Пад страхам смерці

Раманіст

Шаноўныя панове!

Мяркую, што расчарую вас, прынамсі, у двух пунктах. Па першым вы ўжо гэта адчулі. Вы зразумелі: я належу да сама нуднай і страшнай пароды дакладчыкаў, што сядзяць перад шклянкай вады і моцненька звязаны пупавінаю са стосам аркушаў, якія яны перагортваюць з халоднай бязлітаснасцю машыны. Зрэшты, што я кажу? Прызнаюся вам, ніякі я не дакладчык. У мяне так мала вопыту ўдзелу ў падобнага кшталту ўрачыстасцях, што з простасці душэўнай я спачатку вырашыў выйсці да вас з пустымі рукамі. Мне ўяўлялася, як я хаджу па эстрадзе, часам спыняюся, каб падкрэсліць якую-небудзь дасціпную думку, уражваю вас красамоўствам і, не буду залішне сціплы, натхненнем.

Так было прыкладна месяц назад, калі я тэлеграфаваў П'еру Бэдару, што прымаю вельмі прыемнае мне запрашэнне. Я жыў у Канадзе ў зрубе на беразе возера. Там мне ўсё здавалася простым. Але ў цягніку, па дарозе ў Ню-Ёрк, упэўненасць пачала пакідаць мяне, і я падумаў: а ці не падрыхтаваць мне якія-небудзь нататкі? Гэта ж таксама ўражвае, і нямала: у чалавека ў руцэ лісточкі паперы, на якія ён час ад часу кідае кароткі позірк. Але ішлі дні, а галоўнае, ночы, і гэтыя лісточкі ператварыліся паціху ў кашмар. А раптам я іх усе пераблытаю? Ці мо забуду ў хваляванні сэнс якога-небудзь запісу і спатыкнуся?

Кашмар ператварыўся ў страх, у той каламутны страх, што знаёмы кожнаму артысту, і таму, панове, у апошнюю хвіліну я скарыўся з тым, што мне прыйдзецца паўстаць перад вамі гэтакім раманістам-лектарам, чалавекам, які перагортвае аркуш за аркушам, тым часам як слухачы позіркам ацэньваюць таўшчыню стоса і ў думках прыкідваюць, калі ж скончыцца гэтая кара.

Другое расчараванне: вам паабяцалі — і ў гэтым вінаваты толькі я — гутарку аб рамане і раманісце, дакладна не ведаю. Усё таму, што неабходная была назва. Бо я падумаў: раманіст, натуральна, мусіць гаварыць аб рамане. Я быў перакананы, што гэта будзе проста. Аднак я зразумеў, што зусім няздатны распавесці вам што-небудзь дужа слушнае аб рамане. І калі дазволіце, паспрабую вызначыць прычыну: каб вы не надта сердавалі на мяне з-за гэтай другой здрады.

Бачыце, раманіст зусім неабавязкова разумны чалавек. Вядома, такія існуюць. Мне зусім не хочацца настройваць супраць сябе маіх калег, надзеленых гэтай выдатнай вартасцю. Але ёсць і такія, што пазбаўлены яе. І гэта зусім не парадокс. Існуе, паводле майго вызначэння, «чысты» раманіст, чалавек, які выстройвае раманы, як іншыя лепяць з каменя ці пішуць карціны, раманіст, які свядома, а найчасцей несвядома збірае наўкол чалавечыя дакументы, назапашвае іх у сабе, пакуль не пачынае ад іх задыхацца і адчуваць настойлівую патрэбу выказаць нарэшце свае пачуцці, зашмат моцныя для аднаго-адзінага чалавека. Навошта ж патрабаваць ад яго, каб ён быў разумны? Як мне здаецца, аналітычны розум у яго дужа часта — недахоп. Я маю на ўвазе свядомы, сістэматычны аналіз.

Што ж да крытычнага пачуцця, то я думаю: а ці не будзе яно яго скоўваць? Як бачыце, я прымаю перасцярогу, перш чым прызнацца вам, што не валодаю ні крытычным пачуццём, ні аналітычным розумам і што, маючы справу з ідэямі, адчуваю ў сабе гэтакую няўклюднасць рабочага-муляра. Дарэчы, мне падабаецца слова «рабочы», і, калі дазволіце, скажу, што я ўсяго толькі рабочы славеснасці. Уяўляеце сабе муляра, які гутарыць з вамі аб архітэктуры?.. Ён проста бярэ цагліну. Кладзе яе, потым кладзе раствор. Адзінае, што ад яго патрабуецца, — добра выкананая работа. Вам хочацца пагаварыць з ім, не баючыся занудзіцца? Тады няварта разважаць ні пра мастацтва, ні пра палітыку, ні пра эканоміку: пагаманіце пра ягонае мулярскае рамяство — і, ўпэўнены, не расчаруецеся.

Большую частку жыцця я баўлю ў сельскай мясцовасці, дзе няма чым забаўляцца і дзе на пяцьдзесят міль вакол не знойдзеш аніводнага чалавека. Мае сябры вельмі спачуваюць мне:

— Як ты можаш месяцамі жыць, ні з кім не размаўляючы?

— Ды я размаўляю дні напралёт.

Іх гэта дзівіць. Яны не разумеюць. Не разумеюць, што кожнаму чалавеку ёсць што расказаць, кожны чалавек цікавы, калі гаворыць пра сваё, гэта значыць пра сваю прафесію. Вазьму хоць бы нашага вясковага лекара: проста дзіва, калі ён вечарамі пачынае згадваць ля каміна сваіх пацыентаў і ўсялякія гісторыі пра іх!.. Ды я нашмат болей уведаў пра чалавечую прыроду з гамонак з вясковымі лекарамі, чым чытаючы філосафаў. А каваль, які расказвае пра сваю кузню?.. Сталяр за варштатам... Селянін, калі ідзеш разам з ім па ягонай зямлі... Не трэба толькі ўцягваць іх у сферу чыстых ідэй — гэтыя людзі імгненна губляюць усю сваю сілу, усю непаўторнасць і пачынаюць апавядаць моваю перадавіц.

Чаму ж, мяркую я, раманіст павінен маніпуляваць ідэямі спрытней за вясковага лекара ці аратага? Мяне заўсёды бянтэжылі пытанні, якія задаюць нам журналісты, беручы інтэрв'ю:

— Што вы думаеце пра пасляваенны перыяд? Пра рускае пытанне? Пра атамную бомбу? Пра беспрацоўе ці пра забастоўкі?

Уявіце сабе, нічога не думаю! Вельмі рэдка рэпарцёр, несумненна пазбаўлены цалкам фантазіі, просіць мяне проста расказаць пра маю справу.

І аднак, калі б я вырашыўся пагаварыць з вамі аб рамане ўвогуле, калі б пачаў: «Раман — гэта...»

А праўда, што гэта такое — раман?.. Як на маю думку, дык гэтае паняцце вельмі шырокае. Я нагаварыў бы вам процьму глупстваў і банальнасцей. Калі стаіш за варштатам, бачыш толькі варштат. Так і са мною. Іншыя раманісты? Я альбо не ведаю іх, альбо ведаю вельмі дрэнна, так што мне не выпадае гутарыць пра іх.

Адкуль ці куды ідзе раман? Тэма адмысловая, але тут мусова патрабуецца погляд звонку, а не знутры. Так што гэта справа крытыка альбо якога-небудзь доктара літаратуразнаўства.

Шаноўныя панове, гэта ўступ, каб прызнацца вам, што я не буду гаварыць ні аб рамане, як было абяцана, ні нават аб раманістах, а ўсяго толькі пра аднаго з іх, пра таго адзінага, каго хоць трохі ды ведаю — гэта значыць пра сябе.

І прашу зразумець, што гэта зусім не з пыхлівасці, а, наадварот, ад сціпласці: я не адчуваю сябе падрыхтаваным гаварыць пра нешта іншае. Зрэшты, паверце, я не буду закранаць ні сваю творчасць, якая, дальбог, не заслугоўвае такога гонару, ні пра свае творчыя планы. Я хачу пагутарыць з вамі прыкладна ў такім духу:

— Вось як я стаў сталяром, выбачайце, раманістам... Гэта варштат, а гэта інструменты... Гэта вось робіцца такім чынам... Каб зрабіць стол, гэта значыць раман, трэба пачынаць вось з гэтага і вось з гэтага...

Толькі майце на ўвазе, гэта зусім не азначае што іншыя робяць гэтаксама. Але ўрэшце, каб зразумець рамесніка, трэба хоць трохі ўяўляць сабе ягонае рамяство. Вось прыкладна тое, пра што я хачу сёння расказаць.

— Як вы сталі раманістам? Калі і як да вас прыйшла думка пісаць раманы?

Класічныя пытанні, якія заўсёды задаюць нам. Аднак, за рэдкімі выняткамі, адказы бываюць адны і тыя самыя. Думаю, мне не было і трынаццаці гадоў, калі я вырашыў, што прысвячу сваё жыццё пісьменніцтву. Чаму? Мне цяжка адказаць, а ўжо тады я ўвогуле не змог бы растлумачыць. Бацька мой не пісаў. Ніхто з радні, ніхто з нашых сяброў і знаёмых — таксама. Аднак я казаў адно: «Я буду пісаць...» А паколькі я не ўяўляў, што пісьменніцтва можа быць прафесіяй, што літаратурная праца можа даць чалавеку сродкі на існаванне, бацькам я заяўляў:

— Хачу быць святаром ці афіцэрам.

Яны не разумелі гэтага «ці». Чаму святаром ці афіцэрам? Сотні разоў яны задавалі мне гэтае пытанне, але я ўпарта адмаўляўся адказваць на яго. Прычына, вымушаны вам прызнацца, была ў тым, што маё жаданне пісаць здавалася мне калі ўжо не сараматным, дык, ва ўсякім разе, чымсьці такім, пра што нельга казаць уголас.

Дык чаму ж усё-такі казаў я, што хачу стаць менавіта святаром ці афіцэрам?

Я бачыў, як кюрэ нашага прыхода нетаропка гуляе ў садзе свайго дома, пачытваючы малітоўнік. Бачыў афіцэраў, якія ў любы час раз'язджалі вярхом ці прагульваліся па горадзе. І ў іх, і ў святароў быў вольны час, які яны спакойна і прыемна бавілі. Іхняя прафесія, нават адмысловае адзенне надавалі ім нейкую вартасць, якая злівалася ў маім уяўленні з роляю пісьменніка. І нарэшце я меў адно яшчэ больш наіўнае меркаванне: у іх былі чыстыя рукі; ні тым, ні другім не даводзілася займацца цяжкаю працаю, ад якой рукі грубеюць і пакрываюцца мазалямі.

Ішлі школьныя гады. Як многія, я пісаў благія вершы. Як многія, у трэцім класе я арганізаваў часопіс, які выходзіў у некалькіх экземплярах; былі выпушчаны ўсяго два нумары, але гэтага хапіла, каб мяне ледзь не выкінулі з калежа. Няварта дадаваць, што часопіс быў страшэнна непачцівы да настаўнікаў. Я прыводжу гэтыя малацікавыя драбніцы толькі таму, што, як і ўсе, чытаў біяграфіі пісьменнікаў, якія былі да мяне, і згадваю толькі адно выключэнне з агульнага правіла: усе пісьменнікі ў пэўны момант адчувалі патрэбу выдаваць школьны часопіс і закранаць у ім сваіх настаўнікаў. Усе яны ледзь не вылецелі са школы, а нехта, думаю, і сапраўды быў выключаны.

Я не сцвярджаю, што гэта ўмова sine qua non*, абавязковая прыкмета прызвання, і не хацеў бы бянтэжыць кандыдатаў у раманісты, якія ў школьныя гады не выдавалі часопісаў.

* Абавязковая (лац.).

І ўсё ж я пытаюся ў сябе: а ці не было гэта сімптомам? Ці не выяўлялася тут патрэба аднаўляць на свой лад людзей, якіх бачыш побач? Бо ў часопісах падобнага кшталту амаль ніколі не знаходзіш выкладу якіх-небудзь ідэй. У некаторых, праўда, вучні ставяць і абмяркоўваюць палітычныя і філасофскія пытанні. Але гэтыя не стануць раманістамі. Як мне здаецца, будучага раманіста характарызуе патрэба ператвараць жывых людзей ці, калі вам даспадобы больш прэтэнцыёзнае вызначэнне, замешваць чалавечае цеста. Рэдка ён таксама вылучаецца і прыкладнымі паводзінамі. Хіба не трэба ўбіраць у сябе жыццё ўсімі порамі, каб перастварыць яго? Хіба не трэба як мага болей кантактаваць з людзьмі, каб нанова стварыць іх? Адсюль жудасны голад, жудасная прага жыцця ва ўсіх ягоных праявах, патрэба пагружацца ў чалавечае, пакуль не аб'ясіся ім да агіды.

У семнаццаць, вымушаны зарабляць сабе на жыццё, я стаў рэпарцёрам. Чаму? Не ведаю. Ніколі раней я не чытаў газет. Не меў аніякага ўяўлення аб палітыцы. Наўрад ці мог сказаць, якія партыі супернічаюць у нашым маленькім горадзе. І, аднак, у дзень, калі мне прыйшлося шукаць працу, я зусім натуральна, можна нават сказаць, непазбежна зайшоў у змрочны калідор рэдакцыі аднае газеты і пастукаўся ў кабінет да галоўнага радактара. А колькі маладых людзей да мяне рабілі тое ж самае — з такім жа няведаннем, але несвядома падпарадкоўваючыся таму ж інстынкту?

Я не знаходжу іншага слова, іншага тлумачэння. Тут, у гэтым цяжкім паху свінца і друкарскай фарбы, кандэнсавалася ўсё жыццё горада. Тут была процьма чалавечага цеста, і яно замешвалася на поўных абаротах. Бо гэтая машына заглытвала ўсё жыццёвае, чалавечае: пяцьдзесят тысяч чалавек, якія шалелі на баксёрскім матчы ці палітычным мітынгу; аўтамабільная ці трамвайная катастрофа, якая паламала жыццё многім людзям; крывавая драма, якая ўсхвалявала многія сем'і; валацуга, злодзей, пануры хуліган, наркаман у пошуках порцыі атруты; палітык, які вымольвае галасы, ці паважны абываталь, які дамагаецца ордэна або прэзідэнцтва ў якім-небудзь таварыстве, у чымсьці такім, што дазволіць яму вырвацца з кола пасрэднасці...

Які цуд для хлопчыка акунуцца ва ўсё гэта! Усе дзверы раптам расчыняюцца перад табою. Муры страчваюць сваю непранікальнасць. Ты зведваеш чалавечыя таямніцы. З нататнікам у руцэ нясешся да яшчэ не астылага трупа, гонішся за паліцэйскай машынаю, сустракаешся ў калідорах Палаца правасуддзя са злачынцам у кайданках, змешваешся з забастоўшчыкамі, з беспрацоўнымі, дый ці ж мала чаго яшчэ?..

Яшчэ некалькі хвілін назад я быў усяго толькі нікому не вядомы вучань. Але пасля таго, як я ўвайшоў у кабінет і нясмела пагаварыў з барадатым панам, у якога пад пазногцямі жалоба, гэтым прарокам сярэдняга чытача нашага горада, я мог лічыць, што мне належыць увесь свет.

Думаю, што, калі б сёння я апынуўся на месцы гэтага барадатага рэдактара і да мяне ў кабінет увайшоў семнаццацігадовы кандыдат у рэпарцёры, які дрыжаў бы ад хвалявання, я яму ласкава сказаў бы:

«Мой юны дружа, я бяру вас. Бяру, хоць загадзя ведаю, што ў вас на стале часцей будуць ляжаць старонкі рамана, чым гарадская кроніка. Верагодна, вы нават самі гэтага яшчэ не ведаеце, затое ведаю я, бо існуюць практычна непахісныя правілы, згодна з якімі вы прыйшлі сюды, каб адгадаваць зубы і кіпцюры і вывучыцца — але не прафесіі журналіста, да якой вам справы няма, а прафесіі чалавека і раманіста. І я прашу вас, малады чалавек, толькі адно: не выбірайце мяне першай ахвяраю вашых літаратурных практыкаванняў».

І праўда, пасля паступлення ў газету першым маім клопатам стала, як і ў многіх да і, трэба меркаваць, пасля мяне, напісанне рамана. І, натуральна, першым маім героем стаў наш галоўны рэдактар. Думаю, няма сэнсу казаць, што партрэт быў напісаны без аніякага спачування. Ды што я кажу! У юнацтве ў чалавеку крыюцца невычэрпныя радовішчы лютае бязлітаснасці. У раман трапілі не толькі рэдактар, але і ўсе мае прыяцелі, а таксама, што, дарэчы, страшней за ўсё, адзін з маіх дзядзькоў, адзіны, ад якога была надзея нешта атрымаць у спадчыну, сама паважаны чалавек у нашай радні.

Расказваю я вам гэта толькі таму, што па-ранейшаму іду следам за лёсам.

Я мог бы, мусіў схаваць гэты рукапіс у стол, тым больш што літаратурныя яго вартасці былі дужа спрэчныя. Але не зрабіў гэтага. Не мог зрабіць. Я абабегаў выдаўцоў, друкароў і з уласцівай юнацтву неабдуманасцю перакуліў усё дагары нагамі. У нашым невялікім горадзе аўтар сур'ёзнага твора, тут няма аніякіх сумненняў, ніколі не змог бы дабіцца, каб яго надрукавалі. А я, хлапчук, дамогся, хоць сам дагэтуль не разумею як. Выйшла кніга, танюсенькая, блякленькая, і я, вядома, адразу ж паспяшыў разаслаць яе з прысвячэннямі ўсім сваім ахвярам, пачынаючы з галоўнага рэдактара і багатага дзядзечкі.

Неабдуманасць? Несумненна. Выклік? У нейкім сэнсе, напэўна.

І ўсё-такі я думаю, што гэта нашмат больш складана, што бывае, ад тых ці іншых учынкаў проста немагчыма ўтрымацца, бо іх рабілі да цябе ўсе, хто ішоў той самай дарогаю. У калежы, рызыкуючы вылецець, я высмейваў сваіх цудоўных настаўнікаў у прыдуркаватым часопісе, а ледзь уступіўшы ў жыццё, выбраў у якасці мішэні тых, хто зусім нядаўна сардэчна і спачувальна працягнуў мне руку.

Праўда, за вылікам багатага дзядзечкі, якога я з тае пары больш ані разу не бачыў і натарыус якога не паклікаў мяне да сябе пасля ягонай смерці, ніхто на мяне не сердаваў. Ну, а калі быць да канца шчырым, дык сердаваў я — на іх: за абыякавасць, успрынятую мною як непавагу. Я ж думаў, што кінуў бомбу, якая змяшае неба з зямлёю. А выявілася, гэта быў усяго толькі жарцік, які нікога не напалохаў, а выклікаў толькі ўсмешку.

Вы, вядома, разумееце, што я парушыў бы ўсе традыцыі, калі б не пагарджаў сваім гарадком і не лічыў, што толькі Парыж варты мяне. Цярпець нягоды ў Парыжы, пажадана на Манмартры, гэтак жа неабходна будучаму раманісту, як весці рукапісны часопіс і пісаць першы раман пра сваіх начальнікаў ды радню.

І вось я прыбыў у Парыж і пасяліўся ў гатэлі, у нумары пад самым дахам, які быў звычайнай мансардаю, дзе я стукаўся галавою ў столь, калі прачынаўся іншы раз сярод ночы. Але думаю, што, калі б у мяне нават былі грошы, я ўсё роўна выбраў бы такі ж бедны пакойчык, бо, жывучы па-сярэдняму ўтульна, лічыў бы, што здрадзіў літаратуры.

Суседнюю мансарду займала гатэльная пакаёўка, якая бавіла большую частку ночы ў калідоры за чысткаю абутку пастаяльцаў. Але богі і тут спрыялі мне. Гэтая сціплая дзяўчына была стрыечная сястра пісьменніка, які толькі што «адарваў» Ганкураўскую прэмію, і ягоныя партрэты красаваліся ў вітрынах усіх кнігарняў! Мне здавалася — калі ласка, не смейцеся! — што, жывучы ў суседняй каморцы, я ўжо неяк далучаны да славы яе знакамітага кузэна.

Я сустракаўся з Калет*, вялікай Калет: тады яна была першым літаратурным рэдактарам у газеце «Матэн», і я насіў ёй свае першыя апавяданні.

* Калет Сідані Габрыэль (1873—1954) — вядомая французская пісьменніца, сябра Ганкураўскай акадэміі.

— Бачыце, галубок, гэта вельмі літаратурна, задужа літаратурна.

Ах, разумніца Калет, які цудоўны эўфемізм знайшла яна! Літаратурна — азначала прэтэнцыёзна, невыносна прэтэнцыёзна.

Я імкнуўся ўкласці ўвесь дрыготкі свет у аповяд на паўтары калонкі і абурыўся б, калі б мне заўважылі, што публіка патрабуе, каб ёй проста расказалі якую-небудзь гісторыю. Гісторыю! Яшчэ чаго! Прынізіцца да расказваняя гісторый, гісторый, калі ўва мне сусвет і я жадаю ўвесь яго цалкам!

Кожнае раніцы я прыходзіў у «Матэн» з новымі апавяданнямі, але Калет не здавалася.

— Галубок, гэта яшчэ ўсё-такі трохі літаратурна... Трэба спускацца да ўзроўню публікі... Газету чытаюць у аўтобусе, у метро... У чытача няма часу пераварваць вялікую літаратуру...

Нядаўна ў папцы з надпісам «Адмоўленае» я знайшоў аповяды, якія меў нахабства падсоўваць гэтай выдатнай жанчыне, і толькі тады ўсвядоміў усю ступень яе выдатнасці.

Аднак здарылася немагчымае: урэшце я зразумеў, чаго яна ад мяне чакае. На гэта спатрэбілася некалькі месяцаў.

— Яшчэ трохі літаратурна, галубок... Гісторыя! Проста распавядзіце гісторыю... Усё астатняе дадасца...

У дзень, калі я гэта зразумеў, я перастаў хадзіць у «Матэн»: мне было сорамна, і толькі праз шмат гадоў я зноў сустрэў Калет і пасябраваў з ёю. Мне трэба было вучыцца расказваць гісторыі.

Гэтае вучэнне доўжылася дзесяць гадоў, і я не зусім перакананы, што і цяпер яно скончанае.

Расказваць гісторыі, інакш кажучы, чалавечыя жыцці... Гэта значыць прымушаць людзей жыць, запоўніць дзве ці там пяць сотняў старонак кнігі чалавечым духам — як мага паўней... Чым больш я сталею, чым больш пішу, тым больш разумею, колькі ў гэтым гардыні. Такой гардыні, што я знаходжу — толькі не палічыце гэта блюзнерствам — адно такія словы, каб выкласці сваю думку: «Дасканалы раманіст мусіць быць своеасаблівым богам-бацькам...»

Ствараць людзей, несці ў далонях свет... Але хіба героі Бальзака, Дзікенса, По, Дастаеўскага не такія ж рэальныя, як тыя людзі, з якімі вы сустракаецеся на вуліцы? Хіба пані Бавары не здаецца вам больш знаёмай, чым сама блізкая сяброўка?

Аднак Калет казала мне:

— Галоўнае, ніякай літаратуры!

І казала праўду.

Проста распавядаць гісторыі, з самага пачатку, са стараннасцю чырванадрэўшчыка, які працуе за варштатам. І няважна, ці здарыцца цуд, ці не, дадасца астатняе ці не дадасца. Я, некалі такі неўтаймаваны, раптам настолькі змірнеў, што вырашыў расказваць свае гісторыі сама простым людзям.

Аднае раніцы я скупіў у кіёсках усе танныя народныя раманы, якія мог знайсці. Тады іх было безліч, прычым усіх відаў. Раманы для краўчых, для машыністак, неверагодныя драмы для брамніц, гісторыі на ружовай вадзічцы для анемічных паненак. Былі і прыгодніцкія раманы для хлопчыкаў — пра індзейцаў, буканьераў, піратаў, разбойнікаў з вялікае дарогі і джэнтльменаў-рабаўнікоў. Я адкрыў сапраўдную індустрыю, якая выпускала велізарную колькасць дакладна вызначанай ці, як мы сказалі б цяпер, стандартызаванай прадукцыі — ад кніжачкі ў некалькі старонак за дваццаць пяць сантымаў да таўшчэзнага, надрукаванага дробненькім шрыфтам на шурпатай паперы народнага рамана за франк дзевяноста пяць.

Я навучыўся вырабляць усе віды гэтае прадукцыі, пачынаючы са сціплага танюткага раманчыка, які краўчыха суне сабе ў сумку, каб потым праліваць над ім слёзы, і канчаючы чуллівай гісторыяй, якая паўгода друкуецца на апошняй старонцы тыднёвіка. І цяпер я зусім не саромеюся. Наадварот. Прызнаюся вам, што гэты перыяд свайго жыцця я ўспамінаю з сама вялікай пяшчотаю, калі не з журбою. Безумоўна, тады я не надта ганарыўся сваімі творамі, якія падпісваў шаснаццаццю псеўданімамі. І, каб не вельмі ўжо апускаць галаву, мне прыходзілася часта паўтараць сабе, што Бальзак дый многія іншыя пісьменнікі дэбютавалі гэтаксама. Сціпласць прыходзіць да чалавека з узростам, і гэта, несумненна, цудоўна.

Я быў гэтакі дробны рамеснік, вырабляльнік, так бы мовіць. І, як такі, кожны тыдзень прыходзіў па заказы да буйных прадпрымальнікаў — выдаўцоў народных раманаў. І, як кожны рамеснік, пачаў з адліку сабекошту ў залежнасці ад гадзіннай выпрацоўкі.

«Значыцца, — прыкідваў я, — працуючы па восем гадзін, я магу друкаваць па восемдзесят старонак у дзень. Інакш кажучы, тры дні на прыгодніцкі раман у дзесяць тысяч радкоў* за пятнаццаць тысяч франкаў ці шэсць дзён на раман пра каханне ў дваццаць тысяч радкоў за тры тысячы франкаў...»

* Тут пісьменнік, канечне, мае на ўвазе нейкія іншыя, а не нашыя звыклыя кніжныя або машынапісныя старонкі. 10 000 радкоў — гэта сама болей 37 старонак такой кнігі, якую вы цяпер чытаеце. Найлепшая машыністка наўрад ці зможа механічна перадрукаваць за дзень 80 старонак чыстага «сіменонаўскага» тэксту. (Заўв. перакладніка.)

І я выстройваў свой бюджэт. За столькі вось тысяч радкоў у год, інакш кажучы, за столькі вось гадзін працы, я меў мажлівасць набыць аўтамабіль. За столькі вось мог дазволіць займець шафёра, які будзе развозіць мае рукапісы. А пачынаючы з вось столькіх — гэта ўжо яхта, якую мне страшэнна хацелася мець, гэта плаванні, адкрыты мне цалкам свет.

Але гэта толькі адзін бок праблемы. Разумееце, я хацеў жыць. Але не дзеля сябе, не праз звычайную прагу жыцця, а таму, што ўсвядоміў: іншаму чалавеку можа быць перададзена з дапамогаю літаратуры толькі тое, што я перажыву сам. Мне трэба было зведаць свет ва ўсіх ягоных абліччах, па гарызанталі, інакш кажучы, на ўсім ягоным працягу: убачыць краіны і народы, мясціны і звычаі, але адначасна зведаць гэты свет і па вертыкалі, інакш кажучы, трапіць у сама розныя слаі грамадства, быць сваім і ў маленькім бістро, куды ходзяць рыбакі, і на кірмашы сярод гандляроў худобаю, і ў салоне ў банкіра.

Дарэчы, пра банкіраў. Дазвольце мне нагадаць адно маё выказванне — магчыма, наіўнае — таго часу:

«У маіх кнігах не будзе банкіраў да тае пары, пакуль я не з'ем з адным з іх за сняданкам яйка ўсмятку».

Жыць, і, паўтараю, жыць напружана.

Жыць, каб потым прыдумваць жыццё.

Жыць, каб расказваць гісторыі.

Сумуючы па тым часе, я згадваю сваю кватэру на Вагезскай плошчы ў Парыжы, якая некалі называлася Каралеўскаю; на ёй жылі кардынал Рышэлье і пані дэ Сэвінье*.

* Сэвінье Мары дэ Рабютэн-Шанталь, маркіза (1626—1696) — французская пісьменніца, майстар эпісталярнай прозы.

Успаміны мае пераважна зімовыя, бо ўвесну я ўцякаў з Парыжа куды-небудзь на прыроду ці на мора. У чатыры гадзіны раніцы я ўжо быў на нагах. Не забывайцеся: за дзень я павінен быў адстукаць свае восемдзесят старонак рукапісу!

Патрэбны прыгодніцкі раман? Я наўздагад разгортваў Энцыклапедыю Ларуса. Вось велізарны, амаль невядомы трохкутнік Афрыкі... І амаль у самым ягоным цэнтры раён Вялікіх вадаспадаў... Готэнтоты... Пігмеі... Невядомыя расліны, назвы якіх падобныя на песню: напрыклад, калі я не памыляюся, Welchirshia Mirabelis — і ўжо гэтая расліна проста павінна быць чымсьці зусім незвычайным. Я ўжо бачыў раман... Ён будзе называцца «Місцюкі Вялікіх вадаспадаў», бо я імгненна ўяўляю сабе, як корпаюцца, нібыта мурашкі, у неўладкаваным, зусім яшчэ першабытным сваім свеце пігмеі ростам з дзіця. Я жыву ў фантастычным свеце, і кніжак менавіта пра гэты фантастычны свет патрабуюць маленькія і нават не вельмі маленькія дзеці. І вось, седзячы спінаю да агню ў доме на пышнай Вагезскай плошчы, якая з'яўляецца шэдэўрам архітэктуры ХVІІ стагоддзя, я пражыву тры дні ў афрыканскіх джунглях, буду сустракацца з ільвамі, са статкамі сланоў і буйвалаў, з гарыламі і грымучымі змеямі!

Я расказваю гісторыі, расказваю іх самому сабе. Разумееце? Калі заўтра мяне пацягне ў Азію, я напішу «Таямніцу ламаў» ці «Шы Мацзін, ахвярнік», а потым перабяруся ў Ціхі акіян, пабываю ўсюды, куды дазволіць мне забрацца Лярус, дайду ажно да вашай краіны, дзе перажыву ў сваіх уяўленнях змрочную гісторыю «Вока Юты», а трохі пазней яшчэ адну — у стылі Ракамболя* — «Чыкагскія гангстэры»; там будуць і высачэзнейшыя гмахі, і аўтаматныя перастрэлкі.

* Ракамболь — галоўны персанаж многіх твораў французскага пісьменніка П.А.Пансон дзю Тэрайля (1829—1871). Былы гарсон парыжскай кавярні, Ракамболь цаною неверагодных прыгод пракладвае сабе шлях у вышэйшы свет.

Я вучуся расказваць і расказваю, мажліва, няўмела — абмежаванай групе чытачоў, якая не жадае, каб парушалі яе звычкі. Кожны тыдзень новы раман, і кожны раз ён адрасаваны новаму чытачу: сёння пятнаццацігадовым хлапчукам ці сентыментальным жанчынам, заўтра аматарам вострых адчуванняў ці экзотыкі. Так, не сыходзячы з месца, я аб'ехаў увесь свет. І клянуся вам, свет гэты быў цудоўны. Ён жа быў несапраўдны — складзены з кубікаў, прызначаных чытачам, якія не жадаюць расчароўвацца.

Час ад часу дзе-небудзь усярэдзіне раздзела, у дыялогу ці апісанні, я спрабаваў практыкавацца, для самога сябе, у больш тонкім пісьме, гэтаксама як іграюць гамы, і ніхто аніводнага разу не выявіў гэтых фальшывых нот у маіх народных раманах. Я вучыўся сумленна, цярпліва і адначасна пачынаў жыць.

Праз год у мяне ўжо быў аўтамабіль з шафёрам. Яшчэ праз год — яхта, і цяпер ужо прадукцыю сваёй серыйнай вытворчасці я пасылаў літаратурным падрадчыкам з галандскіх, дацкіх, нарвежскіх ці гішпанскіх портаў.

І тут мне хочацца зрабіць вам адно прызнанне. Не пакідаючы Вагезскай плошчы, я з дапамогаю энцыклапедый і атласа аб'ездзіў увесь свет. Але аднойчы — я гэта і цяпер памятаю — я прыехаў у Марсель, каб сесці там на карабель і адправіцца ў Афрыку. Я накіроўваўся ў той самы раён Вялікіх вадаспадаў, які з такім імпэтам апісваў. Але калі едзеш у Афрыку, патрэбны трапічны шлем. І вось я зайшоў у краму капялюшніка на вуліцы Сэн-Фэрэоль. Гаспадар пачаў прымяраць мне шлемы.

Ці заўважалі вы, што найбольш недарэчна пачувае сябе мужчына (у адрозненне ад жанчыны!), калі перад цьмяным экранам люстра прымервае новы капялюш? Я стаяў у гарадскім гарнітуры са шлемам на галаве, а прадавец запэўніваў мяне:

— Усё роўна якраз як для вас. Менавіта тое, што вам трэба ў Цэнтральнай Афрыцы.

Дык вось, таго дня я зразумеў, што з прыдуманымі народнымі раманамі скончана. Гледзячы на сваё вартае жалю адлюстраванне, я адчуў, што збочыў за новы мыс, можа, сама небяспечны з усіх, што назаўжды развітаўся з мараю дзеля рэальнасці, з юнацкай наіўнасцю дзеля трывог і страхаў дарослага мужчыны. Гэты першы мой трапічны шлем стаў па сутнасці маім пашпартам, пропускам у сапраўднае жыццё. І калі б люстэркі мелі памяць, калі б іх кожны тыдзень не мылі, гэтае магло б вярнуць мне аблічча маладога чалавека, які да таго гуляў са светам, а цяпер нарэшце ўступаў у яго.

Выгляд у мяне быў досыць напалоханы. Я спрабаваў усміхнуцца, і ўсмешка мая павінна была перадаваць упэўненасць, але вусны крывіліся ад боязі заплакаць, ад чалавечага страху перад рэальнасцю. Згадайце, што так проста і з такім прадбачаннем казала мне Калет:

— Галоўнае, ніякай літаратуры!

Ну што ж! Цесныя кантакты з людзьмі, падарожжы, нават сама мая прафесія расказчыка гісторый, якую я пачаў асвойваць, напаўнялі мяне палкім жаданнем памерацца нарэшце не з надуманымі драмамі, а з рэальнасцю; тады я яшчэ не смеў казаць — з Жыццём.

Зміранасць прыйшла з узростам. Мне было амаль трыццаць, і Жыццё ўяўлялася мне гэтакай свецкай паненкаю, да якой я не смеў падступіцца з налёту. Вось чаму я прыйшоў аднойчы да Феяра, выдаўца большасці маіх народных раманаў, і сказаў:

— Я вырашыў узняць планку.

— Як вас зразумець?

— Хачу пасля народных раманаў паспрабаваць раман паўлітаратурны.

Гэты тэрмін развесяліў яго, але ў той самы час і збянтэжыў:

— Што вы маеце на ўвазе пад «паўлітаратураю»?

Блытаючыся, я паспрабаваў растлумачыць:

— Існуе дзесяць, а то і дваццаць відаў літаратуры. Яны ўсё роўна як розныя аддзелы ўнівермага. Інакш кажучы, існуюць толькі з маўклівай дамовы паміж прадаўцом і пакупніком. У кожнай з гэтых катэгорый свае правілы, і парушаць іх забаронена з прычын камерцыйнай прыстойнасці. Над усім гэтым узвышаецца «чысты» раман, твор мастацтва, які арыентуецца толькі на сябе самога і не падпарадкоўваецца аніякім выдавецкім правілам. Пакуль я яшчэ не адчуваю сябе досыць сталым, каб падступіцца да яго. Раман, сапраўдны раман нельга напісаць да сарака гадоў: ён вымагае сталасці, а раней за сорак яе не дасягнуць. Аднак я лічу сябе здатным адысці ад некаторых шаблонаў і ствараць герояў, амаль падобных да жывых людзей, пры ўмове, што буду карыстацца апораю, каркасам, буду абапірацца на павадыра, а такім з'яўляецца дэтэктыў. І ад гэтай пары мне хацелася б пісаць вам па дэтэктыве ў месяц.

— Чаму па адным у месяц?

— Бо паводле маіх разлікаў гэтага вымагае мой бюджэт.

— А хто мне гарантуе, што вы зможаце вытрымаць такі тэмп?

— Вось вам шэсць раманаў, напісаных за тры месяцы.

Феяр прачытаў іх і праз тыдзень сказаў:

— Я іх выдаю. — Аднак адразу ж дадаў: — Толькі мы ідзём да катастрофы.

— Чаму?

— Таму што, па-першае, вашы дэтэктывы — ніякія не дэтэктывы. Яны не навуковыя. Вы не выконваеце правілаў гульні.

— Далей?

— Па-другое, у іх няма кахання, хоць бы ў той меры, у якой яно дапускаецца ў дэтэктывах.

— Што яшчэ?

— Па-трэцяе, у іх няма персанажаў відавочна сімпатычных і відавочна антыпатычных. Вашыя раманы канчаюцца ні добра, ні дрэнна. Гэта катастрафічна.

Усё гэта праўда. У свеце не знойдзеш дэтэктываў, зробленых горш за мае. І ўсё-такі Феяр іх выдаў, дагэтуль не разумею чаму. Напэўна, усё з тае ж прычыны: кіруючыся спачуваннем, якое ўратавала мяне ад выгнання з калежа, а пазней ад звальнення з газеты, дзе я працаваў рэпарцёрам. Разумееце, гэтыя раманы былі даволі нізкай якасці. Яны ўяўлялі сабою этап. У багатых на ўмоўнасці рамках я спрабаваў прымусіць людзей жыць.

Вынік быў вельмі сціплы. І я прызнаюся вам у гэтым без падманнай сціпласці. Я тады ўсё яшчэ быў на ўзроўні гам. Іграў, як піяніст, гамы. І ўсё ж то тут то там мог паспрабаваць перастварыць атмасферу, характар.

Я напісаў Феяру за вызначаны дамовамі тэрмін ці то васемнаццаць, ці то дваццаць дэтэктываў. Яны былі перакладзеныя амаль на ўсе мовы, у тым ліку ідзіш, эсперанта і японскую. І, аднак, роўна праз паўтара гады пасля падпісання нашай дамовы я прыйшоў да Феяра, які так ніколі і не змог зразумець майго рашэння, і аб'явіў:

— З дэтэктывамі канчаю. Хопіць з мяне Мэгрэ.

Думаю, ён палічыў мяне вар'ятам і ўжо ва ўсякім разе параноікам. Добры камерсант, ён ніяк не мог уцяміць, як можна рэзаць курыцу, што нясе залатыя яйкі. Але пасля ўсяго, што я вам ужо распавёў, пасля ўсіх маіх шчырых прызнанняў, вы, спадзяюся, разумееце мяне. Я адчуваў, верыў, што цяпер я досыць моцны, каб адмовіцца ад усіх шаблонаў, каб адкінуць мыліцы, на якія абапіраўся.

Я наблізіўся да чалавека — чалавека аголенага, чалавека, які стаіць твар у твар са сваім лёсам, а ён, мяркую, сама галоўны рухавік рамана.

Згадайце, што я вам казаў у самым пачатку пра мае ілюзіі ў дванаццаць гадоў, пра пары ў шаснаццаць, пра самалюбівыя памкненні ў дваццаць. Мне хочацца, каб вы адчулі, што бывае прызванне, якому немагчыма не давярацца, хоць у гэтым няма аніякай нашай заслугі. Існуе нейкі ўнутраны фактар, якому немагчыма супраціўляцца, як нельга супраціўляцца страсці.

Гэтай страсці мне вельмі хацелася б даць дакладнае вызначэнне, але, як бачыце, я няздольны гаварыць пра яе ў дакладных тэрмінах, а магу толькі, выкарыстоўваючы ўспаміны, прымусіць вас адчуваць яе; дык вось, гэтая страсць называецца любоўю да чалавека, да ягонага Лёсу, да ягонай Велічы і Нікчэмнасці, да жорсткага, бязмернага разрыву паміж ягонымі адмысловымі памкненнямі і мажлівасцямі.

Калет казала мне:

— Навучыцеся распавядаць гісторыю, а ўсё астатняе дадасца!

Дзесяць гадоў майго жыцця пайшло на тое, каб я сяк-так навучыўся расказваць гісторыі хлопчыкам, краўчыхам, машыністкам, брамніцам. Але вось наспеў дзень, калі я, можа, заўчасна, палічыў сябе здатным і на астатняе — і аб'явіў:

— Адгэтуль я буду пісаць проста раманы.

Вядома, мне хацелася растлумачыць вам, што я разумею пад проста раманам ці, карацей, раманам. Але мне гэта цяжка перш за ўсё таму, што я дрэнна падрыхтаваны мець справу з ідэямі. Уявіце сабе, на працягу дваццаці гадоў усе мае намаганні, усе памкненні накіроўваліся на тое, каб выкарыстаць толькі матэрыяльныя словы. Вось яшчэ адно вызначэнне, якое трэба было б дадаць і якое я не магу сфармуляваць. Калі хочаце, гэта словы, якія маюць матэрыяльную вагу, словы, якія маюць тры вымярэнні, як стол, дом, шклянка вады. Гэта здаецца простым, і, шчыра кажучы, у пачатку шляху мяне больш за ўсё ўражвала адсутнасць шчыльнасці ў людзях і прадметах, якія я апісваў. Адсутнасць гэтае шчыльнасці ўражвае мяне й дагэтуль — ва ўсім, што пішацца ў дваццаць гадоў.

Нехта, гаворачы пра жывапіс, заўважыў:

— Ідэальная, дасканалая карціна — гэта тая, у якой можна выразаць у правым ці левым кутку кавалачак у дзесяць квадратных сантыметраў, і ён будзе ўяўляць сабою нешта цудоўнае.

Гэтыя словы праследавалі мяне ўжо тады, як я, невядомы — з прычыны шаснаццаці маіх псеўданімаў і нягледзячы на іх, а таксама з-за штодзённага васьмідзесяцістаронкавага ўроку — пісьменнік, штодня дапускаў найцяжэйшыя памылкі і прамашкі ў адносінах да мастацтва і добрага густу. Прымусіць жыць дрэва ў садзе насуперак трагедыі, што адбываецца побач... Надаць лістам гэтага дрэва ўласцівую ім важкасць... Здаецца, я знайшоў патрэбнае слова — важкасць. Важкасць аркуша паперы, шматка неба, якойсьці рэчы, усіх тых рэчаў, якія ў сама напружаныя моманты нашага жыцця набываюць патаемнае значэнне...

Важкасць электрычнага асвятлення, сонечнага промня, зеленаватага святла, якое льецца з-за аблокаў у марозны ранак, важкасць усяго, што вакол нас — дажджу, вясны, гарачага сонца, сонечнага зайчыка на стале, ды ці ж мала чаго яшчэ... Важкасць рэчаў, ці, калі дазволіце выкарыстаць слова, якое з дзіўнай упартасцю круціцца на языку, важкасць Жыцця.

Я не рашаюся гаварыць пра важкасць чалавека, а то ў мяне будзе адчуванне, што я спакушаю Бога. Не рашаюся гаварыць, але думаю, думаю ўвесь час, і мне хацелася б адным рухам вуснаў перадаць усё значэнне чалавечае тэмы, усю драматычнасць сутыкнення чалавека з жыццём.

Выбачайце. Я спрабаваў проста даць вызначэнне рамана, як я яго разумею, а дазволіў сабе заглыбіцца ў напышлівыя словапляценні. Аднак менавіта гэта і ёсць раман, а таксама многае іншае. Раман — гэта чалавек, чалавек аголены і чалавек адзеты, чалавек будзённы; часам гэта жорсткая драма, якая разыгрываецца паміж чалавекам аголеным і чалавекам адзетым, чалавекам вечным і чалавекам пэўнага адукацыйнага ўзроўню, пэўнае касты ці пэўнага гістарычнага моманту, але перш за ўсё гэта драма Чалавека, які змагаецца са сваім лёсам.

Ці ж не праўда, пасля ўсяго, што я тут нагаварыў, не дужа лёгка прызнаць сябе раманістам ці заявіць, што хочаш ім быць або стаць?

Разумееце цяпер маё параўнанне раманіста з богам-бацькам?

У шаснаццаць гадоў я аб'явіў сябрам:

— У трыццаць я напішу свой першы раман!

У трыццаць я задаволіўся тым, што сказаў:

— Сваім першым раманам я буду лічыць той, які напішу ў сорак гадоў.

Ну а ў сорак... Цяпер мне сорак трэці, і я ўсё адсоўваю назначаны тэрмін, бо чым больш сталею, тым больш разумею ўсю пыхлівасць сваіх намераў.

Першы раман? Можа, я напішу яго ў пяцьдзесят, а можа, пазней, калі буду жывы; толькі дзеля гэтага мне і хочацца жыць, і толькі таму я зайздрошчу Гётэ, ягонай плённай старасці. У яго быў час акрэсліць усю лінію і замкнуць круг. Паэт можа памерці малады: у паэзіі няма ўзросту, яна ўваходзіць у нас, калі мы яшчэ падлеткі, можа, нават калі яшчэ зусім дзеці — ды што я кажу, яна звязаная з дзяцінствам таямніцаю... А раман — гэта цяжар, гэта сусвет, які могуць трымаць толькі моцныя плечы.

Вы хочаце, каб я вам расказаў, як я пішу раман? Вымушаны папярэдзіць, што гэта ні ў якім разе нельга ўспрымаць як рэцэпт, бо ў кожнага аўтара свой метад, які адпавядае ягонаму тэмпераменту ці, калі выкарыстоўваць слова, якое я не надта люблю, ягонаму натхненню. Скарыстаўшы выпадак, я хацеў бы абвергнуць адну легенду. У мяне часта высакамерна пытаюцца:

— Вы хутка пішаце?

— Вельмі.

— Здаецца, за месяц раман?

— Не, за адзінаццаць дзён*.

* Звычайны сіменонаўскі раман (накшталт «Порта ў тумане») — гэта найчасцей прыкладна 180 старонак такой кнігі, якую вы цяпер чытаеце. Такім чынам, пісьменнік у сталую сваю пару пісаў прыблізна 16 старонак у дзень. Калі ўлічыць ягоную фенаменальную працаздольнасць, багатыя фантазію і вопыт, характар і надзвычайную стылёвую простасць многіх раманаў, распрацаванасць абраных метадаў і выдатныя ўмовы жыцця, а таксама той факт, што з узростам Сіменон пісаў раманы ўсё радзей (да чатырох на год), то ў гэтай, няхай сабе і неверагоднай, выніковасці няма нічога фантастычнага. (Заўв. перакладніка.)

— Усё правільна! Усё правільна!

Мой суразмоўца трыумфуе. Ён мяне не чытаў. А цяпер ён атрымаў пацвярджэнне, што мяне і чытаць няварта, бо раман, напісаны за адзінаццаць дзён, можа належаць толькі да сама нізкасортнай прадукцыі.

Не думайце, што я перабольшваю. Многія крытыкі гэтак жа прадузята настроены супраць аўтараў, якія пішуць хутка, але гэта сведчыць, што яны блага знаёмыя з гісторыяй літаратуры. Не, яны, канечне, ведаюць, што вялікі Бальзак вельмі часта выдаваў за ноч па сорак старонак. Але яны могуць палічыць Бальзака нейкай пачвараю, а то і аўтарам народных раманаў.

Ну, а Стэндаль? Вось ужо хто з'яўляецца, і зусім справядліва, літаратарскім аўтарытэтам. Аднак Стэндаль напісаў «Пармскі манастыр», у якім амаль тысяча старонак, калі я не памыляюся, менш як за паўтара месяца*.

* «Пармскі манастыр» — раман памерам прыкладна 560 старонак такой кнігі, якую вы цяпер чытаеце. Калі Сіменон і праўда не памыляецца, то Стэндаль пісаў па 12—14 такіх старонак у дзень. (Заўв. перакладніка.)

Гюго закончыў «Марыён Дэлорм» за дзевяць дзён, іншыя п'есы забіралі ў яго таксама менш як месяц, і кожнае раніцы, перш чым заняцца штодзённымі справамі, ён пісаў па сотні радкоў вершаў.

Я выглядаю так, нібыта апраўдваюся. І тым не менш кажу з усёй шчырасцю: як на маю думку, дык хутка ты працуеш ці не, не мае аніякага значэння. У мяне ёсць сябры-мастакі, якія пішуць карціну за некалькі гадзін, а ёсць і такія, якія тыднямі працуюць над адным матывам, аднак і тыя і другія ў роўнай ступені адметныя жывапісцы.

У мяне часта пытаюцца:

— Як вы знаходзіце сюжэт?

А ніяк не знаходжу. Я яго не шукаю. Я мог бы сказаць, практычна зусім не перабольшваючы, што сюжэт мяне не цікавіць. Давайце паглядзім. Праз некалькі дзён я вярнуся ў свой канадскі дом і сяду за пісьмовы стол. У мяне проста рукі чэшуцца пісаць: ужо некалькі месяцаў я не пісаў, а мне гэта неабходна, як наркаману наркотык.

Калі я апынуся дома, мне будзе вельмі проста ўвайсці ў стан мілаты. Гэты выраз, які, несумненна, выкліча ў вас усмешку, — адзіны, які я змог знайсці, каб вызначыць стан, неабходны для творчае працы. Калі хочаце, гэта своеасаблівыя ўцёкі ад рэальнага жыцця. За дзень да таго, як трэба сядаць за раман, я зазвычай прагульваюся і не пазнаю знаёмага наваколля, ці, дакладней, яно страчвае для мяне сваю рэальнасць, шчыльнасць. Я сустракаю людзей, з якімі бачуся звычайна, і вітаю іх усё роўна як у сне, а то і зусім забудуся паздароўкацца.

Ці не ў трансе я? Гэта задужа гучнае слова, а я баюся і гучных слоў, і гучных ідэй. І тым не менш. Аднак прадоўжым...

Адвячорак... Гэта сама спрыяльны час... Мякчэюць абрысы, звычайны рог вуліцы, цёмны ўваход у дом, водбліск святла на вільготным бруку — усё раптам становіцца невытлумачальна таямнічым. Мне згадваюцца дзесяткі гарадкоў, дзе я вось гэтак жа бадзяўся; успаміны хлынулі патокам, яны захапляюць мяне. Маленькая кавярня ў Дзюнкерку, восеньскі вечар, падобныя да статуй рыбакі ў зюйдвестках, што блішчаць ад марской вады... Зямля пасыпана апілкамі, у нагах у людзей ляжаць рыбы, пакінутыя на вячэру... Згадваецца яшчэ адна дэталь: зязюлька з гадзінніка... Я тады ўздрыгнуў: яна пракукавала шэсць... Пах гарэлкі, якую там называюць «гарладзёркаю»... Здаецца, гэта была каманда маленькага судна «Мары Жанна»?..

Трэба пажыць некалькі дзён з імі... Дарэчы, там быў адзін тып, Маленькі Луі, які, калі напіваўся, а напіваўся ён кожнага вечара, грыз шклянкі і глытаў аскепкі... Ён хадзіў на парусніках да Нюфаўндленда... Паўгода ва ўсім абмежаванага, цяжкага жыцця ў моры... Ён сыходзіў на бераг з невялікімі грашыма і кожнага разу даваў сабе слова заўтра паехаць у Брэтань наведаць сваіх старых бацькоў. Аднак назаўтра валяўся п'яны што цэп дзе-небудзь у канаве ці ў камеры паліцэйскага ўчастка. Праз тры-чатыры дні ў яго не заставалася ніводнага франка, так што пра білет на цягнік думаць ужо не прыходзілася, і ён падпісваў новы кантракт, асуджаючы сябе на паўгода матроскага жыцця і ўстрымання. Маленькі Луі...* Іншыя... Дзюнкерк...

* Гэты Маленькі Луі — відавочны прататып Луі Вялікага, персанажа рамана «Порт у тумане», надрукаванага ў гэтай кнізе. (Заўв. перакладніка.)

Рубільнік уключаны. Цяпер на працягу адзінаццаці дзён я буду жыць там, мяне акружыць натоўп маіх персанажаў, ужо скажоных часам. Але гэтага мне хапае, каб зрабіць іх персанажамі рамана, паставіць іх у сітуацыю, дзе яны вымушаны будуць дайсці да мяжы сваіх магчымасцей.

Разумееце? Герой рамана — гэта любы праходжы на вуліцы, любы мужчына, любая жанчына. У кожным з нас сядзяць інстынкты, уласцівыя чалавечай прыродзе. Але мы падаўляем гэтыя інстынкты, прынамсі, многія з іх, ці то праз нашую дужа ўжо пільную прыстойнасць, ці то саромеючыся, ці то пад уплывам атрыманага выхавання, а найчасцей проста таму, што ў нас не бывае падставы даць ім волю. А герой рамана пойдзе да мяжы сваіх магчымасцей, і мая роля, роля раманіста, — паставіць яго ў такую сітуацыю, калі ён вымушаны гэта зрабіць.

Як бачыце, усё проста. І мне зусім яе трэба шукаць якую-небудзь гісторыю. Мне патрэбныя людзі, жывыя людзі ў іх атачэнні, іх асяроддзі. І невялікі штуршок, каб яны пачалі дзейнічаць...

З гэтага моманту я павінен прымушаць іх жыць. Гісторыя — гэта тое, што яны робяць, прычым я няздольны ўмешвацца ў гэта, бо ў маіх герояў, калі яны на самай справе сапраўдныя, свая логіка, і мая аўтарская логіка тут зусім бяссільная.

Аніякага плана. Некалькі імёнаў, якія я запісваю на аркушы паперы: справа ў тым, што ў мяне благая памяць на імёны. Іх узрост, нумары іх тэлефонаў, калі яны ў іх ёсць. Гэта рэальныя персанажы, і трэба забяспечыць іх поўную рэальнасць. Апрача таго, гэтыя некалькі дзён на сцяне ў мяне вісіць план горада ці мясцовасці. Чыгуначны расклад, бо ў рамане, як і ў жыцці, здараецца, ездзяць у цягніках, і трэба, каб гэта былі сапраўдныя цягнікі.

Застаецца нарэшце праца, якою я з задавальненнем займаюся: чышчу машынку да сама дробных шасцяронак, змазваю яе, запраўляю новую стужку, карацей, рыхтую машынку, каб яна стала хуткая і прыгожая, усё роўна як ёй трэба будзе браць удзел у спаборніцтве.

Вось і ўсё. Заўтра я ўстану да світання і нашча, не скінуўшы з сябе туману ночы, пайду да свайго стала, дзе, я ў гэтым упэўнены, чакаюць мяне мае героі. Праз дзве гадзіны ў мяне будзе надрукаваны раздзел роўна на дваццаць старонак, бо я сябе настроіў менавіта на дваццаць старонак. Такую норму лічу вельмі някепскай.

Цяпер я магу расчыніць насцеж вокны, пайсці прайсціся, як нармальны чалавек. Але ўсе адзінаццаць дзён, пакуль ідзе праца, людзі сустракаюць не мяне, а Маленькага Луі ці некага іншага, чыю паходку я падсвядома пераймаю, як нярэдка пераймаю і звычкі. Але, але! Ажно да чарачак «гарладзёркі» — і гэта пры тым, што я амаль не п'ю.

Вось, шаноўныя панове, усё, што я хацеў вам распавесці — проста і шчыра.

Я, як і абяцаў загадзя, гаварыў пераважна пра сябе, за што і прашу ў вас прабачэння, але, галоўнае, прашу зразумець: калі я так рабіў, дык толькі таму, што нічога іншага і не мог сказаць.

Раман — гэта не проста мастацтва, а ўжо менш за ўсё прафесія. Перш за ўсё гэта страсць, якая цалкам апаноўвае вас і занявольвае.

Нарэшце, гэта патрэба, мажліва, патрэба ўцячы ад сябе, жыць, хоць бы нейкі час, па сваёй ахвоце ў свеце, табою абраным.

І хто ведае, ці не з'яўляецца ён, раман, да таго ж, — і галоўным чынам, — спосабам пазбавіцца ад сваіх прывідаў, даўшы ім жыццё і выштурхнуўшы ў свет?

Вось, без сумнення, прычына, з якой не выбіраюць характар герояў — вясёлых ці сумных, неспакойных, змрочных ці бесклапотных.

Раман — усё гэта разам, а для таго, хто яго піша, ён яшчэ і Вызваленне.

Так што цяпер вы разумееце, што раманіст ні пра што іншае і няздольны гаварыць?