Падстаўка

1

З Сяргеем Апанасавічам Вежыкам мы пазнаёміліся ўчора. Спачатку ён мне не паказаўся. Невысокі, таўставаты. Валасы доўгія, аж на карку закручваюцца. Нос бульбінай, рот вялікі, усмешлівы. На субяседніка капітан Вежык глядзіць мякка і нібы бянтэжыцца. Мне падумалася, што яму да твару больш мальберт з пэндзалем — хай малюе флору і фаўну. Вядома, я не чакаў, што ўбачу волата з пранізлівым і жорсткім позіркам. На маім веку ў міліцыі такія не надта затрымліваюцца. Аднак і залішняя лагоднасць у абліччы, падобная на нерашучасць, таксама сустракаецца не часта. Прафесія наша, як не круці, сур’ёзная. А Вежык не проста сышчык, ён узначальвае ў Прыдняпроўску раённы крымінальны вышук.

Сяргей Апанасавіч, напэўна, здагадваецца, што не стае яму знешняй суровасці. Назваўшыся, ён вінавата ўсміхнуўся і няўпэўнена сказаў:

— Вось напрацавалі,— і паклаў моцную руку з растапыранымі доўгімі пальцамі на пухлую папку.

Я разгарнуў паперы. Мабыць, каб не перашкаджаць, Вежык успомніў пра нешта важнае і тэрміновае і выйшаў з кабінета.

Папка з крымінальнай справай, узбуджанай па факту крадзяжу ў Палыкавіцкім сельмагу, была ўжо ладна напакаванай: пратаколы, тлумачэнні, даведкі, заключэнні экспертаў, адказы на запытанні. Усё неабходнае, нічога лішняга. Я пачаў чытаць…

Вежык вярнуўся недзе гадзіны праз дзве. Ен не пацікавіўся аб маім уражанні і тым болей заўвагах. Разумеў, што патрэбны час, каб яны ў мяне акрэсліліся, выспелі. Ен спытаў пра іншае, якое, аднак, таксама мела дачыненне да яго клопатаў.

— Значыць, ёсць падазрэнне, што і ў нас, і ў суседзяў дзейнічае адна злачынная група?

— Так. У чатырох з пяці абрабаваных магазінах была або няспраўная сігналізацыя, або яе ўмела адключалі.

— А дзве апошнія, няўдалыя?

— Толькі пацвярджаюць меркаванні. Пасля нашага папярэджання ахова магазінаў была ўзмоцнена. Відаць, злачынцы карысталіся састарэлай інфармацыяй і не ведалі аб прынятых мерах.

— І нідзе не пакінулі слядоў?

— Нідзе. Хаця ў вас… Мне здалося, ты нешта такое выдзеліў.

Вежык з павагай паглядзеў на мяне, аж няёмка стала. Я не з ганарліўцаў, ды ўсё роўна прыемна.

— Падзяліся, Сяргей Апанасавіч…

Капітан зачымсьці пакратаў ручку замкнёнага сейфа, быццам разам са службовымі паперамі хаваў там і думкі, а тады прыгадаў адзін факт, далёкі быццам ад зместу гэтай папкі, якую я нядаўна вывучаў. Але на сваіх здагадках знак якасці мы ніколі загадзя паставіць не можам…

Аднак час збірацца. У маім гасцінічным пакоі ўжо зусім светла.

Пакуль гатуецца вада для кавы, галюся і разглядаю сябе ў люстэрку. Мне трыццаць два, з іх дзесяць на міліцэйскай службе. Бяссонная ноч пакінула знакі на твары. Ен бледнаваты. Але вочы не згаслыя, бадзёрыя. Значыць, ёсць яшчэ порах, прычым сухі. А што? Я не зломак і, спадзяюся, нават відны сабой. Рост сто восемдзесят, што і ў век акселератаў нямала. Плечы… Плечы, праўда, маглі быць і шырэйшыя, ды я не ў штангістах хаджу. Твар… Асабіста я да яго прэтэнзій не выказваю. Лоб не высокі і не нізкі, самы раз. Бровы кусцістыя, навіслыя над сінімі вачамі. Нос прамы, тонкі. Губы ўпарта сціснутыя. Так што ні адметнага, ні заганнага ў слоўным партрэце маёра міліцыі, старшага аператыўнага ўпаўнаважанага ўпраўлення крымінальнага вышуку Міністэрства ўнутраных спраў Леаніда Гаўрылавіча Хрытанькова я і на гэты раз не знаходжу. Я мог бы, калі на тое, сказаць пра сябе і нешта яшчэ. Аднак каза ўжо курыцца на стале шызым дымком, разносячы спакуслівы пах па ўсім пакоі. Гэта сігнал, што размінка скончана.

Уладкоўваюся ў мяккае крэсла ямчэй, спіной да акна. Мая ўвага зараз скіроўваецца на блакнот з некалькімі спісанымі старонкамі і купленую ўчора геаграфічную карту. Глытаю гаркаватае пітво без цукру і даю волю сваёй фантазіі. Кажуць, яна ў мяне няўрымслівая занадта. Я не крыўдую. Па мне, дык у гэтым лепш пера, чым не да…

Вежыка бянтэжыць адзін вельмі сур’ёзны факт: у тую ноч, калі абрабавалі Палыкавіцкі сельмаг, на шашы непадалёк ад вёскі загінуў механік мясцовага калгаса. Эксперты палічылі, што ён на крутым павароце не ўтрымаў матацыкл і выляцеў у кювет, дзе, як на тое, ляжала куча сабранага з палёў камення. Вежык не аспрэчваў гэты вывад і разам з тым дапускаў, што матацыкліста маглі збіць грабежнікі. Вядома, можна сказаць, што, не маючы ў руках нічога істотнага, капітан хапаецца за ўяўную саломінку. Ды калі разабрацца, у яго версіі нешта ёсць. Аўтамабіль уначы запамінаецца, асабліва чалавеку, звязанаму з тэхнікай. Грабежнікі маглі дапяць, што матацыкліст, пачуўшы пра кражу ў магазіне, напэўна, успомніць начную машыну, і, абганяючы, наўмысна зачапілі яго. Тады абодва выпадкі не звязалі ў адно, меркаванне ў Вежыка ўзнікла пазней. Разумею, яно даволі смелае. Аднак і я таксама з недаверам стаўлюся да падобных супадзенняў.

Прыняўшы думку Сяргея Апанасавіча, пайду далей за яго. Тут мне і спатрэбіцца набытая ў кнігарні геаграфічная карта. На ёй я пазначыў вёскі і пасёлкі, дзе былі абрабаваныя і дзе былі спробы абрабаваць магазіны. Есць у гэтых крадзяжах агульныя прыкметы: адбываліся яны пасля завозу каштоўных тавараў; магазіны знаходзяцца пры асфальтаванай дарозе. Апошняе, калі добра паваражыць над картай, можа нешта даць. Напрыклад, нейкае месца, якое будзе звязана самымі кароткімі прамымі з гэтымі сельмагамі.

Палыкавічы, Зароўцы, Дабрэйка, Бабінічы, Заходы, Ляды, Грабяні… Сем вёсак на стыку трох абласцей. І прынамсі з двух пунктаў можна правесці да іх патрэбныя мне стрэлкі. З гэтых пунктаў і пачну працу — пашлю запытанні, ці не было ў дні крадзяжу там або паблізу ўгонаў аўтамашын, якіх-небудзь іншых транспартных здарэнняў? А сам тым часам з’езджу ў Палыкавічы, у якіх адбыўся апошні з гэтых крадзяжоў.

2

Аўтобус спыніўся на плошчы перад будынкам сельсавета. Пасажыраў у канец маршруту прыехала мала. Раніцай людзі больш у горад едуць. Сярод маіх спадарожнікаў чужых, здаецца, двое — адзін адразу накіраваўся ў калгасную кантору, якая знаходзіцца ў супрацьлеглым боку плошчы; другі зайшоў на пошту, мяркуючы па сумцы, ён сувязіст.

Да гэтых прыезджых мне справы няма, іх я адзначаю па прывычцы. Ніколі не ведаеш загадзя, што і калі табе спатрэбіцца. Але, адзначыўшы, раптам лаўлю сябе на асацыяцыі…

Цяперашні адміністрацыйны цэнтр Палыкавіч, жылы пасёлак побач з ім ствараліся на незаселеным раней масіве, бліжэй да шасейнай магістралі. Мне часта даводзіцца бываць на сяле. Радуе, што будаўніцтва, якое вялося і даўней, апошнім часам набыло іншы кірунак — насельніцтва атрымлівае ўсё болей выгод. Палыкавічы — не выключэнне. Цагляныя катэджы аднаго і двух узроўняў, вакол іх невялікія сядзібы з гаспадарчымі пабудовамі. Есць у вёсцы і чатырохпавярховыя дамы. Вока радуецца… На жаль, я не экскурсант і не журналіст. Да майго задавальнення выглядам новай вёскі прымешваецца прыкрасць. Магазін, можа, і знаходзіцца ў прыгожым месцы, на пагорку, але далекавата ад жылля, на краі. Калісьці тут быў панскі маёнтак, ад якога засталося некалькі старых паўзасохлых ліп і рэшткі цаглянага падмурка. А далей аж да лесу прасціраецца шырокі поплаў. Ліпы добра хаваюць магазін. Уначы, нават месячнай, не надта заўважыш з вёскі, што ля яго робіцца. Адна надзея на сігналізацыю.

Цяпер сельмаг зноў адчынены пасля рэвізіі. Аднапавярховы будынак, сцены патынкаваны і пафарбаваны ў белы колер. З фасада два акны, паміж імі пад чорнай шыльдай уваход. Дзверы, як у маёй кватэры на лесвічную пляцоўку, вузенькія. Ды дзе гэта вы бачылі гандлёвую ўстанову, у якой бы дзве плыні пакупнікоў маглі размінуцца ў дзвярах, не паштурхаўшыся? У Палыкавіцкім сельмагу, аднак, наведвальнікаў значна меней, чым у гарадскіх гумах і цумах. Я стаю ўжо некалькі хвілін, прыхінуўшыся да чыйгосьці штыкетніка, і за гэты час у магазін зайшла ўсяго адна кабета. Праз акно відаць, што яна не столькі выбірае тавар-прадукт, колькі нешта абмяркоўвае з прадаўшчыцай. З кім менавіта, адсюль не разбяру, хаця завочна ўжо добра пазнаёміўся з абедзвюма работніцамі. З загадчыцай Клаўдзіяй Ларыёнаўнай Цярэшка — ёй сорак гадоў, замужам, мае трое дзяцёй-школьнікаў; і з яе памочніцай Ганнай Люцыянаўнай Шафранскай — па-вясковаму Нюркай. Пакупнікі да Цярэшка звяртаюцца больш пачціва — Ларыёнаўна. Відаць, прычына не толькі ва ўзросце. Яна і характарам стрыманая, разважлівая. Ганне Люцыянаўне нядаўна споўнілася трыццаць. Мужа не мае, і гэта яе вельмі засмучае. Вяскоўцы сцвярджаюць, што Нюрка яшчэ не страціла надзеі знайсці сабе чалавека і, можа, даўно знайшла б, каб не была задужа языкатая. Пярэчанняў не церпіць, два разы не паўторыць і наогул баламутка, з мухамі. Так гэта ці не — хай разбіраецца спажывецкае начальства. Мяне ж і Цярэшка і Шафранская цікавяць як магчымыя крыніцы інфармацыі злачынцаў. Падставы для гэтага ў мяне ёсць. Тыя ж злыя языкі кажуць, што да Шафранскай нібыта нехта прыязджае тайна, прычым не прыдняпроўскі.

Нарэшце пакупніца выйшла, і я спяшаюся змяніць яе. Ганна Люцыянаўна, нягледзячы на ўсё тое, што я чуў аб ёй, нагадвае мне авечку. Напэўна, з-за маленькай галавы ў дробных перманентных завітушках. Але глядзіць на мяне гэта авечка падазрона. Відаць, пасля крадзяжу праяўляе павышаную пільнасць да кожнага незнаёмага. Вітаюся і, каб даць ёй крыху палагаднець, іду да паліцы з кнігамі. Ветліва пытаю:

— Можа, навінкі ёсць?

За кнігамі я ганяюся. Пачаўшы пасля універсітэта працаваць, ужо сабраў неблагую бібліятэку, тамоў шэсцьсот. Дык чаму, пакуль маю статус звычайнага пакупніка, не паспрабаваць шчасця?

Падазронасць з твару Шафранскай знікла, саступіўшы месца абыякавасці. Напэўна, дурняў, якія кідаюцца да кніжак, калі ў суседняй секцыі вісяць імпартныя штроксы і паліто з плашчоўкі, яна не песціць увагай. Гэта я перажыву. А заадно зраблю вывад: тут свабодна прадаюцца рэчы, за якімі ў горадзе імгненна выстройваецца чарга, і гэта, напэўна, ведаюць не толькі жыхары Палыкавіч. Адрываюся ад кніг.

— Значыць, навінак няма, Ганна Люцыянаўна? Шафранская разгубілася і насуперак сваёй славе вінаваціцца:

— Дадуць нам, чакайце…

— Шкада, Ганна Люцыянаўна, шкада, — прыкідваю, як лацвей пад’ехаць да гэтай ганарлівай і неўраўнаважанай жанчыны, але нічога трапнейшага за банальныя словы «я з міліцыі» не знаходжу.

Шафранская прыкметна нервуецца. Грабежнікі тут хапнулі нямала, прычым такіх рэчаў, што рэвізоры нават засумняваліся, ці не водзяць іх прадаўшчыцы за нос, спрабуючы пад шумок схаваць і свае грахі. Маё з’яўленне Нюрка імгненна ўспрымае не як працяг следства, а падкоп пад яе.

Заспакойваю:

— Вы не хвалюйцеся, зладзеяў трэба ж выявіць…

— Ну і лавіце на здароўе, — яна не прымае працягнутай рукі.

— Ваша праўда, гэта наш клопат. Але і вы можаце памагчы, — мне карціць дадаць, што каб не яе з Цярэшка бестурботнасць, ленасць, крадзяжу, можа, і не здарылася б. Маўчу. Зрэшты, за гэты выпадак і кіраўніцтва раённых электрасетак заслугоўвае сур’ёзнага папроку. Аж тры дні мянялі некалькі слупоў.

— Чым? — злуецца Нюрка. — Я пра ўсё пісала, тлумачыла. Не ведаю, хто краў! Не ваджуся!..

— Натуральна, — усміхаюся я. — Не маўчалі б. Але бывае якой-небудзь дробязі чалавек значэння не надае, — прымітыўна спрабую ажывіць памяць жанчыны.

— Чула гэта ад Сяргея Апанасавіча, — перабівае Шафранская.

Агрэсіўная кабета. Раблю новы заход:

— Тады ў вас дэфіцыту было многа?

— Мы нічога пад прылаўкам не трымаем.

— Вось гэта і прываблівае чужых пакупнікоў, можа, хто з іх перад крадзяжом заходзіў пры вас?

Шафранская моршчыць лоб і некаторы час глядзіць на вітрыну, на якой выстаўлены выцвілыя ўзоры некалі яркіх стракатых тканін. Адчуваю, ёй вельмі хочацца дапамагчы.

— Не-е, — нарэшце расчаравана цягне яна. — Шаша тут, хіба запомніш…

Хата Клаўдзіі Ларыёнаўны стаяла ніжэй па вуліцы, якая брала пачатак непадалёк ад магазіна, ад плошчы яна была чацвёртай.

Дзверы адчыніла невысокая худзенькая жанчына з вялікімі звялымі вачамі на бледным змораным твары. Па ўсім, Цярэшка ўзяла крадзеж да сэрца бліжэй за Шафранскую. Праўда, і прычын для гэтага ў яе болей — у той вечар магазін замыкала яна, пра батарэі аўтаномнага сілкавання сігналізацыі своечасова не паклапацілася.

Мой прыход прыкметна ўсхваляваў Клаўдзію Ларыёнаўну. Седзячы ў крэсле паміж тахтой, на якой дала месца мне, і сталом, накрытым чырвоным у жоўтыя кветкі аксамітным абрусам, яна, не заўважаючы гэтага, нервова перабірала пальцамі доўгія кутасікі махры.

Вежык ужо высвятляў, як здарылася, што не спрацавала і кантрольная сігналізацыя, устаноўленая на кватэры вартаўніка Пракаповіча. Стары сказаў, што яшчэ дні за тры да крадзяжу ён прыходзіў да Цярэшкі і прасіў прывезці новыя батарэі, бо падключаныя да сігналізацыі зусім сточыліся. Клаўдзія Ларыёнаўна працавала ў магазіне амаль дваццаць гадоў, крадзяжоў за гэты час у яе не было, і на той час яна больш непакоілася за гандлёвы план. Ды і жбан да пары ваду носіць. Супадзенне? Бутэрброд упаў маслам уніз?

— Вы каго-небудзь падазраяце? — задаю традыцыйнае пытанне. Цярэшка ўжо чула яго і зараз адмоўна круціць галавой, нават не задумваючыся.

— А ўсё-такі? — не адстаю я.

— На сваіх грэх падумаць, — гэтак жа, як у свой час Вежыку, адказвае Цярэшка і мне.

У маім меркаванні злачынцы павінны былі ведаць, што сігналізацыя не дзейнічае. Менавіта аўтаномная. Таму я і закідваю, як той рыбак, невад, не ўяўляючы, што выцягну: карагу, печкура ці шчупака. Адным словам, блукаю ў прыцемках, спадзеючыся, што неўзабаве колькасць інфармацыі перарасце ў якасць. На жаль, толькі перарастае яна не аўтаматычна.

— Клаўдзія Ларыёнаўна, давайце падыдзем да праблемы інакш. Хто-небудзь у магазіне быў, калі Пракаповіч скардзіўся на батарэі?

— Першы раз ён пераняў мяне на вуліцы. Мы суседзі. А другі… Па-мойму, гэта было ў магазіне, я адчыніла, ён і прыйшоў. Людзі былі. А хто?.. Каб знаць…

У справе былі яе такія паказанні. Як і Пракаповіча, памяць якога аказалася больш учэпістай. Ен назваў траіх пакупніц. Іх таксама дапыталі. У жанчын былі свае клопаты ў магазіне, яны нават адна адну не запомнілі. Вядома, сустрэнуся з імі, з Пракаповічам, хаця сумняваюся, каб яны дадалі што новае. Калі быў тады нехта яшчэ, я павінен спачатку вылічыць яго сам. Праўда, як — пакуль не ведаю.

— Дзе вы, Клаўдзія Ларыёнаўна, стаялі, калі Пракаповіч казаў пра батарэі? — У пратаколе такіх падрабязнасцей не было.

— У прадуктовым, з раніцы людзі часцей па хлеб-соль бягуць.

Адтуль, дзе стаяла Цярэшка, добра праглядаўся прамтаварны прылавак — ён быў працягам прадуктовага, пад прамым вуглом, а за ім былі дзверы ў склад. Злева ад Цярэшка быў уваход у магазін і паабапал дзве не то падпоркі, не то калоны, нібы спачатку збіраліся зрабіць тамбур, ды потым раздумалі.

У вясковых крамах чэргі выстройваюцца рэдка — усе пнуцца бліжэй да прылаўка. І тыя бабулі, напэўна, таксама нецярпліва таўкліся перад носам прадаўшчыцы, чакаючы, калі ад яе адчэпіцца вартаўнік. Дапусціўшы, што пры гэтым быў яшчэ нехта, незаўважаны, можна яго паставіць толькі за калону. Калона тонкая, мажны чалавек за ёю не схаваецца, ды наогул навошта яму хавацца? Хіба толькі нешта пачуў для сябе цікавае? Вядома, не пра соль або алей. І быў ён свой, калі я не памыляюся, прадказваючы яго. Выпадковаму патэнцыяльнаму злодзею спатрэбіўся б час, каб улавіць сутнасць размовы і зрабіць з яе вывады. Я ведаю, звычайна крадзяжы адбываюцца прасцей. І разам з тым не магу адмовіцца ад свайго падазрэння. Надта многа супадае…

Цярэшка, як і Шафранская, з палёгкай развіталася са мной. Я выйшаў на вуліцу. Крыху падумаўшы, накіраваўся ў калгасную кантору. Найбольш дакладна адказаць на мае пытанні мог там, бадай, адзіны чалавек — бухгалтар, які пастаянна трымае руку на пульсе калгаснага жыцця, таму дасведчаны, хто і чаго прыязджае ў гаспадарку.

Пара для хлебаробаў была гарачая, і бухгалтар таксама быў завалены працай на сваёй папяровай ніве. Быў ён малады чалавек, у яго выглядзе засталося нешта ад студэнта: маладосць, доўгія валасы, вусікі над губой, кашуля з пагончыкамі, штроксы. Маладзее, маднее вёска! Прыемна.

— Андрэй Андрэевіч Івашкевіч, — падаў ён руку, і ні ценю здзіўлення не адбілася на твары, быццам оперупаўнаважаныя крымінальнага вышуку частыя наведвальнікі ў гэтым невялікім бухгалтарскім пакойчыку, дзе амаль усе сцены занялі шафы і паліцы з разбухлымі кардоннымі папкамі.

Зрэшты, я ведаю, што Івашкевіч — намеснік камандзіра калгаснай народнай дружыны і, напэўна, з міліцыяй кантактуе. Тым лепш.

— Вы тутэйшы? — пытаюся і асцярожна выслабаняю пальцы з яго моцнай рукі.

— Па калгасным накіраванні вучыўся, — ахвотна адказвае Івашкевіч.

— Значыць, паможаце мне.

— А што, — усміхаецца ён, — паміж нашымі прафесіямі маецца тое-сёе агульнае. — Паглядзеў мне ў вочы. — Той жа аналіз наяўных — у вас фактаў, у мяне лічбаў.

— На жаль, нашы лічбы-факты, — усміхаюся ў адказ, — толькі ў канцы працы больш-менш дакладнымі робяцца.

— А ўжо ж, інакш былі б і вы бухгалтарамі. Дык якая дапамога вам патрэбна?

— Даведка аб тых, хто прыязджаў у калгас прыкладна з пятага па дванаццатага мая.

Івашкевіч хвіліну-другую думае, потым пытае:

— Адбор, канешне, самі зробіце? Ківаю.

Спіс немалы. Аднак большасць камандзіраваных прыязджала на адзін дзень. Райцэнтр блізка, шаша асфальтаваная, а час упаўнаважаных-штурхачоў на сельскагаспадарчыя кампаніі мінае. Адкінуў я і тых, хто прыязджаў на машыне з шафёрам, спецыялістаў Аграпрома. У выніку засталося з дзесятак прозвішчаў людзей, якія пабывалі ў калгасе не адзін раз. Што ж, будзем правяраць.

Папытаўшы ў Івашкевіча яшчэ пра некаторых вяскоўцаў, у якіх не надта ўпэўнены ўчастковы, дзякую. Усё намечанае зрабіў. Вось толькі не сустрэўся з Пракаповічам, няма яго на месцы, у дачкі ў Мінску гасцюе.

3

Выяўлены чалавек, які быў перад магазіннымі крадзяжамі ў Палыкавічах і ў пасёлку Бабінічы суседняй вобласці. Гэта шафёр Сельгасхіміі Скакун. Паводзіць сябе не зусім прыстойна, але сур’ёзных правіннасцей за ім быццам бы няма. Так, перапрадасць што-небудзь дэфіцытнае з нацэнкай: маўляў, сам пераплаціў; левы рэйс зробіць. За парушэнні працоўнай дысцыпліны яго чамусьці строга не караюць, абмяжоўваюцца ўшчуваннямі. Кажуць, начальства яго шануе. Што ж, любімчыкі ёсць усюды. Аднак паколькі ён трапіў у мой спіс, вырашают пазнаёміцца з ім бліжэй, прычым, як кажуць у спорце, на нейтральнай пляцоўцы. Калегі з Капацэвіцкага раёна арганізавалі Скакуну новую камандзіроўку ў Палыкавічы.

Прыехаўшы яшчэ раз у калгас, я іду да Івашкевіча. Ен мужчына сур’ёзны і крыху дасведчаны пра мой клопат, Што спрашчае мае паводзіны.

— Ваш прыезд, — устаў мне насустрач Андрэй Андрэевіч, — сведчанне, што зладзеі яшчэ гуляюць на волі. Што патрабуецца ад мяне?

Коратка кажу. Івашкевіч пахмурнее:

— Разумею. Дарэчы, адзін з тых, каго я вам тады назваў, сёння зноў прыбыў у калгас. Яго прозвішча Скакун.

— Дзе б мне яго пабачыць?

— Зараз павінен быць на складзе мінеральных угнаенняў,— Івашкевіч высунуўся ў адчыненае акно. — Гэта на гаспадарчым двары, машына стаіць. Знойдзеце ці правесці?

— Дзякую, лепш я сам. Зайду пазней.

— Абавязкова! — Івашкевіч пакратаў трыма пальцамі акуляры, нібы правяраў, ці на месцы яны, і па яго вуснах зноў прабегла ўсмешка.

— Шафёр будзе ў бухгалтэрыі?

— Прыйдзе падпісаць накладныя.

— Калі я прыпазнюся, пастарайцеся затрымаць Скакуна.

— Зробім, — паабяцаў Андрэй Андрэевіч.

На складзе жанчыны згружалі з машыны Скакуна важкія папяровыя мяхі. А ён сядзеў, падсцяліўшы на падножку газету, і курыў. З кабіны неслася аглушальная рок-музыка.

Быў Скакун з гэтакіх прылізаных красунчыкаў, чые партрэты звычайна выстаўляюцца з рэкламнымі мэтамі ў вокнах цырульняў сярэдняй рукі. Але прычоска ў яго была сапраўды акуратная, пасавала да вузкага прадаўгаватага твару. Кароткія, валасок да валаска, бакенбарды таксама не выдавалі лішнімі. Наогул ён стараецца не адстаць ад часу, бо носіць выцвілыя джынсы ў абцяжку, вастраносыя туфлі з высокімі абцасамі.

Скакуна можна было б, бадай, назваць прыгожым, каб не вочы. Сонныя, без іскрынкі, яны былі нібы працягам яго расслабленай паставы.

Нарэшце Скакуну надакучыла нерухомасць. Ен устаў, пацягнуўся, зазірнуў у кузаў.

— Капухі, вам музыку круцяць, а вы ледзь ногі цягаеце, — і гэта ён прамовіў нават не для жарту, а проста так, каб нешта сказаць, абыякава. Здавалася, было яму ўсё роўна, калі разгрузяць машыну, бо асабіста ён не спяшаўся. — Варушыцеся, варушыцеся, я пакуль што ў цэнтр вясковага жыцця наведаюся…

У тым, што прыезджы чалавек зойдзе ў магазін, вядома, нічога незвычайнага няма. Скакун быў шмотачнікам, і я не пайшоў бы за ім, каб не значыўся ён у маім спісу.

Сёння працавала Шафранская. Яна пазнала мяне, аднак прызнаваць гэта не спяшалася. Усю ўвагу аддала Скакуну, як я зразумеў, ёй знаёмаму. Скакун прыліп да вешалаў з імпартнымі курткамі. Прыцмокваючы ад задавальнення, ён разглядаў марку фірмы. Шафранская цвіла побач.

Нарэшце Скакун выцягнуў за крысо блакітную куртку і, прыклаўшы да грудзей, ледзь не праспяваў:

— Як на ваш густ, Ганна Люцыянаўна? Шафранская зняла адзежыну з вешала, перагнулася цераз прылавак і накінула Скакуну на плечы. Адступіўшы на крок, залюбавалася:

— Вы такі…— у яе не хапіла слоў, каб перадаць сваё захапленне, адно чорныя наклееныя вейкі ўзляцелі ўверх.

Скакун падышоў да люстэрка. Ён разглядаў сябе і злева, і справа. А мне падумалася, што для прадаўшчыцы ён не зусім радавы пакупнік. Можа, за жаніха трымае, спадзяецца? Халасцяк жа, а што маладзейшы, то цяпер гэта чамусьці стала ці не модай.

— Загарніце адну… Не, дзве! — рашуча паправіўся Скакун. — Вы — лепшая з усіх работнікаў прылаўка!

Джэнтльмен! Ведае як завабіць жанчыну. Ды гэта яго клопат. Я ж, праводзячы позіркам Скакуна з салідным пакункам, думаў, што ён прымітыўны спекулянт. І Шафранская, хаця і пажадала яму насіць на здароўе, таксама гэта ведае.

Калі Скакун пайшоў, я спытаў:

— Ганна Люцыянаўна, можа, успомнілі што?

Не астылая яшчэ ад Скакуновых кампліментаў, жанчына нейкі час незадаволена глядзела на мяне, а тады прамармытала:

— Не-е…

Для прыліку купляю пачак пячэння і развітваюся. Зрэшты, не дзеля пытання да прадаўшчыцы я прыходзіў сюды.

Па дарозе ў калгасную кантору нявесела думаю, што такія ж курткі былі ў Бабініцкім магазіне, але зладзеі іх не ўзялі.

На Івашкевічавым стале папер ужо паменшала. Убачыўшы мяне, Андрэй Андрэевіч пахваліўся:

— Вось і я крыху вызваліўся.

— Мне б са Скакуном даехаць да горада, — звяртаюся да яго па дапамогу.

— Зробім, — Івашкевіч выйшаў і праз хвіліну вярнуўся з шафёрам. — Скакун, прыхапіце таварыша.

— Дзеля вас — нават бясплатна, — на мяне ён не паглядзеў, быццам яму ўсё роўна, чалавек будзе сядзець побач або той жа мех з угнаеннямі.

— Ну-ну, мецэнат, — Івашкевіч стрымаў усмешку. — Што з табой здарылася?

— Нашы з вамі дзелавыя адносіны берагу.

Язык у Скакуна на балбатню наладжаны, як бы не адурыў мне галаву ў дарозе.

Я памыліўся. Леў Анатольевіч, няйначай, цаніў сябе не танна і песціць увагай выпадковага пасажыра не збіраўся. Ен моўчкі падняўся ў кабіну і ўтаропіўся ў ветравое шкло. Ледзь я сеў побач, ён моцна націснуў на газ. Мяне адкінула на спінку сядзення.

— А вы ліхач, Скакун…

Ён не адказаў. Аднекуль ззаду выцягнуў прыёмнік, паставіў над прыборнай дошкай і ўключыў на поўную магутнасць.

Я люблю цішыню і міжволі скрывіўся ад аглушальнай музыкі.

Скакун задаволена ўсміхнуўся. Што яму ува мне не спадабалася? Бясплатны пасажыр? І тут мой позірк раптам уткнуўся ў прыёмнік. Рыжскі транзістар апошняй мадэлі. Такія былі ўкрадзены ў Палыкавіцкім сельмагу. Калі верыць прадаўшчыцам, іх не паспелі пусціць у продаж. Калі верыць…

Добры дзесятак кіламетраў накруцілі колы аўтамабіля Скакуна, пакуль я асэнсаваў сітуацыю. А тады пацягнуўся да транзістара, прыцішыў гук.

— Навінка?

— Іншых не бяром, — з годнасцю адказаў шафёр.

— Дорага каштуе?

Пытанні былі з доляй зайздрасці, для Скакуна яны, думаю, гучалі натуральна, і ён не прамінуў пакрасавацца:

— Усе грошы з кашальком.

— Я сур’ёзна. Падабаецца. У якім магазіне бралі?

— З рук. Выручыў аднаго. Ен за цаной не стаяў, грошы тэрмінова спатрэбіліся, і я не ў накладзе.

— Шанцуе некаторым, — паківаў я галавой, не паказваючы, што гэта акалічнасць мяне зацікавіла пасапраўднаму, — не спадзяваўся на такую, мажліва, Удачу.

— Пасадзейнічаў бы, — шафёр на імгненне выпусціў баранку, каб з жалем развесці рукамі.— Выпадкова нарваўся…

У мяне на языку круціліся, прынамсі, два пытанні. Але я толькі зноў крутануў тумблер. З невялічкай чорнай скрынкі паласнуў такі лямант, што, здалося, Сваёй сілай ён зараз сарве кабіну з рамы і кіне ў кроны беластвольных бяроз, якія беглі нам насустрач па абодвух баках шашы.

Скакун задаволена рагатнуў і пачаў нешта мурлыкаць у такт моцным выбухам шуму, якія чамусьці часам прымаюць за сапраўдную музыку. Ды мяне гэта больш не раздражняла. І калі прыехалі ў горад, я сказаў яму:

— Падвязіце, калі ласка, да міліцыі. Ведаеце дзе? Просьба, па-мойму, не надта натхніла Скакуна, у кожнага вадзіцеля знойдзецца грашок, за які міліцыя можа спытаць.

У райаддзеле мяне пераняў дзяжурны:

— Па вас прыйшла машына.

Не да часу. Збіраўся пагаварыць са Скакуном больш змястоўна. Ды мушу ехаць аж у суседнюю вобласць, дзе ў вёсцы Заходы быў адзін з абрабаваных магазінаў. Скакуна перадаю Вежыку.

4

Вяртаючыся з Заходаў, я завітаў да даўняга знаёмага — начальніка Капацэвіцкага ДАІ Фёдара Палікаравіча Юсікава. І пабачыцца хацеў з добрым чалавекам, і сякія-такія моманты высветліць.

Юсікаў сустрэў мяне прыязна. Своеасаблівы ён. Каб не форма, быў бы Фёдар Палікаравіч падобны на выкладчыка. Спартыўная пастава, высокі лоб, хударлявы твар, акуляры з вялікімі шкельцамі, якія яшчэ больш высвечваюць яснасць светлых вачэй, падкрэсліваючы ўважлівасць да субяседніка, далікатнасць. Фёдар Палікаравіч ведае, якое ўражанне ён пакідае на людзей, і часам пасля сур’ёзнай гутаркі з парушальнікам правілаў дарожнага руху не то жартаваў, не то скардзіўся: «З маім інтэлігентным выглядам адна бяда — за міліцыянера не прымаюць». Нават супрацоўнікі райаддзела паміж сабой называлі яго прафесарам. Праўда, на гэта была падстава: Юсікаў некалі скончыў аспірантуру політэхнічнага інстытута і да гэтага часу трымаў сувязь з кафедрай аўтамабіляў.

Дык вось. Пры нашай учарашняй сустрэчы Юсікаў рассказаў пра адно здарэнне. Уначы дванаццатага мая з Сёмкаўскага медпункта ўгналі «Масквіча». Раніцай машыну заўважылі ў ляску непадалёк ад чыгункі. Машына была цэлая, з яе нічога не прапала, толькі бак быў пусты. У райаддзеле вырашылі, што гэта падлеткі пакаталіся і кінулі машыну, калі бензін скончыўся. Падобныя здарэнні ў раёне адзначаліся і раней.

— Якога чысла? — перапытаў я, бо не адразу ўцяміў, што менавіта ў тую ноч быў абрабаваны Палыкавіцкі сельмаг.

— Не прывязваецца, — паківаў галавой Фёдар Палікаравіч. — «Масквіча» знайшлі не на Прыдняпроўскай шашы, а за Сёмкавам, па дарозе на абласны цэнтр. Ад Палыкавіч гэта кіламетраў восемдзесят.

— Што мы будзем гадаць, — я зірнуў на гадзіннік. — Час маем, давай падскочым у Сёмкава. Машыну пагляджу, з вадзіцелем пагутару.

Напэўна, недарэмна сцвярджаюць, што пакуль сышчык ходзіць за версіяй, яна ценем крадзецца за ім. Прынцып — нічога не пакідаць па-за ўвагай — не падвёў і на гэты раз…

Дзверы пуні, дзе стаяла медпунктаўская легкавушка, былі падпяразаны жалезным штамбам з унушальным па вазе замком на тоўстым прабоі. Прынялі меры! Падлеткі цяпер сюды не сунуцца, гэта праўда. А наконт дарослых, якімі я цікаўлюся, сумняваюся. Замок на пуні палохае памерамі, а не складанасцю.

— Глядзі,— крыху іранічна запрасіў Юсікаў, калі «Масквіча» выкацілі ў двор. Іронія тлумачылася проста: ён верыў колішнім вывадам і сваім, і сваіх таварышаў, а новых здарэнняў з машынамі не было.

Не падыходзячы бліжэй да «Масквіча», я спытаў:

— Ты не помніш, чужыя адбіткі пальцаў былі выяўлены? Не?

— Цяпер усе адукаваныя, — паціснуў плячамі Юсікаў.

— Ну то, зрабі ласку, зірні, мажліва, на правых дзверцах ёсць умяціна або драпіна. На вышыні педалі матацыкла «Ява»…

Мне чамусьці хацелася, калі маё меркаванне правільнае, каб пашкоджанне спачатку знайшоў Юсікаў. Напэўна, яго прафесійнаму вопыту я давяраў больш.

Фёдар Палікаравіч падазрона паглядзеў на мяне, а тады нахіліўся да машыны. Яго рука заслізгацела ўздоўж кузава і раптам знерухомела. Ен пастаяў хвілінку, не разгінаючыся, мацаючы пальцамі метал кафейнага колеру, і раптам прысвіснуў:

— Мастак!

Я ахвотна прыняў пахвалу на свой кошт. Спадзяюся, заслужыў.

Фёдар Палікаравіч павольна выпрастаўся і няўпэўнена спытаў:

— Зачапілі каго?

— Баюся, што так, — я адчыніў дзверцы. Сядзенні былі чыстыя, выцертыя. Ведаць бы тады! Ды што пасля бойкі махаць рукамі…

— Бадзёрасць сышчыка, — сустрэў мяне жартам Сяргей Апанасавіч, — ёсць сведчанне наяўнасці ў яго аператыўных планаў і адсутнасці канкрэтных фактаў.

— І больш нічога табе мой выгляд не падказвае? — Я прадэманстраваў расчараванасць і абыякава прамовіў: — Відаць, прыйдзецца ўзбуджаць справу аб наездзе на палыкавіцкага механіка.

Сяргей Апанасавіч засмуціўся, уздыхнуў:

— З тваім шафёрам таксама не ўсё зразумела. Прыёмнік з той партыі, якая была ў Палыкавіцкім сельмагу.

— Не сказаў, у каго купіў?

— Іменна.

— Думаеш, хлусіць?

— Бадай, не. Хаця дапускаю, што быў не да канца шчыры. Магла тая ж Шафранская прадаць, а потым спаслацца на крадзеж. Ды і Скакун, ведаючы, што рэч крадзеная, не выстаўляўся б з ёю. Дурнем ён не выдае.

У тлумачэнні Скакун напісаў, што купіў прыёмнік другога чэрвеня, у Рагачове, куды прыязджаў па гербіцыды. У паездках звычайна шмат што набывае. У прыстанцыйным скверы трапіўся мужчына, які прапанаваў купіць транзістар. Новенькі, з пломбай. Адсутнасць запоўненага пашпарта да прыёмніка яго, Скакуна, не спыніла, сам у радыётэхніцы разбіраецца, тэхнікум скончыў. Прадавец падазрэнняў у Скакуна не выклікаў, таму і купіў прыёмнік, хто ж адмовіцца, калі дзешавей за дзяржаўную цану. Аблічча прадаўца ён нібыта не запомніў, не прыглядаўся. Ні раней, ні пазней, здаецца, яго не сустракаў. Вядома, можа, і не сустракаў. А тое, што не запомніў прадаўца, я не веру. Ды як гэта дакажаш? Але след усё-такі выявіўся!

Пакуль я чытаю Скакунова тлумачэнне, Вежык назірае за мной. Напэўна, гэта нудны занятак, бо я надоўга задумваюся ці не над кожным сказам, пракручваю ў галаве розныя варыянты. Наўрад ці, купіўшы транзістар у Шафранскай, стаў бы Скакун яе выгароджваць, на рыцара ён не падобны. Малаверагодна, што транзістар — узнагарода за наводку, тут Вежык мае рацыю. Найбольш пэўна можна сказаць, што Скакун здагадаўся пра паходжанне прыёмніка, бо карабейнікаў на вуліцах даўно няма, таму і не хоча ўспамінаць прадаўца. На гэтым меркаванні я спыняюся і паднімаю галаву. Вежык, здагадваючыся пра ход маіх думак, кажа:

— Некаторыя прыкметы гандляра ён усё-такі даў,— Сяргей Апанасавіч сярдзіта трэ бараду, нібы яна вінавата ў скупых выніках апытання Скакуна. — Паспрабуй адшукай чалавека, у якога гнілыя зубы, а на нагах басаножкі.

— Не густа, — пагаджаюся я. — Будзем дзейнічаць у іншым напрамку. Запытаем рагачоўскіх калег, ці няма ў іх звестак пра гэтага карабейніка. Не з адным жа транзістарам ён хадзіў, калі мае дачыненне да крадзяжу.

Словы мае быццам правільныя, аднак нешта мяне ўсё-такі трывожыць. Чамусьці не хочацца расставацца з Львом Анатольевічам. Што б там ні казаў ён сам, ён пакуль адзіны вядомы нам чалавек, які, мажліва, меў кантакт са злачынцамі. І я дапаўняю сказанае раней:

— Папрашу Юсікава сёе-тое ўдакладніць. Пакуль мы абменьваліся думкамі, надышоў абедзенны час.

На вуліцы Сяргей Апанасавіч паварочвае направа. А мяне ногі самі нясуць к Дняпру. Я там нагледзеў ціхі куток. Бераг высокі, абрывісты, спадае прама ў раку. Тут глыбока. Вада чорная, вірлівая, пабітая белай пенай. Такой вадой і ў спякоту спакусіцца хіба толькі самагубца. Паколькі я яшчэ не ўсё вызначанае мне зрабіў, ад купання ўстрымліваюся.

Саджуся на купіне з абскубаным дзятлікам.

Тут, ля ракі, адзінока — нібы на востраве. Ніхто і нішто не перашкаджае прыкідваць варыянты, уяўляць падзеі. Думаю пра многае, даўняе і нядаўняе, пра Палыкавіцкі сельмаг і сёмкаўскі «Масквіч»… Стрэлкі на маёй карце ўпарта сходзяцца на Капацэвічах, раёне, дзе не адзначана ніводнай магазіннай кражы. Бадай, і ЭВМ пацвердзіла б, што злачынцам, аснашчаным транспартам, карацей і зручней было пасля крадзяжоў дабірацца менавіта сюды. Нягледзячы нават на тое, што на іх шляху знаходзяцца два пасты ДАІ. Рабаўнікі ехалі, вядома, без плаката з інфармацыяй аб сабе, правілаў дарожнага руху не парушалі, а таму ні інспектары, ні хто іншы не звяртаў на іх увагі. Зыходзячы з гэтага, можна за аснову прыняць прынамсі тры меркаванні: сярод злачынцаў ёсць прафесійны шафёр, кожны раз яны едуць на новай машыне, напэўна, чужой, маюць і сваю машыну, на якую потым перагружаюць крадзенае. Гэта я і бяру для далейшай працы…

5

Труп знайшлі выпадкова. Жанчыны пайшлі ў балота па чарніцы і ў хмызняку заўважылі нагу, абутую ў стаптаны басаножак. Спачатку падумалі: спіць пад кустом чалавек. А потым разгледзелі астатняе і з крыкам пабеглі к дарозе.

Калі я прыехаў ва ўрочышча Самасейкава, аператыўная група ўжо заканчвала працу. Эксперт-крыміналіст зашпільваў сумку з фотаапаратурай. Судмедэксперт Палуйчык, нібы ў нечым сумняваючыся, задумліва глядзеў на выцягнутага на палянку мерцвяка. Следчы пракуратуры Радамовіч за кустом размаўляў з перапалоханымі маладзіцамі. І толькі супрацоўнікі вышуку ўсё кружылі вакол. Мяркуючы па выгляду трупа, іх спадзяванні на нейкі адмысловы след, які тлумачыў бы яго з’яўленне тут, былі марнымі.

Я падышоў да доктара. Зараз, бадай, ён адзін меў сякую-такую інфармацыю.

— Не менш трох дзён праляжаў,— сказаў судмедэксперт. — Не было б засухі,— абвёў ён рукой кусты перад сабой, — не хутка выплыў бы.

Палуйчык не сказаў галоўнага, і я падняў бровы. Ен здагадаўся на маё нямое запытанне і сумна ўдакладніў:

— Хутчэй за ўсё забілі, чэрап праламаны. А точна скажу пасля ўскрыцця.

На памяць я не скарджуся, важныя арыенціроўкі звычайна помню. Ніхто, здаецца, не заяўляў, што знік чалавек. Хто ён, адкуль? З выгляду чалавек як чалавек. Гадоў яму, напэўна, за трыццаць, апрануты проста.

— Дзіўна, — перасмыкнуў плячамі Палуйчык, — рана ў галаве і колатыя раны на целе. Быццам дабівалі…

— Можа, наадварот, спачатку нажамі?

— І гэта скажу пазней.

Гэта зверскае забойства наўрад ці просты крыміналістычны выпадак. А паколькі мяне выклікалі на месца здарэння, то, відаць, нехта ўжо намеціў, што я буду ўдзельнічаць у расследаванні. Пад кіраўніцтвам следчага пракуратуры Вадзіма Пятровіча Радамовіча. Я не ў захапленні. Вежык і ў першую сустрэчу паказаўся мне сімпатычным — добразычлівасцю, адкрытасцю. Радамовіч выглядае адчужаным, быццам ведае нешта недаступнае іншым. Быў бы ён малады, я зразумеў бы яго. Але не ў сталыя гады напускаць на сябе важнасць.

Вунь і скроні белыя, і маршчыны, не толькі лоб, але і шчокі парэзалі. Не думаю, што строгасць следчага напускная, што ён красуецца перад сталічным крыміналістам. Сёе-тое пра Вадзіма Пятровіча я чуў і баюся, што ён з тых, хто свой аўтарытэт ставіць вышэй за справу. У такіх работнікаў апошняе слова заўсёды за імі…

Радамовіч нарэшце адпусціў разгубленых жанчын, падышоў да нас з Палуйчыкам і прамовіў:

— Доктар, к семнаццаці гадзінам прашу быць у мяне з вынікамі экспертызы, — павярнуў твар у мой бок. — І вас, таварыш Хрытанькоў, чакаю. З міністэрствам узгаднім.

Мне не прывыкаць да двайной нагрузкі, і нічога незвычайнага ў загадзе-запрашэнні Радамовіча не гучыць, хаця тон мог быць і менш катэгарычны. Я не ў Прыдняпроўску служу, і ён яшчэ не раённы пракурор. Ды дзе маё не прападала. Тым болей што і міністэрства згоду дасць, і званіца мая вышэйшая, чым у мясцовых вышукнікоў, і партнёраў у працы мы сабе не самі выбіраем. Шкада толькі, што не ва ўсіх абрабаваных сельмагах пабываў, адклад ніколі не быў у лад.

Не чакаючы майго адказу, Радамовіч накіраваўся да машыны. Аказваецца, сюды мяне даставілі на «Волзе» пракуратуры. З аднаго боку, напэўна, цэняць. З другога — назад на «Волгу» чамусьці не бяруць. Мабыць, каб не вылучаць з райаддзелаўскіх калег. А мне дык з імі нават лепей.

Едзем маўклівыя. Не часта прыходзіцца сустракацца з такім забойствам.

— Як адбіткі? — доктар спрабуе расшавяліць нас. — Атрымаюцца?

— Будзем спадзявацца, — труп даўгавата праляжаў у вадзе, і ў словах эксперта-крыміналіста не чулася ўпэўненасці.

Дакументаў і наогул якіх-небудзь папер пры забітым не аказалася, заяў аб знікненні чалавека не паступала, і цяпер адна надзея, што ён, можа, ужо блукаў па крывой дарожцы і з дапамогай адбіткаў пальцаў яго ўдасца ўстанавіць праз інфармацыйны цэнтр. Аднак мае спадарожнікі — прафесіяналы, яны загадваць наперад не любяць, каб не таўчы дарэмна ваду ў ступе. І мы зноў маўчым…

Дэманструю сталічны шык і дакладна ў прызначаны час стукаю ў дзверы кабінета Радамовіча.

— Прашу, — чуецца прыглушаны голас.

Радамовіч сядзіць за сталом, дарэчы, адзіным у пакоі. Няблага жывуць тутэйшыя пракуроры! Мы, напрыклад, месцімся па двое-трое.

Палуйчык прыйшоў раней, і перад следчым ляжыць яго заключэнне. Вадзім Пятровіч, паказаўшы мне на крэсла побач са сталом, ссоўвае на лоб акуляры і кажа:

— Дачытаю потым, ты, Мікалай Паўлавіч, давай сцісла самую соль.

У кабінеце Радамовіч крыху прыязнейшы, нібы сценам перадаў частку сваёй начальніцкай годнасці.

— Спачатку неаспрэчнае, — судмедэксперт моршчыць лоб. — Рана на галаве была смяртэльная. Нажавыя нанесены ўжо мёртваму, гэтыя раны дзіўныя, неглыбокія, у выпадковых месцах.

— Не ведалі, што забілі, вось і дарэзвалі,— спыніў ваганні Палуйчыка следчы.

Думаю, Радамовічу не варта было ўдакладняць эксперта, ён мог, грунтуючыся на яго вывадах, пайсці далей. Чакаючы гэтага, я падняў вочы на Вадзіма Пятровіча. Ён заўважыў позірк і задаў Палуйчыку яшчэ адно пытанне:

— Што-небудзь дадасце?

— Рана на галаве… — ён вінавата развёў рукамі.— Такая можа ўтварыцца, калі чалавек, падаючы, моцна ўдарыцца…

— Ці Ў лоб, ці па лбе, — сумненні Палуйчыка следчы не бярэ ў разлік. — Мы на пачатку шляху. Леанід Гаўрылавіч, — звяртаецца Радамовіч да мяне, — што вы прапануеце на выпадак, калі ідэнтыфікацыя па адбітках пальцаў не атрымаецца?

— У любым выпадку, — я са здавальненнем вылоўліваю недакладнасць у разважаннях следчага. Гэта мая маленькая помста яму: ён або не ўлавіў зерня ў словах судмедэксперта, або, улавіўшы, не схацеў даць яго мне. — У любым выпадку трэба правесці работу ў навакольных населеных пунктах. Нябожчык не сам занёс свой труп у балота. Аднаму з забойцаў гэта таксама не пад сілу. Значыць, была кампанія.

Упершыню на флегматычным твары Вадзіма Пятровіча прамільгнула жывінка. Мне стала нават ніякавата за свой павучальны тон. Радамовіч быў зусім не просты, на элементарным яго не трэба лавіць. Як і на не элементарным. У нас агульны клопат, а я павёў сябе, бы малады пеўнік. Пакуль я думаю, як выкруціцца, Радамовіч дае мне заданне:

— Папрашу вас, Леанід Гаўрылавіч, узяць на сябе пошук магчымых сведак. Ну і ўсё астатняе, што палічыце патрэбным. У вашым распараджэнні служба Вежыка, — крыху памаўчаўшы, падсумаваў:— Сустрэнемся заўтра а дзесятай гадзіне.

— Добра, — пагадзіўся я, думаючы, аднак, што нават для першага абмеркавання здарэння следчы сказаў нам малавата. Згодзен, у яго няма фактаў. Але, каб мы сабраліся больш прадстаўнічай кампаніяй, напэўна, разам вызначылі б яшчэ што вартае для далейшай працы.

6

Сёння Радамовіч выглядае не такім заклапочаным, як надоечы. Відаць, ужо крыху асвоіўся з новай крымінальнай справай.

— Сядайце, маёр, сядайце, — не чакаючы, пакуль я ўладкуюся ў глыбокім мяккім крэсле, пасунуў папку: — Чытайце!

Я разгарнуў паперы з пэўнай доляй скептыцызму: не вельмі многа часу меў следчы, каб адшукаць нешта важнае. Але праз імгненне я ўжо ашаломлена глядзеў на Вадзіма Пятровіча.

— Так, так, — зразумеў ён мяне. — Пальчыкі загаварылі! Забіты — Мікалай Галанец. Змястоўнае мінулае мае!

Што забіты не ладзіў з законам, я ўвогуле чакаў. Неспадзяваным аказалася іншае: Галанец быў умоўна-датэрмінова вызвалены з калоніі і накіраваны на будоўлю народнай гаспадаркі, адкуль напрадвесні, не дачакаўшы двух месяцаў да вызвалення, раптам уцёк. Ведаючы з арыенціроўкі пра гэты выпадак, я ніяк не мог дапусціць, што ўцякач будзе хавацца так блізка ад месца, дзе адбываў пакаранне.

— Хаўруснікі разлічыліся, — упэўнена сказаў Радамовіч.

Напэўна, так і было. Або штосьці не падзялілі, або забаяліся, што, знайшоўшы яго, міліцыя выйдзе і на іх. Мяне толькі бянтэжыла адна дэталь. І я прамаўчаў.

— Не ўскладняйце, Леанід Гаўрылавіч, — Радамовічу не спадабалася, што я не падтрымаў яго думку. — Раскрыем — пераканаецеся, што не памыляюся.

— Нажавыя раны… Навошта? — менавіта гэта і дзівіла мяне.

— Азвярэлі.

Зноў у словах следчага быў рэзон. Хаця я мог даць і іншае тлумачэнне. Каб Радамовіч не быў такі катэгарычны, я выказаў бы свае сумненні. Але ён усё бярэ на сябе, у тым ліку і вылучэнне версій. Часам гэта, вядома, дазваляе пазбягаць лішняй працы, калі следчы з вопытам, а справа не надта блытаная. Часцей жа самаўпэўненасць следчага толькі зацягвае расследаванне. У дадзеным выпадку разыходжанні паміж намі былі, як мне здавалася, у нюансах, бо я таксама не адмаўляў расправы. Дык ці трэба даказваць недаказанае?

— Я папрасіў прыслаць крымінальную справу Галанца, направіў запытанні ў калонію і на будоўлю. Установім дружбакоў, падзельшчыкаў, сувязі.

Напрамак дзеянняў быў лагічны, і папрацаваў Радамовіч шмат. А я чамусьці не адчуў яго ўпэўненасці. Маглі ў Галанца з’явіцца новыя сябры, нават выпадковыя. Асабліва трывожыў характар забойства, быў у ім нейкі невытлумачальны сэнс. Або забойцы нешта выпытвалі ў Галанца, або сапраўды азвярэлі, або… Не, бадай, я ўскладняю.

— Што даручыце мне, Вадзім Пятровіч?

— Працягвайце ранейшае. Галоўнае, Леанід Гаўрылавіч, выйсці на забойцаў, а тады выявіцца і астатняе.

Не просты Радамовіч, як унюхаў, што я нешта пакінуў пры сабе. Тым лепш, з разумным хутчэй знойдзеш, чым згубіш.

— Ведаю, што на вашай шыі нераскрытыя кражы вісяць. Каб не наша беднасць на кадры, — следчы развёў рукамі, як просячы прабачэння. — Памагайце Вежыку. Ну і мне таксама, — ён усміхнуўся: —Будзем кантактаваць.

— Баюся, Вадзім Пятровіч, гэтымі кражамі я з вамі падзялюся, — і расказаў яму пра сёмкаўскага «Масквіча».

— Здагадкі… А што яшчэ маеце?

— Наўрад ці злачынцы на сваё зладзейскае шчасце разлічвалі, коцячы здалёк у Палыкавічы. Думаю, ведалі, што ёсць чым пажывіцца і што сігналізацыя парушана. — Вадзім Пятровіч пакуль кражай у Палыкавічах не займаўся, але я хацеў праверыць на ім свае меркаванні.

— Наводчык? — ён недаверліва ўсміхнуўся. — Хто ж ён, па-вашаму?

— Сумяшчальнік. Жыве-працуе і заадно выглядае, дзе што дрэнна ляжыць, не замыкаецца.

— Я прыняў бы вашу думку, нават западозрыў бы, што ўцечка інфармацыі адбываецца ў райспажыўсаюзе, каб не адно але: крадзяжы здарыліся ў магазінах трох абласцей, і наводчык-сумяшчальнік такім чынам павінен быць прынамсі дзеячом рэспубліканскага маштабу з адкрытым пуцявым лістом.

— Магазіны знаходзяцца ў суседніх раёнах.

— Ну і што? Дзве спробы абрабаваць магазіны ў суседніх з нашым раёнах не ўдаліся — спрацавала менавіта ахоўная сігналізацыя ад аўтаномнага сілкавання. Гэта якраз і сведчыць пра адсутнасць наводкі, папярэдняга вывучэння аб’екта.

Мае довады трашчалі, як кажуць, па ўсіх швах.

— Не выключаю, — пад канец Радамовіч усё-такі падсаладзіў пілюлю, — што ў дачыненні Палыкавіч вы не памыляецеся. Спатрэбіцца дапамога — звяртайцеся.

Развітаўся са мной Вадзім Пятровіч прыязна. Як мэтр з вучнем. Вось што значыць — праявіць стрыманасць.

7

Нітачка была тоненькая, бадай нават уяўная, хаця калі акажацца сапраўднай, то зачэпку дасць. Позна ўвечары таго дня, калі паводле заключэння медыцынскай экспертызы быў забіты Галанец, непадалёк ад урочышча Самасейкава гуляла маладая пара з бліжняй вёскі Барсукі. На тамашняй дарозе і ўначы рух ажыўлены, і яны спачатку не звярнулі ўвагі на чарговую машыну. Аднак потым тэмбр гуку рухавіка змяніўся. Нібы машына звярнула на прасёлак, нейкі час калыхалася на выбоінах і неўзабаве, здалося, спынілася. Пастаяла колькі і зноў паехала, але ўжо назад. Дзяўчына такіх дэталяў не ўлавіла. Хлопец — сам шафёр — адзначыў іх машынальна і ўспомніў, калі з ім гутарыў участковы.

Аўтамабіль выявіць не ўдалося, і я вырашыў з’ездзіць у Барсукі.

Невялікія аблокі абыходзілі сонца бокам. Абяцаны радыёпрагнозам моцны вецер не дзьмуў, а тыя дваццаць два — дваццаць чатыры градусы вышэй нуля на адкрытым полі набліжаліся ці не да ўсіх сарака. І як на тое, нават добра ўтаптаная сцежка ўздоўж алешніку была на сонечным баку. Мае маладыя спадарожнікі, апранутыя адпаведна з надвор’ем, трымаліся бадзёра. А я, несучы на левай руцэ згорнуты пінжак, раз-пораз выціраў мокры лоб, адчуваючы, што мае не надта трывалыя мазгі вось-вось пачнуць плавіцца. Хоць ты звяжы ражкі вузельчыкамі і насунь насовачку на галаву.

Пад нагамі пыліў пругкі асушаны тарфянік. Мы адыходзілі ўсё далей і далей ад шашы. Злева распасціралася поле зялёнай канюшыны, пасярод якой віднеўся масток цераз паўнаводны магістральны канал. Я нібы бачыў тую сцюдзёную карычневатую балотную вадзіцу, якая прабівалася з глыбокіх крыніц, і ледзь не стагнаў ад немагчымасці кінуцца ў яе галавой, ратуючыся ад невыноснай спякоты.

— Здаецца, тут, — спыніўся хлопец і запытальна зірнуў на дзяўчыну.

— Ага, — пацвердзіла яна, — мы тут стаялі.— І засмяялася: — Ты так моцна схапіў мяне за руку, што я падумала: няўжо пацалуеш? А ты зашаптаў: «Ціха, нейкі дзівак едзе…»

А што? Такім прыкметам можна верыць.

Хлопца звалі Павел, дзяўчыну — Люся. На добры лад, трэба было з імі прыйсці сюды начной парой, у той час, калі яны чулі машыну на балоце. Ды я не ставіў следчы эксперымент. Можа, калі Вадзім Пятровіч палічыць неабходным, ён пазней яго арганізуе. У гляне ж зараз была іншая задача. Павел наўрад ці памыляўся, сцвярджаючы, што чуў машыну. А яе сляды можна было заўважыць толькі днём, калі, вядома, яны захаваліся.

— Колькі адсюль да шашы? Павел азірнуўся, адказаў:

— З кіламетр, мы тут сена бяром.

Уначы чутна далёка, а машына павярнула з шашы на прасёлак, паралельны гэтай балотнай сцяжынцы.

— Можаце паказаць, дзе яна прыкладна спынілася?

— Хадзем?

Перспектыва цягнуцца полем пад белым распаленым сонцам не надта натхняла. Быў бы адзін, сунуўся б у кусты, на заценены бок. На людзях мусіў трымацца гогалем.

Калі аглядалі месца здарэння, і Радамовіч і астатнія спыніліся на думцы, што труп прывезлі з другога боку — па глухой грунтавой дарозе, паблізу якой не было населеных пунктаў. Паказанні Паўла і Люсі абвяргалі першапачатковы вывад. Я ім верыў. Не толькі таму, што прафесійны шафёр па гуку рухавіка можа многае вызначыць. Кароткая летняя ноч не давала забойцам часу для кружнога шляху. А тое, што яны не тутэйшыя, амаль бясспрэчна. Па-першае, забітага ніхто ў акрузе раней не бачыў, не апазнаў; па-другое, блізка ад сябе, маючы транспарт, забойцы не хавалі б труп. Вось толькі пытанне: ці не надта дакладна выбралі яны гэты самы балоцісты куток? Есць мне над чым падумаць.

— От тут з’ехаў,— Павел спыніўся перад мастком на прасёлку. — Бачыце, яміна перад насцілам. Тут машына абодвума пярэднімі коламі правалілася. Аж бартавыя крукі заляскалі і матор заглух. Нашы ведаюць дарогу і бяруць бліжэй да абочыны.

Павел схіліўся над выбоінай, разглядаючы сляды на сухой, утрамбаванай коламі зямлі, заклапочана сказаў:

— Колькі транспарту праехала.

— І нехта, здаецца, слізгануўся. Бамперам, днішчам? Як думаеш? — я паказаў на раструшчаны край драўлянай плашкі насцілу. След быў прапылены, не свежы.

— Зачапіў,— пагадзіўся хлопец. — Наўрад ці наш…

Вядома, гэта мы праверым, задача не з самых складаных, хаця Павел, напэўна, ведаў бы пра пашкоджаную машыну ў калгасе.

Ад Барсукоў мы з шафёрам службовай «Волгі» павярнулі ў Капацэвічы. З таго боку, калі Павел не памыляўся, ехала машына, магчыма, з мёртвым Галанцом.

— Які нялёгкі лёс зноў прыгнаў да нас славутага сышчыка? — Юсікаў прыдзірліва агледзеў мяне. — А ты нішто, падпаліўся!

Я міжволі зірнуў у люстэрка, прыбітае з унутранага боку сцянной шафы. А ўжо ж, — шчокі і лоб палымнелі агнём.

— Сам кажаш, Фёдар Палікаравіч, што я — сышчык, а сышчыка што? Ногі кормяць.

— Паскардзіўся… Ногі ў цябе механізаваныя. Дык што?

— Шукаю грузавік, магчыма, ён капацэвіцкі,— я расказаў пра забітага Галанца, паведамленне Паўла і Люсі, раструшчаны край плашкі на мосціку цераз канаву.

— Задаў ты мне задачку, — заклапочана прамовіў Юсікаў.

8

— Сядайце, Леанід Гаўрылавіч, я зараз, — адказаўшы на прывітанне, Радамовіч зноў апусціў вочы ў паперы.

Саджуся. У крэсла, прызначанае для выкліканых наведвальнікаў,— насупраць следчага. На маю маленькую дэманстрацыю Радамовіч не звярнуў увагі, хутчэй за ўсё не заўважыў. Відаць, сапраўды прыспічыла. Сёння ў Вадзіма Пятровіча ад звычайнай непрыступнасці ёсць толькі афіцыйны мундзір. Сам ён — заклапочаны, стомлены. І то. Следчы раённай пракуратуры мае столькі крымінальных спраў у выкананні адначасова, што можна толькі дзівіцца, калі ён паспявае іх вырашаць, прычым ва ўстаноўленыя законам тэрміны. Э-э, я пачынаю спачуваць Вадзіму Пятровічу. Няўжо пасябруем? Ды гэта залежыць не ад мяне аднаго…

— Прабачце, — нарэшце Радамовіч заняўся мною. — З Капацэвіч паступіў цікавы адказ.

І ён столькі марудзіў, цягнуў! Бюракрат, зануда! Мог бы даць паведамленне, а сам чытаць свае паперы. Але буду дыпламатам, мы і без таго не надта супольнічаем, неяк паасобку дзейнічаем.

— Выяўлена «Волга». Шафёр аднойчы заўважыў на спідометры лішнія кіламетры, сцвярджае, што яны ўзніклі за ноч, — Радамовіч падаў мне тэлефонаграму.

Паведамляў Юсікаў, і я адразу паверыў, што тут павінна нешта быць. «Волга» належала дырэктару мясцовага прафтэхвучылішча, але часта начавала не ў гаражы, а побач з домам шафёра. Як ён пісаў у тлумачэнні, калі трэба было рана выязджаць з дырэктарам куды-небудзь. Дата, названая шафёрам, супадала з днём крадзяжу ў Бабініцкім сельмагу. Так што паведамленне выклікала цікавасць. Хаця, прызнацца, я спадзяваўся на іншую машыну — грузавую і з пашкоджаным бамперам. Ці не таму і Радамовіч не спяшаўся? Жалезны чалавек! Мне б такую вытрымку. Шкада, што не змагу пры выпадку адплаціць яму тым жа. Не ўмею. У мяне заўсёды і ўсё гарыць, нават чужое, а мы цяпер з ім робім адну справу.

Юсікаў — чалавек скрупулёзны. Паведаміў не толькі пра факт, але і ўказаў лічбу лішніх кіламетраў у параўнанні з адзнакай у пуцявым лісце.

— Вадзім Пятровіч, у вас часам карты рэспублікі няма? — Мая ляжала ў гасцініцы, не люблю без пільнай патрэбы насіць з сабой партфелі і папкі.

Радамовіч пакорпаўся ў кнігах на паліцы і выцягнуў патрапаную на згібах карту адміністрацыйнага дзялення. Відаць, і яна ў яго была, як кажуць, не для інтэр’еру.

— Вазьміце і лінейку, — прапанаваў ён.

Як я помніў, шаша паміж Капацэвічамі і Асінаўкай, на якой ляжалі Слабодка і Бабінічы, была прамая. Паводле маіх вымярэнняў, на спідометры «Волгі» было лішніх кіламетраў дваццаць. Мая памылка, зроблены на машыне крук? Вядома, адлегласць я ўдакладню, а тады падумаем над варыянтам, што ў тую ноч «Волга» не проста праехала ад Слабодкі да Бабініч і назад, але і збочвала кудысьці. Меркаванне, што шафёр сам зрабіў левы рэйс, я не разглядваў. Юсікаў гэта павінен быў праверыць, перш чым прыняць лічбы на спідометры.

— Так, гэта, бадай, працуе на раскрыццё крадзяжу, — пагадзіўся следчы. — А што думаеце пра Галанца?

Я не сказаў, што і ён мог бы падкінуць мне сякую-такую версію, падзяліцца сваімі думкамі, якія ў яго ёсць. Я толькі збянтэжана развёў рукамі.

— Ну што ж, з’ездзіце ў Капацэвічы, — раздумліва сказаў Радамовіч. — Калі мы з вамі не памыляемся, там павінен быць яшчэ адзін слядок.

Слядок — машына, што прывезла труп. Прайсці па ім вельмі няпроста, бо нават Юсікаў не намацаў пакуль што яго. Ды і няма гарантыі, што машына з Капацэвіч. Радамовіч памаўчаў, потым дадаў:

— Адтуль пазваніце. Можа, давядзецца з’ездзіць на будоўлю, няма адказу.

— А з калоніі ёсць?

— Дружбакоў Галанца, якія цяпер на свабодзе, не назвалі. Калі ж браць шырэй, то ўзнікае жыхар вёскі Пуцькава Капацэвіцкага раёна Міхаіл Ганакоў. Вызваліўся летась з той жа калоніі, што і Галанец. Блізкі з Галанцом быццам не быў, аднак ведаць мог.

— Пацікаўлюся, Вадзім Пятровіч. І паколькі я ад’язджаю і не змагу зрабіць гэта сам, прашу: на мой погляд, варта вызначыць тых, хто ў мінулым годзе і сёлета працаваў ва ўрочышчы Самасейкава. Акрамя барсукоўскіх.

— Размах у вас. Навошта?

— Завезці туды труп мог той, хто добра ведае месца.

— Дам даручэнне, — паабяцаў следчы. — Калі не памыляюся, там праводзіліся меліярацыйныя работы, залужэнне. Хаця… Урочышча — ягаднае месца, вядомае ўсяму раёну.

Я хацеў бы, каб следчы з большым энтузіязмам прыняў маю просьбу. Штампаў жа ў крыміналістыцы няма, кожны раз мусіш вынаходзіць новае. А Радамовіч як прачытаў мае думкі. Прыпыніў у дзвярах і даў наказ:

— Мне ад вас, Леанід Гаўрылавіч, найбольш машына патрэбна.

Ведаў бы паважаны Вадзім Пятровіч, што грузавікі-легкавушкі мне ўжо ўначы сняцца. Мог бы замест напамінку пра іх шчаслівай дарогі пажадаць, усё было б у мяне лягчэй на сэрцы. Я махнуў рукой і выйшаў. Перад ад’ездам трэба было заскочыць да Вежыка.

Сяргей Апанасавіч ушчуваў нейкага хулігана. Запытальна паглядзеўшы на мяне, папрасіў таго пачакаць у калідоры.

Я сцісла расказаў пра «Волгу» вучылішча меліяратараў і свае папярэднія прыкідкі па гэтай версіі. Да ведама яму, бо гэта, пакуль я не ператварыў пункцір на сваёй карце ў суцэльную лінію, Вежыка непасрэдна не тычылася.

У Сяргея Апанасавіча таксама была просьба да Юсікава, каб яшчэ папрацаваў вакол сёмкаўскага «Масквіча». А я і сам не забываю пра тую медыцынскую карэту.

9

У Капацэвічы я прыехаў надвячоркам. Папярэджаны Юсікаў чакаў мяне ў райаддзеле. Выгляд у яго быў задаволены.

— Грузавік? — не выпускаючы яго рукі, глядзеў я Фёдару Палікаравічу ў вочы. Акуляры павялічвалі іх, рабілі позірк рассеяным. Юсікаў — той выпадак, калі знешні выгляд падманвае. Дык чым ён задаволены, калі не грузавіком?

— Машына само сабой, — ён бачыў маё хваляванне і пераможна жмурыўся. — Але што яна, згодна з пуцявымі лістамі ў бухгалтэрыі Сельгасхіміі, другога чэрвеня Скакун з Капацэвіч не выязджаў.

Некалькі імгненняў я недаверліва глядзеў на Юсікава: ці не працягвае ён розыгрыш? Зразумеўшы, што не жартуе, узрадаваўся:

— Ты, граза капацэвіцкіх і транзітных парушальнікаў правіл дарожнага руху, па сумяшчальніцтву — вялікі следапыт! — Зірнуў на гадзіннік. — Мне б раней прыехаць…

— Нідзе не дзенецца твой Скакун, заўтра пабачыш.

— Што з табой паробіш, — уздыхнуў я. — Дарую, калі самазвал пакажаш.

— Садзіся і чытай, а я тым часам матацыкл падрыхтую, — ён даў мне некалькі лісткоў паперы, сколатых сашчэпкай. Гэта былі тлумачэнні шафёра і загадчыка Сасноўскага вытворчага ўчастка саўгаса «Ляды», а таксама пратакол агляду аўтамабіля.

Аўтары тлумачэнняў не былі пісьменнікамі і почыркі мелі — горш не прыдумаеш, аднак я прывык разбіраць і не такія крымзолі.

Шафёр Скалабан:

«Чацвёртага чэрвеня вазіў зялёную масу на сілас. Скончылі позна. Машыну паставіў ля хаты. Раніцай быў памяты бампер. Ні з кім не сутыкаўся. Вечарам усё было непамятае».

Загадчык участка Шкірманкоў:

«Скалабан парушыў правілы і паставіў машыну дома. Ен павінен быў пасля працы ехаць у гараж на цэнтральнай сядзібе. Пра бампер сказаў сам. Бампер мы ў кузні падправілі. А я падаў дакладную дырэктару. Скалабан не першы раз парушае правілы».

Добра, што была дакладная, інакш Юсікаў шукаў бы машыну немаведама колькі. Праўда, што гэта менавіта патрэбная нам машына, упэўненасці няма. Супадзенне даты і пашкоджання — доказ ненадзейны, прычым мая здагадка пра бампер нічым не падмацоўваецца.

Юсікаў з экспертам агледзелі Скалабанаў «Маз», узялі пробы сухой ужо глебы з шын і колаў, саскрэблі плямы ў металічным кузаве. Цяпер слова за экспертызай. На жаль, мінула нямала часу, і надта спадзявацца на станоўчыя вынікі не прыходзіцца.

Сасноўка па сучасных маштабах вёска невялікая, двароў сорак. Жывуць у ёй у асноўным механізатары і жывёлаводы.

Фёдар Палікаравіч, прапыліўшы па сухой пясчанай дарозе, упэўнена выруліў да гаспадарчага двара. Ля старой кузні, агароджанай доўгімі тонкімі жэрдкамі, стаялі дзве сеялкі, некалькі плугоў, нахіленыя, без пярэдніх колаў старыя калёсы і яшчэ новы самазвал. Людзей відно не было. Пара гарачая, сенакосная, і працоўны дзень працягваецца дацямна. Напэўна, недзе на полі і Скалабан. Пачакаем, а машыну можна паглядзець і без яго.

Саўгасныя ўмельцы добра папрацавалі, выраўноўваючы бампер. Былыя пагнутыя мясціны амаль незаўважныя, ва ўсякім разе для майго неспрактыкаванага вока. Не ўтрымаўся, буркнуў:

— Майстры…

— У гаспадарцы кожная машына на ўліку, а з пашкоджаннем не выедзеш. Я першы затрымаю, — быццам я сам не разумеў, што тут не злачынства скрывалі, растлумачыў Юсікаў.

— Дзе жыве Скалабан?

— Вунь, — Фёдар Палікаравіч паказаў у канец вёскі, адкуль мы прыехалі.— Сходзім?

Вуліца шырокая. Будуючыся, вяскоўцы не шкадавалі зямлі. Паміж грунтоўкай і дамамі з абодвух бакоў выстраілася чарада маладых беластвольных бярозак.

Хата Скалабана — самая крайняя, блізка ад маладога бору. Не трэба вялікага спрыту, каб незаўважна ўгнаць адсюль машыну, асабліва, калі гаспадар падпіў, як падазрае Юсікаў.

— Няўжо суседзі нічога не чулі? — пытаюся ў Фёдара Палікаравіча.

— Уначы праз вёску машыны ходзяць, а хаты вольна стаяць. Спрасонку не разбярэш, хто праехаў.

Гаспадар быў дома. Калупаўся ў хляве.

— Што не на працы? — Юсікаў спытаў строга. Відаць, з нядбайнымі вадзіцелямі ён не вельмі цырымоніўся.

— Самі машыну забралі…— Скалабан глядзеў спадылба. Невысокі, худы, даўно няголены, з рэдкімі распэтланымі валасамі, быў ён падобны на старога натапыранага вераб’я.

— Правы не адабралі, мог бы каго падмяніць.

— Вы Шкірманкову скажыце, а мо лепш дырэктару. Мне ўжо вымову ў канторы вывесілі.

— Скажыце, Скалабан, — умяшаўся я, бо безвыніковая спрэчка пагражала зацягнуцца, — толькі шчыра. Вы часта ставіце машыну ля дома?

Ен памуляўся, скоса зірнуў на Юсікава і нехаця вымавіў:

— Як надарыцца…

— А ўсё-такі?

— Летам бывае, — а тады павысіў тон: — Гэта ж з Лядаў аж пяць кіламетраў.

— Няўжо не падвозяць? Ай-ай, Скалабан, — паківаў галавой Фёдар Палікаравіч.

— Пакажыце, дзе стаяла машына, — звярнуўся я да Скалабана.

Ен вывеў нас за вароты, спыніўся. — Тута…

— Раней, значыць, ніколі вашу машыну не бралі?

— Ну-у… Гэта пацаны вясной… Я турнуў. А каб так, то не.

— Вясковыя хлопцы?

— Не-е… Мабыць, чужыя. Адзін быў ці не з вучылішча. Шапка па форме… Гэта яны ўмеюць машыну вадзіць, вучаць…

У Капацэвічы мы з Юсікавым вяртаемся прыцемкам. Матацыкл не той транспарт, дзе на хаду можна пагутарыць. Свішча вецер, з каляскі да вадзіцеля не дацягнуцца. Насунуўшы акуляры на вочы, я пракручваю размову з саўгасным шафёрам. Пагутарылі мы не надта змястоўна — на некалькі пратакольных радкоў. Скалабан наўрад ці звязаны з тым, хто выкарыстаў ягоны «МАЗ» у тую ноч. Хутчэй за ўсё нехта ведаў, што ён часта трымае машыну пры сабе, і калі спатрэбілася — узяў. Свой вясковы? Машыну бралі не для таго, каб у лес з’ездзіць або на полі зайцоў паганяць. Надта акуратна назад вярнулі. Дык можа Скалабанава машына і ёсць тая, якую мы шукаем? Хутчэй за ўсё гэта так. А што тады? Пра безнаглядны самазвал ведалі вяскоўцы, але ўчастковы за сваіх ручаецца. Ведалі таксама, калі верыць шафёру, навучэнцы вучылішча. Наўрад ці гэта той след, аднак маючы яго, мне не абмінуць цяпер знаёмства з жыхаром вёскі Пуцькава Ганаковым, які працуе ў вучылішчы. Трымаючыся за скабу, прыўстаю і крычу Фёдару Палікаравічу:

— Пуцькава далёка?

— Кіламетра паўтара ад вучылішча… Даручэнне следчага выканаю заўтра пасля сустрэчы са Скакуном.

Падкінуў мне загадку непаважаны Леў Анатольевіч.

Юсікаў спыніўся ля гасцініцы, запытальна паглядзеў на мяне.

— Дзякую, Фёдар Палікаравіч. Павячэраю ў рэстаране. А ты мне вось што скажы: ты Ганакова з Пуцькава ведаеш?

— Ганакоў, Ганакоў… Есць у нас адзін Ганакоў, здаецца, Міхаіл, які, бадай, можа цябе зацікавіць. У мінулым годзе пасля калоніі прыехаў да бацькоў. Купіў нядаўна «Масквіча».

— Маю наказ прыгледзецца да яго.

— Ну тады да заўтра.

10

На базе Сельгасхіміі мне сказалі, што Скакун узяў адгул і на працы будзе толькі ў панядзелак. Нібыта паехаў да бацькоў.

Самае простае было паехаць у вёску. Але адзін факт мне не спадабаўся. Акрамя Скакуна, у Пуцькаве жыў яшчэ і Ганакоў. Не люблю, калі перасякаюцца шляхі цікавых з розных пазіцый для следства людзей.

Я вярнуўся ў райаддзел і пазнаёміўся з асобай Міхаіла Ганакова па матэрыялах, сабраных участковым інспектарам. Даведка была змястоўная, з фактамі і некаторымі вывадамі.

Тэрмін адбываў Ганакоў за панажоўшчыну. Судзілі яго па месцу ранейшага жыхарства, і ў Капацэвічах падрабязнасці злачынства ведалі з яго слоў. Мяркуючы па прыгавору, віна была немалая.

Вызваліўшыся з калоніі, Ганакоў уладкаваўся слесарам у майстэрню прафтэхвучылішча. На працы заўваг да яго няма. Да людзей ставіцца насцярожана. У вучылішчы спачатку на гэта глядзелі скоса, потым прывыклі. Пасля працы Ганакоў звычайна ідзе дадому. Але вечароў у вучылішчы не прапускае. Садзіцца ў кут і назірае. Можа, гэта дзіўна, але моладзь да яго цягнецца. Чаму? Участковы на гэта пытанне адказаць не здолеў. Шкада. У мяне, напрыклад, гэта акалічнасць выклікала насцярожанасць. Былыя крымінальнікі часта рамантычна падаюць сваё мінулае, глядзіш, на каго-небудзь гэта і падзейнічае. Хаця тут можа быць і інакш. З моладдзю Ганакову прасцей, моладзь цярпімей ставіцца да яго судзімасці. Так гэта ці не, мне неабходна разабрацца. Тым болей, што ў даведцы ўчастковага ёсць факты, якія не могуць не зацікавіць. Ганакоў часта ездзіць на машыне на ноч гледзячы і вяртаецца аж пад раніцу. Куды і чаго, ніхто не ведае. Таму я вырашыў пабываць у вучылішчы, зайсці ў камітэт камсамола. Калі не пра самога Ганакова, то пра яго ўплыў на моладзь мне, можа, і раскажуць.

У Слабодку я дабраўся а першай гадзіне. Толькі што ў вучылішчы скончыліся заняткі.

Па вузкай лесвіцы я падняўся на трэці паверх. Тут у шырокім калідоры было светла і нават утульна. На доўгай глухой сцяне віселі карціны, намаляваныя навучэнцамі, аператыўныя «баявыя лісткі» з даволі ўдалымі шаржамі і карыкатурамі. Прозвішчы іх прататыпаў мне нічога не казалі, хаця адно знаёмае я ўсё-такі ўгледзеў — пад агонь крытыкі трапіў Васіль Дударык, практыкант у палыкавіцкім калгасе. Праспаў будучы механізатар аднаго разу. Бывае. Былі б у мяне вучнёўскія клопаты, баюся, я таксама калі-нікалі парушыў бы дысцыпліну з нагоды сну.

Дзверы ў пакоі з шыльдай «Камітэт камсамола» былі прачыненыя. За імі малады чалавек нешта шукаў на паліцах кніжнай шафы. Не зважаючы на гарачыню, быў ён пры касцюме і гальштуку. Па мне склізнуў заклапочаным позіркам і не вельмі ветліва запрасіў:

— Што вы там нібы прасіцель?

Прасіцелем я не быў і зайшоў, зачыніўшы за сабой дзверы.

Маё пасведчанне на хлопца ўражання не зрабіла. Па-мойму, ён не надта ўчытваўся ў яго, адно выхапіў прозвішча.

— Слухаю вас, таварыш Хрытанькоў. Сябе ён не назваў.

— Вы сакратар камітэта Тарас Маркіянчык?

— Але.

Адказаў і зноў ні кроплі цікаўнасці. Быццам маёры рэспубліканскага крымінальнага вышуку штодня заходзяць да яго абмяняцца, напрыклад, думкамі пра надвор’е або будучы ўраджай. Аднак, што не ўстрывожыўся, — няблага. Відаць, міліцыя не вельмі турбуе вучылішча.

— Слухаю, — Тарас прысеў на крайчык крэсла і паказаў мне на суседняе.

Гутарка мела быць не кароткай, і я прыняў запрашэнне. Сеўшы, спытаў:

— Што вы можаце сказаць пра Ганакова Міхаіла?

— Толькі тое, што ён вырас з камсамольскага ўзросту.

Я прамаўчаў, і Маркіянчык вымушаны быў адказаць на пытанне.

— Нічога кепскага пра яго не чуў. Не п’е, не парушае працоўную дысцыпліну. Што яшчэ можна патрабаваць ад чалавека, які нядаўна стаў на шлях выпраўлення?

— Вы ўпэўнены, што стаў? Маркіянчык здзіўлена паглядзеў на мяне:

— А як жа інакш?

Можна было прывесці яму шмат прыкладаў, што бывае інакш. Ды ён, напэўна, іх і без мяне ведаў. А Ганакоў быў для яго не чалавек з мінулым наогул, а чалавек канкрэтны, вядомы. І я спытаў:

— Чым Ганакоў жыве-цікавіцца?

— Ен вырас з камсамольскага ўзросту, я ўжо вам казаў.

— А ўжо ж, казалі, нават і пра тое, што выпраўляецца, — я рукой перапыніў гатовае вырвацца з яго вуснаў пярэчанне. — Ганакоў вырас з камсамольскага ўзросту, а некаторыя навучэнцы да яго хіляцца. Чаму?

— Вас недакладна інфармавалі,— Маркіянчык ужо не выглядаў флегматычным. — У нас наогул калектыў дружны. Сёння збяруцца вакол аднаго, заўтра — другога. А Ганакоў, як мне ўяўляецца, не з навязлівых, нават замкнёны.

— Можа быць. Але вось навучэнцы Дударык і Шайтараў, кажуць, ліпнуць да яго.

— Не знаю, ці ліпнуць, а што апошнім часам гэтыя хлопцы сталі больш дысцыплінаванымі,— праўда.

— Апошнім часам?

— Раней было за імі сёе-тое. Зімой, калі групай на экскурсію ў Мінск ездзілі, напракудзілі там. У рэстаран хацелі прабіцца, потым у інтэрнаце шумнулі.

— Шайтараў, Шайтараў…

— Вучыцца слабавата, а тэхніку любіць. Пра матацыкл марыць.

— А Дударык? Не на яго карыкатура ў калідоры? — я ўсміхнуўся, бо крытычная заметка нібы абвяргала словы Маркіянчыка.

— Заўважылі наш насценны друк? — сур’ёзнасць на яго твары імгненна саступіла месца гонару. — Спадабалася? Уздзейнічае! Дударык, напрыклад, пакляўся, што такога з ім не паўторыцца. І я веру.

— Добра…

— Парушэнне я сам выявіў. Быў па справах у Прыдняпроўску, думаю, дай наведаю нашага практыканта. Канфуз атрымаўся. Прыязджаю ў калгас, мне кажуць — Дударык на полі. Я на поле — няма. Дома, блазнюк, дрыхнуў. Мусіў адрэагаваць прынцыпова.

От гэта бюракратычная мова, быццам без яе і дзеяч не дзеяч, няўжо нельга сказаць па-людску? Але пытаю пра іншае:

— Калі гэта здарылася з Дударыкам?

— Усярэдзіне мінулага месяца, здаецца… — Ен падхапіўся, стаўшы жвавым і юным, пагартаў на стале перакідны каляндар. — Вось пазначана, дванаццатага. Ды пара зняць карыкатуру. Хлопец ён галавасты, вучыцца лёгка, кампанейскі.

— Ну, Тарас, дзякую, аднак я сапраўды з-за Ганакова зайшоў. З кім у вучылішчы ён бліжэй за ўсіх?

Маркіянчык збянтэжыўся:

— Можа, плёткі, ведаеце, як бывае. Кажуць, кахаецца з Валяй Багданавай, афіцыянткай нашай сталоўкі,— ён задумаўся. — А можа, праўда, абое маладыя, нежанатыя.

— І што яна, Багданава?

— Па-мойму, круцёлка. Была, — паправіўся Тарас. — Цяпер нічога, на хлопцаў не зыркае і макам перад імі не рассыпаецца, як было нядаўна. Напэўна, усё-такі каханне, — ён паглядзеў на мяне.

_ Нічога дзіўнага, каханне мяняе чалавека. Сталовая яшчэ адчыненая?

— Згаладаліся?

— Крыху, і на Багданаву пагляджу. Праводзіш, Тарас, га? Толькі давай папярэдне дамовімся: пра што мы з табой гаварылі — не для чужых вушэй. А то навядзем цень на пляцень.

— Разумею, — на момант ён стаў нядаўнім не па гадах сталым кіраўніком, прыціснутым грузам грамадскай адказнасці. Але толькі на момант. Дык, можа, і ў яго выхаванні яшчэ не ўсё страчана? Я заўсёды за тое, каб камсамольскія важакі былі маладыя душой, камсамольцамі.

Сталовая рыхтавалася да перапынку. У раздатачным акне віднеліся перавернутыя бачкі. Дзяўчаты ў белых халатах і шапачках наводзілі парадак у зале.

Мы селі за прыбраны стол. Тарас азірнуўся і паклікаў:

— Валя-Валянціна, накармі нас. Таварыш з Мінска.

— Пазней не маглі? — нязлосна папракнула афіцыянтка і падышла. — Што будзеце?

Невысокая, таўставатая. Пра такіх кажуць: тумбачка. Твар мілавідны: кірпаты носік, шэрыя вочы, акружаныя сінімі ценямі, ружовыя шчокі. Бойкая. Глядзіць, як прымерваецца. Ці не праз гэта і пайшла слава круцёлкі?

Багданава прынесла суп, катлету з рысам, кампот. Усё разам і ўсё астылае. Сціпла пажадала:

— Прыемнага вам апетыту…

Нармальная дзяўчына. Адно голас скрыпучы, быццам у горле перасохла. Так і хочацца падаць шклянку кампоту, каб прамачыла.

— Валька! — данеслася ў гэты момант з адчыненых дзвярэй, і ў іх паказалася чорнавалосая галава.

Дзяўчына павярнулася і паспяшалася на вокліч. Галава ў дзвярах знікла.

— Ён, — шапнуў Маркіянчык, — Ганакоў.

— А я не звярнуў увагі.

— Давайце зойдзем у майстэрню. Думаю, Валя скажа Ганакову, што вы з Мінска.

— З чаго б гэта?

— Ведаеце, Ганакоў чамусьці да кожнага новага чалавека прыглядаецца. Як баіцца якой бяды для сябе.

— Мабыць, часцяком нагадваюць яму пра судзімасць?

— Наўрад ці. Ды, ведаеце, дурная слава наперадзе бяжыць, бывае, косяцца.

Філосаф, аднак рэзон у яго разважаннях ёсць. Багданава вярнулася хутка, мы толькі дапілі кампот. Моўчкі прыбрала пусты посуд.

— Што засмуцілася? — па-свойску спытаў Тарас. Дзяўчына гарэзліва ўсміхнулася і адвяла позірк, у якім мне пабачылася злоснасць. Не мы ж з Маркіянчыкам выклікалі яе?

На заводах і прадпрыемствах мне даводзіцца бываць не часта. Сфера дзейнасці тых, кім я звычайна займаюся, больш звязана з вуліцай і рэстаранамі. Іншым разам я з задавальненнем паслухаў бы тлумачэнні Маркіянчыка на вытворчую тэму, паглядзеў бы, як вяртаюць да жыцця ў майстэрні пашкоджаную тэхніку, як да гэтай справы прывучаюць юнакоў і дзяўчат. Сёння ў мяне, на жаль, напружаная службовая праграма. Я папрасіў Тараса, каб падвёў да Ганакова, вакол якога стаяла некалькі хлопцаў, а ён, накіроўваючы рукой, паволі апускаў начэплены на крук аўтамабільны рухавік.

— Урок?

— Заадно і сапраўдны рамонт, — адказаў Тарас. — Побач з Ганаковым стаіць хлопец. Гэта Шайтараў. Ясь.

Ганакоў павёў у наш бок вачамі і зноў заняўся рухавіком.

Мы падышлі бліжэй.

— Як, Міхаіл, кемяць?

— Будзе змена, — Ганакоў прыладзіў агрэгат на раме. — Ну-тка, Ясь, мацуй. Варушыся! Гэта табе не канюшыну касіць ды на дзяўчат заглядацца.

Хлопцы зарагаталі. Ясь пераступіў з нагі на нагу, як застаялы жарэбчык, і схіліўся над рухавіком. Я не заўважыў на ягоным твары крыўды ці незадаволенасці.

Усміхаючыся, Тарас растлумачыў мне:

— Канюшыну Ясь касіў, было, а пра дзяўчат Міхаіл, напэўна, прыдумаў. Так?

— Касілку напароць на камень — няйначай па баках зыркаць. А наш Ясь на бярозкі ды сасонкі не заглядаецца, ён хлопец дзелавы. Прызнайся, Ясь, дзеўкі былі блізка? — Ганакоў лагодна патрапаў Шайтарава па загрыўку. — Кавалер…

Гледзячы на гэту сцэну, я падумаў, што Маркіянчык згусціў Фарбы — не было падобна, каб Ганакова гняло мінулае Трымаўся ён свабодна. А што ўспамінае ранейшае, натуральна. Нармальны чалавек не хутка такое забудзе, але і мучыцца ўвесь час не стане. Звар’яцець ад дум можна. Зрэшты, важна з кепскага мінулага зрабіць належны вывад.

Першай сустрэчай з Ганаковым я застаўся задаволены Ен не паказаўся мне надта адкрытым, простым. А пра Шайтарава нічога пэўнага не скажу, не зразумеў я хлопца.

Мы з Маркіянчыкам прайшлі майстэрню з канца ў канец і выйшлі на вуліцу. Гарачае сонца адразу накінулася на мой падпечаны надоечы твар. Я міжволі адступіў да сцяны.

Тарас паспачуваў:

— Капялюш бы…

Вось ён, Маркіянчык, чалавек мне ясны — нягледзячы на вонкавую стрыманасць, вясёлы, шчыры. Праўда, камсамольскі важак іншым і не павінен быць. А заўвагу мушу ўсё-такі яму зрабіць:

— Тарас, якім бы ні быў Ганакоў, але групавацца моладзі трэба не вакол нядаўняга крымінальніка. Не-не, супраць яго нічога не маю. Проста не дзела, калі чалавек, які нядаўна прыйшоў з калоніі, падмяняе камсамольскіх актывістаў. Нават з добрымі намерамі. Не той у яго жыццёвы багаж.

— Паправім, — ускінуўся ён, прымаючы папрок.

— З пляча не рубіце, далікатна трэба.

— Улічым. Вы зараз куды?

— У Пуцькава.

— Блізка. Ганакоў, дарэчы, адтуль на працу ходзіць. Вы там бывалі? Нічога, знойдзеце.

У Пуцькава я вырашыў дабірацца праз райцэнтр, каб спачатку пазваніць Радамовічу. І добра зрабіў.

11

З вуліцы перад хатай Скакуноў раслі высокія кусты бэзу і язміну. А далей, пад вокнамі, на клумбах распускаліся півоні. Двор быў чысты, падмецены. Відаць, тут жылі гаспадарлівыя людзі і яны любілі прыгажосць.

На дзвярах вісеў замок. Хутчэй за ўсё Леў Анатольевіч не выдумляў, беручы адгул, што трэба памагчы бацьку назапасіць сена. Пашукаю яго на лузе.

Хлапчукі паказалі мне, дзе вяскоўцам намералі дзялянкі травы, і я, каб не траціць марна час, пайшоў на луг.

Гарачыня апала. Ісці прасёлкам прыемна. Цешыцца б зараз прыродай, слухаць рэдкую гараджаніну цішыню і не думаць ні пра крадзяжы, ні пра Галанца з Ганаковым… А я ніяк не магу пераключыцца. Ад гэтага меркне ясны сонечны дзень і не такім прывабным бачыцца зялёнае поле з невялікім цяністым астраўком маладых бярозак пасярэдзіне. Вінавата паведамленне Радамовіча. Аказваецца, за два дні да гібелі Галанец наведваўся ў пасёлак чыгуначнай станцыі Асінаўка, быў у маці аднаго са сваіх дружбакоў, з якім разам знаходзіўся ў калоніі. Радамовіч праверыў, дружбак яшчэ не вызвалены. Галанец патрабаваў у яго маці грошы. Яна не дала, не паверыла, што яе сын вінен гэтаму п’янаватаму дзецюку.

Можа, у Галанца сапраўды ўзнікла крытычная сітуацыя, калі рызыкнуў адкрыцца чужой маці. А можа, проста не было за што дапіць недапітае. Аднак у любым выпадку ў тутэйшых мясцінах ён з’явіўся, думаю, не дзеля таго, каб спагнаць некалькі дзесяткаў рублёў. Хутчэй за ўсё была інакшая, больш важная для яго прычына. Напрыклад, спадзяванне на прытулак. Нехта недзе яго прыняў, а потым забіў. Міліцыя праверыла многіх ненадзейных грамадзян і ў Асінаўцы, і ў суседніх раёнах. Ніхто быццам бы не мае дачынення да гібелі Галанца. Але ж ён забіты, і, выходзіць, кагосьці ўсё-такі прапусцілі.

Ледзь я звярнуў з вузкага прасёлка на сцежку, пратаптаную касцамі пасярод пшанічнага масіву ў напрамку бярэзніка, як убачыў Скакуна са старым. Абодва ішлі няспешна, стомлена і на плячах неслі бліскучыя косы. Было ўвогуле ранавата, каб кідаць працу, ды, напэўна, яны ўжо справіліся. Ва ўсякім разе для мяне атрымалася ўдала. З занятым чалавекам грунтоўна не пагаворыш. Іду насустрач.

Скакун зрабіў выгляд, што не пазнаў мяне. Ці то пры бацьку не хацеў прызнаваць, ці то злаваўся за адабраны прыёмнік.

— Я да вас, Леў Анатольевіч.

Ен прыпыніўся. Саламяны капялюш, насунуты глыбока на лоб, яму сёння на лузе мала памог — твар усё роўна пакрыўся чырвонымі плямамі.

— Што? — непрыязна буркнуў ён.

— Пагаварыць, — у падобных выпадках я не крыўдую, яму ў нашай сустрэчы прыемнага мала. Здагадваецца, што можам злавіць на хлусні.

— Ідзі,— загадаў Скакун бацьку.

Стары моўчкі абмінуў мяне, не праявіўшы натуральнай цікавасці або ветлівасці, і пайшоў, прыгнуўшыся, быццам нёс на плячы не касу, а ладны цюк сена.

— Што вам яшчэ трэба? — ваяўніча спытаў Леў Анатольевіч.

— Сказалі б праўду, не было б патрэбы сустракацца зноў. На гэты раз размова будзе некароткая. Так што або сядзем, — я паглядзеў на дзірван у бярэзнічку, — у цяньку, або пойдзем у вёску. Выбірайце.

Ен павярнуўся і напрасткі, падмінаючы пругкія ўжо сцяблы пшаніцы, скіраваў у лясок. Я пайшоў следам. Спадзяюся, не вельмі патопчам збажыну.

Ад поля бярэзнічак быў аддзелены глыбокай, падобнай на канаву, баразной, якая парасла шчаціністым пырнікам. Мы селі на вышэйшым беражку.

— Дык вось, Леў Анатольевіч, пытанне першае: дзе вы купілі прыёмнік?

— Я казаў…

— Няпраўду. Другога чэрвеня, а таксама першага і трэцяга вы наогул з гаража не выязджалі.

Скакун нейкі час соп і раптам насмешліва скрывіўся:

— Многа вы ведаеце…

— Ну-у, тое, што трэба… — я адчуў няўпэўненасць, не такой чакаў ад яго рэакцыі.

— Што пакажуць, тое і ведаеце. Другога чэрвеня на дыспетчарскім «газіку» я жонку кіраўніка аб’яднання па магазінах вазіў, аж пад Гомель выбраліся. Гэты пуцявы ліст вам не паказалі.

Сунуў-такі мне дулю пад нос. Але і Юсікаў лапух. Не ўпершыню ж такім манерам начальства Сельгасхіміі службовую машыну ў асабістых мэтах выкарыстоўвае, і ўсё шыта-крыта.

— А вам роля халуя падабаецца? — Увогуле гэта быў забаронены прыём. З кіраўніком, у якога рашучая жонка, радавы шафёр не паспрачаецца. Хаця такі зух, як Леў Анатольевіч, бадай, у гэтай мутнай сітуацыі пастараецца сваю рыбку вылавіць. І налева з’ездзіць, і дзень-другі пад выглядам адгулу прагуляе, і яшчэ што-небудзь. Там, дзе начальства дазваляе сабе лішняе, дысцыпліна, а то і сумленне ў таго-сяго з падначаленых абавязкова закульгаюць. Вось дзе, напэўна, вытокі паводзін Скакуна, пра якія я ўжо ведаю з даведкі, падрыхтаванай калегамі.

— Я баранку кручу, я не райком, — з выклікам адказаў Скакун.

— Як круціць баранку дзяржаўнай машыны, спадзяюся, вам растлумачаць іншыя. А мы будзем высвятляць, дзе вы ўсё-такі купілі транзістар.

— Вы ж не верыце, — Скакун крыху абвяў, яршыстасць знікла. Адчуў, што мае словы аб дзяржаўнай машыне не проста пагроза, і вырашыў з дзвюх бед выбраць меншую. — У Асінаўцы…

— А як жа Рагачоў?

— Начальнік забараняе казаць, куды ездзіць яго жонка.

— Дапусцім, у Асінаўцы. Давайце дакладней.

— Ля чыгуначнага магазіна. Чакаў гаспадыню. Ен падышоў і прапанаваў.

— Стоп! — На гэты раз я чамусьці паверыў Скакуну і адразу супакоіўся: усё станавілася на месца. — Значыць, вы…

— Адчыніў дзверцы і курыў. Ен убачыў і падышоў.

— Адкуль?

— Здаецца… — Скакун задумаўся. — Так, збег з магазінных прыступак. Я асабліва на яго ўвагі не звяртаў, ці мала хто ходзіць. Гэта потым, як ён падышоў, здзівіўся, што ў такога чухлі сумка прыгожая. Сіняя, «Аэрафлот» напісана.

— Чухлі??

— У нас так пудзіла на гародзе называюць.

— А казалі, што не помніце.

— То я зараз раптам успомніў. Касцюм новы і памяты, не па росту. Твар не голены.

Я недаверліва паківаў галавой.

— Праўда, зараз успомніў. Убачыў вуць тое пудзіла і ўспомніў,— ён паказаў рукой на недалёкі прысядзібны ўчастак, дзе, гэта было відаць і адсюль, на крыжы матлялася нейкае рыззё, упрыгожанае вушанкай.

— Ну, Леў Анатольевіч, у такім разе выцягвайце з памяці яшчэ што-небудзь. Яна ў вас, — я ўсміхнуўся, — з запасам.

— Я шафёрыць умею, а не слоўныя партрэты маляваць!

— Дэтэктывы чытаеце, па тэлевізары глядзіце? Хвалю. А ў бутэльку не лезце. Мы гэтыя партрэты, як вы кажаце, малюем, але з паказанняў звычайных грамадзян. От і скажыце: ёсць у таго чалавека твар, нос, рот, вушы, валасы?.. Не паверу, каб вы нічога гэтага не ўбачылі. Вядома, прыёмнік мог засланіць многае, ды не ў вас, вы мне ўяўляецеся абачлівым, асцярожным.

— Прычапіліся! Той не ў масцы быў. А твар? Вы ўгадалі, я тады больш на транзістар глядзеў. Мне яго твар… Не купляў бы, каб што кепскае падумаў.

Я з сумненнем глядзеў на Скакуна, і ён дадаў да ранейшага:

— Забулдыжка, такі з дому не тое што прыёмнік, дыван вынясе.

От і раскрыўся Скакун. Ведаў, нягоднік, што здзелка несумленная.

— Асуджаеце? А той, хто купляе ў такіх, чым ён лепшы?

— Параўналі!

— Не падабаецца? А ў крыміналістыцы, Леў Анатольевіч, і той, хто прадае крадзенае, і той, хто крадзенае купляе, здагадваючыся аб гэтым, — амаль роўныя. Як кажуць, абое рабое.

Мне яшчэ карцела спытаць, чаму ён, Скакун, скончыўшы тэхнікум, працуе шафёрам? Не спытаў, не спадзяваўся на шчырасць.

Я глядзеў Скакуну ўслед і думаў, што цяпер абавязкова з’езджу ў Асінаўку.

Перад гасцініцай спыніўся, раздумваючы, ці не зайсці спачатку ў рэстаран. Уваход побач з гасцінічным, і адтуль смачна пахне прыгатаваным мясам. І тут нехта бярэ мяне за локаць.

— Прагаладаўся?

— Заікай зробіш, Фёдар Палікаравіч, са сваімі прыёмчыкамі,— жартую я, адчуваючы радасць, што бачу Юсікава. — Пераняць чалавека напярэдадні такога важнага рашэння…

— Не без намеру. Хадзем да нас.

Напэўна, трэба было адмовіцца. Аднак нешта ў выглядзе Юсікава мяне насцярожыла, занепакоіла. Лагоднасць, як заўсёды струменілася з яго вачэй, ды быў у іх глыбока прыхаваны сум. Свой настрой я, здаецца, вытлумачыў сабе. А яго?

— Што здарылася, інспектар? — спрабую наладзіць яго на лёгкадумнасць.

— Ат, — ён выпусціў мой локаць і махнуў рукой, — служба.

Што такое міліцэйская служба, мне тлумачыць не трэба. Ружы на нашу долю выпадаюць рэдка, часцей — калючкі. Мабыць, адна з іх сёння і дасталася Фёдару Палікаравічу. І добра ўкалола. Нават вусы абвіслі.

Мы не супакойваем адзін аднаго. Праца лечыць любыя нягоды. Я расказваю Юсікаву пра наведанне Слабодкі, Пуцькава, размову са Скакуном.

— Ты прыгледзеўся б, начальнік ДАІ, як у раёне выкарыстоўваецца дзяржаўная тэхніка, — нічога не падазраючы, раю я.

Фёдар Палікаравіч не адказвае, а падштурхоўвае мяне ў пад’езд. Аказваецца, мы ўжо ля яго дома.

Пакуль вітаўся з гаспадыняй, пакуль сёе ды тое, забыў пра наказ Фёдару Палікаравічу і пра ягоны кепскі настрой. Дома Юсікаў паказаўся мне бадзёрым. Ці ўмеў жонцы не паказваць і заадно ад мяне схаваў, ці чужое не так баліць, як сваё, і я не разгледзеў ягонага непакою. А ён не забыў. Як толькі селі за стол, сярдзіта буркнуў:

— Направяраўся!

Мая рука з відэльцам застыла неданесеная да рота.

— Так, так, на мінулым тыдні спыніў «Волгу» Сельгасхіміі з той самай жонкай начальніка, за рулём быў не Скакун, іншы шафёр, начальнікаў. Праверыў, як водзіцца, пуцёўку. Дакументы быццам бы ў парадку, а мяне сумненні ўзялі, назаўтра панесла нячыстая ўдакладніць іх у бухгалтэрыі. Есць сігналы, што на такія выпадкі выпісваюцца ліпавыя пуцявыя лісты, іх потым знішчаюць. А сёння выклікаў мяне падпалкоўнік, і сам разумееш… Вымова, нават нідзе не запісаная, — вымова.

— Што гэта ён?

— Здагадваюся, яму таксама дасталося. Ці не ад старшыні райвыканкома. Як жа, зачапіў фігуру абласнога маштабу, хаця, думаю, тут і салідарнасць кіраўнікоў не апошнюю ролю адыграла — іх жонкі не часта пяшком ходзяць. Падпалкоўнік сказаў: «Дзейнічайце ў адпаведнасці з інструкцыяй, але каб я не чуў болей нараканняў». А я не ўмею і не хачу круціцца. Перад законам усе роўныя!

— На жаль, Фёдар Палікаравіч, не толькі дурні думаюць, што ім законы не пісаны. Ды і табе не ўпершыню, перажывеш, загартаваны.

— Другі раз, Леанід Гаўрылавіч, другі,— ён загарачыўся. — Вясной у адным калгасе ў трох п’яных механізатараў правы адабраў, дык што ты думаеш? На тое ліха, у гаспадарку прыехаў старшыня абласнога Аграпрома. Ты мне, сказаў, сяўбу зрываеш, гэта ведаеш чым пахне?

Я не такі наіўны, каб не разумець усю складанасць становішча Юсікава. Па ўяўленню некаторых адказных таварышаў, толькі яны дбаюць аб дзяржаўных інтарэсах, толькі ім дадзена права вырашаць, што дрэнна, а што добра. Жывучыя такія чынушы, ніякімі пастановамі іх пакуль не праняць. Начальніку аддзела разам бы з Юсікавым сцяной стаць перад імі, ды ён ці не за сваё крэсла пабойваецца.

— Не пашчасціла табе на кіраўніка, — паспачуваў я. А што я мог яшчэ?

— Неяк пратрымаюся, — горка ўсміхнуўся Юсікаў.— Да выслугі тры гады засталося, можа, раней не выставяць.

— Не той час, дарагі! І вось што зробім. Заўтра зайду да падпалкоўніка, трэба ж праінфармаваць, што раблю ў давераным яму раёне. А тады нібы між іншым абуруся: маўляў, махінацыі з пуцявымі лістамі ледзь расследаванне не заблыталі. Нават папрашу табе хваста накруціць за безнагляднасць. Потым намякну, што пра гэты факт мушу ў міністэрстве далажыць. Як?

— Дыпламат, — амаль весела ўсміхнуўся гаспадар. — Заманліва. Хай бы пакруціўся між двух жорнаў. Але хутчэй за ўсё я зноў буду вінаваты, у парадку рэагавання. Так што дзякуй, буду сам спраўляцца са сваімі нягодамі.

— Пасакрэтнічалі? — гаспадыня зазірнула ў дзверы. — То я чай падаю.

Пад хусткай яна хавала бігудзі, і я адчуў сябе ніякавата. Жанчыне заўтра рана ўставаць — да працы сям’ю накарміць, яшчэ што зрабіць. А сёння праз мяне не ў час ляжа спаць. Выпіўшы шклянку чаю, адразу падняўся.

Фёдар Палікаравіч выйшаў праводзіць. На развітанне падаў руку і зноў сказаў:

— Спраўлюся, не сумнявайся!

Прагучала гэта, аднак, не надта аптымістычна. Не ў кожнага хопіць нерваў змагацца з прыстасаванцамі, бюракратамі і іншай нечысцю. Яны дружныя, вынаходлівыя, вёрткія, у крыўду адзін аднаго не даюць.

Спаць не хацелася. Надта шмат чаго звалілася сёння на маю галаву. Нягоды Юсікава не стаялі ў гэтым асобна, хаця да маёй камандзіроўкі непасрэднага дачынення быццам не мелі. Мне прыгадалася сваё. Некалькі гадоў назад я, тады супрацоўнік аднаго са сталічных райаддзелаў, удзельнічаў у расследаванні кватэрных крадзяжоў. Сярод злачынцаў, на якіх мы выйшлі, быў сын намесніка міністра. Колькі было званкоў, прамога ўмяшання ў следства. Нас, як кажуць, вязалі па руках і па нагах і сяго-таго дамагліся. За сынком уплывовага бацькі пакінулі толькі тое, чаго адкінуць ужо было нельга, — узялі яго з чужымі рэчамі. Удзел жа ў двух іншых крадзяжах даказаць не далі. Праўда, з бацькам праз некалькі гадоў нарэшце разабраліся, і тады сынок сеў у трэці раз. Ды мне ўсё роўна тую сваю крыўду забыць цяжка. Дык што я супакойваю Юсікава?..

Слепячы фарамі, прамчаліся «Жыгулі». Прыватныя. Нехта вяртаўся дадому або наадварот пагнала чалавека з дому тэрміновая патрэба. Так, мабыць, спяшаўся з Палыкавіч калгасны механік у Прыдняпроўск, каб да працы наведаць у бальніцы хворую маці. Ен, напэўна, нават не здагадаўся, што здарылася. Якім жа трэба быць вырадкам, каб разважліва, на ўсякі выпадак пазбавіць чалавека жыцця. А ці не было так з Галанцом? Здаецца, што і гэта забойства зроблена разважліва, можа, нават, рыхтавалася загадзя. Інакш бы не везлі ў далёкае балота і тым болей не рэзалі б нажамі мёртвае цела.

Вецер раптам узмацнеў, сярдзіта, як на нешта раззлаваўся, загуў у густых ліпах, а тады, не суцішыўшыся, накінуўся на змецены да газонных бардзюраў пясок, падхапіў яго і разам з накіданым за дзень смеццем пагнаў перад сабой па гладкім асфальце кудысьці ў загараднюю цемру. На неба насунулася вялікая чорная хмара, бліскаючы яшчэ безгалосай маланкай.

Вецер і хмара пагражалі дажджом. Я пастаяў, паглядаючы на імклівыя аблокі — вестуны непагадзі, і паспяшаўся ў гасцініцу. І тут, нібы падзейнічала на іх невядомае магнітнае поле навальнічнай хмары, змянілі кірунак мае думкі. З’явілася незадаволенасць сабой. Не, у працы, здаецца, поваду для трывогі яшчэ не ўзнікла. Яна была ад іншага. І зняць яе можна было вельмі проста — забегчы на пошту, агні якой, ці не адзіныя ў горадзе, свяціліся зараз уначы, і пазваніць ў Мінск. Але я баяўся — тэлефон мог не адказаць або адказаць не тым голасам…

12

У Прыдняпроўск я вярнуўся, апісаўшы добры круг па зямлі з дапамогай аўтамабільнага і чыгуначнага транспарту. Поезд прыйшоў а дзевятай гадзіне, і я, заскочыўшы на хвілінку ў свой гасцінічны нумар, накіраваўся ў пракуратуру.

— Садзіцеся, — Радамовіч быў суровы.

Мне падумалася, што вось так ён, мабыць, сустракае падследных. Я нават адчуў сябе ў чымсьці вінаватым.

— Вы ездзілі ў Бельск, — следчы не пытаўся, ён канстатаваў факт. — Якая была патрэба ехаць вам, — ён падкрэсліў слова «вам».

Зыходзячы з класічнай схемы арганізацыі расследавання, я, вядома, павінен быў паслаць туды каго-небудзь з прыданых мне ў дапамогу супрацоўнікаў мясцовага вышуку. Гэта ў ідэале. А ідэальныя сітуацыі бываюць хіба ў падручніках па крыміналістыцы. Да таго ж, я падпарадкоўваўся следчаму чыста ўмоўна. Радамовіч гэта ведаў, і на яго месцы я ў першую чаргу пацікавіўся б вынікамі паездкі, а ўжо тады, у залежнасці ад іх, або выказаў незадаволенасць, або, наадварот, ухваліў ініцыятыву. Я не на яго месцы, і таму паціснуў плячамі.

— Тузаецеся туды-сюды, — ужо крыху мякчэй працягваў вымаўляць Радамовіч. — З Асінаўкі ў Бельск, з Бельска зноў у Асінаўку. Не крыўдуйце, я старэйшы за вас і мне гэта здаецца марнай тратай часу.

— Вадзім Пятровіч, вам знаёмы такі эмацыянальны штуршок, які называецца азарэнне? — Пры іншых абставінах я не лез бы на ражон, за шматлікія камандзіроўкі нагледзеўся розных следчых і прывык ладзіць — што ні чалавек, то характар. Ды сёння, відаць, сказваліся апошнія напружаныя дні і бяссонныя ночы.

Радамовіч нахіліў галаву і паверх акуляраў учалопіў позірк у мой нахабны твар. Здалося, ён нават крыху разгубіўся. Я ледзь стрымаў усмешку. Напэўна, не часта яму даводзіцца натыкацца на грубасць. Не люблю радыкальных сродкаў, але ў дадзеным выпадку не пашкодзіць. Як мне падалося за некалькі нашых сустрэч, пстрычкі на Радамовіча дзейнічаюць станоўча. Тым болей што, як ужо адзначалася, я не з Прыдняпроўска.

Нібы мы абмяняліся прыемнымі кампліментамі, пачынаю расказваць пра свой нечаканы для следчага і, між іншым, тады для мяне таксама чаўнаковы ваяж.

— Першая паездка ў Асінаўку асаблівых вынікаў не дала. Маці Галанцовага дружбака нічога новага не паведаміла. Прадаўшчыца чыгуначнага магазіна ўспомніла мужыка, які прасіў прадаць гарэлкі, калі яна зачыняла магазін. Жанчына дала некаторыя прыкметы. Намечанае было выканана, можна было вяртацца. Але ў мяне заставаўся яшчэ час. Падумаўшы, я пайшоў на вакзал. Пачуў аб’яву, што прыбывае цягнік на Бельск. А паколькі мы цікавімся Ганаковым, рашыў з’ездзіць, балазе, якіх тры гадзіны шляху, і прачытаць крымінальную справу…

— Знайшлі што-небудзь? — Вадзім Пятровіч глядзіць на мяне з цікавасцю.

— У справе, бадай, — не.

Вадзім Пятровіч адкрыў рот: ці не хацеў сказаць, што, маўляў, гэта было відаць і з прысланых раней з Бельска матэрыялаў? Не сказаў.

— Я пагаварыў са следчым, які вёў справу Ганакова. Да Ганакова прымервалі кражу ў сельмагу. Многае, ён лічыць, сходзілася.

— Што?

— Не вельмі пераканаўчае, што і адзначыў пракурор. Незадоўга да кражы Ганакова бачылі ў магазіне. Потым ён быццам бы расплаціўся з таксістам бутэлькай грузінскага каньяку — такі быў украдзены ў сельмагу.

— Малавата, пракурор меў рацыю. Але, напэўна, было нешта яшчэ? Вы, думаю, пакапаліся.

— Сігналізацыя адключалася гэтак жа, як пазней у нас.

— І тады вас азарыла?

— Што вы, — у тон яму прамовіў я, — гэтага хапае хіба, каб западозрыць Ганакова ў нашых кражах, і то не надта. Калі я гутарыў са следчым, мне раптам падумалася: чаму не паказаць некаторыя фатаграфіі прадаўшчыцы ў Асінаўцы? Так я зноў апынуўся на той жа станцыі. Жанчына апазнала. Каго вы думаеце?

Радамовіч нарэшце дазволіў мускулам свайго твару расслабіцца і прасцецкі ўсміхнуцца.

— Галанца, вядома, — нявінна адказаў ён. Напэўна, з Вадзімам Пятровічам мы склалі б неблагі крыміналістычны дуэт. Ва ўсякім разе, гэта было першае, што падумалася мне. Ен умеў разумець нават не з паўслова, а з чвэрці яго. Я расшпіліў кейс і дастаў запоўнены ў Асінаўцы пратакол.

— Скакуну фатаграфіі прад’яўлялі? — Радамовіч зняў акуляры. Пачырванелыя павекі выдавалі стомленасць, і наогул ён мне здаўся не такім ужо самаўпэўненым, як на пачатку нашага з ім знаёмства.

— Мужык ён упарты. Адно. Другое — раптам неяк усё-такі звязаны з кражай у Палыкавічах. Бачком, выпадкова, але звязаны. Сунем палку ў мурашнік.

— І добра. Разварушым гняздо, прымусім мітусіцца. Хаця вы, Леанід Гаўрылавіч, па-мойму, не любіце прыспешваць падзеі. Я сам правяду апазнанне.

Здаецца, Вадзім Пятровіч не дапускае думкі, што яму нехта можа зманіць. Так і да памылкі недалёка. Заходжу другім козырам:

— Зрэшты, незалежна ад паказанняў Скакуна, бадай, ясна, што забіты Галанец меў доступ да крадзенага. А хто ён — удзельнік кражы, збытчык — Скакун не Няма яму выгоды.

— Доказаў, Леанід Гаўрылавіч, у нас з вамі няма, ёсць толькі рабочая гіпотэза, — слушна паправіў мяне Радамовіч. — Прадаўшчыца ў Галанца крадзеных рэчаў не бачыла, ды і Скакун мог у каго іншага, можа, нават знаёмага купіць.

Я развёў рукамі — з гэтым не паспрачаешся.

— Не засмучайцеся, — Радамовіч не адыграўся, хаця мог, — нешта ваша азарэнне дало. Цяпер справа за новым прасвятленнем, — і гэта ён сказаў без намёку на кпіны. — Або будзем дзейнічаць незалежна ад натхнення? Вашы прапановы?

Над імі я думаў у дарозе. Не ўмею прыходзіць да следчага з пустымі рукамі і потым глядзець яму ў рот, чакаючы падказкі. Няма ў нашай працы ў час расследавання рэзкага размежавання абавязкаў. І зараз у мяне былі ідэі. Аднак такой, якая засланіла бы ўсе астатнія, не знайшоў. Не хапала нейкіх аднаго-двух звенняў, каб замкнуць ланцуг, які высвечваўся ў маёй галаве. На дапамогу Радамовіча я ў гэтым выпадку не разлічваў. Што б там ні казалі, вышук — працэс творчы, а творчасць — штука індывідуальная. Я проста не здолею перадаць сваё адчуванне сітуацыі, у якой мне самому толькі нешта мроіцца. А вось пра бясспрэчнае — скажу.

— Аб кражах у іншых раёнах мы ведаем недастаткова, таму пакуль засяродзімся на палыкавіцкай. Зыходзячы з таго, што гібель матацыкліста далучана да гэтай справы, давайце паспрабуем выйсці на рабаўнікоў-забойцаў з двух бакоў — з Палыкавіч і Сёмкава. Думаю, на медпункце не абышлося без наводкі.

— Мне б вашу ўпэўненасць, — сказаў Радамовіч. — Не, у прынцыпе я не пярэчу. І паглядзіце свежай галавой матэрыялы, якія ёсць на Галанца.

Жорстка, бывае, ламаецца чалавечы лёс. Тры судзімасці к трыццаці гадам сведчылі, што і крымінальнікам Галанец не быў удалым. Краў па дробязях і пападаўся хутка. От і правёў маладыя гады за калючым дротам, так, па сутнасці, і не вырваўшыся за яго.

Нямала папрацавалі калегі, збіраючы матэрыялы на Галанца. Не было толькі адказу на пытанне: што прымусіла яго ўцякаць з будоўлі, дзе абмежаванні ў параўнанні з калоніяй зусім не строгія, і адкуль яго праз пару месяцаў і без таго адпусцілі б? Ясна, што, уцякаючы, ён на нешта або некага разлічваў. Відаць, яму, увогуле дробнаму злодзею, паабяцалі немалы на яго погляд куш. Але якую каштоўнасць у злачыннай кампаніі мог мець Галанец? На бязрыб’і?.. Мажліва. А чаму забілі? Я зноў спыняюся перад не новым для сябе пытаннем. Адказаць на яго не магу. Паасобныя дэталі, здагадкі пакуль не звязваюцца ў адно.

Вядома, што незадоўга да ўцёкаў Галанец званіў з раённай пошты па міжгароднім тэлефоне. Куды — устанавіць не ўдалося. У тэлефаністкі тым вечарам было шмат заказаў. Сярод нумароў, якія яна набірала, былі тры прыдняпроўскія і чатыры капацэвіцкія. З абанентаў засталіся невыяўленымі два. З Капацэвіч выклікалі тэлефоны, якія знаходзяцца ў Капацэвіцкім прафтэхвучылішчы і адзін ў інтэрнаце папяровай фабрыкі ў Прыдняпроўску. Заказчыкі прасілі выклікаць нумары, не называючы прозвішчаў. І ў адным, і ў другім месцы да тэлефонаў мае доступ мноства людзей, нават старонніх. Так што і мне, бадай, нічога не свеціць, паўтары я тыя пошукі. Я больш спадзяюся на іншы шлях.

Ва ўрочышчы Самасейкава апошнім годам працавала не вельмі многа людзей. Меліярацыя, паляпшэнне зямлі цяпер робіцца машынамі. Прозвішчы з падрыхтаванага мне спісу пакуль нічога не гаварылі і, можа, не скажуць. Характарыстыкі гэтых людзей будуць пазней, у тым ліку і на вядомага мне Дударыка, хаця ў дадзеным выпадку яна мне не патрэбна. Рахманы хлопец — і папрацаваць, і паспаць не зломак. Ды што з таго?

14

— Пракурор не зможа прысутнічаць, як збіраўся. Выклікалі ў райком, — Радамовіч прамовіў гэта стоячы, пазіраючы на нас паўзверх акуляраў. Ці не даваў адчуць, што галоўным будзе ён? Дзівак, хіба хто аспрэчвае яго працэсуальнае права? А можа, прапануе што спрэчнае? — Давайце зробім так. Спачатку выкажуся я, потым Сяргей Апанасавіч, за ім Леанід Гаўрылавіч і астатнія, калі ў каго нешта ўзнікне. А потым я падсумую размову.

Прапанова была слушная, і Вадзім Пятровіч прыступіў да галоўнага:

— Галанец, нягледзячы на наяўныя факты, уяўляецца мне радавым удзельнікам злачыннай групы. Забілі яго, паўтару сваю ранейшую думку, хаўруснікі, хутчэй за ўсё за тое, што пачаў прадаваць крадзеныя рэчы, — гэта пагражала ім правалам. Сувязі Галанца павінны быць не ў нашым, а ў іншым раёне, інакш бы яго не хавалі ў Самасейкаве.

Мне здавалася, што Радамовіч кажа слушна, а Вежык з ім не пагадзіўся, ён адразу пачаў правяраць версію на трываласць:

— Вадзім Пятровіч, вы не дапускаеце, што менавіта Галанец стварыў злачынную групу? Заўважце, кражы ў магазінах пачаліся неўзабаве пасля яго ўцёкаў з будоўлі. І машыну ён умеў вадзіць, у калоніі паклапаціліся пра яго будучыню, навучылі.

— Тупаваты для арганізатара, — Радамовіч не пачакаў, пакуль Сяргей Апанасавіч выкажа ўсе свае думкі.

Вежык паморшчыўся ад катэгарычнай рэплікі следчага і паспяшаўся закончыць прапановай, якая ляжала на паверхні:

— Варта прайсціся з фатаграфіяй Галанца па людзях — у Палыкавічах, Асінаўцы. Недзе ж ён туляўся…

Мне вельмі хацелася падтрымаць Вежыка, бо ў яго словах намецілася слушнае. І хаця мы сабраліся не цешыць сваё самалюбства, не спрачацца па дробязях, маленькі факцік Радамовічу на закусь я падкінуў — каб не быў катэгарычным, абмеркаванне павінна весціся на роўных:

— Ваша праўда, Вадзім Пятровіч. Галанец на запявалу не падобны. Больш таго, я ўпэўнены, што на яго разлічвалі хутчэй за ўсё як на падмацаванне, крымінальнае падмацаванне. Як-ніяк, рэцыдывіст, — сказаў і адчуў, што мой вывад таксама хісткі: калі ведалі Галанцова мінулае, то наўрад ці ўзялі б на падмогу. Ды не спыняцца ж, пачаўшы. — Аднак ён хутка наслядзіў. У гэтай гісторыі мяне непакоіць нават не тое, што хаўруснікі пастараліся апярэдзіць нас з вамі. Навошта рэзалі мёртвага? Ці не тут ключ?

— Жорсткасць, звычайная жорсткасць п’яных, істэрычных злачынцаў. Ды маглі не заўважыць, што ён мёртвы.

— Наўмыснага забойства без жорсткасці не бывае. Баюся іншага, — пачаў я, працягваючы ламаць галаву над загадкай нажавых ран. І раптам неспадзяваная трывога, якая ўзнікла ў мяне пасля заключэння судмедэксперта, акрэслілася ў здагадку: — Кругавой парукі. Нібы нехта хацеў некага прывязаць да сябе, даруйце за няўдалы каламбур, мёртвым вузлом. Баюся, што маладых.

— Вунь як вы павярнулі,— Радамовіч не паверыў мне.

А мяне панесла:

— Не буду здзіўлены, калі высветліцца, што і забойца з гэтай мэтай падбіў Галанца на ўцёкі. Збеглы, па сутнасці, знаходзіцца па-за законам, па-за жыццём. Для ўсіх ён даўно знік, хто яго хопіцца?

Вадзім Пятровіч не пярэчыў. Ен зняў акуляры і пастукваў імі па стале ў такт нейкім сваім думкам.

— Што ж, — нарэшце прамовіў ён, — як дапушчэнне, прыняць можна. Але надта закручана, неверагодна…

— Есць больш пэўнае. Я пагаварыў з таварышамі, якія аглядалі ў ляску сёмкаўскі «Масквіч». Непадалёк ад машыны быццам бы быў выліты бензін. Тады ў пратаколе не запісалі, палічылі неістотным.

— Хітруны, — Радамовіч паківаў галавой. — Думалі за пусты бак схавацца. — Гэты факт ён адразу прыняў.

— Сястра афіцыянткі сталовай Капацэвіцкага прафтэхвучылішча Валі Багданавай працуе ў Сёмкаве фельчаркай.

Радамовіч зірнуў на мяне і вярнуў акуляры на пераноссе.

— А вы жартаўнік, Леанід Гаўрылавіч. З вамі па інфаркт далёка хадзіць не трэба. Гэта ж след!

— Паводле схемы маёра Хрытанькова, месца, адкуль робяцца налёты на магазіны, можна вызначыць, як Капацэвічы, — Сяргей Апанасавіч прыпыніўся. — Ці не Ганакова гэта работа?

— Ганакоў…— следчы задумаўся. — Яго трэба праверыць больш уважліва. Як і Багданаву. Але гэта толькі адна з магчымых версій, не будзем на ёй замыкацца. Так, Леанід Гаўрылавіч?

Усё было правільна: і словы Вежыка пра маю карту, і заўвага Радамовіча пра неабходнасць пашыраць пошукі. Правільна да элементарнага, і я паціснуў плячамі.

Вадзім Пятровіч усміхнуўся і з націскам сказаў:

— Але прашу не забываць: на павестцы дня ў нас Галанец. Прыязджаў ён да Ганакова ці не прыязджаў?

Я не меў упэўненасці, што, нават устанавіўшы гэта, мы надта прасунемся наперад. Я спачатку вывучыў бы Ганакова. Аднак у кожнага свой метад расследавання, тым болей, што следчы павінен быў наконт нашых прапаноў раіцца з пракурорам.

На тым рассталіся.

15

Па дарозе ў калгасную кантору, дзе ў мяне была прызначана сустрэча з Івашкевічам, я завітаў у сельмаг. Абедзве прадаўшчыцы былі на месцы, і я без шкоды гандлёваму абароту папрасіў Цярэшка ўдзяліць мне некалькі хвілін.

Мы зайшлі ў падсобку. Ганна Люцыянаўна Шафранская праводзіла нас насцярожаным позіркам. Недаверлівая асоба.

— Клаўдзія Ларыёнаўна, давайце зноў пастараемся ўспомніць, хто быў у магазіне, калі вартаўнік скардзіўся на батарэі,— я не сумняваўся, што пасля нашай мінулай размовы яна не раз думала аб гэтым.

Загадчыца магазіна прыдзірліва агледзела падсобнае памяшканне, пераклала нейкі скрутак, пасунула глыбей у стэлаж пачак мужчынскіх кашуль у цэлафанавых пакетах, піхнула нагой у закутак скамячаную абгортачную паперу. Закончыўшы пажарную прыборку, вінавата зірнула на мяне:

— Вас і пасадзіць тут няма на што…

— Не турбуйцеся, — усміхнуўся я. — Абы размова была плённая. Дык каго ўспомнілі?

— Тады, як вы былі, ноч потым не спала. Быў яшчэ…

— Чаму пазванілі? Цярэшка сумелася:

— Каб хто іншы, а то… Свае. Цётка Ганна прыбегла па соль, прыспешвала, боршч на газавай пліце варыўся; Паўлаўна пыталася, ці не прывезла я проса, квахтуха, бачыце, з куранятамі ў двор з’явілася; Лісуніха на мужа скардзілася, маіх гадоў людзі, а ніяк не прытруцца характарамі…

Жанчына называла людзей, добра ёй вядомых. Аднак не сярод іх быў той нехта, патрэбны мне, на якога намякнула Клаўдзія Ларыёнаўна на пачатку размовы. Я нагадаў:

— Дык каго?

Цярэшка памулялася, няўпэўнена адказала:

— Сама не помню, а Паўлаўна казала, што быў… гэты падшыванец…

— Хто, хто?

— Ну, кавалер недарослы!

— Чый кавалер? — здзівіўся я, Цярэшка быццам бы для ролі выбранніцы недаростка была стараватая. Ды не мне вырашаць іх сардэчныя справы.

Яна падышла да дзвярэй у гандлёвую залу, патузала, ці моцна зачыненыя, і панізіла голас:

— Ці не штодня бегае пеўнік абскубаны. У Нюрку, бачыце, закахаўся. Смяхоцце!

Не люблю, калі мне нешта расказваюць, папярэдне шчыльна зачыніўшы дзверы, ды яшчэ шэптам. Такія паказанні нават слушнае пераводзяць у іншую плоскасць, патыхаюць пляткарствам.

А Клаўдзія Ларыёнаўна не сунімалася:

— Вось я і кажу Нюрцы: навошта прывабліваеш, да цябе сталы чалавек на машыне прыязджае…

Пра «пеўніка» я, думаю, здагадаўся. Але мяне больш зацікавіў матарызаваны залётнік. Не спытаў, спыніла яхідная ўсмешка на бледных вуснах загадчыцы магазіна. Установім гэта без яе намёкаў. Хаця я ўпэўнены, што Шафранская не надта афішыруе сваё, можа, няпэўнае каханне. Інакш бы не толькі Цярэшка, але і мы ведалі аб ім. І, напэўна, гэты мужчына — не Скакун, я бачыў іх з Нюркай сустрэчу. Таму вярнуў Клаўдзію Ларыёнаўну да тэмы размовы:

— Значыць, акрамя тых жанчын і?..

— Практыканта, — падказала яна.

— Практыканта, больш нікога не было?

— Не… Іх увачавідкі бачу, а больш — нікога… Я развёў рукамі:

— Дарэмна патурбаваў вас.

Сёння ў калгасе выдавалі зарплату, і я папрасіў Івашкевіча арганізаваць мне сустрэчу з Дударыкам. Паколькі ён каторы раз мазоліць мне вочы, хачу пазнаёміцца з ім бліжэй.

Калі я зайшоў у цесны пакой галоўнага бухгалтара, Васіль быў ужо там. Ен стаяў перад Івашкевічам, і пастава яго была расслабленая. З кішэні зеленаватай кашулі неахайна тырчалі некалькі скручаных дзесяці-рублёвых купюр. Я павітаўся і спытаў:

— Можа, пазней зайсці?

— Якія ў нас сакрэты, Леанід Гаўрылавіч, праўда Васіль? Васіль — практыкант у нашым калгасе, мы якраз пра меліярацыю разважаем. Я некалькі гадоў таму таксама Капацэвіцкае вучылішча скончыў,— Андрэй Андрэевіч збянтэжана ўсміхнуўся. — Выдатнікам быў, дык у калгасе рашылі, што эканаміст ім болей патрэбны, чым меліяратар, паслалі ў Горацкую акадэмію. Так што, — ён падміргнуў юнаку, — схапі, Васіль, на экзамене тройку-чацвёрку, а то замест балот будзеш мазгі сушыць, — прыдзірліва агледзеў хлопца. — Госць, каб не надта затрымліваўся, сядзець павінен.

— У мой адрас? — засмяяўся я.

— Абодвум. Мы селі.

Дударык паказаўся мне незалежным хлопцам. І брывом не павёў, пакуль Івашкевіч з душы лірыку ліў.

— У вас што пільнае, Леанід Гаўрылавіч? — звярнуўся Івашкевіч да мяне, быццам і не было ў нас дамоўленасці. Малайчына.

— Калі той аўтобус, вось і заглянуў…

— Ну то мы спачатку з Васілём пагамонім. Я над ім апеку ўзяў, усё-такі амаль аднакашнікі.

— Паслухаю, акунуся ў маладосць.

Дударык акінуў мяне паблажлівым позіркам і адвярнуўся. Як асоба, я для яго не ўзнік. Тым лепш.

— Што рэдка заходзіш, Васіль? Як табе практыкуецца? — пытаўся Івашкевіч.

— Нармальна. Чаго вам галаву тлуміць.

— Гэта ты дарэмна. Мае дзверы адчынены не толькі ў палучку. Ты вось неўзабаве канчаеш вучобу. Куды пасля?

— Мне без розніцы. На мой век неперасохлых балот хопіць.

Гамана вялася не надта змястоўная, як звычайна, калі адзін дэманструе ўвагу, а другі — уважлівасць. Адно кінулася мне ў вочы: Дударык выдаваў не толькі незалежным, але і не па гадах языкатым, раскаваным, як сапраўды з Андрэем Андрэевічам сядзеў за адной партай.

— Не блазнуй, — папракнуў Івашкевіч, — прыязджаў ваш камсамольскі сакратар Маркіянчык, хваліў цябе. Добра вучышся, выдумшчык на тэхніку. Тэлевізар у інтэрнаце адрамантаваў.

— Падумаеш, чорна-белы, я каляровы магу, — пахваліўся Дударык і раптам абурыўся: — А яны крытыкуюць!

Да часу ўспомніў Андрэй Андрэевіч камсорга, хаця і не з той нагоды, якая была ў мяне на прыкмеце. Цікава паслухаць думку самога Дударыка.

— Дысцыпліна, Васіль… Як ты лічыш, яна для ўсіх адна ці з выключэннямі? — Івашкевіч ушчуваў правільна, бяскрыўдна, як добры настаўнік-выхавацель.

— А-а, — з’явіўся і ў мяне повад уключыцца ў размову. — Ці не Дударык тваё прозвішча?

— Ну-у…

— А я сяджу і стараюся ўспомніць, дзе чуў пра цябе. А цяпер успомніў. Чытаў «маланку», здорава размалявалі.

— Падумаеш, — адмахнуўся хлопец, быццам такія рэчы яго не хвалявалі, але адразу заспяшаўся: — Дык я пайшоў.

Івашкевіч мяльком зірнуў на мяне. Я кіўнуў, і ён сказаў:

— Ага, ідзі, праца чакае.

— Пайду і я, Андрэй Андрэевіч. Дударыка я дагнаў на ганку.

— Ты куды, Васіль?

— На поле, — неахвотна адказаў ён. Нечым я не спадабаўся яму. Ці не тым, што нагадаў пра карыкатуру?

— Прайдуся з табой…

Хлопец абыякава перасмыкнуў плячамі. Крочыў ён шырока, махаў рукамі.

— Я, Васіль, з камсамолам звязаны, — не люблю выступаць у чужым абліччы, ды не настала яшчэ пара раскрыцца. — Не крыўдуй, што лезу ў тваё жыццё-быццё. Прыемна, што Маркіянчык цябе ў прыклад ставіць, гэта не жартачкі.

Дударык чмыхнуў, аднак міжволі выпрастаўся, нават нібы падаўжэў. Хлапчук, падумалася мне, недаростак. І ўжо больш напорыста я спытаў:

— Як жа ты прагуляў? Не сярдуй, мы ж сам-насам.

— Асабістыя справы, — падумаўшы, адказаў Васіль.

— Разумею. Каханне — гэта цудоўна, — павярнуўся да яго. — Аднакурсніца?

Ен зняважліва надзьмуў губы:

— Якія ў нас дзеўкі, саплюшкі!

Калі Васіль і красаваўся, то самую драбнічку. Я чамусьці паверыў, што на сваіх дзяўчат ён сапраўды не глядзіць. А на каго? Шафранская наўрад ці сур’ёзна прымае яго, у яе грунтоўныя планы, ды і ёсць чалавек, з якім можа любоў закруціць. Значыць, у Васіля была іншая, і ў ноч кражы ён, мажліва, быў у яе.

— Хто ж яна, твая выбранніца, калі не сакрэт?

— Гэта датычыць нас дваіх, — напышліва адказаў хлопец. Нахапаўся слоў. А на ягоных вуснах блукала зусім не летуценная ўсмешка, хутчэй зняважлівая. Да мяне? Выбранніцы? У такім узросце хаваць думкі не вельмі ўмеюць, і ўсмешка мяне азадачыла.

— Твая праўда, — згадзіўся я і паспрабаваў перакінуць масток да новай тэмы. — Пра каханую дзяўчыну, вядома, не трэба расказваць, даруй. А з кім ты наогул сябруеш?

— У вучылішчы? Хіба не ведаеце, хто ў вучылішчы паступае?

— Ты ж вучышся…

— То я, — фанабэрыста прамовіў Дударык.

— Ну, дапусцім, ты таксама зорак з неба не хапаеш, не выдатнік, — варта было крыху асадзіць хлопца. — А добрых сяброў можна ўсюды знайсці,— напэўна, было дарэмна казаць гэта Дударыку. Штампаваныя, нібы з падручніка педагогікі, словы адскоквалі ад яго як гарох ад сценкі. Але штампаваць, дык да канца: — І ты перада мной прыбядняешся. З кімсьці ты бываеш на вечарах, у кіно, працуеш у майстэрні…— Я даў яму магчымасць асэнсаваць гэту спакойную запеўку, а тады дадаў: — Мне казалі, што Шайтараў, напрыклад, твой лепшы сябра. З Ганаковым, слесарам, ты таксама часта бываеш, — вядома, я рызыкаваў. Не заўважыць праколу ў маім пытанні сам Дударык, растлумачыць больш дасведчаны ў гэтых справах Ганакоў — калі сяброўства іх не надта чыстае. Аднак пакуль яны сустрэнуцца, пройдзе час.

Дударык кінуў на мяне хуткі позірк, сэнс якога я не ўлавіў,— насцярожанасць, цікаўнасць? Але адказаў надзіва смела:

— На бязрыб’і…

— Нельга так, Васіль, да таварышаў!

— А што? — ён засмяяўся, прыпыніўся. — Ясь хлопец, хаця і свойскі, дубаваты. Ен сам ліпне да мяне. А Мішка… Які ён мне сябра, стары. Ен з усімі… Вясёлы, праўда, жартаўнік, бывае і цікава паслухаць.

На маім языку круцілася шмат пытанняў. Аднак задаў толькі адно:

— Ну, калі чалавек мае што расказаць?..

— Мішка ў калоніі быў,— Васіль зірнуў на мяне, як правяраючы ўражанне ад гэтага паведамлення.

— Важна, які ён зараз.

— Пляце, быццам у калоніі перадавіком быў.

— Ты, мабыць, хацеў бы пра бандытаў пачуць, га? — засмяяўся я. — Любіш чытаць дэтэктывы?

Ад пытанняў Дударык адмахнуўся, загарачыўся:

— Мішка ў калоніі зламаўся. Сцвярджае, што ніводнага злачынцы турма не міне. А па-мойму, гэта глупства. Калі галаву мае, то не пападзецца.

Думка распаўсюджаная сярод тых, хто становіцца на злачынны шлях, і сярод тых, хто жыве сумленна.

Дык ад каго ўзяў гэту «мудрасць» Васіль? Не скажа, захоча выглядаць сам разумным. Паспрабую падысці з другога боку:

— Прымаўку пра вяровачку чуў?

— Не кожнага ловяць, — заўпарціўся Васіль. — Не было б у Мішкі кодла, не было б і калоніі.

Ну і мова, ці не Ганакова ўрокі? Але доўга ў адну кропку біць нельга.

— Як у вас наогул на вечарах? — я мяняю пласцінку.

— Не ведаеце? — Дударык скрывіў губы. — Як у школе. Нудная лекцыя, сумная самадзейнасць, а тады танцы. Мухі дохнуць!

— Ну, танцы — гэта весела ў маладзёжным калектыве.

— У нас? — ён усміхнуўся з маёй наіўнасці.— Вось у Гомелі дыскатэка! Музыка — аж зала трасецца. Дзяўчаты ў прыцемках усе прыгожыя… Ніводная не адмовіцца…

— Слухай, Васіль, — зноў пераключаюся я. — Танцы не кожны дзень бываюць. Што ты, напрыклад, робіш у звычайны вечар?

Дударык перасмыкнуў плячамі. Я ўжо за ім падмеціў гэту звычку, калі яму чамусьці не хацелася адказваць на пытанне.

— А ўсё-такі? — не адставаў я. — Кнігі чытаеце, майструеце? Вось ты, што апошнім часам прачытаў?

— Што па праграме, — ён крыху падбадзёрыўся, задаволены сваёй вынаходлівасцю. — Настаўніцы змест расказваў, пяць паставіла.

— Рацыяналізатар, — паківаў я галавой. — Змест і першаклашкі раскажуць. А не па праграме ты хіба не чытаеш?

— Вы як наш Маркіянчык, вам усё не так, — ён пачаў заводзіцца. — Усе вучаць, вучаць. А літаратура мне да ліхтара, я трактар ведаю.

Тым часам мы апынуліся на вясковай ваколіцы. На краю поля, угрызшыся ў нізкарослы хмызняк, як узяўшы перадышку, нерухомеў волат-бульдозер.

— Твой?

— Ну… З дзядзькам Дамарацкім працуем.

— Асвоіў? — я акінуў Дударыкаву па-юначы танклявую паставу недаверлівым позіркам.

— А то! — Васіль аж тузануўся, распраўляючы не надта шырокія плечы, і яго выцвілы пшанічны чуб упаў на вочы. Ен закінуў нецярплівым рухам валасы назад і палез у кабіну.

У мяне былі яшчэ пытанні, і я прытрымаў дзверцы. Часу кружыць не заставалася, Васіль не выказваў жадання працягваць і на мой погляд нецікавую размову, рубануў напрасткі:

— Паслухаць цябе — Ганакоў такі, Ганакоў сякі. Дык чаму ты з ім водзішся?

— Вы ў яго папытайце, — Васіль не надта ветліва пацягнуў на сябе дзверцы.

Рухавік завуркатаў, затарахцеў, і бульдозер нагадаў мне застаялага каня, які нецярпліва б’е капытамі на зацвярдзелым дзірване. Размова скончылася…

Паўгадзіны, якія займаў аўтобусны шлях ад Палыкавіч да Прыдняпроўска, прамільгнулі незаўважна.

На аўтастанцыі віраваў натоўп, нешта аб’яўляў пасажырам хрыплы дынамік. З процілеглага боку прыстанцыйнай плошчы вабіў зіхатлівымі на сонцы літарамі залацісты надпіс «Рэстаран». Я прачытаў слова ўразбіўку, нават прыкінуў, якія назвы страў можна скласці з яго літар, аднак нічога, акрамя тарана, не атрымалася. Уздыхнуўшы, я адклаў абед.

— Што прывезлі? — спытаў Вадзім Пятровіч, калі я прыйшоў у пракуратуру.

— Жаданне пагутарыць з Ганаковым.

— Дні бягуць…

Не, следчага тандэма ў нас не атрымліваецца. Сапраўдны напарнік па тандэму не будзе напамінаць пра час, ён здагадаецца, што я зыходжу з меркаванняў, якія пакуль не паддаюцца тлумачэнню. Сапраўдны напарнік, падхапіўшы мой намер, паспрабаваў бы пафантазіраваць разам са мной, і тады, можа, займеў бы я больш дакладныя пытанні да Ганакова.

— Есць падыход, — не ўмею разжоўваць відавочнае, асабліва адчуваючы скепсіс субяседніка. — Галанец некалі ўтрымліваўся ў адной калоніі з Ганаковым. Шукаючы ўцекача, мы, натуральна, звяртаемся да ўсіх, хто мог яго ведаць…

— Дапусцім, — задумаўся Радамовіч. — Пры ўмове, што Ганакоў не ведае пра смерць Галанца, дакладней пра знойдзены і апазнаны труп.

— Акт экспертызы яму, здаецца, не паказвалі,— не ўтрымаўся я ад іроніі.

— Ганакова мы падазраем не толькі ў кражах, але і ў забойстве, Леанід Гаўрылавіч, — нагадаў следчы, і яго пальцы забарабанілі па стале.

— Вадзім Пятровіч, я не збіраюся дапытваць Ганакова аб крадзяжах. Я хачу пагутарыць з ім, паглядзець, адчуць, што ён за чалавек.

Радамовіч перастаў пастукваць па стале, зняў акуляры, павольна водзячы пальцамі працёр насовачкай авальныя шкельцы, прыжмурыўся, правяраючы іх чысціню, і кіўнуў:

— Гутарце. Але не кранайце нічога іншага. Я падзякаваў і застаўся на месцы.

Радамовіч пакасіўся, пасоўваў туды-сюды на носе акуляры, як выбіраючы фокус, і яшчэ раз зірнуў на мяне.

— Нешта новае на маю галаву, Леанід Гаўрылавіч? Ен не падумаў, што я мог затрымацца, каб узгадніць дэталі размовы з Ганаковым. Давяраў, не здагадваўся аб маёй задуме, асуджаў і хацеў застацца ўбаку? Дык чаму не падкінуць чалавеку новы факт для роздуму?

— Хутчэй на сваю галаву…

Напэўна, я да канца так і не зразумею Радамовіча. Магчымыя непрыемнасці калегі, якім я цяпер для яго быў, не ўсхвалявалі яго, а толькі зацікавілі.

— Як вас разумець, Леанід Гаўрылавіч?

— Есць у Капацэвічах дама пры службовым мужы. Юсікаў за яе ўжо атрымаў па цікаўным носе. Баюся, цяпер мая чарга.

— Яна што, сведка?

— Пакуль не ведаю…

— Эх, Леанід Гаўрылавіч, Леанід Гаўрылавіч, — у голасе Радамовіча загучалі клапатлівыя ноткі.— Самі сабе шукаеце гузакі.

Клапатлівасць, аднак, была спакойная. Калі Вадзім Пятровіч і ўстрывожыўся, то зноў-такі не за мяне. Мая настырнасць, можа, беспадстаўная, нейкім бокам зачэпіць і яго, следчага. Мне што, на мяне ў Мінск па цяперашнім часе не вельмі паскардзішся, а ён вось тут, побач — пішы, хадзі, звані. Мне стала амаль весела, і я па-змоўніцку ўсміхнуўся:

— А раптам?

На твары Радамовіча прамільгнула асуджэнне. Я зразумеў яго і цалкам быў згодны: Вадзім Пятровіч правільна лічыў, што прадмет нашай размовы не для жартаў. Але такі ўжо я. Не магу насіць маску, калі можна абысціся без яе. Тым болей, што на добры лад тая дама была больш у кампетэнцыі менавіта следчага, а не вышукніка. Ды хай і на гэты раз прападзе маё, калі што — пацярплю за агульную справу. Чуў бы мае думкі Вадзім Пятровіч!

16

Быў канец працоўнага дня, і я пераняў Ганакова на вуліцы. Ен адстаў ад іншых рабочых, ішоў адзін.

— Вы дадому, Міхаіл Мікалаевіч?

Ен прыпыніўся, уважліва паглядзеў і, відаць, успомніў:

— А-а, вы… Дадому… — адказаў проста, але напяўся, насцярожыўся. Гэта адпавядала таму, што мне казалі аб ім, хаця яго падазронасць мне здалася дзіўнай — ён жа яшчэ не ведаў, хто я.

— Маё прозвішча Хрытанькоў, служу ў рэспубліканскім крымінальным вышуку.

— Высокая інстанцыя, далёка ехалі,— не без іроніі зазначыў Ганакоў. Невысокі, хударлявы, чарнявы. Было ў ім нешта, як мне здалося, цыганскае — ці то кучаравы чуб, ці то неспакойныя, рухавыя з сінімі бялкамі і карымі зрэнкамі вочы.

— Калі не супраць, правяду, — мне патрэбна была, па магчымасці, шчырая гутарка, і я адразу падкрэсліў, што сустрэча не афіцыйная.

— Не можаце забыць?

— Дык і вы не забыліся, — сур’ёзна сказаў я.

— Я — гэта я, — раптам занерваваўся Ганакоў,— у мяне ззаду тры гады калоніі.

— От калонія мяне і цікавіць, Міхаіл Мікалаевіч. А былі вы там, дарэчы, па сваёй уласнай ініцыятыве, так што на нас не наракайце.

— Прычына заўсёды знойдзецца…

— Хіба ведаеце за сабой што іншае? — усміхнуўся я.

Ганкоў прамаўчаў.

Мы выйшлі з Слабодкі на Пуцькаўскі прасёлак. Ездзілі тут мала, дарога была роўная, цвёрдая, там-сям на ёй нават рос трыпутнік. Вецер к вечару аціх, і на небе нерухомелі рэдкія белыя аблокі. Я назнарок паволіў, і занепакоены Ганакоў, каб не вырывацца наперад, мусіў часта прыпыняцца. Аднак і прыпыніўшыся, не паднімаў вачэй. Нешта, відаць, гняло чалавека. Можа, думка, што мінулае неадчэпна цягнецца следам, а можа, боязь удару знянацку? Гэта ўвогуле я і хацеў высветліць.

— Напрадвесні з будоўлі народнай гаспадаркі ўцёк Галанец. І знік. Апытваем усіх, хто ведаў раней Галанца. Вы з ім былі ў калоніі.

Пры першых маіх словах Ганакоў спыніўся. Пачуўшы прамое пытанне, уздрыгнуў. Павагаўшыся, спытаў:

— Дык Цюха, прабачце, Галанец уцёк?

Сустрэчнае пытанне мне не спадабалася. Чаго здзіўляцца? Няўжо Ганакоў нядаўна бачыўся з Галанцом і зараз прагаварыўся? Я чакаў, што ён скажа далей.

Ганакоў уважліва паглядзеў на мяне і выдаў тое, што я чакаў увогуле:

— Хваліўся, што адпусцілі ўмоўна-датэрмінова, — і раптам злосна дадаў: — Дурань!

Хто ж ты, Міхаіл Мікалаевіч Ганакоў,— добры акцёр ці сумленны чалавек? Ты ведаеш, што твая сустрэча са збеглым крымінальнікам паддаецца праверцы. Дык ці не таму прызнаеш яе? Мне здавалася, што загадкі перада мной ён не ставіў наўмысна, яны нібы ўзнікалі лагічна. Ад гэтага я адчуваў сябе няўтульна. Загадзя складзены сцэнарый гутаркі развальваўся. А іншага не было, і не імправізавалася. Я задаў пытанне, без якога ў любым выпадку не абысціся:

— Калі вы бачыліся з Галанцом, пры якіх абставінах?

— З месяц або крыху болей. Заходзіў да нас у хату, прыцемкамі.

— Што хацеў?

— Нічога. Не верыце? — ён узвысіў голас: — Праўду кажу! Усё роўна раскапаеце, як зловіце…

Рэзонна, калі адкінуць такую дробязь, што Галанец ужо нікому нічога не раскажа. Рэзонна, калі Ганакоў не ведае пра яго смерць.

— Вы што, вызваляючыся, далі яму адрас? Ганакоў здзіўлена паглядзеў на мяне:

— А праўда… Я сам у Пуцькаве выпадкова, у Бельску на працу не мог уладкавацца, не бралі.

— Прыгадайце, што казаў Галанец. Падрабязна. Як зайшоў, чым цікавіўся?

Без таго хмуры твар Ганакова акамянеў. Я не мог зразумець, успамінае ён або на хаду прыдумвае не тую, іншую сустрэчу. Здаецца, падстаў сумнявацца, што ён перада мной шчыры, няма, але і браць яго словы на поўную веру таксама нельга. Не ачышчана яшчэ тое, што накруцілася вакол Ганакова і раней, і апошнім часам.

— Смялей, Міхаіл Мікалаевіч, мы без пратакола. Пратакол, калі спатрэбіцца, напішам у той самай хаце, куды аднойчы вечарам завітаў ваш, скажам так, былы дружбак, — кінуў я камень у яго нерухомыя думкі.

— Не быў, не быў Цюха маім корашам, — крыкнуў Ганакоў, не хацеў ён чамусьці мець Галанца блізкім сабе. — Прыйшоў. Маці з бацькам у двары прыбіраліся, — ён словы нібы сек. — Не павітаўся. От, дзе ты залёг, сказаў, азіраючыся па баках, надзейны дах. На стале сухая бялізна ляжала, маці прасаваць збіралася. Ссунуў на край, паставіў пляшку. Прапанаваў: вып’ем за сустрэчу! Я, як ён зайшоў, стаяў моўчкі. Ен адхінуў фіранку на палічцы, узяў дзве шклянкі, наліў. Я сказаў, што не бяру ў рот. Галанец пакрывіўся: маўляў, са мной можаш не прыкідвацца, не прадам. Выжлукціў гарэлку, выцер губы рукавом. Зноў наліў сабе, пасунуў да мяне другую шклянку. Я зноў адмовіўся, у калоніі даў сабе слова не піць. Так і сказаў яму. Ен доўга глядзеў на мяне налітымі крывёю вачамі. Як свідраваў. Аж не па сабе стала. Потым спытаў: ссучыўся? Я не паспеў адказаць, бацька прыйшоў. Галанец мармытнуў: папомніш, гад! І за дзверы. Вось і ўсё.

— Больш не бачыліся?

— Не…

Мы ўжо ішлі пуцькаўскай вуліцай з прыгожай назвай Крынічная, пасярэдзіне якой, я запомніў, першай ад клуба была хата Ганаковых. Не хацелася пісаць пратакол пры бацьках, і я прапанаваў прадоўжыць гутарку ў альтанцы. Яна стаяла ў садзе, закрытая густым, як сцяна, плюшчом. Яе я таксама ўгледзеў мінулы раз. У альтанцы быў самаробны столік і вузенькія дошкі-лаўкі па баках.

Нічога да таго, што сказаў раней, Ганакоў не дадаў. Каб не выклікаць у яго падазрэнні, я коратка запісаў паказанні. Калі Ганакоў распісаўся ў пратаколе, прапанаваў:

— А цяпер, Міхаіл Мікалаевіч, пагамонім проста так, пра жыццё. Не пярэчыце?

— Выхоўваць будзеце, карыстаючыся момантам? — ці то кароткі пратакол супакоіў, ці то крыху асвоіўся чалавек, але ў яго голасе не адчулася нядаўняй напружанасці. Пытанне нават прагучала жартаўліва. — Прафілактыка?

— Не буду адбіраць хлеб у мясцовага ўчастковага, — я ўсміхнуўся, аднак не са сваіх слоў. Раптам падумалася, што Радамовіч не ўхваліў бы размову, якую не зафіксуеш на паперы. — А да таго, Міхаіл Мікалаевіч, выхоўваць дарослага чалавека, згадзіцеся, наіўна. Дарэчы, чаму вы па спецыяльнасці не працуеце? Вы ж шафёр.

— Не схацеў,— тэма чамусьці была яму непрыемная, мяркуючы па скупым адказе.

— Ну і як вам слясарыцца? — я не дапытваўся, чаму не схацеў, магло быць, што не ўзялі. Судзімасць за злоснае хуліганства заўсёды насцярожвае.

— Няблага…

Каб падштурхнуць субяседніка, вырашыў крыху прыадкрыцца:

— Не буду скрываць, Міхаіл Мікалаевіч, я навёў аб вас даведкі. Але гэта — чужое меркаванне.

Недзе далёка загрымеў гром. Над вёскай паплылі сінія хмары. У альтанцы, зацененай плюшчом, пазмрачнела. Як бы не прыхапіў мяне дождж, пакуль буду дабірацца да Слабодкі — на аўтобусны прыпынак. Аднак не перапыняць жа гутарку, у другі раз яна можа не атрымацца і такой, скупаватай.

— Думалі, ці не хаваю Цюху? Разумею, — ён смела паглядзеў на мяне. Як выхваляючыся, сказаў: — Прытулку не даў бы, але і заяўляць, каб ведаў, што ўцёк, не пайшоў бы.

Быў гэта пачатак шчырасці ці перасцярога, каб не лез у душу, істотнага значэння не мела. Мяне цікавіў той самы Ганакоў, які сядзеў побач і выкладваў свае погляды.

— Выпраўлення, Міхаіл Мікалаевіч, з агаворкамі не бывае. Тут трэба або — або, інакш старое не выпусціць. А вы, як мне здаецца, прэтэндуеце на аванс. Незадаволены, што колішняе вам, цяперашняму, адрыгаецца, — мараль у мае планы не ўваходзіла, аднак прайсці міма выкліку, хай сабе, можа, зробленага з жадання пакрасавацца, было б няправільна. Не мне адпускаць яму крымінальныя грахі. Калі дакладна расстаўлены акцэнты, словы важаць болей. — Ці не таму за цэлы год вы на працы ні з кім асабліва не зблізіліся? Чакаеце, каб людзі самі да вас са спачуваннем кінуліся?

Наколькі я ведаў такі кантынгент людзей, Ганакоў зараз мог рызыкнуць, праўда, без асаблівай для сябе небяспекі: «Усё, начальнік, пагаварылі, выклікай у кантору!» Ен вытрымаў. Пагаджаўся або хацеў высветліць, куды я хілю? Мая галава ўжо здавалася мне партатыўнай ЭВМ, у ёй нават нешта нібы патрэсквала, як у сапраўдным камп’ютары пры перагрузцы, калі я, размаўляючы, раз за разам пракручваў мысленна свае пытанні і яго адказы. Адно не хапала экрана, або, як апошнім часам кажуць, дысплея, на якім бы высвечваліся вынікі. Без яго я мусіў давярацца той самай інтуіцыі, што ў Радамовіча, ды не толькі ў яго, часта выклікае іронію. Хаця яна сапраўды ад няўдачы не гарантавала. Увогуле, я надта часта трымаю паважанага Вадзіма Пятровіча за прыдзірлівага апанента. Можа, нават залішне часта. Аднак у гэтым ёсць і станоўчы момант. Маючы перад сабой пільнае і строгае вока следчага пракуратуры, міжволі дзейнічаеш з двайной перастрахоўкай.

Ганакоў не адрэагаваў на мой выхаваўчы закід. Ен нібы не пачуў мяне, засяроджаны на нечым сваім. І зноў я не разумеў яго. Не так паводзіў сябе Ганакоў, як меркавалі.

Падзьмуў вецер, скалануў застылую духату, разбавіў яе волглай свежасцю далёкага дажджу. Ганакоў глыбока ўздыхнуў, прыхіліўся да нефарбаванай драўлянай стойкі і непрыязна прамовіў:

— Шаптуноў слухаеце…

— Кіньце, нашы звесткі правераныя.

— Многа вы пра мяне ведаеце…

— На ўсё, вядома, не прэтэндую. Пуда солі з вамі не з’еў, ды і чужая душа… — Я паглядзеў прама, каб не прапусціць ніводнага руху яго твару. — Напрыклад, не разумею, чаго вы хіліцеся да маладых?

Я ўлавіў толькі здзіўленне. Ганакоў адштурхнуўся ад стойкі, зрабіў крок да мяне.

— Кажыце прасцей, у блатную веру агітую.

— На жаль, ні сцвярджаць, ні адмаўляць не магу.

Хаця, думаю, і вам не ў навіну, што звычайна хаваецца ў падобных выпадках за цікавасцю да падлеткаў людзей з вашым мінулым.

— Я што, я на віду, — працадзіў ён.

— Загадкі гаворыце. Растлумачце, калі ласка.

— А-а, — ён махнуў рукой, не спрабуючы запярэчыць, апраўдацца.

— Добра, зменім пласцінку, — я адчуў, што свае адносіны з Дударыкам і Шайтаравым ён абмяркоўваць не будзе. Крыўда, спрытны прыём? Варушыся, варушыся, мая ЭВМ! — Чуў, вы жаніцца збіраецеся? Бачыў Валю Багданаву, сімпатычная.

У нечым усё-такі я памыліўся. Напэўна, не варта было перці напралом, прамая ў нашай справе не заўсёды карацейшая за ламаную. Пачуўшы пра Багданаву, Ганакоў неяк дзіўна глянуў на мяне, быццам не я, а ён распытваў. Здалося нават, што ў ягоных вачах мільганула задаволенасць. Мне адразу расхацелася працягваць лірычную тэму. А іншую я не вынайшаў. Размова згасла.

— Пагаманілі, Міхаіл Мікалаевіч, — усміхнуўся я. — Нешта, мабыць, важнае вы не схацелі сказаць. Шкада.

Ганакоў прамаўчаў.

Пакуль мы сядзелі ў альтанцы, кароткі дожджык усё-такі змачыў ссохлую зямлю, зазеляніў прыпыленыя гароды і дрэвы, прыбіў пясок на слабодкаўскім прасёлку, асвяжыў паветра. Прыдарожны луг запах непрыбранай прывяленай травой. Але ўсё гэта я адзначаў падсвядома. Займала мяне іншае. Спытай зараз Радамовіч, што я думаю пра Ганакова, адказаць не здолеў бы. Не накапіў я патрэбных уражанняў. Адсутнасць вынікаў, сцвярджае мой непасрэдны начальнік у Мінску, — таксама вынік. Гучна, ды каб яшчэ універсальна, бо ўсё роўна калупаешся ў фактах, спрабуючы даўмецца, што ён ёсць гэты атрыманы табой адмоўны вынік. Азарэнне, якім я нядаўна ашаламіў Радамовіча, сёння мяне не наведала.

17

У Капацэвічах я павінен быў споўніць яшчэ адну дакляраваную Вадзіму Пятровічу задуму. На жаль, каб не ўзнікла непажаданых ускладненняў, яе мушу адкласці на заўтра. Значыць, яшчэ адна ноч у тутэйшай гасцініцы. Урэшце, я нічога не меў бы супраць, каб была яна апошняя. Але маё сэрца чуе, што менавіта ў Капацэвічах я магу засесці…

Дама, якая мяне чакае, займае кабінет на другім паверсе. Яе афіцыйная пасада — тэхнолаг грамадскага харчавання. Магу засведчыць, што кормяць у раёне і смачна, і сытна. Плюс на яе карысць. А паколькі яна вельмі ганарыцца службовым становішчам мужа, работніка абласной наменклатуры, то, відаць, уплывае на іншыя галіны кааператыўнай дзейнасці таксама не без поспеху. З прычыны моцнага характару і асабістай сімпатыі старшыні райспажыўсаюза ёй гэта не надта цяжка. Таварышы ў райаддзеле абмалявалі мне сітуацыю, і я пастараюся не паўтарыць прамалінейнасці Юсікава. Адно — рэспубліканскі ранг у яе вачах вышэйшы, другое — паўсміхаюся шырэй. Прывык, калі маё прападае дзеля справы, тым болей з прыгожымі жанчынамі.

З такімі гуллівымі думкамі стукаюся ў абабітыя чорным дэрмацінам дзверы.

Прыемны голас запрашае заходзіць. За светлым паліраваным канцылярскім сталом сядзіць жанчына. У першы момант я заўважаю менавіта стол, дакладней груду папер на ім. Не раўнуючы, як у мяне. Ад гэтага параўнання міжволі ўсміхаюся.

Гаспадыня раскошнага кабінета, дзе можна было б, не надта пацясніўшы яе, пасадзіць яшчэ пару работнікаў, здзіўлена глядзіць на дылду, які дэманструе без ценю бянтэжання роўны рад белых зубоў. Гэта значыць — на мяне.

— Прабачце, — вінюся, крыху прыгасіўшы ўсмешку, — я быў упэўнены, што такая папяровая гара можа быць толькі на стале супрацоўніка крымінальнага вышуку, — і тут пачынаю разумець старшыню райспажыўсаюза, хаця асабіста сам прызнаю прасцейшых жанчын.

— Вы часам не памыліліся, малады чалавек? Міліцыя на суседняй вуліцы.

Яна не ўзлавалася, нават зацікавілася, і гэта ўжо добрая прыкмета. Зрэшты, прыгожыя жанчыны рэдка бываюць злымі да чужых мужчын. Так што спадзяюся не прайграць. Перш чым адказаць, я паспяваю скласці больш-менш пэўнае ўражанне аб жанчыне. У Нінелі Сямёнаўны яркі смуглявы твар, я нават не ўпэўнены, што яе натуральнаму румянцу была патрэбная сённяшняя касметыка. Чорныя бровы і такія ж, прычым уласныя, вейкі. Акуратна падведзеныя фіялетавыя губы… На імгненне мне ўспомнілася адна мая блізкая знаёмая, якая любіла такую фарбу, і я, відаць, спахмурнеў. Нінель Сямёнаўну Скульбедаву гэта ўразіла, і яна занепакоена скасіла вочы, як шукаючы люстэрка.

— На жаль, Нінель Сямёнаўна, магчымасці мясцовай міліцыі на суседнюю вобласць не распаўсюджваюцца, — я зрабіў тры крокі наперад і ўзяўся за спінку крэсла. — Вы дазволіце?

— Калі ласка, калі ласка, — яна схамянулася. — Гэта так неспадзявана…

— Жыццё поўнае выпадковасцей, — я глядзеў на яе — невысокую, хударлявую, жвавую — і думаў, што даць бы яе вачам прыязны погляд, была б Нінель Сямёнаўна пісанай прыгажуняй. — Падарыце мне некалькі сваіх каштоўных хвілін…

Яна ўсміхнулася. Шок прайшоў.

— Слухаю вас, — і пакратала наманікюранымі пальчыкамі залаты гадзіннік на тонкай ручцы, але на цыферблат не зірнула.

— Лічу неабходным адразу ўнесці яснасць, — фраза атрымалася казённай, нібы я адцягваў пачатак сапраўднай размовы, і я ўзлаваўся на сябе. — Адным словам, Нінель Сямёнаўна, вельмі прашу вашай дапамогі.

— Маёй? — яна нахіліла акуратную галоўку. — Вы мяне заінтрыгавалі.

— Крымінальны вышук, — засмяяўся я, адчуўшы палёгку. Або я не разумею людзей, або Скульбедава не прыме далейшае ў штыкі,— крымінальны вышук заўсёды там, дзе тайна.

— Таямнічае злачынства, так? — размова ёй яўна спадабалася.

— З вамі лёгка гутарыць, Нінель Сямёнаўна. Вам не трэба разжоўваць відавочнае, — зрабіўшы гэты камплімент, я перайшоў да справы. Хаця, каб не ведаў пра вымову Юсікаву, не без задавальнення памянціў бы языком яшчэ. — Думаю, не парушу следчую тайну, сказаўшы вам, што шукаем спекулянта. Упэўнены, гэта кантынгент вам знаёмы і па службе.

— Не без таго, але ў нас…

— Да вас, дакладней да Капацэвіцкага раёна — ніякіх прэтэнзій, — спяшаюся папярэдзіць магчымую насцярожанасць гэтай зусім не наіўнай асобы. — Падзеі адбываюцца, паміж намі кажучы, у Асінаўцы. Ведаеце яе?

— Была, і нядаўна, — яна не адмаўляе, і гэта абнадзейвае. — Выпрасіла ў мужа машыну, так, невялікі крук, машына па справе ехала, — апусціла сціпла вочы. — Спытаеце, чаго шастаць па суседзях, калі сама ў гандлі?

— А то не? — падыгрываю. Апранута яна ў сукенку, якую наўрад ці выкінуць на прылавак. Фірма, імпарт — бляск адным словам. Такога ў глухой Асінаўцы нават на базе не будзе.

— У мяне прынцып, — красуецца гаспадыня кабінета. — Каб не было плётак.

— Разумею…

— Ой, што гэта я, у вас жа нешта важнае?

— Супала так, што таго спекулянта бачылі ў Асінаўцы іменна ў той дзень, калі вы былі там. Быццам бы пры вас у чыгуначны магазін забягаў, потым з вашым шафёрам гаманіў. Дапамажыце ўстанавіць, ці так было.

Скульбедава задумалася. Відаць, шчыра хацела памагчы. Спытала:

— У чыгуначным? Чакайце, я там мужу сарочку глядзела. Ведаеце, такая белая з палоскай. Амаль як ваша, — усміхнулася. — Апранаю, ён жа на людзях. Так, — вярнулася да майго пытання, не забыла, — прыбег адзін, прадавец ужо зачыняць хацела. Ен?

— Напэўна. Што у руках было, не заўважылі?

— Нічога. Не, нічога. Не той? — яна была расчараваная.

— Той, Нінель Сямёнаўна, другога ж не было, так?

— Я запомніла б.

— Не сумняваюся. Значыць, у магазін прарываўся з пустымі рукамі. Можа, вашаму шафёру пакінуў што, сумку, напрыклад? Ці яшчэ якую рэч?

— Хіба ў багажнік паклаў. У салоне нічога не было. Я не саджуся побач з шафёрам. Але… — яна запнулася. — Па-мойму той чалавек не доўга быў ля машыны. Я выходзіла з магазіна, калі ён падыходзіў. Падумала, у спадарожнікі просіцца. Увогуле я не супраць падвезці. Але быў ён нейкі брудны, брыдкі. Няголены, нямыты, — весела бліснула вачамі.— Прыкметы супадаюць?

Не жанчына, а міс Марпл. Варта падзякі, што, дарэчы, я і раблю не без задавальнення.

— Нездарма, Нінель Сямёнаўна, знаўцы сцвярджаюць, што лепшага сышчыка за жанчыну не бывае. Шкада, што паступілі вы некалі не на юрыдычны. Хаця… У вашы гады, — была яна не на многа старэйшая за мяне, дык чаму не зрабіць чалавеку прыемнае? — У вашы гады яшчэ нічога не страчана!

— Скажаце! — Скульбедава замахала рукамі, і яе яркія шчокі аж запалымнелі.

Фінал нашай сустрэчы мог не выклікаць у маёй субяседніцы захаплення. Подпіс у пратаколе — гэта не свецкая размова, калі можна і пажартаваць і пакакетнічаць. Подпіс — гэта адказнасць, а то і ператварэнне ў сведку. Таму я пастараўся спуск да афіцыйнай часткі зрабіць больш спадзістым. Вылажыў на стол некалькі фатаграфій, расправіў.

— Даруйце, Нінель Сямёнаўна, выгляд некаторых персанажаў не надта фотагенічны. Яны, як здагадваецеся, не кінаартысты. Можа, бачылі каго з іх?

Яна павагалася, перш чым дакрануцца чысценькімі пальчыкамі да здымкаў, сказала зняважліва:

— У мяне такіх знаёмых не было і, спадзяюся, не будзе!

— Нінель Сямёнаўна, Нінель Сямёнаўна, я ж не казаў, што тут ёсць вашы знаёмыя. Я проста разлічваў на вашу ўчэпістую памяць, якую вы толькі што мне прадэманстравалі.

Наманікюраныя пальчыкі неахвотна пацягнуліся да картачак, пасовалі іх туды-сюды.

— Экземпляры, — паківала галавой Скульбедава, — у якой калоніі вы іх толькі выкапалі? — І падчапіўшы акуратным ногцікам адзін са здымкаў, выкінула яго мне. — Бярыце, ваш спекулянт. Задаволены?

— Няма слоў, каб выказаць вам сваю глыбокую, не, сардэчную ўдзячнасць.

— А вы хітры, Леанід… Леанід Гаўрылавіч, — запомніла, хаця я назваўся, як толькі прыйшоў, і то не надта выразна. — Няйначай, вам яшчэ нешта трэба. Прызнайцеся, дэфіцыт?

— Ну што вы, Нінель Сямёнаўна, я пра вас так блага не думаю.

Расстаемся задаволеныя адно адным. Вось што значыць — не пашкадаваць абыходлівасці. Вучыся, Фёдар Палікаравіч Юсікаў! Ды гэта жарт, каб самога сябе пацешыць. Бо, шчыра кажучы, крыўдна, што часам мусіш, дзейнічаючы па закону, азірацца на чыесьці пасаду і сувязі. Нават мой начальнік, разумны і добразычлівы чалавек, даведаўшыся пра скаргу на каго-небудзь з нас, паўшчуваўшы, зазначае: «Рабіце так, каб не наракалі». Усё роўна, як начальнік Юсікава.

18

Сёння сёмы дзень, як пачалося следства па забойству Мікалая Галанца. І многа, і мала. Многа, зыходзячы з меркаванняў, што злачынства выключнае, што злачынца знаходзіцца на свабодзе і кожны момант ад яго можна чакаць новага няшчасця. Менавіта гэта больш за ўсё непакоіць начальства, а таксама, вядома, і нас. Мала — з нашага, удзельнікаў расследавання, пункту гледжання. Мы ж пачалі працу, не маючы, па сутнасці, ніводнай надзейнай зачэпкі. Тое, што зараз ужо нямала ведаем пра забітага і таму падышлі бліжэй да забойцаў, можна было б нават залічыць у наш актыў. Каб не адна акалічнасць. Не выпадкова кажуць, што нават з вялікага мноства мух не складзеш аднаго слана. Вось і мы не можам з вядомых фактаў скласці адну пэўную версію.

— Гэта натуральна, — аптымістычна аспрэчыў мае сумненні Радамовіч, калі я, вярнуўшыся, далажыў вынікі допытаў, праведзеных, дарэчы, па ягоным даручэнні, Ганакова і Скульбедавай. — Ясна стане, калі я напішу абвінаваўчае заключэнне.

Як кажуць, літара заявы Вадзіма Пятровіча бяспрэчная, а вось дух… Абвінаваўчае заключэнне яшчэ павінен зацвердзіць пракурор і потым пацвердзіць суд. Але заява Вадзіма Пятровіча не падабаецца мне не з-за гэтых апушчаных ім фармальных патрабаванняў. Версія — толькі версія, яна, інакш кажучы, плод фантазіі, хаця і не беспадстаўнай. Яе правяраць і правяраць трэба. Чым больш я працую з Радамовічам, тым больш думаю, што, паверыўшы сваім вывадам, ён адносіць сумненні да нейкага пабочнага прадукту, звычайнага спадарожніка расследавання.

Пакуль я раздумваў, Радамовіч прачытаў пратаколы і рашуча прамовіў:

— Пара меркаванняў скончылася.

Крута завярнуў Вадзім Пятровіч, для мяне неспадзявана.

— Так, как, — перахапіў ён мой няўцямны позірк. — Пакуль вы былі ў Капацэвічах, мы тут удакладнілі адзін спрэчны пункцік. Сталы залётнік Шафранскай, пра якога вам паведаміла загадчыца Палыкавіцкага сельмага, не хто іншы, як Ганакоў.

Навіна аглушыла мяне, кажу гэта без перабольшання.

А Радамовіч працягваў развіваць зроблены эфект:

— Ганакоў — цёрты калач. Але я, перакананы ў яго віне, пачаў бы не з яго. Сяргей Апанасавіч, — звярнуўся ён да Вежыка, — дастаўце к канцу дня Дударыка.

Не спрачаюся, супраць хлопца ёсць тое-сёе ўскоснае: напрыклад, у ноч крадзяжу ён вярнуўся дадому на світанні, чуў размову Цярэшка з вартаўніком і, галоўнае, блізкі з Ганаковым. Але ўсё гэта падобна на тых мух, з якіх нельга скласці слана. Доказаў у нас няма. Калі я правільна ацаніў Дударыка, адмовіцца ён нават вокам не міргнуўшы. Калі, аднак, следчы настойвае на допыце, то, напэўна, правесці яго лепш мне. Ператварэнне з камсамольскага работніка ў супрацоўніка міліцыі акажа на хлопца некаторае псіхалагічнае ўздзеянне — ён зразумее, што да яго прыглядаліся здаўна. Гэта, вядома, на той выпадак, калі Дударык вінаваты. Аднак, перш чым прапанаваць сябе, я папрасіў Вадзіма Пятровіча падзяліцца задумай, можа, быў у яго які козыр.

— Усё відавочнае, — адказаў ён. — Я прыйшоў да высновы, што Ганакоў стварыў злачынную групу, якая рабуе навакольныя магазіны. Ен уцягнуў у яе Дударыка, Шайтарава і, дапускаю, Багданаву, хаця роля апошняй мне бачыцца пасіўнай, несвядомай. Быў яшчэ Галанец, якога прывяла да гібелі непаслухмянасць.

— Не паказаўся мне Ганакоў злачынцам, я не ўпэўніўся, што ён вядзе двайное жыццё.

— Ну, Леанід Гаўрылавіч, злачынцы, на жаль, не выстаўляюцца са сваёй дзейнасцю. Так што будзем працаваць у маім напрамку. Дударык пракладзе нам масток да Шайтарава, можа, і да Багданавай. А тады прад’явім абвінавачанне Ганакову.

У ідэале план следчага быў бы правільным, каб не грунтаваўся на дапушчэннях і спадзяваннях. Адмовяцца ўяўныя фігуранты, і пішы прапала, пачынай спачатку. Напамінаць аб гэтым у такой кампаніі, як наша, неяк няёмка. Мы — не навічкі. Я маўчу, пакручваючы ў пальцах шарыкавую ручку.

— Здагадваюся на вашы пярэчанні,— сказаў Радамовіч. — Я таксама бачу слабінку. Але два трупы і мінімум адзін крадзеж — гэта штодзённыя даклады пракурора вышэйшым інстанцыям. Нам з Сяргеем Апанасавічам таксама дастаецца, толькі ён праз сваю сціпласць вам не скардзіцца.

З песні слоў не выкінеш, супраць фактаў не папрэш. Калі начальства нагадвае і пры гэтым вымаўляе, прыемнага мала. Ды яшчэ горш будзе, калі мы дапусцім памылку. Не ведаю, як Радамовіч, а я хачу дзейнічаць без асечак. Лепш вымову атрымаць, чым справу заваліць. А нам кара, здаецца, яшчэ не пагражае.

— Так, капітан? — Радамовіч звярнуўся да Вежыка.

— У прынцыпе я з вамі згодзен, — аказваецца, Сяргей Апанасавіч — дыпламат. — Але варта паслухаць і Леаніда Гаўрылавіча.

— Зрэшты, у мяне не прапанова, а просьба, Вадзім Пятровіч. Дайце нам с Вежыкам яшчэ два дні.

— Навошта?

— Мы мала ведаем Ганакова, — я не прывучаны спадзявацца на раптоўную ўдачу, бо не з тых шчасліўчыкаў, якім чорт дзяцей гушкае. — Неабходна высветліць, чаму характарыстыка следчага, які вёў справу Ганакова ў Бельску, і кіраўніцтва калоніі, дзе Ганакоў адбываў тэрмін, вельмі розняцца.

— Ну, ведаеце, — Радамовіч не хаваў незадаволенасці.— «Замкнуты, на кантакт з асуджанымі не ішоў». Што вы ў гэтым знайшлі?

— Родным домам калонія становіцца для тых, хто не збіраецца вяртацца да сумленнага жыцця. Яны там загадзя абзаводзяцца сувязямі, сябрамі, адрасамі,— я зноў паўтараў элементарнае і ад гэтага адчуваў сябе ніякавата. Можа, таму не быў пераканаўчым?

— Ен індывідуаліст па натуры, от вам і сэнс характарыстыкі.

Радамовіч верыў паперам. Факты, пачэрпнутыя з іх, ладзіліся ў намаляваную ўжо схему. Я не прызнаваў гатовых схем. І ў фактах, вычытаных у паперах, перш за ўсё хацеў убачыць чалавека.

— Думаю, Ганакоў, трапіўшы ў калонію, паспытаў ліха. Ен там не прыжыўся. Да асуджэння быў хлопцам шырокай натуры, чарку браў. Вярнуўся прыгнечаным, недаверлівым, ніхто яго падпітым не бачыў. А што, калі за калючым дротам пачалося перараджэнне Ганакова?

— Пайшлі сышчыкі,— Радамовіч хмурыўся. — Замест таго каб высочваць, лавіць, псіхалагічнымі даследаваннямі займаюцца. Гэтак мы, следчыя, хутка без працы застанемся.

— На нашым з вамі веку так не будзе, Вадзім Пятровіч, — мне не хацелася абвастраць сітуацыю. — А ўвогуле сумежныя прафесіі…

— Жартую, Леанід Гаўрылавіч, — Радамовіч стрымана, нібы адмеранай дозай, пасмяяўся. — Вы мне вось што скажыце: чаму супала наша цікавасць да Дударыка і Шайтарава з Ганаковым?

— Есць тут над чым падумаць, згодзен.

— За два дні паспееце? — падкалоў следчы.

— Паеду ў Капацэвічы, разам з Сяргеем Апанасавічам папрацуем там. Начальнік райаддзела згодзен. Капітан Вежык арыентуецца ў справе лепш за мясцовых таварышаў. Раптам выплыве яшчэ адзін персанаж.

Радамовіч ці не хвіліну глядзеў на мяне, не могучы вырашыць, ваджу я яго за нос або за маім пустазвонствам нешта ёсць. Нарэшце махнуў рукой:

— Рабіце. Але пракурору далажу, у яго, здаецца, свая думка ёсць.

На вуліцы Вежык спытаў:

— Ты кагосьці вылічаў?

— Так, Сяргей. Мяне не пакідае думка, што мы ўхапіліся за тое, што ляжыць на паверхні, і тым задаволіліся. А пакуль справа не закончана, невад павінен быць шырокім.

Мы падышлі да райаддзела. Я прытрымаў перад Вежыкам дзверы.

— Вось так, дружа. Паварушы мазгамі. І звані. Па шчырасці, я прыехаў з не зусім пустымі рукамі. Але дзяліцца здабыткамі было дачасна. Лепш, калі з Вежыкам мы падыдзем да аднаго і таго ж з розных канцоў. Думаю, Радамовіч згадзіўся чакаць два дні, здагадваючыся, што я не проста цягну час. Аднаго баюся — апошняе слова скажа ўсё-такі не ён, а пракурор, і Радамовіч не будзе з ім спрачацца.

19

Я доўга чакаў тэлефоннага званка, і ўсё-такі дзынкнуў ён раптам. У мяне ёкнула сэрца: няўжо Вежык? Не, пыталіся Вежыка, кабінет жа быў яго. На гадзінніку ўжо семнаццаць трыццаць. Дзень канчаецца, а вынікаў — ніякіх. Кепска.

Зноў званок. Прарвала! На гэты раз я, аднак, не тузаюся. Даўшы вытрымку, бяру трубку… Радамовіч! Цікава.

— Леанід Гаўрылавіч? Нудзіцеся? — Здагадаўся тэлепат. — Папярэдзьце дзяжурнага і давайце да мяне. Мне дадому не хочацца. Не люблю быць адзін, мае выпраўляюцца ў вёску. Заходзьце, пасядзім шарай гадзінкай…

Нешта ён гаваркі сёння. Чым праняло? Мне не вельмі хочацца ісці, я ў адрозненне ад Вадзіма Пятровіча, калі толькі запрашэнне не хітрыкі яго, люблю самоту. Аднак запрашэнне следчага, з якім разам вядзеш справу, можа азначаць не толькі ветлівасць або ўвагу да адзінокага камандзіраванага. Напамінак пра дзяжурнага надае нашай сустрэчы пэўнае службовае адценне: маўляў, і ў вольны час мы не самі па сабе.

Радамовіч чакаў мяне ў калідоры, нібы падкрэсліваючы неафіцыйнасць сустрэчы.

— Прабачце, — павініўся ён, — можа, у вас былі іншыя планы?

Мне чамусьці стала шкада Вадзіма Пятровіча. Быў ён не падобны на таго сябе, якога я назіраў дагэтуль. Вадзім Пятровіч выглядаў крыху збянтэжаным, мяккім, нейкім хатнім і таму нібы чужым у гэтым казённым памяшканні.

Есць людзі, якія дзеляць сябе як бы на дзве часткі — адну для працы, другую для ўсяго астатняга, з працай не звязанага. Зараз Вадзім Пятровіч быццам расшпіліў свой мундзір супрацоўніка юстыцыі і стаў нармальным чалавекам. А мне падумалася, што і такім ён, напэўна, з тым жа поспехам праводзіў бы допыты або абмяркоўваў з калегамі версіі расследавання. Вядома, я толькі падумаў. Радамовічу гадоў на дваццаць болей, чым мне, як чалавек, ён склаўся даўно, і не мне пачынаць яго перавыхаванне. Ды і ніхто не даваў мне такога права. Мала што каму здаецца. Можа, той жа Радамовіч на мяне глядзіць як на дзівака ці гэтакага сучаснага зазнайку. І вечар мой свабодны. Таму я шчыра сказаў:

— Што вы, Вадзім Пятровіч, мае планы далей гасцінічнага нумара не распасціраліся.

— Ну, там ёсць тэлевізар, кніжка…

— Не заўсёды глядзіцца-чытаецца…

— Трэба, часам трэба, Леанід Гаўрылавіч, для разрадкі. Калі не шкодзіць галоўнаму, — ён павёў мяне па калідоры. — Галоўнае ўсё роўна будзе самастойна падсвядома жыць у вашай галаве і ў нейкі момант немінуча праявіцца патрэбнай асацыяцыяй.

— Азарэннем? — усміхнуўся я, нагадаўшы яго колішнюю іронію.

— Беспадстаўных азарэнняў, Леанід Гаўрылавіч, не бывае, — паглядзеў на мяне. — Катэгарычна? Асабісты вопыт. Але што мы сталі, заходзьце, — ён штурхнуў дзверы. — У мяне тут кава, цукар. Будзе прыправа да гаманы…

— Часта заседжваецеся?

— Бывае, — ён пасунуў крэсла. — Ладкуйцеся, і вось вам часопіс з красвордам. Ведаеце, добра пераключае думкі. Я тым часам вады набяру.

Я не стаў пераключацца. Не эрудыт, не ўмею падбіраць словы ў пустыя красвордаўскія клетачкі, не захапляюся. А ў дадзены момант цікавей было даўмецца, навошта я спатрэбіўся Радамовічу.

— Э-э, — варухнуў куточкі губ Вадзім Пятровіч. — Бачу, духоўнае вас не хвалюе. — Ен уторкнуў вілку электрычнага чайніка ў разетку. — Нішто, будзе і матэрыяльнае.

Чалавек шчыра стараўся стварыць простую, дружалюбную атмасферу. Я адчуў сябе вінаватым, што ў думках сустрэў запрашэнне не надта прыязна. Паспяшаўся адказаць:

— А ўжо ж, берагу галаву.

Радамовіч хітра паглядзеў, дастаў з шафы кубкі, бляшанку з індыйскай растварымай кавай і тады сказаў:

— Ага, дзеля справы…

— Начальства загадае — рызыкнеш галавой. Вадзім Пятровіч няпэўна ўсміхнуўся:

— Бывае, і па ўласнай ініцыятыве. Да Скульбедавай вас ніхто не пасылаў.

Пра вынікі сустрэчы з ваяўнічай дамай ён ведаў тое, што было ў пратаколе, куды, натуральна, не папала ўсё неістотнае для справы. Дык чаму не растлумачыць чалавеку, тым болей што гутарка наша ні да чаго не абавязвае?

— Мне што, я мужчына відны, жанчыны любяць. А вынікі, згадзіцеся, нечаканыя.

Радамовіч пакачаў галавой.

— Вам смяшынкі-жартачкі. І то, на вялікай вежы… — ён прамовіў гэта неяк не да месца, нібы за нешта ўсердаваў,— але і вы там да міністраў не надта…

— На міністраў у нас свой міністр, — я рассмяўся, не разумеючы, што тут узрушыла Радамовіча. — Ды і час іншы, не нашы міністры таксама пачалі прызнаваць, што кожны робіць сваё.

— Так-то яно так, але…

У куце заклекатаў чайнік, патыхаючы густой белай парай. Вадзім Пятровіч падхапіўся, прынёс чайнік, паставіў на стол. Адкрыў бляшанку. — Сыпце, колькі любіце.

Кава на некаторы час адцягнула нашу ўвагу. Аднак ненадоўга. Задумліва памешваючы ў кубку карычнева-чорную вадкасць, Вадзім Пятровіч вярнуўся да ранейшай думкі.

— Час, згодзен, не стаіць на месцы. Ды ён заўсёды быў аднолькавы. У тым сэнсе, што ён наш, што грунтаваўся і грунтуецца на нашых пастаянных прынцыпах. Так?

Я паціснуў плячамі.

— Дык вось. Прынцыпы аднолькавыя, а людзі вакол нас розныя. Спачатку мне здалося, што Радамовіч нібы чытае лекцыю, ёсць такія аматары пагаварыць, з глыбакадумным выглядам падаць даўно ўсім вядомае, элементарнае. Маўляў, глядзі, мы ў правінцыі таксама не лыкам шытыя. Я насцярожыўся — не падтакваю, калі мяне пачынаюць за дубіну трымаць. Але ў словах Радамовіча загучала незразумелая мне ўсхваляванасць. У аматараў пакрасавацца яе не бывае. А ён між тым працягваў:

— У тым ліку людзі з вялікай амбіцыяй. Такія лічаць сваю высокую пасаду гарантыяй на бязгрэшнасць…

Вадзім Пятровіч не дагаварыў. Падышоў да акна, расчыніў створкі. У пакой разам з ужо астылымі сонечнымі праменнямі ўварваўся, быццам толькі і чакаў зручнага моманту, пругкі вецер. Ен асвяжыў мой твар, прашалясцеў газетамі на стале і аціх, як выслізнуў у шчыліну пад дзвярамі. А вакол, перабіваючы не недта стойкі водар кафейнага сурагату, густа запахла ліпай. Ліпы цвілі, паказваючы на пералом лета. Я на імгненне забыўся на Радамовіча. Аднак ён, паварочваючыся, нагадаў аб сабе:

— Не прымайце, Леанід Гаўрылавіч, мяне за балбатуна або, яшчэ горш, дэмагога. Проста, ці не ад вашай безагляднасці, успомнілася сваё, — ён зноў змоўк.

Прызнацца, я разгубіўся. Я заўсёды адчуваю ніякаватасць, калі чую ад чалавека, вядома, не ў час службовай размовы, а вось у падобных выпадках, пра нешта такое, для яго набалелае. Пра тое, што звычайна адкрываюць не кожнаму…

Вадзім Пятровіч павярнуўся. На яго твары не было ні суму, ні іроніі, якія я чакаў убачыць. Напэўна, я мала ведаў Радамовіча, але ён паказаўся мне спакойным. Быццам расказваў займальную гісторыю, якая да яго не мела дачынення.

— Напэўна, вам ужо ўвялі ў вушы, што два гады таму я хадзіў у больш высокіх чынах, — толькі цяпер губы яго дрогнулі.— Быў раённым пракурорам. Не ў Прыдняпроўску, у суседняй вобласці. Больш таго, мяне меліся перавесці начальнікам следчага аддзела ў абласную пракуратуру. Не хапіла якога месяца. А дакладней, я завёў адну лішнюю справу, — Вадзім Пятровіч перадыхнуў.— У райцэнтры будавалася школа. Сучасная — і выглядам, і абсталяваннем. Былі абавязацельствы здаць яе да новага навучальнага года. Падзея павінна была прагучаць на ўсю рэспубліку. Што-што, а пашумець мы любім. Будаўнікі ж, як звычайна, з нечым не паспелі, нешта зрабілі не так. Прымаць школу ў тым стане было нельга. Камісія прыняла. Перамагло жаданне гучна адрапартаваць. Гэта быў падман. Як пракурор, я апратэставаў вывады камісіі, ашуканства. Спачатку мяне спрабавалі ўгаварыць на раённым, потым абласным узроўні, спасылаючыся на дзяржаўныя інтарэсы, прапагандысцкае значэнне з’яўлення новай школы. Я разумеў дзяржаўныя інтарэсы інакш, і тады быў знойдзены зусім просты выхад — мяне вызвалілі ад пасады за няўжыўчывасць з кіраўніцтвам раёна. Быць бы мне адвакатам ці юрысконсультам, каб у рэспубліканскай пракуратуры не паспачувалі.

Гісторыя ў той час, пра які расказваў Вадзім Пятровіч, была не такая ўжо рэдкая. І я не знайшоў нічога лепшага, як банальна суцешыць: маўляў, цяпер такога няма. Хаця таму, хто пацярпеў, перажыў, адстойваючы праўду, гэта суцяшэннем наўрад ці можа быць.

Радамовіч скрывіўся:

— Думаеце, плачуся? Правільныя пастановы і ў той, як цяпер яго называюць — застойны, час ніхто не адмяняў. Але дэмагогі жывучыя. Любую шчылінку-слабінку знойдуць і законам абгрунтуюць. Таму асцярожнасць начальніка Капацэвіцкага райаддзела мне зразумелая. Сам я на ражон ужо не папру…

Вельмі проста развесці рукамі чужую бяду. Ды не ўсе мы байцы. Адны па натуры, другія — ведаючы чужы горкі вопыт. Почут пра лёс таго ж Радамовіча, напэўна, распаўсюдзіўся. І не з адным Радамовічам так было. І, на жаль, ёсць. Не магу зразумець некаторыя газетныя рэагаванні. Тон — мажорны, а па сутнасці,— пацярпеўшы так і застаецца пацярпеўшым: і ў турме, змагаючыся за праўду, пасядзеў, і ранейшае месца працы страціў. А той, хто праследаваў яго, часцей за ўсё атрымлівае вымову або і таго меней — заўвагу. Але як бы там у Радамовіча не было раней, з жыцця ён не выкінуты. Я не ўтрымаўся, папытаў:

— Вадзім Пятровіч, а як быць, калі закон парушаецца?

— Не лавіце на слове, Леанід Гаўрылавіч, закон ёсць закон. А як быць — начальства падкажа.

— Вам жа да пенсіі далёка, — каб заўвага не прагучала папрокам, я ўсміхнуўся.

— Шаноўны, Леанід Гаўрылавіч, я даўно ўжо не мару пра кар’еру. Правільна мяне знялі ці няправільна, кадравікі высвятляць не будуць. Так павялося ў жыцці, што плямы, нават не табой пасаджаныя, не адмываюцца. А для старшага следчага раённай пракуратуры зусім натуральна раіцца з пракурорам, чыё слова ўрэшце апошняе.

Радамовіч, я зноў адчуў гэта, іранізаваў з сябе. Ды, разабраўшыся, хіба я мог што-небудзь яму параіць!

— Яшчэ кавы? — Вадзім Пятровіч перавёў гаману ў іншае рэчышча.

— Ліце, — пасунуў я кубак. — Піць дык піць!

Вада ў чайніку ўжо астыла. Гаспадар панёс чайнік да разеткі.

Нечакана вілка заіскрыла.

— Э-э, — папярэдзіў я, — пробкі перапалім… Давайце, — я адабраў у Вадзіма Пятровіча шнур, раскруціў вілку. Провад аказаўся перацёртым, і шнур трымаўся на адной меднай жылцы. — А вы кажаце красворды, — праехаўся я, і дзіва, у пакоі адразу нібы змянілася атмасфера.

Радамовіч павесялеў і заклапочана палез у тумбачку.

— Не шукайце, у мяне універсальны складанчык. Пакуль я абразаў і зачышчаў правадкі, Радамовіч схадзіў у прыёмную і прынёс паперы.

— Та-ак, красворды, — працягнуў ён задуменна, прачытаўшы паведамленне. Перадаў яго мне і сказаў: — Вось вам і дадатак да ранейшага. Аказваецца, і ў той дзень, калі паводле нашых меркаванняў, забітага Галанца прывезлі ва ўрочышча Самасейкава, Ганакоў таксама некуды выязджаў на машыне.

Я перачытаў паведамленне і падумаў, што менавіта цяпер мне два дні, якія я выпрасіў у следчага, сталі патрэбнымі яшчэ больш.

20

Недзе блізка к абеду, калі я гартаў блакнот з нататкамі, пазваніў Вадзім Пятровіч і папрасіў зайсці.

Навіна, якой ён сустрэў мяне, уразіла: па яго пастанове сёння Ганакова даставілі ў Прыдняпроўск.

— Пракурор загадаў,— развёў рукамі Радамовіч, хаця не было відаць, каб ён надта засмучаўся гэтым загадам.

З пракурорам не паспрачаешся. Я прамаўчаў. Адно не ўяўляў, на чым можна было пабудаваць допыт Ганакова.

Я ўжо крыху ведаў манеру працы Радамовіча. Ен не любіў хапаць быка за рогі, а падбіраўся да мэты спакваля, асцярожна, нібы ў цемры намацваў нябачную сцяжынку пад нагамі. У адрозненне ад мяне ён не давяраў першаму ўражанню, не надаваў значэння дэталям, якія дапамагаюць мне, напрыклад, прымаць інтуітыўныя рашэнні. Ен хацеў дзейнічаць толькі напэўна. Можа, гэта і правільна, нават больш надзейна. Дажыўшы да яго гадоў і атрымаўшы столькі пстрычак па носе, дапускаю, і я буду так дзейнічаць, думаючы ў першую чаргу пра запас асцярожнасці. Але і зараз я не асуджаю Вадзіма Пятровіча. Бо ніхто яшчэ не даказаў, які ў нашай справе метад лепшы.

— А Ганакоў зусім не падобны на таго, якім вы апісалі яго. Цвёрды арэшак, — папракнуў Радамовіч.

— Хутчэй — цёрты мужык, — я верыў свайму ўражанню. — Бачыць, што доказаў супраць яго няма. Гэта адно. Другое — вы не дапускаеце, што ён наогул ні пры чым?

— Не выступайце адвакатам, Леанід Гаўрылавіч. У нас з вамі адна мэта. Давайце таму зыходзіць з яго датычнасці. Так лічыць і пракурор.

Пра свайго начальніка ён успомніў другі раз, і мне не схацелася спрачацца. А Радамовіч дадаў:

— Што ведаў Галанца ў калоніі, Ганакоў прызнаў. А больш нічога. Даўно ў мяне не было такога кароткага пратакола.

— Пра Галанца ён і мне казаў. Але тады мне здалося, што ён мог бы сказаць болей.

— Я даў яму часу падумаць. А можа, вам даручым? У вас быў з ім неблагі кантакт, — ён усміхнуўся. — Я — суровы, вы — мяккі. Кантраст.

Гэта я мяккі? Нішто сабе вышукнік. Добра, маё кіраўніцтва не чуе, а то накіруе для працы з непаўналетнімі. Аднак мы не кампліментамі абменьваемся, і я адказаў:

— Не клюне, сёе-тое засвоіў. Мне здаецца, падыход да яго трэба шукаць менавіта ў Капацэвічах.

Радамовіч нахмурыўся:

— Два дні? — перспектыва тлумачыць пракурору, што ўзяць Ганакова наскокам не ўдалося, не надта натхніла яго. Вынік допыту залежыць ад умення следчага.

— Вадзім Пятровіч, — зрэшты, яго няўдача з’яўляецца і маёй, здабываць неабвержныя факты для следства павінен я. — Мы ж дамовіліся…

Радамовіча я запэўніў, а сябе? Але такая ўжо наша служба, што сумненні пакідаюць нас хіба толькі пасля вынесенага прыгавору. Хаця і тады не-не ды вяртаемся ў думках да, здавалася б, скінутай з плячэй справы.

Якую гадзіну дарогі да Капацэвіч я прасядзеў побач з шафёрам моўчкі. Я не намячаў, што, прыехаўшы, зраблю найперш, што пасля. Падкажуць абставіны, абы, як у таго студэнта, пустая галава перад экзаменам была свежая. І я дазволіў сабе адпачынак. Вежык сустрэў мяне марна хаваючы ніякаватасць:

— Не было чаго паведамляць.

Я ведаў Вежыкаву ўедлівасць, памножаную на патрабавальнасць да сябе, і, каб не засмучаць яго яшчэ болей, падміргнуў:

— Лірыку, Сяргей Апанасавіч, адкладзем да лепшых часоў. Развязвай мех. Высыпай і тое, што лічыш вартым, і тое, што неістотным. Разам прасеем.

Ен памуляўся, мабыць, выбіраючы ўсё-такі важнейшае, на яго погляд, а тады махнуў рукой:

— Слухай вось. Дударык учора прыехаў. Ен, Шайтараў і Багданава ўтраіх прыцемкам гулялі ў прыгарадным бярэзніку. Гэта, думаю, для цябе навіна.

Лепш бы выкладваў ён свае запасы без каментарыяў, на іх я і сам мастак.

— Дударыкам я не займаўся, ён родам з абласнога цэнтра. А пра сям’ю Шайтарава некаторыя звесткі здабыў. Бацька працуе ў калгасе трактарыстам. Асаблівых прэтэнзій па службе няма, хаця станоўча не характарызуюць — сквапны, свайго не ўпусціць. Апрацоўваючы людзям прысядзібныя ўчасткі, дзярэ без сораму — а яму ж за працу калгас плоціць. Дома скнарны, дзяцей не песціць. Ясь у калгасе на жніве зарабіў, хацеў матацыкл купіць, бацька не аддаў грошы.

— Глядзі ты, Ясь нават працаваў.

— Два гады запар, як у вучылішчы пачаў вучыцца. Тэхніку любіць. Ўмее машыну вадзіць. Думаю, на жаданні мець матацыкл і прыхапіў яго Ганакоў.

Зноў каментарыі. Але праяўлю вытрымку, ён, бадай, свой мех не апаражніў і напалавіну.

— Сведка Скакун здзівіў, падаў учора заяву на звальненне. І што цікава — адразу падпісалі.

Навіна да нашых клопатаў мела пакуль ускоснае значэнне. Але Вежык на ёй не спыніўся:

— Скакун жыве ў адным двары з Багданавай. Я падняў вочы, чакаючы працягу.

Вежык паціснуў плячамі. Нібы прачытаў мае думкі пра каментарыі і цяпер перадаваў ініцыятыву ў мае рукі. Што ж, вывад не вывад, аднак нешта такое ўзнікла.

— Баіцца, што канфіскацыяй прыёмніка справа не скончыцца?

— Наўрад ці. Любы адвакат растлумачыў бы, што большае яму не пагражае. Можа, не хоча выступаць у судзе сведкам, можа, скупляў крадзенае і баіцца, што гэта ўсплыве?

— Не даведаўся, куды навастрыў лыжы?

— Быццам бы ў сталіцу.

— З яго стане… Слухай, Сяргей Апанасавіч, ты тутэйшымі здарэннямі часам не пацікавіўся, асабліва не раскрытымі?

— З нашых інтарэсаў, здаецца, нічога не вырысоўваецца…

— А наогул?

— Сёлета прапалі тры мужчынскія пашпарты, у інтэрнатах вучылішча і будтрэста.

— Цябе ў гэтым факце нешта бянтэжыць, так?

— Прапажу спісалі на разгільдзяйства пашпартыстак. А раптам той жа Ганакоў запасся дакументамі на крайні выпадак?

— Значыць, да прыезду Ганакова такіх здарэнняў не было?

— Так…

За суткі Вежык нямала чаго выкапаў тут у Капацэвічах. Праўда, не зусім тое, на што я разлічваў. Ды хто загадзя скажа, што спатрэбіцца. А Вежык — крыміналіст са сваім стылем, дарэмна нічога рабіць не будзе.

— Трэба выклікаць хлопцаў?

Учора я, бадай, з гэтым пагадзіўся бы. Сёння — засумняваўся. Чаму Дударык так раптоўна апынуўся ў Капацэвічах? Прычым ні ў калгасе нікога не папярэдзіў, ні хатняй гаспадыні нічога не сказаў. На яго гэта не падобна. Ен зусім не імпульсіўны.

— З каго пачнеш? — мой роздум Вежык прыняў за згоду.

— Сёння позна ўжо, — адказаў я. — І наогул спачатку хацеў бы паглядзець на іх у, так сказаць, натуральных абставінах.

— Няма нічога прасцей. Гадзінам к дваццаці будуць. Моладзь тут звычайна збіраецца на Лясной вуліцы. Сходзім разам.

— Цябе Дударык ведае, як супрацоўніка міліцыі, прытым прыдняпроўскай. Схаджу адзін.

— Як знаеш. Дарэчы, як там з самазвалам Скалабана?

— Аналізы паказалі, што быў ён ва ўрочышчы Самасейкава.

21

На Лясную я прыйшоў на гадзіну пазней, чым раіў Вежык. Вуліца была поўная моладзі. Разумею гэтых юнакоў і дзяўчат, якія сабраліся сюды. Тут сапраўды прыгожа, вольна. Вуліца шырокая, зялёная, упіраецца ў лесапарк, які аддзяляе горад ад вучылішча. Машын не відаць, так што шпацыруй, колькі душа просіць. Праўда, крыху тлумна для жыхароў пяціпавярховых дамоў, пабудаваных паабапал вуліцы, — многа смеху, брынькання гітар, музыкі з транзістараў і магнітафонаў. Радыёфікавана сучасная моладзь.

Мой спартыўнага крою шэры пінжак і ладна паношаныя джынсы не павінны былі надта выдзяляцца сярод адзення іншых хлопцаў. А каб яшчэ скінуць гадоў дзесяць, то і зусім добра было б. На жаль, са сваім узростам я нічога парабіць не мог. А ледзь з’явіўшыся на Лясной вуліцы, пачаў лавіць на сабе цікаўныя позіркі дзяўчат. Хлопцы пакуль мяне ігнаравалі.

Яся Шайтарава я заўважыў хутка. Насустрач мне незалежна рухаўся ўскудлачаны юнак у туфлях на высокіх абцасах. Але ён звяртаў на сябе ўвагу не гэтым. На ім быў чорны жылет, аздоблены бліскучымі жалезнымі заклёпкамі. Няйначай, і да яго нарэшце дайшлі чуткі пра металістаў. Затое, прынамсі тут, паплечнікаў па металу ў Яся не было. Ен рухаўся крыху задраўшы галаву, нібы хацеў звысака глядзець на сустрэчных. Ды было малавата росту. Назіраючы за ім хвілін з дзесяць, я не заўважыў, каб Шайтараў з кім-небудзь павітаўся за руку або кіўнуў каму галавой. Фанабэрысты хлопец! І кажуць, упарты, недаверлівы.

З’яўленне Дударыка я ледзь не прапусціў. Васіль падышоў да мяне ззаду і аклікнуў:

— Якім ветрам, Леанід Гаўрылавіч?

Здаецца, я не рэкамендаваўся яму, відаць, запомніў, калі да мяне так звяртаўся Івашкевіч. Але мне гэта не спадабалася. На пытанне трэба было адказаць, тым болей што, як у той прымаўцы, звер сам бег на лаўца.

— Быў паблізу, вырашыў паглядзець на моладзь пасля працы-вучобы.

— Падабаецца? — Ён не спяшаўся пакідаць мяне, толькі зыркаў па баках.

— Нядаўна прыйшоў,— Шайтараў быў ад нас далёка, але ён мог заўважыць доўгага Дударыка і падысці да нас. Таму і я паспрабаваў затрымаць хлопца. — Што, практыка скончылася?

— Не да зімы ж, — не міргнуўшы вокам, схлусіў Васіль.

— Куды накіравалі?

— Куды захачу, маю права выбару, — ён не выхваляўся, вучыўся добра.

Тым часам Шайтараў, крыху не дайшоўшы да нас, спыніўся з дзяўчатамі. Што ён ім гаварыў, чутна не было. Напэўна, нешта смешнае, бо дзяўчаты хіхікалі.

— Што гэта за дэндзі такі? — кіўнуў я ў бок Яся.

— Звярнулі ўвагу? Мой кораш Ясь Шайтараў. Праўда, фасоніста прыкінуты?

— Гэта ты да яго на спатканне прыйшоў?

— Во яшчэ! — фыркнуў Дударык і задзірыста заявіў: — Са мной любая пойдзе з гэтых дзевак, — павёў ён рукой.

Вось так. І ўзрост, і думкі — хлапечыя, хаця думкі, бадай, з вывертам. А паводзіны? Нібы пацвярджаючы яго словы, ззаду хрыплавата прагучала:

— Ледзь знайшла цябе, Дударык.

Я пазнаў голас Валі Багданавай. Яшчэ адна загадка мне. Маркіянчык казаў, што яна нявеста Ганакова. Дык што ёй трэба ад Васіля? Трывогі ў голасе не чутна, значыць, не вестку пра Ганакова прынесла. Я азірнуўся. Сёння дзяўчына паказалася мне не такой жвавай, як тады ў сталоўцы. Была яна стомленая. Хаця і ў дваццаць гадоў, пабегаўшы дзень з падносамі, не пагарцуеш потым.

— Познішся, — незадаволена вымавіў Дударык.

— Пакуль посуд памылі…

— Вечна ў цябе… Пайшлі,— ён узяў дзяўчыну за руку. І мне: — Прывет, супрацоўнік камсамола!

Я застаўся са сваімі няпростымі думкамі. Вежык быў у гасцініцы. Я расказаў яму пра сустрэчу з Дударыкам, пра Шайтарава і Багданаву.

— Яны, напэўна, пайшлі да Багданавай, дзяўчына мае пакой у тым доме. А ў доме злева жыве Скакун.

— Што ты хочаш гэтым сказаць? — Я ўжо чуў сёння ад яго, дзе жыве Скакун.

— Нічога, — Вежык падсеў да тэлевізара, але не ўключыў.— Слухай, а ты не дапускаеш, што Дударык ведае, хто ты?

Гэту здагадку я гнаў ад сябе яшчэ там, на Лясной, надта неверагоднай яна была. Не, трэба заўтра ж пагутарыць з гэтай маладой троіцай. Сёе-тое я ўжо маю.

22

Сонца свяціла ў акно. Багданава жмурылася і асцярожна цікавала за мной. Яна не ўспомніла, што нядаўна карміла мяне абедам, а ўчора бачыла на вуліцы. І я не нагадаў ёй аб гэтым. У нас мелася быць іншая тэма для размовы.

Зблізку дзяўчына выглядала старэйшай за свае гады. Нават касметыка, накладзеная густа, не хавала дачаснай блякласці пухлаватага твару. У вялікіх, густа абведзеных сіняй фарбай вачах не заўважалася маладога бляску, жывінкі.

Валя не ведала, чаго яе выклікалі ў міліцыю. Гэта яе бянтэжыла. Дзяўчына пакусвала напамажаныя губы і раз-пораз папраўляла караткаватую джынсавую спадніцу на круглых белых каленях.

Я папрасіў дзяўчыну перасесці ў цень, а сам дачытаў перасланую мне Радамовічам даведку. Даволі змястоўную, хаця, натуральна, у ёй былі і істотные прабелы — часу не хапіла, і не ўсё ў жыцці чалавека адкрыта іншым. Скончыўшы чытаць, спытаў:

— Валянціна Дзянісаўна, вы задаволены сваім жыццём, — я падкрэсліў: — Сваім?

— А што?

— Увогуле, нічога. Проста мне здаецца, што чалавек звычайна аб нечым марыць, хоча нечага дамагчыся.

— Паспела ўсяго… — Дзяўчына какетна павяла плячымі.

— Магчыма. Але ўсё-такі, чаго вам хацелася б? Багданава не адказала. Баюся, планы не былі яе стыхіяй.

— Добра, тады возьмем сённяшні дзень. Вам падабаецца, як вы жывяце?

— Вы гэта к чаму?

— Сядзім з вамі, гутарым, вось і хачу зразумець, якая вы субяседніца, што маеце за душой, — я не разлічваў на споведзь. Так, напэўна, і не бывае, каб чалавек раскрываўся з першага пытання, асабліва калі ён у міліцыі, і не ўсё яго мінулае і сучаснае праведнае. Мне было важна, каб Багданава хаця б крыху падумала аб сабе, завагалася ў нейкай перакананасці, якая застыла ў яе галаве, што яна жыве правільна і нічога змяніць не можа. Вядома, дзяўчына магла адказаць, што, маўляў, не сама прыйшла сюды, а таму няма чаго яе за душу браць. Але тое, што мне было аб ёй вядома, давала падставу спадзявацца на іншы адказ.

Багданава паціснула плячамі. Няўжо не разумела пытанняў? Быў бы час, я адпусціў бы дзяўчыну на пару дзён, каб падумала. Не для мяне — для сябе. Аднак на такія педагагічныя прыёмы часу не было. Я меў высветліць, якое месца займала яна ў сур’ёзнай крымінальнай справе, і вырашыў падысці з другога боку.

— Чуў, вы збіраецеся замуж?

Цень прабег па прыгожым і нерухомым Валіным твары. Нарэшце неяк адрэагавала!

— Няўжо гэта тайна? — не адставаў я.

— Няпраўда, — яна запярэчыла, здалося, хацела сказаць гэта гарэзліва, аднак у голасе пракінулася крыўда. — Ніхто не бярэ.

— А Ганакоў?

— Гэты бандыт? — у голасе ўжо чулася не крыўда, злосць.

— Хто вам сказаў, што ён бандыт?

— У турме сядзеў, усе ведаюць!

— То раней было…

— Гарбатага магіла выправіць. Вучыцель…

— Вам асабіста Ганакоў чым насаліў? — паводзіны Багданавай дзівілі мяне, яшчэ ж нядаўна я сам бачыў, што ў яе нармальныя адносіны з Ганаковым. Я зноў памяняў тэму: — Вы ў сястры Марыі часта бываеце? У Сёмкаве?

— Як калі. А што?

— На майскія святы былі?

— Прыязджала, — яна падазрона паглядзела на мяне і не ўтрымалася: — А што?

— Асаблівага нічога. На чым ехалі?

— Можа, на аўтобусе… З Капацэвіч прамы.

— Няўжо не помніце? — паківаў я галавой. — Дзявочая памяць?

— Ну, адзін знаёмы падвёз, падзея такая. Падвёз, і ўсё.

— Што ўсё?

— Ну, потым паехаў некуды.

— У знаёмага імя-прозвішча ёсць?

— Сакрэт вялікі. Леў Анатольевіч мяне часта падвозіць, мы з адной вёскі.

— Леў Анатольевіч — Скакун? Няўжо за так падвёз?

— Я ж кажу, мы з адной вёскі. Сябруем. Апошняе Багданава прамовіла з выклікам, быццам хацела апярэдзіць і пярэчанні, і сумненні. Чаго б мне сумнявацца? Усякая дружба бывае, і кожны яе разумее па-свойму, асабліва Леў Анатольевіч. А ўсё-такі пытанні ў мяне з’явіліся. Ці не сябе яна пераконвала? Хаця, што тут такога? Можа, спадзяецца на Скакуна, ёй ён пара — зайздросная. А яна — яму? Я папрасіў дзяўчыну пабыць у калідоры, а сам пайшоў у кабінет, дзе ўжо сядзеў Шайтараў.

Учарашняй фанабэрыстасці на Ясевым твары не было, і апрануўся сціпла хлопец: у паласатую з кароткімі рукавамі тэніску. Але кудлы не адмыліся ад учарашняга лаку і звісалі над вушамі рыжаватымі пасмамі. Сёння хлопец не цягнуўся ўгару, наадварот, нібы хацеў выглядаць меншым — і чаравікі надзеў нармальныя, і ў крэсла ціснуўся.

— Сядзь ты па-людску, — сказаў я.

Ясь паспешліва выпрастаў спіну, але вачэй не падняў. Толькі на лбе заблішчалі кропелькі поту.

Па ўсім, Ясь быў з баязліўцаў, з такім трэба гаварыць строга, падтрымліваючы яго ўнутранае напружанне. Яму не было васемнаццаці гадоў, і наша размова сам-насам не магла быць афіцыйнай, пад пратакол.

— Давай знаёміцца, хлопец. Я — Хрытанькоў Леанід Гаўрылавіч. А ты Шайтараў Ясь, так? Раскажы аб сабе.

— Ага-ага… — ён згодна заківаў галавой. — Канчаю вучылішча, трохі папрацую, а тады ў армію…

— Не надта гаваркі ты, Ясь Шайтараў. Ну, а як вы з Дударыкам у Мінску пагулялі?

— Калі? З якім? — ён разгубіўся і пачаў адмаўляцца нават ад сябра.

— Ну, Ясь, ты мужчына, вазьмі сябе ў рукі. Ладна, нагадаю. Уся група пайшла ў тэатр, а вы ўдвух, зманіўшы, што пойдзеце званіць Васілю дадому, шыбанулі ў рэстаран. Падзяліся, як вас прапусцілі?

Шайтараў памуляўся, напэўна, вельмі не хацелася ўспамінаць тыя прыгоды, але адказаў:

— Васька даў пяцёрку дзядзьку ў дзвярах.

— А гарэлку хто вам даў?

— За суседнім сталом нейкі п’яны сядзеў, паспачуваў нам і заказаў… Мы выпілі… Афіцыянтка заўважыла і сказала, каб мы маталі…

— У інтэрнаце шумелі?

— А чаго яны? Быццам мы п’яныя!

— Вядома, вы з Васькам былі цвярозыя. Такія, што вас ледзь утаймавалі. Ды скажы мне вось што: дзе вы на гарэлку грошы ўзялі?

— Васька… У мяне грошай няма.

Грошы, відаць, былі, бо хваліўся ў групе, што хутка матацыкл купіць. Але не прызнаецца.

— Ты Валю Багданаву добра ведаеш?

— Дзіва, наша афіцыянтка.

— Кажуць, замуж збіраецца? — трэба было разабрацца ў клімаце гэтай кампаніі.

— Замуж? — няўцямна паглядзеў ён на мяне і раптам выпаліў: — За Мішку Ганакова!

Маркіянчык і ўсе іншыя, хто не быў блізкі ні з Ганаковым, ні з Багданавай, маглі, вядома, паверыць у гэту няпраўду, а можа, і плётку. Зрэшты, староннім людзям гэта было ўсё роўна. А Шайтараў? Хто і навошта наводзіў цень на пляцень? Я не бачыў сэнсу.

— За Ганакова? Праўда? — перапытаў я. Задача аказалася складанай для не надта спрытнага розуму Шайтарава. Замест таго каб паціснуць плячамі, маўляў, за што купіў, за тое прадаю, ён пачаў даказваць:

— Усе кажуць, усе…

— Не круці! — перапыніў я. — Ты, Васіль і Валя — адна кампанія.

— Ну, не ведаю, — прамямліў хлопец. — Можа, і не за Мішку.

— Дзе ты быў уначы з чацвёртага на пятае? У інтэрнат ты прыйшоў, калі добра развіднела.

— З імі, ну з Васілём і Валькай…

Шайтараў зманіў. У тую ноч Багданава была ў Сёмкаве. Аднак я не спяшаўся лавіць хлопца на хлусні, я вярнуў яго да папярэдняга пытання:

— Дык чыя Валя нявеста?

Шайтараў пакруціў галавой, яму чамусьці вельмі не хацелася гаварыць праўду.

— Смялей, Ясь!

— Яна з Васькам…

Пра нешта такое і мне ўчора падумалася. А сёння я ўжо ведаў, што Багданава, калі жыла ў абласным цэнтры, не вызначалася строгімі паводзінамі. Хаця ў Капацэвічах аб ёй ніхто і не сказаў благога слова. Вядома, магла паразумнець, магла і пакахаць Дударыка. Адно мне не падабалася: навошта яе прыпісваюць Ганакову?

— Ну, вось устанавілі праўду, — крыху адпусціў я цуглі.— Як табе Ганакоў?

— Мне Мішка да фені,— і тут Шайтараў здзівіў мяне. — Вам за ім сачыць трэба, а не мне, мне што.

— Сам даўмеўся ці хто іншы сказаў табе гэта?

— У турме сядзеў.

І Шайтараў туды ж. А па логіцы, калі нашы падазрэнні праўдзівыя, ні Ясь, ні Багданава не павінны былі наводзіць на Ганакова. Калі гэта не хітры ход, распрацаваны Ганаковым загадзя.

— Не вельмі, Ясь, з цябе слова выцягнеш. Ганакоў за сваю памылку атрымаў належнае, адбыў пакаранне. Не трэба папракаць яго мінулым. Тым больш табе. Ты ж ля яго круцішся.

— Выдумляеце…

— Зарубі сабе на носе, Шайтараў, выдумляць нам патрэбы няма. Ні пра тое, што вы з Дударыкам ліпнеце да Ганакова, ні пра іншае, што я табе сказаў і скажу. А з тваіх слоў я магу зрабіць адзін вывад: калі Ганакоў працягвае несумленнае жыццё, то і вы, яго дружбакі…— я наўмысна не закончыў думку.

— А што ён украў? — Намёк на Яся не падзейнічаў, напэўна, ён яго проста не зразумеў, дакладней, зразумеў толькі адзін бок.

— Гэта я хацеў у цябе папытаць.

Хлопец патузаўся, марудзячы, хаця было бачна, што адказ у яго матляецца на кончыку языка. Нарэшце задаволена заўсміхаўся:

— Зладзеяў вы ловіце.

Малады, ды ранні. Нахабнік. Я прыжмурыў вока, змераў Яся поглядам і ў сваю чаргу ўсміхнуўся:

— А чаго б з табой час траціў, га?

Шайтараў разявіў рот.

Мяркуючы па яго рэакцыі, хапіла б двух-трох настойлівых пытанняў, каб ён заблытаўся ў хлусні. Але, і я дапускаў гэта, магло быць інакш. Такія не вельмі спрытныя на розум хлопцы ўмеюць упарціцца. Надзьмаецца і будзе сядзець пень пнём. А я ж не дапытваю, я проста гутару. Так што хай ідзе. Занепакоены, ён кінецца да некага раіцца, плакацца. І гэта нам скажа многае.

Я вярнуўся да сябе і зноў запрасіў Багданаву.

Акалічнасць, якую я збіраўся высвятляць, да маіх вышуковых дзеянняў, мажліва, асаблівага дачынення не мела. Як і чаму чалавек зламаў сабе жыццё, хутчэй належыць высвятляць следчаму ў стадыі расследавання або суддзі з засядацелямі. Наўрад ці Багданаву сур’ёзна ўцягнулі ў злачынствы, яна хутчэй за ўсё пройдзе сведкай. Яе мінулае я вырашыў крануць дзеля яе самой. Можа, паглядзіць на сябе нібы збоку.

23

У школе Валя Багданава вучылася не вельмі старанна. Сяк-так скончыўшы восем класаў, паехала ў прафесійна-технічнае вучылішча. Аднак і там адзнакі не хвалявалі яе. Акрамя нудных і незразумелых урокаў, ёй адкрылася многа іншага.

Першая разгубленасць перад вялікім горадам хутка прайшла. Тое, што раней дзяўчына бачыла толькі ў кіно і тэлевізары, раптам апынулася побач, стала даступным. Можна было штодня бегаць у кіно, на танцы ў дыскатэку, дзе ўсё выглядала незвычайным і таямнічым. У кафэ прадавалі марожанае і пірожныя. Грошай хапала: плацілі стыпендыю, прысылалі маці і сястра. Баяліся, каб Валя не згаладалася або была горш іншых апранута. Маці-прыбіральшчыца ўзяла на сябе яшчэ адну работу.

Жыццё Валі пачало ўяўляцца лёгкім і бестурботным, нібы створаным спецыяльна для яе. Тым болей што і настаўнікі неўзабаве махнулі на Багданаву рукой і не скупіліся на тройку, калі, па праўдзе, трэба было ставіць двойку.

Аднойчы ў дыскатэцы Валі прыглянуўся хлопец. Не ёй адной. Яна заўважыла, як паглядалі на яго дзяўчаты. Быў ён непадобны на вучняў — амаль дарослы, бойкі. І выбраў з натоўпу дзяўчат яе, Валю. Як тут не заганарыцца. Яны крыху патанцавалі, і хлопец прапанаваў пайсці ў кафэ. Валя згадзілася. Пілі чорную каву. Не надта смачную. Але вакол усе пілі такую, і Валя старалася быць, як усе. А ўвогуле, у кафэ ёй спадабалася. Яна адчула сябе самастойнай, дарослай.

З хлопцам Валя сустрэлася назаўтра. На гэты раз ён запрасіў яе на вечарынку да сяброў. І зноў усё было непадобнае на тое, што дзяўчына бачыла раней. Новыя знаёмыя паводзілі сябе зусім па-даросламу, хаця былі ці не яе ўзросту. Пілі віно, курылі. За сталом, не тоячыся, цалаваліся.

Яшчэ пасля першай выпітай чаркі віна ў Валі закружылася галава. Ёй стала надзвычай хораша, утульна. Хлопцы і дзяўчаты, якіх яна напачатку дзічылася, здаліся свойскімі, добрымі. Час ад часу пары знікалі ў суседнім пакоі. Вярталіся расчырванелыя, узбуджаныя. Валя здагадвалася, што адбывалася ў цёмным пакоі, і з нейкімі незразумелымі самой хваляваннем, бояззю і жаданнем чакала, калі кавалер пакліча туды і яе. І ўсё паглядала замілавана на яго — высокага, моцнага, прапахлага гарэлкай і тытунем. Ен выдаваў тут самым прыгожым і смелым.

Потым хлопцы селі за карты. Дзяўчаты адасобіліся на канапе. За сталом Валя засталася адна. Яна чула размову дзяўчат — пра штроксы, калготкі, сукенкі… Дзе хто што купіў, вымяняў, прадаў. Такіх рэчаў з мудрагелістымі замежнымі знакамі Валя ніколі не мела і зараз адчула сябе адзінокай, абдзеленай. Ад крыўды наліла поўны бакал — нехта казаў ёй, што віно лечыць ад скрухі — і адным махам асушыла.

— Малайчына, Батончык, — пачула Валя і здзівілася, бо гаспадар кватэры звяртаўся менавіта да яе. Ен быў чорны аж з сінімі шчокамі і меў доўгія, заграбушчыя рукі. Ен цэлы вечар цікаваў за ёй, Валя прыкмеціла. Позірк быў цяжкі, непрыемны, палохаў.

— Так, так, ты — Батончык, — без усмешкі паўтарыў гаспадар.

Навокал засмяяліся. Нехта, Валя не заўважыла хто, выгукнуў:

— Возьмем за новахрышчоную!

Выпітае віно дзейнічала спакваля. Неўзабаве Валя ўжо смяялася, нешта адказвала, нават спрабавала заспяваць.

— Не шумі! — цыкнулі на яе.

Далейшае яна памятае цьмяна. Калі пачалі разыходзіцца, Валя таксама ўстала, памкнулася за сваім хлопцам. Той крыва ўсміхнуўся і сказаў незразумела:

— Цябе выйграў Цыган, — і паказаў на гаспадара кватэры.

Валі стала страшна, яна папрасілася:

— Я хачу з табой…

Ен моцна грукнуў дзвярамі перад яе носам.

— Не тузайся, Батончык, — Цыган затрымаў яе за руку, падвёў да стала з аб’едкамі, пустымі бутэлькамі.— Для нас з табой засталася пляшка. — Наліў.— Прычасціся!

Яна адмоўна закруціла галавой, рванулася да дзвярэй. Цыган пераняў яе ў прыхожай, павольна дастаў нож і пстрыкнуў лязом.

— Не раю брыкацца, дзевачка!

Валя дазволіла завесці сябе назад у пакой, паслухмяна выпіла шампанскага…

Так Валя Багданава стала Батончыкам. Выправаджваючы яе раніцай, Цыган загадаў:

— Вечарам прыйдзеш!

Цыган не доўга трымаў Валю пры сабе. Недзе праз тыдзень перадаў свайму дружбаку Чумізе, а ўжо той звёў яе з чарнявымі гандлярамі на гарадскім рынку.

Сяк-так Валя Багданава скончыла вучылішча. Праца на хімкамбінаце, як і вучоба, яе не захапіла. Калі дзяўчына перастала хадзіць на камбінат, ніхто там не звярнуў на гэта ўвагі. А маці дык нават парадавалася, што дачушка не будзе труціцца хіміяй.

— Пагуляй, дочачка, а там паглядзіш, — і працягвала пасылаць грошы.

Дачка гуляла ў тым жа абласным цэнтры, балазе цяпер знаёмых хапала. Яны і параілі, каб мела прытулак, уладкавацца дворнікам. Праца была зручная — зранку памахай мятлой, а потым рабі што хочаш.

Цыган і Чуміза даўно зніклі. Куды — Валя не цікавілася. Ці не ўсё роўна, калі і без іх было каму частаваць? Прывыкла, што ў яе пакойчыку часта мяняліся мужчыны. Добра гэта ці дрэнна — яна не задумвалася.

Аднойчы, ужо пад восень, калі Валя, лускаючы семкі, тачыла лясы з уладальнікамі хурмы і мандарынаў, яе ўбачыў зямляк.

— От дзе ты хімічыш, — з усмешкай сказаў ён і агледзеў з ног да галавы. — Не вельмі шчодрыя твае віцязі ў тыгравых шкурах.

Валя не зразумела, хто такія віцязі і прычым тут тыгравыя шкуры. На яе паўднёвых знаёмых былі ладна зашмальцаваныя джынсы і чорныя кашулі. Аднак, што яе ўласны выгляд былому суседу не паказаўся, уцяміла. Яна і сама сабе не падабалася. Не тварам, твар свой Валя лічыла прыгожым, і цела было неблагое, налітае сокам, нездарма яе называлі Батончыкам. Засмучала Валю адзенне. Яна не магла ўгнацца за дзеўкамі, з якімі часам балявала ў адной кампаніі. Не было ў яе ні джынсаў з фірмай, ні штроксаў, ні бананаў. На семдзесят рублёў дворніка ды матчыны капейкі не разгонішся, а хлопцы хіба напояць-накормяць. Валя ў каторы раз заглушыла ў сабе крыўду на сябровак па вучылішчу, якія ўжо зараблялі па сто семдзесят — сто восемдзесят рублёў у месяц і маглі дазволіць сабе шыкоўнае ўбранне. Тую прыглушаную крыўду яна зараз перанесла на земляка.

— Не твая, не прыцэньвайся!

Ен бліснуў зубамі, спагадліва спытаў:

— Дзе абітаеш?

— Што?

— Дай, кажу, свае каардынаты, можа, загляну на агеньчык.

На гэты раз да яе дайшло, буркнула:

— Ведаю я вашы агеньчыкі!

— А калі і так? — засмяяўся ён, падміргваючы рыначным хлопцам, якія прыслухоўваліся да размовы. — Ты дзеўка ого-го!

Апошняе чамусьці Валю пацешыла. Можа, таму, што не часта чула добрае слова? Яна сказала, дзе жыве.

Ен аб’явіўся дні праз тры, пад вечар. Прынёс пітво, закусь. Заседзеўся да пазна і застаўся начаваць. Валя не пярэчыла, прывыкла, што за пачастункі трэба плаціць.

Ен прыходзіў яшчэ некалькі разоў і нарэшце прапанаваў.

— Ідзе зіма, снег цябе тут у труну загоніць. Давай пераязджай у Капацэвічы. Маці хворая, раптам памрэ, кватэра прападзе. А так будзеш са сваім жытлом. Працу табе знайшоў, пойдзеш рабочай на кухню ў сталоўцы. Парупіш і ў афіцыянткі выб’ешся.

Валю не песцілі ні ўвагай, ні клопатамі. Яна расчулілася, падумала, што гэта не проста так, і ўпершыню мільганула надзея на замужжа. Яна ў выхадны з’ездзіла ў Капацэвічы, нібы праведаць маці, а сама высветліла, што ён не жанаты. Схадзіла ў сталовую. Ёй там спадабалася. Будучыня ўбачылася ружовай.

Не, ён нічога не абяцаў, не прыходзіў, казаў, што не хоча плётак. А ў яе расла крыўда…

Расказваючы, Валя не таілася перада мной. Відаць, добра набалела і хацела выгаварыцца, як кажуць, адвесці душу. А можа, і пад уплывам хвіліны, бо я даў ёй зразумець, што і сам нямала пра яе ведаю, здагадалася, што спачуваю, шкадую. Праз гэта яна, напэўна, зараз не надта задумвалася, што знаходзіцца ў міліцыі.

Валя не сказала імя гэтага дабрадзея, і я прыняў яе стрыманасць. Здагадваючыся, хто ён, я вырашыў усё-такі ўдакладніць. Не прама, не ў лоб, каб раптам не парушыць даверу, які ўзнік паміж намі.

— За што вы не ўзлюбілі Ганакова? Багданава сцепанулася, збянтэжылася:

— Адкуль вы ведаеце?

— Вы нядаўна назвалі Ганакова бандытам.

— А то не? — у яе была свая логіка. — Намаляваў…

— Няўжо вам раней было лепш?

— Што там, што тут, — дзяўчына махнула рукой. І рэпліка, і тон былі для мяне неспадзяванымі.

Яны не адпавядалі таму, што мне расказвалі пра тутэйшую Багданаву. Дзіўна. Я ўважліва паглядзеў на дзяўчыну.

— А то не? — зноў не то пытала, не то пацвярджала яна. — «Прыручы мне хлопца! У цябе гэта атрымаецца».

Я падумаў, што Багданава выканала загад. Дык каго яна прыручала і па чыйму даручэнню. Няўжо Дударыка? А вось хто патрабаваў? Не скажа Валя — ці з нейкага невядомага мне прынцыпу, ці баючыся, помнячы вострае лязо Цыганавага нажа…

Такім чынам, што я маю? Частку біяграфіі другараднай, відаць, фігуры ў крымінальнай справе. У гэтай біяграфіі для нас важныя два факты: прыручаны хлопец і той, каму спатрэбілася прыручэнне.

— Хто ён? — я паўтараю пытанне. Не павінна Багданава пасля такой шчырасці прамаўчаць. Можа, і не прамаўчала б, каб я не страціў на хвіліну пільнасць. А я, абураны, дадаў: — Яго судзіць трэба!

Дзяўчына раптам спалохалася, сціснулася:

— Я не трымаю зла. Лепш адзін малакасос, чым штоноч п’яныя рожы, — і паскардзілася: — Мне галава разбалелася.

Не лёгка ўспамінаць, што пералапаціла сябе перад чужым мужыком. Я мусіў адпусціць яе. Нікому яна, бадай, не раскажа пра нашу гутарку. Дый нічога, што выходзіла б за межы асабістага Валінага жыцця, мы не краналіся.

У нейкай машыне за акном у прыёмніку прапілікаў сігнал часу. Тры гадзіны. Я пазваніў Радамовічу ў Прыдняпроўск. Але і ён ні на крок не пасунуўся наперад. Прыкрае становішча. Быццам усё ясна, а не падступішся. Што ж, вазьмуся за апошняга фігуранта.

24

У дзверы пастукалі. Ветлівы, аднак, ідзе да мяне наведвальнік. Сціплы. У вучылішчы апошнім часам быў ён не такі, праўда, толькі з равеснікамі — развязны, самаўпэўнены. З дарослымі трымаўся цішэй.

Увайшоўшы, Дударык знерухомеў ля дзвярэй. Напэўна, не чакаў, што выклікаў яго менавіта я. Хаця, думаю, псіхалагічны эфект, на які я разлічваў, не атрымаўся.

— Ты не павітаўся, Васіль. Праходзь.

Ен даў дзень добры і, віхляючыся, як учора на Лясной вуліцы, накіраваўся да крэсла.

— Давай знаёміцца па-новай. Я — супрацоўнік рэспубліканскага крымінальнага вышуку, удзельнічаю ў расследаванні крадзяжу у магазінах, а таксама забойства Галанца Мікалая Уладзіміравіча, — з Дударыкам я вырашыў не цямніць, допыт быў афіцыйны, дамовіліся з Радамовічам.

— Я — навучэнец, — з выклікам адказаў ён. — А пра вас мне казалі, я не верыў.

— Не вылузвайся, Васіль. Мы з табой будзем не ў лялькі гуляць. Дык хто табе казаў пра мяне?

— Не помню.

— Зрэшты, гэта не вельмі важна, пазней скажаш. А пакуль адкажы, дзе ты быў уначы з адзінаццатага на дванаццатае мая і з чацвёртага на пятае чэрвеня?

Дударык не запытаў, якое дачыненне гэтыя чыслы маюць да яго, як я чакаў, упэўнены, што яго навучылі на выпадак допыту. Ен кальнуў мяне позіркам, нібы хацеў даўмецца, што ведаю я.

— У ноч?… А-а, адзінаццатага спаў. Вы ж самі карыкатуру чыталі. А пятага, пятага… — ён збянтэжана заўсміхаўся, — быў у дзяўчыны…

— Дапусцім. Але я паглядзеў твой бібліятэчны фармуляр. Ты чытаеш дэтэктывы і таму павінен ведаць, што, каб мы паверылі і праверылі, трэба называць імя. Тайну мы захоўваем.

Зноў Васіль не спытаў, прычым тут ён. Для прыліку памаўчаў і сказаў:

— Толькі паміж намі, ёсць адна, Валька Багданава. У сталоўцы афіцыянтка.

— Так і зазначым, — я запісаў адказ у пратакол, даў хлопцу падпісаць — з ім трэба было трымацца на поўным сур’ёзе. А потым папракнуў: — Зманіў ты, Васіль Дударык, зманіў. Адзінаццатага мая, твая палыкавіцкая гаспадыня казала, ты дадому пад раніцу заявіўся. Ноч была халодная, і ты папрасіўся ў хату. Толькі не кажы, што на сенавале быў, тады яшчэ не касілі. І чацвёртага ты не быў з Багданавай, яна ў сястры гасцявала.

— Дык што? Маё дзела!

— На жаль, і маё. Табе Валю хто прывёў?

— Што, у мяне закахацца нельга?

— Чаму, ты хлопец не зломак. Ды з ёй у цябе каханнем не пахне. Дзяўчына з табой па прымусу. Я нават мог бы табе сказаць, што за гэта патрабавалі. Але хачу, каб ты сам сказаў. Так лепш будзе, для цябе, між іншым.

— Шчырае прызнанне? Чытаў і ў кіно паказвалі,— ён усё яшчэ выпінаўся. — Няма ў чым прызнавацца! Падумаеш, з дзеўкай сплю. Я ўжо дарослы.

— Так, ужо паўналетні, маеш права жаніцца, аднак і адказваць таксама, як дарослы мусіш. Дык якую плату заплаціў? Злодзеем стаў? Не ўстаяў перад такім падарункам?

— Сама прыйшла! — былі ў гэтым воклічы і хлапечае жаданне выглядаць мужчынам, і адчай. — Сама прызналася ў каханні, не раз, вы не чулі як мы… — Нарэшце ён дапусціў памылку, нязначную, але памылку.

— Зрэшты, справа не ў каханні ці нянавісці. Галоўнае, што ты здрадзіў сабе, стаў на злачынны шлях. За два дні да крадзяжу ў Палыкавіцкім сельмагу ты званіў ў Капацэвічы. Каму?

— Вальцы.

— Правільна. Хаця не спатканне прызначаў. Казаў пра батарэі?

— Калі яна вам сказала пра гэта, то хай скажа ўсё, а я нічога не помню, — Дударыку здавалася, што ён адказаў удала. А ён дапусціў новую памылку — прызнаў, што размова сапраўды была.

— Тое, што скажа Багданава, важна для яе. Тое, што скажаш ты, залічыцца табе. Каб ты не надта ўпарціўся, дадам: загадчыца магазіна Цярэшка заўважыла, як ты прыслухоўваўся да яе размовы з вартаўніком, — я цярпліва ўшчуваў хлопца, дамагаючыся шчырага прызнання. Пакуль ён яшчэ не аперыўся, можа, удасца закрануць у ім добрыя струны, прымусіць задумацца аб сваім лёсе. Калонія і немалы тэрмін, наканаваны яму, таксама універсітэт, дзе вельмі часта такія шчанюкі атрымліваюць адукацыю ваўкоў.— Дайшло?

Дударык моршчыў лоб. Было відаць, што мае словы прыціснулі яго, і ён шукае, як выбрацца з-пад гэтага прэса. Не прызнацца, а менавіта выбрацца. Той, хто завабіў хлопца на злачынны шлях, упэўнены я, наспяваў яму, што яны разумнейшыя за міліцыю. Ён і вучыў, як выкручвацца. Аднак тэорыя, як вядома, патрабуе практыкі. У Дударыка яе не было. І дзякуй богу.

Дамагаючыся ісціны, я заўсёды шкадаваў такіх няўстойлівых юнцоў, не здольных кінуць позірк наперад. Яны неяк бяздумна лезуць у сілкі, расстаўленыя ўмелай злачыннай рукой. Колькі іх прайшло перада мною, а я ўсё не магу знайсці прычыну, чаму так лёгка зусім не дурныя хлопцы і дзяўчаты, якіх расцілі бацькі, школа, якія чыталі кнігі і глядзелі фільмы, робяць тое, што арганічна несумяшчальна з паводзінамі нармальнага чалавека? Адкуль узяўся той чарвячок, з якога потым разраслася ўнутраная гніль? А можа, мы, старэйшыя, не даем моладзі патрэбную грунтоўнасць прыкладам сваіх поглядаў і ўчынкаў?

— Раскажы-тка, Васіль, пра сваю сям’ю?

— Абавязкова?

— Увогуле — не, збольшага аб тваіх бацьках ведаю. І не разумею, чаму ты вырас без трывалых прынцыпаў. Няўжо табе дома не ўнушалі, што такое добрае і што такое дрэннае? — Бачыў я, што хлопцу патрэбна адцяжка — свайго роду глыток свежага паветра ўчадзеламу. І вырашыў даць хлопцу перадышку. Цеплілася надзея, што знайду нейкі ключык да яго глыбока схаванай сумленнасці. Яна ж ёсць у кожнага чалавека гэта схованка. Толькі ў аднаго блізка, на паверхні, яе і шукаць не трэба, у другога — так далёка, што не дабрацца, бо пакрылася ўжо некалькімі пластамі бруду. З Васілём я ўсё яшчэ спадзяваўся на лепшае.

— Што расказваць? — раптоўная горыч засланіла ў хлопца адчуванне цяперашняй бяды. — Як маці штодня грызе бацьку? Мне ў школе мядаль свяціў, а я ў вучылішча збег.

Не надта прыемна поркацца ў чужых сямейных нягодах, а мусіш. Дзеля такога вось шалапута.

— Бацька працуе бухгалтарам, палучае сто пяцьдзесят рэ. Дэфіцыт дадому не валачэ. Не як нашы знаёмыя. Маці ім зайздросціць, — ён замаўчаў.

— Ты асуджаеш маці? За што?

— Як за што? Маці хоча, каб бацька махляваў. Хоча шмоткі купляць, пярсцёнкі, абы-што. За жонкай рэвізора аблспажыўсаюза пнецца. І жонкай загадчыка аддзела…

Мы часта лічым, што нашы дзеці нічога, акрамя сваіх забаў, не заўважаюць, нічым не цікавяцца. А ад іх, калі яны падрастуць, праўду не ўтоіш. Нават думкі не схаваеш. Сіла бацькоўскай патрабавальнасці да дзяцей, яе дзейснасць знаходзяцца ў прамой залежнасці ад патрабавальнасці бацькоў да сябе. Наогул гэта патрабавальнасць дзіўная рэч. Ці так ужо рэдка падобна яна на двухтварага Януса? Рэвізор, жонка якога шыкуе, хутчэй за ўсё лічыцца гразой растратчыкаў і раскрадальнікаў. Недакладнасці ў справаздачах ён не прапускае. А тое што не на ўсіх рэвізіях, то гэта, думае ён, на яго стаўленні да службовага абавязку і на яго службовым аўтарытэце не адбіваецца. Васіль, безумоўна, пра такія падрабязнасці не ведае, яны добра закамуфліраваныя але сутнасць іх зразумеў і, можа, міжволі засвоіў.

— Значыць, і рэвізора ты асуджаеш?

— Ненавіжу! Хапуга!

— Тут, Васіль, я з табой цалкам згодны. Аднак скажы мне: ці ёсць розніца паміж ім і тым, хто ўзломлівае замкі, каб украсці? Паміж ім і табой?

— Я рэвізій не раблю, не падманваю…

— Вы абодва крадзяце, — абвінавачанне прагучала жорстка, і гэта жорсткасць была зараз, бадай, больш патрэбна, чым доказнасць. — Можа, у тых жа самых магазінах, у якіх корміцца знаёмы табе рэвізор. Розніца толькі ў тым, што ён падчышчае ведамасці, а ты зрываеш замкі.

Дударык доўга сядзеў, апусціўшы вочы. Я таксама маўчаў, не задаваў пытанняў. У іх не было патрэбы. Ен хлопец кемлівы і, напэўна, зразумеў, што выкруціцца не ўдасца, і рашаў зараз: быць шчырым да канца або, змяншаючы сваю віну, нешта ўтаіць. Мне было зусім не ўсё роўна, якую пазіцыю зойме Васіль. Не таму, што гэта можа зацягнуць расследаванне. Шчырасць або няшчырасць былі паказчыкамі сапсаванасці, у шмат чым вырашалі Дударыкаву будучыню.

— Вы мяне арыштуеце? — яму не ўдалося схаваць надзею, што я толькі палохаю яго.

Пытанне засмуціла мяне. Не гэта павінна было хваляваць зараз хлопца. Вымахаў у добрага дзядзьку, а сапраўдным мужчынам, як таго вымагаюць узрост і адукацыя, не стаў. Мне не ўпершыню прыходзіцца сутыкацца з такой інфантыльнасцю і кожны раз не магу знайсці яе вытокі. Бацькоўская апека? Васіль ёй працівіўся. Недахопы школьнай праграмы? З якога класа толькі ён звярнуў на крывую дарожку? Спадчыннасць, атрыманая праз гены і мацярынскае малако? А можа, усяго патроху? Не, няма ў мяне адказу, і зноў пошукі яго мушу адкласці на потым…

— Эх, Васіль, Васіль, я спадзяваўся, што ты ўмееш прызнаваць свае памылкі. А ты… Пад бацькоўскімі крылцамі не адседзішся, нават калі мы цябе зараз не затрымаем.

Ен успыхнуў, праявіўшы яшчэ адну не надта прыемную рысу характару — самалюбства, адказаў фанабэрыста:

— Пра сябе ўсё скажу, я нічога не баюся. Але не чакайце, што назаву прозвішчы.

— Дурань ты, дурань, прабач, — не ўтрымаўся я. — Ніякі ты не герой. Ты — звычайны крымінальнік.

Але і вымуштраваны — і Дударык, і Багданава, і Шайтараў. Ці не павязаны яны сапраўды тымі нажавымі ранамі на трупе? Радуецца невядомы нам верхавод, што ўдала прыдумаў.

Нічога новага Дударык пра кражы не паведаміў, хіба некаторыя дэталі ўдакладніў. Саўдзельнікаў не назваў, абмежаваўся займеннікам. Мы прыехалі, мы адчынілі, мы ўзялі. Дзе знаходзіцца нарабаванае ён, бадай, не ведаў.

— Усё, Васіль? — спытаў я, калі ён скончыў аповяд. — А Галанец, якога ты біў нажом? Шчасце тваё, што ён тады быў ужо мёртвы, а то…

— Расстралялі б? — у яго голасе паласнуў смяртэльны жах. — Я тады быў непаўналетні!

— Аднак і настаўнік у цябе! — я з жалем паглядзеў на Дударыка. За якіх паўгода ў хлопца выветрылася з галавы ўсё, што закладвалі туды з маленства. Хаця тут трэба ўдакладніць: калі закладвалі тое, што робіць з немаўляткі чалавека. Бо вакол нямала іншых прыкладаў.— Ад каго ты засвоіў кодэкс?

— Есць у нас адзін, прасвяціў… Намёк быў даволі празрысты.

25

Рыпнулі дзверы. І чаму яны найчасцей бываюць нямазаныя? Няўжо цяжка насоваць у петлі якога масла ці салідолу? Я не ўзняў галаву, падумаўшы, што гэта Вежык або Юсікаў, і працягваў таропка занатоўваць меркаванні, якія ўзніклі пасля ўчарашняй сустрэчы з Дударыкам і яго сённяшняга допыту. Падставу для роздуму ён мне даў.

— Сышчыка ногі кормяць, а не пісаніна, Леанід Гаўрылавіч, — энергія аж выпірала з моцнай постаці Радамовіча. Толькі вочы былі зусім не вясёлыя.

— Вадзім Пятровіч? — я здзівіўся. — Што здарылася?

— Каб-то здарылася… — ён развёў рукамі.

— Усё роўна ўдала, што вы прыехалі. Я збіраўся званіць вам.

— Па Ганакову? — Радамовіч асцярожна апусціўся ў крэсла, паклаў перад сабой крыху пацёрты карычневы партфель.

— Як вам сказаць? Ен мне патрэбны. Ен у Прыдняпроўску або адпусцілі?

— Што вы, пракурор не дазволіў,— паспяшаўся ўнесці яснасць следчы, быццам я назіраў за тым, ці не парушаюць закон супрацоўнікі пракуратуры. Падазрэнне ў забойстве — той самы выпадак, калі пракурор лепш перастрахуецца, чым праявіць абачлівасць у адпаведнасці з прэзумпцыяй невіноўнасці.— Усё правільна, — дадаў Радамовіч, — Ганакоў не выпадкова прыбраў да рук Багданаву і потым угаварыў пераехаць у Слабодку.

— Вадзім Пятровіч, распарадзіцеся, калі ласка, каб заўтра Ганакова даставілі сюды.

Прыйшлі Вежык і Юсікаў. У пакоі адразу стала цесна і тлумна.

— Ого, я ў час, — ажывіўся Радамовіч. — Аператыўная нарада з удзелам начальніка ДАІ,— ён жартаваў, а мне чамусьці за ягонай бравадай убачылася няўпэўненасць. Кепска, я люблю ў следчым мець партнёра, а не прыпрэжанага. — Паколькі я, як кажуць, з карабля на бал, кіраваць нарадай даручым Леаніду Гаўрылавічу?

— Так, Вадзім Пятровіч, — у тон яму адказаў я. — Прэзідыўм выбіраць не будзем. Бо парадак дня ў нас кароткі. Перада мной карта Капацэвіцкага раёна, і мы папросім Фёдара Палікаравіча, паколькі гэта яго родны кут, паказаць нам мясціны паблізу Слабодкі і Пуцькава, дзе можна было б хаваць крадзенае.

— Назвалі Ганакова? — спытаў Юсікаў.

— Не, — паківаў я галавой, — баяцца, думаю, ім папулярна растлумачылі, што забойства не жарты.

— Націснулі б, сказалі, што Ганакоў у нас, — параіў Радамовіч.

— Без рэчавых доказаў нашы пазіцыі не надта надзейныя. Пра схованку, упэўнены, хлопцы не ведаюць.

— Што псіхалогія цяпер у пашане, — апошняе слова Радамовіч пакідаў за сабой, відаць, для саліднасці,— агульнавядома. Але вы сцвярджаеце дакладна…

— Толькі дапускаю, Вадзім Пятровіч. Згодзен, грунтуючыся з псіхалогіі, але і на падставе выяўленага. Верхавод, за выключэннем апошняга выпадку, калі Дударык застаўся ў Палыкавічах, падвозіў хлопцаў да Слабодкі. Не думаю, каб ён пасля яшчэ куды далёка каціў з крадзеным. Навошта яму дадатковая рызыка. Другое. Наўрад ці рэчы трымаў дома або ў знаёмых — і ў гарадку, і ў вёсцы гэта не прайшло б незаўважана. Застаецца зручная схованка, да якой людзі даўно прывыклі і ў якую нікому няма патрэбы заглядаць. Што скажаш, Фёдар Палікаравіч?

— Адразу не ўспомніш, дзе якая развалюха.

— Прыкінь, прыкінь, — я не разлічваў, што Юсікаў прама пакажа месца. — Да цямна гадзіны чатыры маем. Карту даць?

— На тваёй карце, баюся, нават Пуцькава не пазначана, а ты хочаш, каб я табе пуньку якую паказаў.

Пакуль Юсікаў думаў, раз-пораз абводзячы нас позіркам прыжмураных вачэй, я шэптам пацікавіўся ў Вежыка паводзінамі Шайтарава. Насуперак маім меркаванням, Ясь пабег толькі да тэлефоннай будкі. Размова, калі яна адбылася, была вельмі кароткай. Праўда, потым ён заглянуў яшчэ і ў майстэрню. Пастаяў на парозе, пакруціў галавой і паплёўся ў інтэрнат. Яшчэ адна мне загадка!

Нарэшце Юсікаў не надта ўпэўнена прамовіў:

— Есць там, здаецца, пара мясцінак, на ўзлессі за Пуцькавам, — памарудзіў,— была яшчэ ў лесе смалакурня са склепам, у вайну згарэла…

— Паглядзім іх, можа, потым яшчэ на што натыкнемся. Так, Вадзім Пятровіч?

— Ваша прыдумка…

— Згодзен, Вадзім Пятровіч, бяру лейцы ў рукі. Сяргей Апанасавіч, Шайтараў і Багданава пад наглядам? Добра. Панятых знойдзем у вёсцы. Рушылі…

Ні ў колішняй смалакурні, ні ў пуньцы, ні ў іншых, паказаных Юсікавым месцах, мы нічога не знайшлі. Спыніліся заклапочаныя, засмучоныя, не ведаючы, ці то яшчэ куды падацца, ці то ехаць назад. І тут азваўся адзін з панятых.

— Калі вам старыя пабудовы патрэбны, то на Басалыгавым хутары лазнячка павінна быць, — стары паказаў рукой у бок Пуцькава, — там паблізу мы сена нарыхтоўваем для сваіх кароў.

Лазня стаяла на пустцы. Ад хутара застаўся толькі падмурак, ды і той зарос бур’яном. А лазня трымалася, хаця адным вуглом крыху асела, пакасілася. Па ўсім, тут даўно ніхто не хадзіў. Нават колішняя сцяжынка да яе зарасла травой.

Мы падышлі бліжэй. Страха на пачарнелых бярвеннях сям-там правалілася. Прычыненыя на вялікую клямку дзверы перакасіліся. Адзінае акенца глядзела палавінкай запыленай шыбы.

— Не хапае шыльды «Ахоўваецца законам», — прыкра пажартаваў Вежык. — Нага чалавека, здаецца, апошні раз тут ступала ў мінулым веку.

— Не, — удакладніў стары, прыняўшы словы Вежыка літаральна. — Перасталі паліць гадоў з дзесяць таму, як у цэнтры вёскі пабудавалі новую лазню. Праўда, Верка? — звярнуўся ён да другой панятой.

— Ага, — пацвердзіла яна. — Мы тут, калі на сене, ад дажджу хаваемся. Сёлета, дзякуй богу, суха.

Да лазні мы ішлі чарадой, адзін за адным, на чале з экспертам, які ці не на кожным кроку расчаравана хмыкаў. Пад травой зямля была як камень, адно не звінела. Я азірнуўся. Нас прайшло шасцёра, і хоць бы дзе завіднелася парушаная сцяблінка.

Бразнула праторкнутая засохлай сасновай галінкай заржавелая клямка. Пах гарэлага даўно выветрыўся, і толькі закурадымленыя сцены нагадвалі, што некалі тут мыліся і парыліся, секучы расчырванелыя спіны пругкімі бярозавымі венікамі. Я аж павёў плячамі, уявіўшы гэту завабную карціну. Есць у мяне такі грэх, люблю натуральную, ад раскаленага каменя, пару.

Нічога адметнага ўнутры лазні нам не кінулася ў вочы. На падлозе, на палку ляжаў пыл. На палку, як і мае быць, гусцейшы. Пэўна і тут, падумалася мне, нас чакае расчараванне. Эксперт усё гэтак жа, як і на зарослай сцежцы, незадаволена хмыкаў, разглядаючы спарахнелыя дошкі на палку.

— Ніводнага свежага адбітка, — бурчаў ён, круцячы галавой. І раптам напружыўся, а тады ўжо іншым, урачыстым тонам выдаў нам сваё чарговае «хмы». Ен працягнуў руку ў кут, дзе палок злучаўся са сценкай. Яго ўказальны палец завіс над бліскучай шляпкай цвіка, якім была прыбіта самая апошняя дошка.

Эксперт асцярожна адарваў дошку, і мы ўбачылі загорнутыя ў вялікія цэлафанавыя мяшкі футра, скураныя пінжакі, транзістары і іншыя рэчы, якія значыліся ўкрадзенымі з сельмагаў. Грошай і каштоўнасцей, вядома, не было. Але на іх я і не разлічваў, непакоіла іншае — адсутнасць слядоў канкрэтнага чалавека. На некалькі светлых нітак, выдзернутых з нейкай тканіны, якія выкалупаў эксперт з расшчэпленай дошкі, я не надта спадзяваўся. Пакуль рэчы маўчалі аб галоўным злачынцу.

— Што далей, Вадзім Пятровіч? — спытаў я ў следчага, калі ўсе фармальнасці былі выкананы.

— Сваім пытаннем, маёр, вы папярэдзілі адказ. Зробім вобыск у Ганакова.

Запаслівы чалавек Радамовіч, нават санкцыяй загадзя разжыўся. Але я мусіў прызнаць, што рашэнне яго вынікае з папярэдняга. Вестка пра знаходку ў лазні разляціцца хутка. Таму адкладваць вобыск рызыкоўна. Бацькі ёсць бацькі, выгароджваючы сына, могуць што-небудзь прыхаваць або знішчыць.

Невялікая хата Ганаковых была абстаўлена проста. Старая мэбля, невялікі тэлевізар. Мінулы раз я ў хату не заходзіў і цяпер, аглядаючыся, раптам падумаў, што тут нібы ўсё на віду, пад рукамі. І яшчэ пашкадаваў старых. Яны разгублена тупаліся, не надта разумеючы, чаго да іх сабралася столькі людзей.

Вобыск правялі хутка. У шуфлядцы адзежнай шафы сярод сямейных фатаграфій Вежык знайшоў пашпарт, выдадзены на імя Лісава Міхаіла Сцяпанавіча, — адзін з тых, якія зніклі ў інтэрнаце прафтэхвучылішча. Як дакумент трапіў у шуфлядку, дзе, акрамя фотакартачак, нічога не захоўвалася, гаспадары растлумачыць не маглі. Адно бацька сказаў:

— Можа, Міша…

Радамовіч выглядаў імяніннікам. Прызнацца, Вежыкава знаходка ўразіла і мяне. Не чакаў я, што вобыск дасць такі сур’ёзны доказ.

— А вы сумняваліся, — нагадаў мне Радамовіч. Так, пашпарт крута мяняў сітуацыю, і я толькі развёў рукамі.

— Усё яшчэ настойваеце на гутарцы з Ганаковым?

— У маім плане нічога не змянілася, — я крывіў душой, але дух супярэчання выбухнуў раптам ува мне.

— Хай будзе па-вашаму, Леанід Гаўрылавіч. Толькі прашу: не кранайце сённяшніх знаходак.

Ноч у мяне зноў была бяссоннай.

26

У кабінет Ганакоў зайшоў хмуры, абыякавы, зусім не падобны на сябе нядаўняга. Скрозь зубы выціснуў нешта накшталт дзень добры і спыніўся пасярод пакоя, прывычна трымаючы рукі ззаду.

— Садзіцеся, Міхаіл Мікалаевіч, у нагах, слушна кажуць, няма праўды, — а сам думаў, што мне было б куды прасцей, каб гэта гутарка адбывалася да вобыску.

У дадатак да ўсяго, што па крупінцы набралася раней, чужы пашпарт будзе ціснуць на мяне. Ганакоў крыва ўсміхнуўся:

— А дзе яна, праўда? Можа, скажаце, — у вас?

— Так, у нас. Хвіліначку! — падняў я руку. — Спачатку высветлю, што намеціў, а тады адкажу. Не будзем пра крадзяжы і забойства. Аб іх вы са следчым нагаварыліся. Спытаю пра тое, пра што вы чамусьці не схацелі сказаць пры нашай мінулай сустрэчы.

— Не бачу пратакола, — з’едліва сказаў Ганакоў, і гэта была добрая прыкмета. Хай злуецца, абураецца, крычыць, маніць, а не сядзіць пнём.

— Я не следчы, і ён не даваў мне даручэння. Я хачу сёе-тое дазнацца, перакананы, вядомае вам. Згода?

Ен быў адкрыў рот, але нічога не сказаў.

— Маўчанне, як кажуць, знак згоды, — я наўмысна гаварыў многа, каб яшчэ больш расшавяліць Ганакова. Добра, што ён не ведае пра знойдзены ў яго хаце пашпарт. — Першае. Чым вас зацікавілі Дударык і Шайтараў?

Ганакоў уздрыгнуў, нібы прачнуўся, кінуў на мяне хуткі позірк, і ў яго горле як булькнула. Аселым голасам спытаў:

— Няўжо вам няма пра што пытаць?

— Няма.

— Калі так… Зухаватыя хлопцы. Сам быў такі,— адказаў хутка, быццам прадбачыў такое пытанне.

— А Валя Багданава?

— Мы з адной вёскі…

— І што?

— Доўгі хвост за дзяўчынай цягнецца, хацеў памагчы…

— Пераначаваўшы? — мне не было патрэбы шанаваць яго самалюбства. — Не атрымаўся з вас настаўнік, Міхаіл Мікалаевіч. Хаця, як паглядзець…

Ганакоў узняў галаву, здзіўлена паглядзеў на мяне, быццам я сказаў глупства:

— Вы пра што?

— Па вашых слядах пайшлі хлопцы, Ганакоў. Ці не надта прыгожа распісалі вы свае былыя подзвігі?

Ен не апраўдваўся, толькі моўчкі ківаў галавой, і было не зразумець: ці то згаджаецца, ці то не можа ўцяміць, аб чым я кажу.

— Дударыку і Шайтараву крымінальны кодэкс тлумачылі?

— Дурні… Хай бы пра вучобу дбалі…— у яго вачах бліснуў агеньчык.

Я ламаў галаву. Ганакоў адказваў не задумваючыся, нібы даўно падрыхтаваўся да падобных пытанняў. Аднак не адчувалася ў ім трывогі, менавіта за сябе. Чаму? Перада мной раптам быццам вырасла глухая сцяна, і я тыкаўся ў яе, кідаючы пытанні наўгад, спадзеючыся, што хоць адно патрапіць у цэль.

— Сумняваюся, каб вы спакушалі хлопцаў калоніяй.

— Дзесятаму закажу!

— Відаць, не заказалі. Не самі ж дадумаліся крымінальны кодэкс парушаць, — пра Дударыка і Шайтарава ён ужо ведаў ад Радамовіча, і я зараз працягваў біць у адну кропку.

Ганакоў скрыгатнуў зубамі.

— Вы сур’ёзна?

— Далей няма куды, — нарэшце я пачаў намацваць лінію. — У Дударыка і Шайтарава знайшоўся спрытны настаўнік. Не паверу, што для вас гэта навіна. Так?

— Чакаеце, што я перад вамі ў нечым прызнаюся? — злосна спытаў ён.

— Мы ж дамовіліся, што гаворка не пра вас, — як мага спакайней прамовіў я. Шчыра кажучы, мяне здзівіла адсутнасць у адказах і паводзінах Ганакова логікі, якую мы з Радамовічам учора за яго намецілі. Галоўны злачынца праявіў столькі хітрасці і вынаходлівасці, арганізуючы кражы і потым забойства, што промах з пашпартам здаецца неверагодным. Нават пры тым, што, як сведчыць практыка, менавіта дробязі часцей за ўсё падводзяць самых удачлівых злачынцаў, я чамусьці не хачу думаць пра выпадак. Надта лёгкае рашэнне задачы мяне заўсёды насцярожвае.

— Хочаце яшчэ аднаго казла займець?

— Навошта вы!

— Вам бы чужое ляпілі! Абы справу хутчэй закрыць і начальству адрапартаваць. Я таксама газеты чытаю…

На жаль, Радамовіч не дазволіў прыводзіць доказы, якія, напэўна, змянілі б тон Ганакова. Мажліва, раскрый я некаторыя факты, шлях да ісціны скараціўся б.

— Я ўжо сказаў і не хачу паўтарацца. Для мяне вы пакуль што толькі сведка.

Міжволі падмацоўваючы версію Радамовіча, Ганакоў рэзка прамовіў:

— Я не салага, каб наводзіць цень на пляцень. Я сам перад вамі не па павестцы!

— Вакол вас, Ганакоў, столькі накруцілася, што толькі шчырасць дасць прасвет. Не цямніце. Дык як з Дударыкам і Шайтаравым?

— Не ведаю. А што яшчэ? — Не то здаўся ён, не то абураўся.

— Не хочаце пра хлопцаў? Тады возьмем іншае. Як Галанец знайшоў вас? Цудаў на свеце няма, сустрэліся вы не на вуліцы.

Пытанне пра Галанца ён прыняў спакайней, чым папярэднія, і гэта мяне зноў здзівіла.

— Выходзіць, цуд, аднекуль ведаў, дзе я жыву.

— Агульныя знаёмыя ў вас ёсць? У Капацэвічах? Няма? А ў каго Галанец начаваў?

Цяпер Ганакоў задумаўся.

— Аднойчы Валька казала, што нейкі мужык пра мяне пытаўся, — няўпэўнена прамовіў ён. — Хто — не ведаю. Спытайце ў Валькі.

От гэтыя дзверы. Мала таго, што па нервах рэжуць іржавым рыпам, дык яшчэ і ў самы непажаданы момант. Увайшоў Вежык. Быў ён заклапочаны, і я адправіў Ганакова.

— Што здарылася? — спытаў, калі мы засталіся ўдвух.

— Знік Скакун… Нават разлік не атрымаў.

— Пазней атрымае.

— Спадзяюся, — задумліва сказаў Вежык і нечакана дадаў: — У намесніка начальніка аддзела маці Ганакова.

Увогуле Ганакоў цяпер — клопат Радамовіча. Аднак, падумаўшы, я выйшаў з кабінета. Вежык ніколі нічога не казаў проста так. Па дарозе да нампаліта заглянуў да дзяжурнага і папрасіў, каб тэрмінова даставілі Багданаву.

І сёння маці Ганакова, па-мойму, не разумела, што адбылося. Маленькая, зморшчаная, яна выцірала ражком хусткі пачырванелыя вочы і скардзілася:

— Мішы няма, трэці дзень ужо. У вучылішчы ніхто не ведае.

Убачыўшы мяне, нампаліт з палёгкай сказаў:

— Вось Леанід Гаўрылавіч, ён вам растлумачыць.

За дзесяць гадоў службы я так і не прывык спакойна паведамляць бацькам, родзічам, што іх сын, сваяк затрыманы па падазрэнні ў злачынстве. Я разумеў зараз палёгку маёра, які спіхнуў непрыемны абавязак на мяне, і разам з тым злаваўся. Але маці была ні пры чым, і я мякка прамовіў:

— Усё высветліцца, Настасся Антонаўна. Жывы-здаровы ваш Міхаіл.

Жанчына заківала галавой:

— Ага, ага. А дзе ён?

— Я ж кажу жывы-здаровы. Вы супакойцеся, — я гаварыў і думаў: зайшоў бы Радамовіч, яму відней, што можна сказаць маці Ганакова, а што — дачасна. І тут у мяне мільганула. — Настасся Антонаўна, апошнімі днямі да вас або да сына ніхто не прыходзіў? У хату…

— А хто, дзеткі, прыходзіў? — адгукнулася яна. — Мы на людзях жывем. Бываюць… Суседзі і яшчэ хто…

— Суседзі, вядома, — падтакнуў я, — а не суседзі?

— Дык і яны ходзяць, людзі ж, мы не хаваемся, — яна гаварыла, а бяда жыла ў ёй. — А дзе Міша?

— Настасся Антонаўна, вы спачатку скажыце, хто да вас нядаўна прыходзіў? Можа, хто чужы быў?

— Не, дзеткі, чужыя ў нас не бываюць, у нас суседзі,— жанчына паглядзела на маёра, як бы шукаючы падтрымкі.— Валя была, дык Валя не чужая, не чужая.

— Валя Багданава?

— А ўжо, яна… Яна свая, вясковая…

— Калі Валя прыходзіла?

— Калі? — жанчына запнулася. — Калі? Дык як Міша першы дзень з працы не прыйшоў, я тады пыталася, ці ведае яна, дзе ён. А можа, вы ведаеце? — Яна з надзеяй пераводзіла позірк з мяне на маёра і зноў на мяне.

— Не хвалюйцеся, не хвалюйцеся…

Не думаю, каб такія мае суцяшэнні супакойвалі маці Ганакова. Ды не меў я належных слоў, іх, напэўна, у падобных выпадках наогул няма. Я іх, калі мяне зараз, як сказаў бы Радамовіч, не падводзіць азарэнне, можа, і атрымаю. Пазней, пасля сустрэчы з Багданавай.

Дзяўчыну зноў прывезлі з працы. Наўрад ці гэта было ёй прыемна. Мабыць, у сталовай за Валінай спіной работніцы ўжо шапталіся. Аднак на яе твары была толькі прыкрая пакорнасць. Няўжо яна не чакае ад жыцця нічога добрага? Шкада, калі перайшла дзяўчына мяжу, што аддзяляе сведку ад саўдзельніцы.

— Адкажыце, Валянціна, на два пытанні,— сказаў я і захваляваўся — так многа для яе залежала ад адказаў на іх.

Багданава раўнадушна глядзела на мяне.

— Вы ведаеце гэтага чалавека? — паказаў я фота Галанца.

Яна ўзяла картачку, паднесла да вачэй, потым паклала на стол.

— Прыязджаў ці не напрадвесні…

— Да вас?

Валя матанула галавой.

— Знаёмы?

— Першы раз бачыла. Гэта Цыган з Чумізам з ім адбывалі на будоўлі тэрмін, яны сказалі, дзе я цяпер жыву.

Я не стаў высвятляць, адкуль хлопцы ведалі яе новы адрас, пакуль гэта было неістотным. Зараз важней іншае, і я спытаў:

— Ен раней пазваніў, так? Валя зноў матанула галавой.

Са званком праяснілася. Аднак і гэта ўжо істотнага значэння не мела. Ні для адміністрацыі будоўлі, ні для нас з Радамовічам. І я задаў наступнае пытанне:

— Чаго ён прыязджаў?

— Прыжаніцца, выставіла. Абрыдлі яны мне ўсе, — Валя ўздыхнула, але неяк прыгнечана.

— Вы яму сказалі пра Міхаіла Ганакова?

— Сам папытаў…

Нешта тут было не так. Галанец не мог ведаць, што Ганакоў пасля калоніі прыехаў у Капацэвічы, ён, бадай, і не помніў Ганакова. Значыць, заставалася адно…

— Валянціна, хто-небудзь заходзіў да вас, калі гэты чалавек, — я пасунуў фота Галанца, — быў у вас дома?

— Я адразу завярнула гэтага, — тыцнула яна пальцам у картачку.

Не, Багданава не маніла. Хітрасці ў дзяўчыны было як кот наплакаў. Ды і не здагадвалася, куды нацэлена пытанне.

— Скажыце, Валянціна, нарэшце: хто вам загадаў пакласці пашпарт у шафу Ганаковым? — Вялікай упэўненасці ў гэтым я не меў. Аднак надта ўжо блізка ляжаў той чужы пашпарт, як спецыяльна, каб доўга не шукалі.

Дзяўчына сцепанулася і раптам, закрыўшы твар далонямі, заплакала. Голасна, роспачна, падвываючы.

Я пазваніў Радамовічу. Хай аформіць паказанні, якія сталі вельмі важнымі — для раскрыцця злачынстваў, для лёсу Ганакова.

Перш чым пайсці, спытаў:

— Валянціна, куды паехаў Леў Анатольевіч? Дзяўчына плакала і, не надта ўдумваючыся ў сэнс пытання, адказала:

— У Мінск, заўтра прыедзе па разлік. Значыць, заўтра? Паглядзім-пабачым, як той казаў.

27

Вежык раіўся з мясцовымі калегамі. Я выслухаў іх меркаванні. У цэлым былі яны слушныя, але не ўлічвалі адной акалічнасці. Пашпарт, падкінуты Ганакову, па-новаму асвятляў становішча. Здаецца, Скакун сам сябе перахітрыў. Таму я крыху дапоўніў аператыўны план.

— Запытанні і праверка родных і знаёмых Скакуна патрэбны, мажліва, ён паехаў да каго-небудзь з іх. Мажліва, ён сапраўды прыедзе заўтра з Мінска, як абяцаў Багданавай, гэта таксама майце на ўвазе. Разам з тым неабходна прайсці па Слабодцы і Пуцькаве з фатаграфіямі Галанца. Ен, думаю, быў там двойчы. У красавіку, калі ўцёк з будоўлі,— тое наўрад ці хто ўспомніць. І — нядаўна, перад сваёй гібеллю. Трэба ўстанавіць, з кім сустракаўся, дзе жыў.

— У Скакуна, — сказаў Вежык, — у каго яшчэ?

— У нас няма дадзеных, што Скакун кантакціраваў у Капацэвічах з Галанцом.

— Дударык з Шайтаравым пацвердзяць.

— Спадзяюся, рэзалі яны мёртвага Галанца, не бачыўшы яго жывым. У такім разе іх паказанні на многа не пацягнуць. Так што без іншых сведак не абысціся.

Удакладнілі некаторыя дэталі, і я застаўся адзін. Мне таксама не выпадала сядзець у чаканні вестак склаўшы рукі. Сабе я ўзяў ладную частку працы: абзваніць бліжэйшыя гарады, звязаныя авіяцыйнымі зносінамі, і папрасіць калег высветліць, ці не браў хто білетаў на прозвішчы Лукашова і Кімстача — іх пашпарты былі таксама згублены ў Капацэвічах. Я разумеў, што калі Скакун сапраўды вырашыў збегчы, то гэта толькі адзін з магчымых шляхоў уцёкаў. Аднак і верагодны. Не для таго, думаю, яшчэ летась кралі дакументы, каб потым навесці цень на Ганакова. І хаця ў жыцці ўсё здараецца, я лічыў патрэбным перш-наперш скончыць з гэтай версіяй.

Нарэшце апошні з запланаваных званкоў быў зроблены. Адказы на іх, паведамленні таварышаў з Слабодкі і Пуцькава паступяць пазней, і я атрымаў магчымасць агледзецца, задумацца. Не тое што да гэтага хапаўся за першую здагадку. Мінулую ноч я прыкінуў мноства варыянтаў. Але яны грунтаваліся на тым становішчы, якое было напярэдадні. Сёння раніцай ўсё непрадбачана паламалася, закруцілася, і некаторыя рашэнні прыйшлося прымаць на хаду.

Як ні дзіўна, зараз мяне трывожыла не тое, ці хутка затрымаюць Скакуна, а зусім іншае, быццам бы неаспрэчнае, ва ўсякім разе ўскосна пацверджанае Дударыкам. Я не мог растлумачыць, навошта было Скакуну забіваць Галанца. Дзеля таго, каб мацней прывязаць да сябе хлопцаў? Але для гэтага трэба быць адпетым бандытам. Нягледзячы на выпадак на Палыкавіцкай шашы з матацыклістам, Скакун такім не ўяўляўся. Тое забойства было неабдуманым, імпульсіўным, яно ўзнікла пад уплывам моманту і, можа, нават без намеру забіць…

Зазваніў тэлефон. Вежык паведаміў, што ў Пуцькаве ніхто Галанца не апазнаў. І бацькі Скакуна сказалі, што не ведаюць, куды дзеўся іх сын. Ен жыве асобна, кажуць, і ім не дакладвае. Родзічаў за межамі рэспублікі ў іх няма. Ды і наўрад ці абачлівы Леў Анатольевіч памчаўся б да сваякоў, дзе яго раней за ўсё будуць шукаць.

Наступнае паведамленне са Слабодкі абнадзеіла. Адзін з вяскоўцаў бачыў, што чалавек з прад’яўленай яму фатаграфіі выходзіў з шостага дома на Лясной вуліцы. Разам з ім быў Скакун. Пайшлі яны ў канец пасёлка. Было гэта позна вечарам, але завідна.

— Шукайце, шукайце далей, — патрабаваў я, абрадаваны ўдачай.

Зайшоў Юсікаў, спытаў:

— Мая дапамога патрэбна?

— Увогуле не. Хаця… — я дапытліва паглядзеў на Фёдара Палікаравіча. — На галодны жывот, кажуць, вынаходлівей думаецца. Рашы задачку: Скакун і Галанец надвячоркам накіроўваюцца ў канец Слабодкі, на пуцькаўскую дарогу. Назад Скакун хутчэй за ўсё вярнуўся адзін, пакуль гэта здагадка. Дзе застаўся Галанец?

— Дадай яшчэ, што ў гэты час па тэлебачанні мульцік «Ну, пачакай!» паказвалі.

— Я сур’ёзна, Фёдар…

— Парайся з участковым.

— Ен ужо сваё зрабіў, раскапаў умовы задачкі. Хлопец малады, мысліць канкрэтна, а ты, так сказаць, паспрабуй з агульных меркаванняў, абстрактна.

— Канкрэтнікі,— буркатнуў Юсікаў,— логікі,— і раптам усміхнуўся. — Не думаю, што ў твайго Скакуна быў час на вынаходніцтвы. Мусіў дзейнічаць па гатовым, па шаблоне. Есць там старая стадола, некалі калгасныя коні стаялі. Паглядзіце.

Падказка была такая простая і разам з тым верагодная, што я не вытрымаў, пажартаваў:

— Ты не начальнік ДАІ, ты — геній вышуку! Хочаш — зраблю пратэкцыю?

Юсікаў усё з той жа лагоднай усмешкай паківаў галавой і пайшоў. А я зноў застаўся сам-насам з не надта гаваркім тэлефонам. Глядзеў на яго і думаў, што не быць мне на кіруючай пасадзе. Не ўмею чакаць, пакуль мне што-небудзь на сподачку прынясуць, хочацца самому дзейнічаць. Вось зараз тую стадолу мушу даручаць першаму, хто пазвоніць. І гэта пры тым, калі мне здаецца, што менавіта я магу знайсці там нешта такое, што раскажа пра адносіны Галанца і Скакуна. Хай сабе гэта больш клопат следчага, чым мой. Не прывык дзяліцца працай. Як і адказваць, дарэчы…

Мне пашчасціла хаця б у тым, што першым пасля размовы маёй з Юсікавым, пазваніў Вежык. Мы з ім навучыліся разумець адзін аднаго. Цяпер я мог быць крыху спакайнейшы. А тэлефон, нібы Вежык прабіў на АТС пастаўленую кімсьці заслонку, як прачнуўся. Мае абаненты адзін за адным перадавалі розныя звесткі. Я занатоўваў іх, раскладваў у галаве па належных палічках і ўсё думаў, калі нарэшце паступіць самы неабходны сігнал.

Я думаў пра скалечанае жыццё Галанца, калі прагучаў той званок. З абласнога цэнтра паведамілі, што ў гасцінічнай касе «Аэрафлоту» на заўтрашні рэйс самалёта да Мінска прададзены білет Лукашову Уладзіміру Паўлавічу. Супадалі і нумар, і серыя з украдзеным пашпартам. Сумненняў быць не магло, бадай, нават у тым, што пад чужым імем збіраўся знікнуць Скакун. Я сказаў дзяжурнаму райаддзела, куды еду, забег да Радамовіча ў пракуратуру, і праз некалькі хвілін нашы «Жыгулі» ўжо імчаліся па новай шашы з аднабаковым рухам.

Негаваркі шафёр райаддзела засяроджана сачыў за дарогай, акуратна абганяючы і легкавушкі, і грузавікі. Спакойна і роўна гудзеў рухавік, пасвістваў сустрэчны вецер, урываючыся на паваротах у апушчанае шкло левых дзверцаў, машына каціла плаўна, ледзь пакачваючыся на выбоінах і няроўнасцях нядаўна пакладзенага асфальту. Ярка свяціла гарачае летняе сонца, сеючы на зямлю сонную ленасць. А ў маёй душы набірала сілу бура. Увогуле, нервовасць у фінале цяжкай аперацыі была натуральнай. І ведаеш, што неўзабаве падсумуюцца вынікі, і хвалюешся, каб што не здарылася. Усё гэта я адчуваю і зараз. Але ёсць і нешта іншае — няўпэўненасць, якую я не магу сабе вытлумачыць. Ці не ад таго, што неяк проста, будзённа завяршаецца справа, якой займаліся шмат людзей? Праўда, найчасцей яно так і бывае. Потым дзівішся, як гэта не дадумаўся адразу да рашэння зусім звычайнай задачы. Дык, можа, мая няўпэўненасць грунтуецца не на лагічных, а псіхалагічных пасылках? Каб то. Я веру фактам і разам з тым не адкідаю прадчування, бо яно таксама вынікае з фактаў, не кідкіх і таму не асэнсаваных яшчэ поўнасцю. Я іх быццам бы не бачу, хаця недзе ува мне трымціць перакананасць, што яны ёсць. Перабіраю ў думках найбольш важныя падрабязнасці справы. Занятак доўгі і сёння беспаспяховы. І калі нарэшце прыязджаем у горад, у галаве ўсё тая ж мешаніна. Хаця, па-шчырасці, не зусім. Не верыцца, што, раскінуўшы такое хітрае павуцінне, каб увесці нас убок, падставіўшы замест сябе Ганакова, Скакун нарэшце зробіць элементарную прамашку. Нейкі старонні голас спрабуе мне давесці, што Скакун звычайны злодзей з адпаведным інтэлектам, а такія найчасцей і гараць на дробязях. Я праціўлюся. Вядома, перабольшваць Скакуновы здольнасці не варта. Ды наперад закінуць таксама ніколі не шкодзіць. Цяпер усе глядзяць-чытаюць дэтэктывы, беручы з іх для сябе самае цікавае.

У абласным упраўленні мяне чакалі. Паведамленняў з Капацэвіч не было. Я перадаў таварышам фатаграфіі Скакуна, папрасіў звярнуць увагу на чыгуначны і аўтобусны транспарт і паехаў у аэрапорт. У Лукашова білет на заўтра, ды хто не дае, напрыклад, Кімстачу паляцець сёння.

Я памыліўся ненамнога. Аказваецца, пакуль я ехаў, Лукашоў памяняў білет і мае выляцець неўзабаве. З гэтай прычыны аператыўная група ўжо на месцы. Чалавека з пашпартам Лукашова затрымаюць пры ўваходзе ў накапіцель. Гэта рашэнне мне здалося добрым, і я не стаў нічога мяняць.

Пасадка на мінскі рэйс яшчэ не пачыналася, і мы з супрацоўнікам абласнога крымінальнага вышуку накіраваліся ў пакой транспартнай міліцыі.

Сувязь з Капацэвічамі дзейнічала нармальна. Адказаў мне, як я і спадзяваўся, Вежык.

— Галанец, па ўсім, баляваў у стадоле на гары. На бутэльцы выразныя адбіткі ягоных пальцаў. Відаць, п’яны зваліўся ўніз. На драбінах і каменнай падлозе ёсць рэшткі зацертай збольшага крыві. Лужына была немалая.

— Іншыя сляды?

— Эксперт правярае…

— Та-ак. Значыць, праясняецца? Што яшчэ?

— У абласным цэнтры на Падгорнай сем ва ўласным доме жыве сябра Скакуна.

— Дзякуй, Сяргей. Праверым. — Я перадаў таварышам адрас і выглянуў у акно, пад якім стаяў падрыхтаваны для пасажыраў аўтобус. — Магчыма, зараз закончу, Сяргей, так што чакай.

Аб’явілі пасадку на Мінск. Голас жанчыны-дыктара, надзіва выразны, назваў нумар рэйса і ўваход, куды трэба было спяшацца пасажырам. Я працягваў глядзець у акно: прапусцяць таварышы ля накапіцеля, сам заўважу Скакуна. Але гэта будзе ці не праз паўгадзіны. І каб не нудзіцца ў чаканні, я вырашыў выйсці на прывакзальную плошчу. Проста так без усякай мэты.

Аэрапорт загарадні, абласнога маштабу. Аднак звязаны з многімі раёнамі краіны. Гэта, а таксама летняя пара, зрабілі яго людным. Адзін за адным пад’язджалі аўтобусы, таксі, прыватныя машыны. Мне падабаецца такая перадад’ездная мітусня, у ёй адчуваецца няўрымслівасць, імклівасць. Гэта ўзбуджае — нібы сам адпраўляешся па далёкім маршруце ў нейкае незнаёмае і цікавае месца.

Некаторы час паназіраў за чаргой на аўтобусным прыпынку. Дзіва прагрэсу: тут, напэўна, трэба прастаяць болей, чым заняла дарога самалётам. Добра, у каго ёсць машына. Як у мяне. Вадзіцель вунь сядзіць. Ен напагатове. Міжволі адзначаю гэты факт і адразу па нейкай незвычайнай асацыяцыі ўспамінаю адрас, перададзены Вежыкам. А тым часам прыемны жаночы голас разносіць па плошчы радасную для безбілетных пасажыраў вестку: «Есць свабоднае месца на рэйс нумар…» Дыктар гаворыць нешта яшчэ. А да мяне паступова даходзіць, што гэта менавіта той самы рэйс, на якім меўся вылецець нехта Лукашоў. Я ўжо здагадваюся, што менавіта ён не з’явіўся на пасадку. Хто ж каго перахітрыў? Пытанне своечасовае, і адказаць на яго можна, бадай, адназначна: не я.

Пакуль у галаве пракручваю не надта складаную задачу пра ішака і хітруна, ногі прыносяць мяне да акенца адміністратара. Прасоўваю галаву і бачу, што не адзін я такі настырны. У адміністратара знаходзіцца капітан тутэйшага аддзялення міліцыі, і я чую заканчэнне размовы: «…той малады чалавек». Азіраюся. Пасярод зала стаіць разгублены хлопец з пашпартам у руках.

У мяне няма часу правяраць, хто ён, гэта зробяць іншыя. Ды, зрэшты, хутчэй за ўсё нічога праверка не дасць. Ясна, што ён выпадковая, падстаўная фігура.

Бяру пашпарт і раскрываю. З фатакарткі глядзіць… незнаёмы мужчына. Гм…

— Вас прасілі здаць білет?

— Але… Ен з мыліцамі, у машыне. Казаў, пакуль датэпае, білет прападзе. Чаму не выручыць? А ён не дачакаўся…

— Нумар машыны помніце?

— Не-е… Чырвоны «Масквічок»…

Так, нумар патрэбны больш мне, чым яму. Хаця таксама не ўпэўнены, што вельмі. Напэўна, і той з мыліцамі, на пошукі якога мы патрацім некалькі гадзін, таксама будзе збоку прыпёку.

Мая версія рассыпалася. Па логіцы падзей, мне зараз трэба было імчацца на Падгорную. Аднак ці не на гэта разлічвае і Скакун? Падумаўшы так, я іду ў пакой аэрапортаўскай міліцыі. За домам нумар сем сочаць без мяне. Як таксама за чыгуначным і аўтобусным вакзаламі. А я, перш чым прыняць наступнае рашэнне, павінен разабрацца ў Скакуновым спектаклі з білетам. Не чакаў ад яго такой вынаходлівасці!

Раскрываю калегам новую сітуацыю.

Таварышы лічаць, што версію з самалётам трэба адкінуць. Скакун правяраў нас і цяпер у аэрапорт носа не суне. У гэтым меркаванні меўся рэзон. Ад мяне чакалі апошняга слова. Вынікаючы з папярэдняга, яно павінна быць адзіным — вяртацца ў горад. А я чамусьці марудзіў з камандай. Не будучы рэцыдывістам, непаважаны Леў Анатольевіч прадэманстраваў вялікі спрыт, замятаючы сляды. Адзін фокус з білетам чаго варты! Дык што выкіне цяпер? У яго становішчы, здавалася б, зусім натуральна або колькі дзён перачакаць у сябра, або кінуцца на поезд, на аўтобус, на спадарожную машыну…

Я ўстаю і пад няўцямнымі позіркамі калег падыходжу да сцяны, на якой вісіць расклад авіярэйсаў. Сёння будзе яшчэ тры: на Мінск, Сочы і Тамбоў. Злачынцаў чамусьці часцей за ўсё вабяць Сочы. Поўдзень, дзе сярод тысяч курортнікаў і жыхароў хутчэй згубіцца. Не тое што ў невялікім Тамбове…

А што, гэта ідэя! Бяру трубку і званю ва ўпраўленне. Прашу назваць прозвішчы ўладальніка дома нумар сем на Падгорнай вуліцы, а таксама ўсіх, хто там прапісаны. Таварышы зноў няўцямна глядзяць на мяне. Але пытанняў не задаюць. Давяраюць, мабыць, месцу маёй службы. Запісаўшы прозвішчы, прашу гаспадара пакоя:

— Праверце, капітан, ці не прададзены білеты гэтым грамадзянам, спачатку на Тамбоў, а тады і на астатнія рэйсы.

Пакуль капітан выконвае даручэнне, задавальняю цікаўнасць калег. У агульных рысах расказваю пра выяўленыя злачынствы. Некаторыя істотныя дэталі я і сам яшчэ не ведаю. Тым часам падзеі ўнізе падыходзяць да кульмінацыі. У калідоры чуецца тупат. Праз імгненне дзверы з грукатам расчыняюцца, і ў праёме ўзнікае капітан.

— Усё так, Леанід Гаўрылавіч! На тамбоўскі самалёт запісаны Канончык.

— Таварышы, — я зірнуў на гадзіннік, — аперацыя працягваецца. Спадзяюся, на гэты раз без падману. Я прайду ў накапіцель з лётнага поля.

А яшчэ праз паўгадзіны мы сутыкнуліся са Скакуном нос к носу. Ен працягнуў руку, каб забраць у дзяўчыны-кантралёра пашпарт і білет, і тады ўбачыў мяне. Апешыў, рвануўся быў назад і натыкнуўся спіной на аператыўнікаў, якія ішлі за ім следам.

— Не тузайцеся, Леў Анатольевіч, — параіў я, — мы прыйшлі менавіта па вас.

На яго запясцях ляскнулі наручнікі.

Усё, затрыманага можна везці ў Капацэвічы. Аднак я вырашаю скарыстаць момант. Ашаломлены Скакун зараз раскажа болей, чым заўтра, шмат што за ноч абдумаўшы. І мы ідзем у пакой транспартнай міліцыі.

Скакун асцярожна прысаджваецца на крайчык крэсла, пачынае выціраць спацелы лоб. Наручнікі замінаюць, і ён з агідай глядзіць на іх, потым паднімае позірк на мяне.

— Леў Анатольевіч, давайце пагаворым. Патрасенне вялікае, ён яшчэ не асэнсаваў да канца, што вольніца скончылася. Машынальна адказвае:

— Ага…

— Калі вы пазнаёміліся з Галанцом?

Скакун уздрыгвае і зацкавана азіраецца. Ці не гэтага пытання баіцца болей за ўсё?

Кідаю яму вяроўку. Не выратавальную, вядома, але адзін грэх з душы зняць ён зможа. Якая-ніякая, а душа ў яго павінна быць.

— Вы рэзалі нябожчыка.

— Праўда? — Скакун бялее, чырванее, зноў бялее. — Я не забіваў яго, ён сам, сам…

— Дык расказвайце.

— Ага. Зараз. Гэта… Пазнаёміўся ў красавіку. Ен да Багданавай прыязджаў. Нейкія жартаўнікі падбілі, маўляў, можаш ажаніцца, а то мы самі. Галанец і ўцёк, каб апярэдзіць іх. Сустрэў яго на лесвіцы. Не ў сабе быў. Не таіўся, што сядзеў у калоніі. Сказаў у якой. Якраз у той, дзе Ганакоў быў. Я параіў Галанцу пашукаць у яго прытулку. А другі раз убачыў у Асінаўцы. Падумаў, чаму б не ўзяць у дзела? Алкаголік няшчасны…

— Не лайцеся, ён і мёртвы вам службу саслужыў. Так? А як вы з транзістарам прамахнуліся?

— Хто падумае, што я, узяўшы прыёмнік, буду з ім выстаўляцца? Каб сказаў, што купіў у магазіне, вы не здагадаліся б…

Спрытнюга, псіхолаг. Ды мушу прызнаць — мазгі сапраўды запудрыў. Больш у мяне пытанняў не было. Цяпер чарга следчага пракуратуры, яму наносіць апошнія штрыхі на карціну Скакуновых злачынстваў. Мая місія скончана…

Зноў дарога.

Сонца вісіць нізка, слепіць вочы. Мне яно не перашкаджае. Есць пра што падумаць. Не ўсё выявілася такім, як уяўлялася. Увогуле гэта натуральна, бо справу мы чыталі з амаль чыстага ліста. І не варта было б успамінаць пра недакладнасці ў дэталях, каб не больш сур’ёзнае — памылка з Ганаковым.

Наламалі мы дроў. Хаця не я быў ініцыятарам, не я даваў санкцыю, а Ганакоў нібы наўмысна блытаў відавочнае, віны з сябе не магу зняць. Не даўмеўся, маючы ў руках пэўныя факты, а яшчэ больш сумненні, капнуць глыбей. Заглушыў у сабе пачуццё адказнасці. А на такія памылкі мы права не маем. Так, дарэчы, запісана ў законе. Дык чаму яны ўзнікаюць? Прывыклі мы, што пераможцаў не судзяць? Мажліва. У горшым выпадку за Ганакова пракурору зробяць заўвагу. Разбіраючы выпадак, знойдуць нешта ў яго апраўданне — цяжкасць злачынства, абставіны або што іншае. А нас з Радамовічам, калі і ўспомняць, то хіба як прыклад прафесійнага майстэрства — пераможцаў жа не судзяць!

Напэўна, без памылак сапраўды не абысціся. Нават ЭВМ, не маючы ў праграме патрэбных дадзеных, забуксуе. Гэта правільна. Але ці не апраўдваю я зараз і сябе, і падобныя выпадкі? І ці не прывучаем тым самым да сваіх памылак тых, хто ў пэўных абставінах робіцца прадметам увагі следства? Маўляў, закону ўсё дазволена, у тым ліку і памыляцца. Вунь нявінны Ганакоў, які засвоіў кодэкс назубок, і той пакорна сядзеў перад намі. Ды ці гэта адзіны выпадак?.. Баюся, той-сёй, як бывала ўжо раней, калі я выказваў такія меркаванні, яшчэ раз назаве мяне максімалістам. Я не супраць. Я за тое, каб і з пераможцаў патрабавалі па закону!

Гудзе рухавік, праносяцца з бакоў машыны бярозы. Хутка прыедзем у Капацэвічы. Дарога нарэшце скончыцца. А я ўсё буду думаць і думаць…

1986 г.