж не застаўся ён на вуліцы на ўсю ноч?.. Дзе ён мог спыніцца, каб прывесці сябе ў парадак?..

Ці ж думаў ён пра тое, што перажывае цяпер яна? Ну, вядома! Мабыць, уяўляе яе ўсю ў слязах. Думае, ягоная Жэрмэн баіцца, што ён кінуў яе, падмануў!..

Дурненькі...

Толькі таму і не паддалася роспачы, што, нягледзячы ні на што, адчувала радасць: цяпер яна ведала, што ён яшчэ зусім маленькі і мае патрэбу ў ёй.

Напачатку баялася яна. Думала, што прыйдзе неяк дзень і Марсэль даведаецца, хто яна такая, чым займаецца яе бацька, дрыжала, бо ў параўнанні з мужам, журналістам, яна была зусім ніхто...

А ён, аказваецца...

Яна ішла і ўсё яшчэ думала, думала — толькі ўжо старалася не гаварыць сама з сабою, бы старая дзеўка.

Трэба было спяшацца, каб паспець Марсэлю на выручку. Хто-небудзь мог прыкмеціць яго ў зале «Ваграм», якраз тады, калі ён падбіраў з падлогі ключ Маленькай Графіні.

Цяпер ужо роўна гадзіна, як Марсэль павінен быў з'явіцца ў рэдакцыі. Яна зноў зайшла ў кавярню. Божа мой, і тут мандарынавы лікёр! Падышла да тэлефона, набрала нумар.

— Алё, мадэмуазэль, будзьце так ласкавы, дайце мне рэдактара. Гэта пані Блан...

Так, спакойна, не хвалявацца. Жэрмэн не ведала, ці правільна яна рабіла, што званіла, але трэба было захоўваць абсалютны спакой.

— Алё? Пан Манш?.. Гэта пані Блан... Муж просіць у вас прабачэння... Калі ён вярнуўся ноччу, пасля таго, як паслаў вам рэпартаж, я ўжо чакала яго з тэлеграмай ад цёткі з правінцыі: у яе толькі што памёр муж... Марсэль выехаў першым ранішнім цягніком... Некалькі дзён яго не будзе...

Яна адчувала ўздым усіх сваіх сіл. Пазваніўшы рэдактару, адразу ж згадала пра Жуля.

Марсэль двойчы прыязджаў разам з ім у Марсанг. Гэта быў доктар. Ён атрымаў дыплом яшчэ летась, але, каб практыкаваць самому, яму не хапала яшчэ грошай, і ён служыў нарыхтоўшчыкам лекаў у вялікай аптэцы на Севастопальскім бульвары. Высокі, кашчавы хлопец з крыху падобным на конскі тварам і кучаравымі, усё роўна як у херувімчыка, светлымі валасамі, што так не адпавядалі яго фізіяноміі.

Трэба было знайсці яго. А яна нават прозвішча яго не помніла. І адраса ніколі не ведала.

Узяла таксі. А ў кашальку толькі сто франкаў. Ды дзе там: частку гэтай сумы растраціла ўжо ў кавярне... А што заставалася рабіць, калі час быў такі дарагі?..

— Выбачайце, пане, я хацела б пагаварыць з мсьё Жулем... Вы ведаеце: высокі бландзін, часта бывае ў гэтым раёне...

— Доктар Бэлуар?

— Але... Кучаравы бландзін, з вялікім носам.

Адрас ёй даваць не хацелі.

— Сёння раніцай доктар не прыходзіў і не тэлефанаваў. Прыходзьце пасля абеду. Можа, з'явіцца.

— Мне трэба бачыць яго цяпер. Я яго стрыечная сястра. Толькі што прыехала ў Парыж, а ён мяне падвёў: павінен быў чакаць на вакзале...

Шушуканне. Нарэшце:

— Калі вы на самай справе яго кузіна...

— Ды клянуся вам... Мой бацька — ягоны...

— Вуліца Мон-Сэніз, дзвесце сорак шэсць...

Зноў таксі. Яна праехала ўверх па Манмартры, да сабора Сакрэ-Кэр... Заплаціла пятнаццаць франкаў. Дзіўны двор, усё адно як на вясковай ферме. У глыбіні — невялікая двухпавярховая будыніна. На першым паверсе жыве сталяр.

— Дзе тут можна знайсці пана Бэлуара?

— На другім паверсе...

Яна паднялася, пастукала ў зашклёныя дзверы: званка не было.

— Што там такое? — крыкнуў нехта незнаёмы.

— Гэта я! — холадна адказала яна.

Чаканне. Асцярожныя крокі. Нарэшце да шкла прыціснуўся конскі твар Марсэлевага сябра. Яшчэ праз нейкі час Жуль павярнуўся і знік. Жэрмэн была ўпэўнена, што гаспадар з кімсьці гаварыў. Сэрца ў яе часта білася.

— Адчыняйце...

Адзеты быў Жуль па-хатняму, твар — няголены.

— Выбачайце, не пазнаў вас. За што такі гонар?..

— Дзе Марсэль?

Аднапакаёвая доктарава кватэра была адначасова і спальняю, і залаю, і чымсьці накшталт майстэрні, як у сталяра ўнізе. Джутавая шторка падзяляла яе на дзве часткі. Два старыя прамятыя крэслы, стол, кнігі, лямпа.

— Але... я не ведаю...

— Слухайце, Жуль...

Калі ён пазнаў яе праз шкло, то загаварыў з кімсьці, яна ж чула. Значыць, за штораю нехта быў. А калі жанчына? Што ж, тым горш для яе, Жэрмэн. І якая розніца, надаваў ёй смеласці мандарынавы лікёр ці што іншае...

Яна ступіла тры крокі. Болей не трэба было. Падняла штору.

За ёю стаяў Марсэль. Ён глядзеў на яе так спалохана, што яна ледзь не зарагатала ад слёз, і толькі адно і сказала:

— Ідыёт!..

І вось яна ўжо і плакала і смяялася. Не асмельвалася дакрануцца да яго, бо быў вельмі бледны і грудзі былі шчыльна перавязаны — ён прыкметна раздаўся.

— Думаеш, хітры?..

— Дарагая...

— Ідыёт...

— Слухай, дарагая... Клянуся табе...

— Але спачатку ты адразу ж вернешся дамоў...

— Ён не дасць...

— Хто?

— Жуль...

Доктар выйшаў, каб не замінаць ім, на лесвічную пляцоўку — там яму, мусіць, холадна было ў адной кашулі.

— Кляніся, што... — пачала яна.

— Не трэба... я і так...

— Чаму раптам?

— Сама разумееш...

— Прызнайся, што было страшна...

Ён адвярнуўся ад выбеленай сцяны.

— Было...

— Прасі ў мяне прабачэння...

— Даруй...

— Скажы, што ніколі больш не будзеш гэтага рабіць і што я буду хадзіць з табою на ўсе матчы па боксе...

— Згодзен...

— А калі я яшчэ раз знайду ў тваёй кішэні бясхвостага парсючка...

І толькі тады яны загаварылі сур'ёзна.