Пах мускусу

Анатоль БРЫТУН

ПАХ МУСКУСУ

РАМАН

1. Белы сабака

Задраўшы галаву, стражнік з захапленнем разглядаў вершаліну камлюкаватага дуба. Яго таўшчэзныя галіны нібы расхіналі лясны гушчар уверсе. Здавалася, быццам імі ён падтрымлівае неба. Вакол дуба сцяной стаяў цёмны лес. Павольна абышоў ляснога волата, прысеў і асцярожна адгарнуў снег, затым мох і апалую лістоту. Пад мохам ляжаў урослы ў зямлю камень. На ім быў выразна бачны запоўнены вадой адбітак жаночай ступні. Укленчыўшы, стражнік перахрысціўся, прагна ўдыхнуў паветра і зрабіў глыток. Потым прыклаў мох на месца, узняўся на ногі і зноў перахрысціўся.

Стомленасць адступіла — зрабілася лёгка. Дзіўна гэта: мароз, а вада не ператвараецца ў лёд. Апошні раз прыходзіў сюды ўлетку, спёка высушыла ўсё навокал, а адбітак жаночай ступні быў з чыстай як сляза вадой. Невытлумачальная таямніца прыроды.

Думкі стражніка перапыніў крык крумкача. Рэдка ў лесе можна чуць гэтую птушку. Не любіць яна нетры.

Ціха і ўрачыста драмалі ў нерухомай велічы векавыя дрэвы. Часам з верхняй галіны зрываўся снежны камяк, і чуваць было, як ён шамацеў, падаючы і чапляючыся за галіны.

Трэба ісці. Стражнік яшчэ раз зірнуў угору. Пакланіўся векавому гіганту і прыклаў абедзве рукі да кары дуба:

— Да наступнай сустрэчы, волат!

Прысеў і амаль паўзком пачаў прабірацца пад густымі перапляценнямі дрэў.

Гэта была сапраўдная неруш. Вакол так змрочна, нібы стаіць ноч. Так давялося прабірацца даволі доўга, пакуль змог распрастацца і ісці ў поўны рост, толькі зрэдку нахіляючыся. Цемра адыходзіла, і лес паступова святлеў.

Пра камень з адбіткам ведалі тры чалавекі: ён сам, ягоны брат Ціхан і іх бацька Ян. Бацьку Яна да дуба прывёў яго бацька, а бацьку — паказаў ягоны бацька. Цікава, колькі стагоддзяў таму дубу? Можа, нават тысяча гадоў, а то і болей — хто яго ведае?

Дарма сёння хадзіў да дуба і каменя, на снезе засталіся сляды. Так рабіць нельга, хтосьці чужы можа прасачыць і выкрыць таямніцу. Але ўжо вельмі карцела ўпэўніцца, ці замерзла на марозе ў жаночай ступні вада. Больш такога промаху не зраблю, разважаў стражнік.

Трэба ісці дахаты. Натупаўся за дзень, але так і не ўбачыў на сваім абходзе зубрыных слядоў. Ужо тыдзень дзесьці гуляюць. Даўно брата не бачыў. Заўтра з’езджу да Ціхана, можа, ён ведае, куды сышлі зубры.

Паправіў рэмень стрэльбы і пайшоў далей па ледзь прыкметнай сцяжынцы.

За сённяшні абход зацікавілі іншыя сляды, напатканыя непадалёку гасцінца да Гайнуўкі.

Чые яны? Ваўка? Не, ваўчыныя сляды ён добра ведае. Сабакі? Але такіх сабак у акрузе няма. Можа, хто з важных людзей прыязджаў да обер-фарстмайстра на паляванне? Але тады старшы стражнік паведамляе пра гэта. Без спецыяльнага загаду ніхто не мае права паляваць у пушчы. Здараецца, прыязджаюць людзі з дазволам на паляванне і губляюць сабак. А ў пушчы сабака доўга не жыве, яго хутка знаходзяць ваўкі. Для шэрых драпежнікаў сабака — далікатэс. А калі гэта сляды сабакі, то нейкай невядомай пароды. Моцны, дужы сабака.

Няўжо палявалі на зуброў, а ён не ведаў, правароніў? Тады можа страціць працу. Ад гэтай раптоўнай думкі стражніку стала горача, ён спыніўся і зняў шапку.

Не, не можа такога быць. За зубра або штраф у дзве тысячы рублёў, або Сібір. Дзве тысячы рублёў — вялікія грошы. Гэта трэба працаваць дваццаць гадоў. Стражнік нават уявіць не мог такія грошы. Трохі супакоіўшыся, паглядзеў на кукарду, на двухгаловага арла і надзеў шапку — не хапала яшчэ застудзіцца перад Калядамі.

Раптоўна нешта цяжкае абрынулася на яго. Ад нечаканасці стражнік страціў раўнавагу і ўпаў тварам у снег. Зверху чулася сапенне і трэск кажуха. Рысь! З вялікім высілкам правай рукой ліхаманкава адшукаў нож на папрузе. Намацаў дзяржальна, але выцягнуць нож перашкаджаў рэмень стрэльбы. Скінуў рэмень з пляча, выхапіў нож і рыўком павярнуўся на левы бок. У гэты момант пачулася гырчэнне і брэх адначасова. Звер кінуў яго. Стражнік ускочыў на ногі. Рысь у два скокі апынулася на дрэве і бясшумна знікла сярод густых галін. Па шыі цякла кроў. Сунуў руку за каўнер — уся далонь была ў крыві.

— Ат, чарцюга лазаты, усё-ткі цапнуў...

Павярнуў галаву і ад нечаканасці здрыгануўся — побач стаяў вялікі, з шырокімі грудзьмі, на высокіх лапах, сабака. Раскосыя, размашыста пасаджаныя вочы з асцярогай глядзелі на яго.

Стражнік усміхнуўся свайму выратавальніку.

— А-а, гэта ты напалохаў рысь?

Абмацаў свае галаву і шыю. Асцярожна, каб не напалохаць сабаку, нахіліўся, узяў жменю снегу і прыклаў да раны. Сабака ў гэты момант напружыўся.

— Не палохайся, я цябе не пакрыўджу, бо ты мяне ўратаваў, — ціха сказаў стражнік і прысеў на бліжэйшы выварацень. Зняў з пляча скураны ягдташ, разгарнуў ільняную анучу і падкінуў на снег лусту хлеба.

— Ты, пэўна, галодны? Ідзі, паеш.

Сабака не варушыўся, стаяў на месцы, шырока расставіўшы пярэднія лапы.

— Ты мяне баішся? Ну, падыдзі, не бойся, — рукой паказаў на хлеб.

Памарудзіўшы хвіліну, сабака падышоў, панюхаў і з прагнасцю праглынуў скібку.

Стражнік разглядаў свайго выратавальніка. Сабака быў белы з невялікімі шэрымі круглымі плямкамі. На правым баку, бліжэй да пярэдняй лапы, былі дзве рудыя плямы, галава руда-шэрая, хвост таксама белы ўперамежку з рудымі і шэрымі крапінамі. На моцнай шыі прыгожы скураны нашыйнік з металічным колцам.

— Цудоўны ты. Такіх сабак я ніколі не бачыў. Хто твой гаспадар?

Уважліва агледзеў адбіткі лап на снезе — гэта былі тыя самыя сляды, якія сустрэў ля гасцінца.

— Можа, хто ехаў дарогай, і ты адстаў? — услых разважаў стражнік.

Сабака аблізваўся і насцярожана глядзеў раскосымі вачамі на чалавека.

— Гэ! Дык ты, мусіць, добра згаладаў? — зноў палез у торбу, дастаў яшчэ лусту хлеба, але кідаць не стаў, а працягнуў у руцэ.

— Ну, падыдзі, вазьмі. Ты вельмі галодны, я бачу. На, бяры!

Сабака падышоў да чалавека, асцярожна ўзяў хлеб зубамі і адышоў. Паклаўшы яго на снег, пачаў есці, нахіляючы галаву і зіркаючы на чалавека.

Сабака па выглядзе малады, можа, нават да года, падумаў стражнік. Падняўся і нахіліўся па стрэльбу. Агледзеўшы, ачысціў яе ад наліплага снегу і падышоў да дрэва, на якое скокнула рысь. Паглядзеў уважліва ўверх, нібыта рысь магла там сядзець.

— Нічога, я цябе злаўлю, я табе кінуся на чалавека. Табе што, ежы не хапае ў лесе? — пагрозліва сказаў стражнік.

Нават калі ўбачу рысь, стрэльба можа не стрэліць, крэмень адмакрэў, падумаў ён і паглядзеў на сабаку. Той з цікаўнасцю назіраў за чалавекам.

— Ну што, сабачка, калі ўжо на тое пайшло, хадзем разам, а то ты, братка, адзін у лесе згінеш. Пажывеш у мяне некаторы час, можа, твой гаспадар знойдзецца і адгодзіць. Нудзішся, нябось, па гаспадару? Клічуць цябе як?

Тут ён злавіў сябе на думцы, што размаўляе з сабакам, як з чалавекам. Усміхнуўся, ускінуў стрэльбу на плячо і, прайшоўшы некалькі крокаў, азірнуўся. Сабака стаяў на ранейшым месцы і глядзеў на яго.

— На, цю на! — папляскаў рукой па назе.

Сабака падышоў да яго.

— Ай, малайчына!

Стражнік крочыў, азіраючыся. Сабака пакорліва ішоў следам. Прайшоўшы з вярсту, стражнік спыніўся, спыніўся і сабака. Асцярожна падышоў і пагладзіў па карку — той не ўцякаў.

— Патрывай трохі, засталося ісці з вярсту, і мы дома, — як мага ласкавей сказаў.

Пад ботамі прыемна рыпеў снег. Сунуў руку за каўнер, асцярожна дакрануўся да раны; кроў запяклася і не цякла. Ну, дзякуй Богу, абышлося, а магло быць і горш, разважаў стражнік.

Чамусьці ўспомнілася жонка. Год мінуў, як яны пабраліся. Цяпер яна цяжарная — чакае першынца. Добра, каб Малання нарадзіла сына. Калі падрасце, быў бы памагаты ў ахове лесу, але і дзяўчынка таксама нядрэнна — будзе памагатай жонцы. Ногі самі неслі дадому.

У прасвеце паміж верхавінамі дрэў віднелася сцямнелае неба. Нездарма каркаў крумкач — хутка пойдзе снег. А, можа, той крумкач хацеў папярэдзіць мяне перад нападам рысі? Бог яго ведае, чаго ён хацеў?

З дзяцінства жывучы ў лесе, стражнік абвык усё аналізаваць. Каб выжыць у пушчы, трэба вельмі шмат чаго ведаць, а галоўнае — заўсёды быць напагатове.

Вось і сёння. Як зваліўся тварам уніз, доўга не мог выцягнуць нож, які вісеў узбоч. А чаму? Перашкаджаў рэмень стрэльбы. Саслізгнуў з пляча і замінаў выпрастаць руку, каб дастаць нож. Трэба насіць стрэльбу на левым плячы, тады правая рука заўсёды будзе вольнай. Але стрэльба вельмі цяжкая, і цэлы дзень на адным плячы не наносіш, даводзіцца часта яго змяняць. Можа, у тым месцы, дзе рэмень цісне на плячо, зрабіць яго шырэйшым — не будзе так муляць.

Пайшоў снег. Вялікія сняжынкі, кружачыся, паволі клаліся на зямлю і галінкі. Дрэвы стаялі нерухома. У лесе — казачная цішыня. А вось і віднеецца саламяны дах роднай хаты.

Стражнік азірнуўся, сабака сунуўся следам. Стала радасна на душы, хутка ўбачыць каханую. Ля паркана самотнай хаты гучна сказаў:

— Вось тут я і жыву, давай, заходзь, будзеш госцем.

Чытачу цікава будзе ўведаць, як выглядала жыллё стражніка Белавежскай пушчы ў першай палове ХІХ стагоддзя. Паспрабую спыніцца на гэтым больш падрабязна.

Уся ахоўная тэрыторыя Белавежскай пушчы была падзеленая на пяць леснікоўстваў. Кожнае мела два аб’езды, а ў кожным аб’ездзе — сем абходаў. І ўся гэтая тэрыторыя ахоўваецца падлоўчымі, ляснічымі, стражнікамі...

Для стражнікаў Белавежскай пушчы хаты будаваліся ў тых месцах, дзе былі абходы. Зваліся яны вартавымі хатамі. Звычайна ставіліся яны ў глухіх мясцінах, на адлегласці ад селішчаў. Хаты былі казённыя: пасля 25 гадоў службы стражнік абавязаны быў пакінуць хату і пераехаць жыць у любое ўпадабанае ім селішча на ўскраінах пушчы. За кошт казны адмерваўся ці купляўся значны надзел зямлі, будавалася хата, якая пераходзіла ў пажыццёвае валоданне. Праца стражніка была небяспечнай, але прэстыжнай і ў тыя часы высокааплатнай.

Нашаму герою хата дасталася пасля пераезду бацькі ў селішча. Гэта была вялікая і прасторная хата з тоўстых і смалістых сасновых бярвенняў. Хаты стражнікаў былі збудаваныя замежным гандляром, лесапрамыслоўцам Сімундам, па распараджэнні обер-фарстмайстра, галоўнага распарадчыка Белавежскай пушчы. Кожная такая хата дзялілася на дзве палавіны: адна прызначалася для сям’і стражніка, другая для гасцей. Пасярэдзіне размяшчалася вялікая печ з ляжанкай. Пячныя сцены былі ва ўсіх чатырох пакоях. Акрамя хаты меліся дзве адрыны: адна для скаціны, другая для сена. На падвор’і стаяла невялічкая лазня, сярод двара — студня: драўляны зруб і журавель з вядром на ланцугу. Увесь двор абнесены загараддзю з тоўстых бярвенняў. Земляробствам не займаліся, бо агароды спусташаліся дзікамі...

Стражнік адчыніў цяжкія варотцы і жэстам паказаў сабаку зайсці. На драўляным ганку бярозавым дзеркачом стаў чысціць боты ад снегу. Сабака адразу насцярожыўся. Заўважыўшы напругу сабакі, паставіў венік у кут і, расхінуўшы дзверы, ласкава запрасіў:

— Ну, дарагі госць, запрашаю ў хату!

Сабака асцярожна ўзышоў на ганак і спыніўся. Бачачы нерашучасць сабакі, стражнік яго злёгку падштурхнуў.

— Уваходзь, не бойся!

Сабака зрабіў некалькі крокаў і зноў спыніўся. Перад ім стаяла жанчына з вялікім жыватом, ад якой зыходзіў смачны пах.

— Рыгорка, ты каго гэта прывёў?

Яна асцярожна абышла сабаку. Рыгор абняў жонку. Сабака, павярнуўшы галаву, уважліва глядзеў на гаспадыню. Стражнік зняў стрэльбу і павесіў на ўбіты каля ўвахода гак. Затым падышоў да печкі, нахіліўся і, папляскаўшы далонню па каляровым дыванку на падлозе, сказаў:

— Тваё месца будзе тут! Хадзі сюды.

Сабака паслухмяна сеў на вызначанае яму месца.

— Рыгорка, чаму гэта ў цябе на спіне кажух падраны?

— Ой, Малання, дай нам што-небудзь з’есці, і я табе ўсё раскажу, што з намі сёння было.

Гаспадыня выцягнула чыгунок з печы і апалонікам наліла гарачую страву ў дзве гліняныя міскі. Стражнік зняў кажух, павесіў яго побач са стрэльбай і прысеў да стала. Малання ўзяла адну міску і падсунула бліжэй да мужа. Побач з міскай паклала драўляную лыжку і паставіла накрытую льняной сурвэткай плеценую з лазы кашолачку з духмяным хлебам.

— Моцна не наядайся. Заўтра Каляды, а сёння яшчэ пост.

Над гарачай міскай віўся смачны пар.

— Калі астыне, налі сабаку. Няхай з’есць, бо ён моцна галодны, — сказаў гаспадар і дадаў: — Яму можна не пасціць.

Стражнік нахіліўся над міскай. Малання ўскочыла з лаўкі і падышла да мужа ззаду.

— Пачакай, у цябе разадраны каўнер кашулі і ўся спіна ў крыві. Што здарылася?

Рыгор паказаў рукой, каб прысела на лаўку, і пачаў павольна есці, распавядаючы пра выпадак у лесе.

— І вось атрымліваецца, што гэты сабака ўратаваў мяне, — паказаў вачыма на госця.

Разамлелы ад цеплыні, сабака лёг, паклаў галаву на пярэднія лапы і глядзеў на людзей.

Малання дастала мяса, паклала ў міску і паставіла на падлогу перад сабакам. Ён прыўзняўся і пачаў есці. Яна хацела яго пагладзіць, але муж папярэдзіў:

— Калі сабака есць, яго гладзіць нельга. Не ўкусіць, дык напалохае.

Малання дбайна вымыла рукі і сказала мужу:

— Здымай кашулю.

Рыгор паслухмяна зняў кашулю, споднюю сарочку і павярнуўся спінай да акенца. Яна ўважліва агледзела рану.

— Рана неглыбокая — дзве вялікія драпіны, — разважліва сказала гаспадыня. — Але трэба на ўсялякі выпадак змыць засмяглую кроў і драпіны чым памазаць, каб не гнаіліся.

З палічкі ў куце, дзе вісеў абраз, дастала бутэльку першака, настоенага на лекавай траве. У лекавых травах Малання разбіралася з маленства, гэтая навука перайшла ёй ад бабулі. Намачыўшы чыстую льняную анучку першаком, асцярожна працерла раны. Ад дакранання жончыных рук па целе пайшла цеплыня. Стражнік ад задавальнення нават зажмурыўся.

— Што ты там, дарагая, шэпчаш?

— Малітву, замову, мяне бабуля навучыла.

— Яна ў цябе што, шаптуха? — іранічна спытаў Рыгор.

Малання ўсміхнулася.

— Не ведаю. Яна заўсёды дапамагае людзям. Многаму мяне навучыла, у тым ліку і розным малітвам на ўсе выпадкі жыцця.

— Так ты, можа, таксама вядзьмарка? І мяне зачаравала, калі я цябе два гады таму спаткаў? — зноў жартаўліва спытаў ён.

Яна засмяялася і пляснула далонькай па спіне.

— Можа і вядзьмарка, табе дрэнна са мною?

— Вочы ў цябе вялікія і шалёна прыгожыя, як у вядзьмаркі, — дабрадушна ўсміхнуўся Рыгор.

Малання забрала пустую міску ад сабакі і вярнулася да стала.

— Рыгор, трэба прыдумаць нейкую мянушку. Як яго зваць будзеш?

— Напэўна, у яго ўжо ёсць мянушка і ёсць гаспадар, — разважыў гаспадар. — Трэба паведаміць пра сабаку лоўчаму, можа яго шукаюць.

— Заўтра раніцай з’ездзіш. Заадно заскочыш да маіх бацькоў, няхай прыедуць да нас у адведкі. Заўтра Каляды, хай пасля царквы і завітаюць.

— Куды табе прымаць гасцей? — сказаў ён пасля нядоўгага маўчання. — Табе радзіць хутка.

— А ў мяне да свята пірагі выпечаныя, — усміхнулася яна.

— Добра, дарагая, ты адпачывай, — пляснуў рукамі па каленях Рыгор, пазяхнуў і дадаў — А я пакармлю скаціну і таксама буду адпачываць. Заўтра пабачым, як лепш зрабіць.

— Я карову і падаіла, і сена кінула. Каштан таксама пакормлены, паклала яму сена і насыпала аўса. Так што ты, Рыгорка, можаш адпачыць.

— І калі ты, Малання, паспяваеш усё рабіць? — паціснуў плячамі здзіўлена стражнік.

— Калі? Я ж вядзьмарка, начаравала, усё само па сябе і зрабілася, — жартаўліва адказала яна.

— Добра табе!

Рыгор праз акно зірнуў на вуліцу: снег перастаў ісці.

— Вой! — спахапіўся ён. — Ледзь не забыўся. Заўтра Каляды, а я не прынёс ялінку. Збіраўся з раніцы дарогай ссекчы і запамятаваў.

— А я чакала і прыгатавала цацкі, а ты замест ялінкі прывёў во каго, — кіўнула галавой Малання, паказываючы вачыма на сабаку.

— Малання, скажы, табе сапраўды спадабаўся сабака?

— Спадабаўся, — уздыхнула яна. — Ён вялікі і моцны, падобна, можа, управіцца нават з ваўком. Бацька прыносіў некалькі разоў дадому шчанюкоў, але доўга яны не жылі. Толькі абвыкнеш, як ваўкі пацягнуць у лес. Вось у селішчах сабакі жывуць доўга, а тут, у лесе, цяжка зберагчы іх. Ды і ў хаце было б весялей. Калі ты сыходзіш на службу, цэлы дзень сама, — гаспадыня сумна схіліла галаву. — Пагаварыць няма з кім, вось і працую... Часам што раблю і ціха спяваю. Тады не так журботна.

Рыгор падышоў да жонкі, абняў яе, потым паклаў руку на жывот.

— Га-аротніца ты мая! Хутка табе некалі будзе сумаваць. Добра, схаджу па ялінку, а то зусім сцямнее.

Ён надзеў кароткую бравэрку, шапку, узяў з-пад лаўкі сякеру і адчыніў на вуліцу дзверы. Сабака падняўся.

— Ляжы, адпачывай, — паказаў рукой на дыванок.

Сабака паслухмяна лёг на сваё месца.

Стражнік выйшаў на ганак і зірнуў на неба.

Там пачыналі паказвацца зоркі, а над лесам вісеў малады месяц. Ветру не было. Вакол стаяла чарадзейная цішыня — сапраўдная перадкалядная ноч.

Рыгор накіраваўся ў лес. Ён быў яму вельмі добра знаёмы, тут прайшло яго дзяцінства. Высек ялінку і прыслухаўся: прычулася далёкае выццё самотнага ваўка.

— Даўненька вас не было чуваць, — услых сказаў сам сабе.

У хаце ўжо гарэлі свечкі, сабака нерухома стаяў і глядзеў на дзверы.

— Чуе воўчае выццё, не спіць, хоць і стаміўся, — сказаў Рыгор.

— Мажліва, хоць у хаце выцця ваўкоў і не чуваць, — здзіўлена адказала яна.

— Гэта табе ў хаце не чуваць, а ён чуе, — упэўненым голасам выказаў сваё меркаванне стражнік.

З каморкі прынёс драўляную крыжавіну з дзіркай пасярэдзіне, усталяваў ялінку на зэдлік.

— Дарагая, можаш упрыгожваць лясную прыгажуню.

— Вой! Якая ялінка пухнатая, — весела засакатала Малання і з задавальненнем узялася за прыемную працу.

Увесь гэты час за ёю сачылі дзве пары вачэй. Адна пара вачэй мужа, дру­гая — сабакі. Стражнік любіў назіраць, як яго жонка нешта робіць.

Цацкі былі немудрагелістыя, з кавалачкаў каляровай паперы. Зялёная прыгажуня змянялася на вачах. Убачыўшы фігурку зубра, стражнік усміхнуўся.

— Хораша выйшла, нічога не скажаш. Хто цябе навучыў?

— Усё гэта я падгледзела ў хаце обер-фарстмайстара, калі гадоў пяць таму разам з бацькам была ў іх на Каляды. Толькі цацкі там былі сапраўдныя, а гэтыя я зрабіла сама, — не зводзячы вачэй з ялінкі, трохі ганарліва сказала гаспадыня.

— Хораша, вельмі хораша, — Рыгор падняўся і пацалаваў жонку.

— Давай спаць, нешта мне цяжка. У жываце брыкаюцца, — Малання ўзяла руку мужа і прыклала да свайго жывата.

— Чуеш?

— Так, чую. Моцна хтосьці стукае. Хадзем, табе трэба больш адпачываць.

Стражнік зноў пацалаваў сваю каханую. Яна выйшла ў суседні пакой слаць пасцель.

Стражнік прысеў на кукішкі ля сабакі і пагладзіў яго; сабака не ўстаў, толькі прыўзняў галаву.

— Адпачывай, тут каля печкі цеплыня.

2. Нараджэнне сына

Прачнуўся ад таго, што яго нехта катурхаў.

— Рыгорка, ачуйся, прачынайся.

— Га-а! Што здарылася? — ухапіўся з падушкі.

— Я, мусіць, буду раджаць.

— Ты-ы што, Малання?

Сон як рукой зняло. Расплюшчыўшы вочы, сеў на краі ложка. Сэрца пачало ашалела грукаць, здавалася, вось-вось выскачыць з грудзей. Што рабіць?

— Ты што, спалохаўся? Не зараз жа буду раджаць, можа, заўтра, — супакойваючы мужа, сказала яна.

— Адкуль ты ведаеш?

— Ведаю, мне бабуля сказала, як гэта будзе. Трэба, каб з’ездзіў да маіх бацькоў. Прывязі бабулю Марфу.

Рыгор ускочыў з ложка. Апрануўшыся, вылецеў на двор. Спыніўся, вярнуўся ў хату, нахіліўся і пацалаваў Маланню ў вусны.

— Ты, любая, трымайся, я хуценька.

На вуліцы была ноч. Надвор’е стаяла марознае і зацішнае. На небе іскрыліся зоркі і блішчэў яркі месяц, а пад нагамі гучна рыпеў снег.

Стражнік запрэг жарабца, кінуў у сані абярэмак сена, паклаў стрэльбу і два зараджаныя пістолі ў скураной кайстры.

Цяпер якраз тая пара, якую завуць ваўчыным месяцам. У гэты час у ваўкоў пачынаецца гон і яны збіраюцца ў гайні. Барані Бог адзінокаму чалавеку сустрэць такую зграю.

Вярнуўся ў адрыну, узяў вілы і прывязаў скураным рамянём да санак.

Каштан жвава бег зімовай дарогай у напрамку селішча. Прабегшы з вяр­сту, перайшоў на мерны крок. Ад яркага святла месяца лес здаваўся прыбраным і таямнічым. Марудлівая язда навеяла ўспаміны; узгадаў, як пазнаёміўся са сваёй жонкай. Здавалася, гэта было толькі ўчора, а мінула ўжо два гады.

Калі жаніўся старэйшы брат Ціхан, згодна з мясцовым звычаем, моладзь на некалькіх санях адправілася на вяселле ў хату нявесты.

Насупраць Рыгора сядзела дзяўчына з коскамі, пераплеценымі яркімі стужкамі. Ён зірнуў на яе і не змог адарваць вачэй.

Потым узяў відэлец, доўга спрабаваў нанізаць кавалачак вяленай каўбасы, але рука стала як быццам чужой. Так-сяк падчапіўшы, пачаў падносіць да рота, але каўбаса звалілася на падлогу. Пачуўшы, як дзяўчына хіхікнула, ён адклаў відэлец на стол і паклаў рукі на калені. Падняць вочы і паглядзець на яе ўжо не мог. Яму здавалася, што ён з-за сваёй няспрытнасці займеў ганьбу.

Хвілін праз пяць да яго падышоў гаспадар і паклаў руку на плячо.

— Рыгорка, а чаму гэта ты сядзіш і нічога не ясі? Малання! — звярнуўся да дзяўчыны. — Наглядай за нашымі гасцямі, бо яны з дарогі, запрашай да пачастунку.

Яна адразу ўсхапілася, перахілілася праз стол, пачала накладваць на талерку Рыгора каўбасу і мяса, на край паклала кавалачак хлеба і цёртага хрэну.

Ён яшчэ больш счырванеў.

Тут пачуўся голас свата:

— Трэба яшчэ выпіць за здароўе маладых.

Дзяўчына зноў паднялася, узяла бутэльку і пачала наліваць гарэлку, запрашаючы выпіць і добра закусіць. Рыгору наліла першаму. Голас у яе быў вельмі прыемны.

Ён узяў чарку ў руку. Госці пачалі крычаць: «Горкая! Горкая! Горкая!» Рыгор таксама крыкнуў і не пазнаў свой голас. Разам з усімі выпіў, не падымаючы вачэй, павольна закусваў.

Хваляванне паступова праходзіла. Ён паглядзеў на старэйшага брата Ціхана, які сядзеў побач са сваёй нявестай. Брат яму падміргнуў, Рыгор у адказ усміхнуўся.

Зайграла музыка, і моладзь запрасілі да танцаў. Музыкі гралі ў суседнім пакоі. Іх прылады былі ўпрыгожаныя каляровымі стужкамі. Г армонік у руках старэйшага вусатага музыкі, здавалася, сам танчыў. Яму дапамагала скрыпка маладога музыкі гадоў пятнаццаці. Трэці музыка гадоў дваццаці пяці стукаў выбівачкай у вялікі бубен са званочкамі.

Рыгор у нерашучасці спыніўся, прыхінуўшыся ля сцяны, разглядаў музыкаў. Гаспадар хаты прасіў дзяўчат адважней запрашаць гасцей. Музыкі зайгралі вясёлы танец-завіруху, і моладзь пачала весела скакаць. Дзяўчына з коскамі падышла да яго. Усміхнулася, плюснула вялікімі вачыма, з паклонам запрасіла да танца.

У Рыгора ногі падкасіліся, але, не падаючы выгляду, працягнуў у адказ руку, паспеўшы сказаць:

— Танцор я кепскі.

— Нічога, усё будзе добра, — дзяўчына яшчэ раз шчыра яму ўсміхнулася.

Яна расшпіліла пояс на сукенцы і адзін канец уручыла яму. Танчачы, нахілілася да вуха і сказала:

— Мяне клічуць Малання, а ты — Рыгор?

— Я ведаю!

І яны зарагаталі.

Музыкі гралі хутчэй і хутчэй. У адно імгненне тэмп музыкі паднімаўся, нібыта віхура, пары па чарзе праскоквалі пад паясамі. Сапраўды, усе кружыліся як завіруха. Усё гэта рабілася з незвычайнай шпаркасцю, усімі парамі адначасова.

Сярод моладзі з’явіўся дзядзька, падпяразаны ручнікамі маршалка. Гучна стукаючы ў бэльку, абвясціў:

— Дарагія госці, сваякі, суседзі, сябры, запрашаю вас на каравай. Даставайце кашалькі і прыгатуйце падарункі маладым. Не скупіцеся! — Усе гучна зарагаталі і чарадой высыпалі на вуліцу.

Калі сваякі нявесты сем’ямі падыходзілі з падарункамі, ён убачыў бацькоў дзяўчыны. Маланнінага тату ведаў раней, некалькі разоў дзядзька Мікалай быў у іх дома. Ён таксама працаваў стражнікам, як і Рыгораў баць­ка. Пасля ўручэння падарункаў нявесце і жаніху госці з боку жаніха пачалі збірацца дадому.

Малання на развітанне памахала яму рукой, пагаварыць яны так і не паспелі. Вярталіся дадому госці весела. Толькі Рыгор сядзеў і маўчаў — яму было вельмі журботна. Перад вачамі стаяла Малання з вялікімі і незвычайна цудоўнымі вачыма.

Праз тры месяцы, вясною, пасля заканчэння службы стралком, ён прыехаў адведаць брата Ціхана. За вячэрай прызнаўся брату, што яму падабаецца Малання, якая была ў іх на вяселлі. Ціхан хітравата бліснуў вачыма:

— Жонка некалі гаварыла, што гэтая дзяўчына таксама распытвала пра цябе. Цяпер паспрабуем зладзіць вам сустрэчу.

.І вось Рыгор і Малання засталіся за сталом удваіх. Рыгор сядзеў моўчкі, не ведаючы з чаго распачаць гутарку. Малання загаварыла першай. Стала распытваць Рыгора пра службу. Так, неўзаметку, яны разгаварыліся.

Адвячоркам, калі вёў Маланню дадому, ён узяў яе за руку і спытаў:

— Ці выйдзеш за мяне замуж?

— Так! — яна выхапіла руку і спрытна знікла за варотцамі.

На вуліцы ўжо наступіла раніца, развіднела. Нібы ачнуўшыся ад успамінаў, стражнік пугай падагнаў жарабца, той пабег жвавей. Да хаты цесця заставалася з паўвярсты — трэба спяшацца. Пад’ехаў да хаты і пачаў прывязваць каня.

На парозе з’явіўся цесць. Паспеўшы толькі абняць зяця, Мікалай хутка пабег у хату. За дзвярамі з галашэннем пачуўся жаночы голас.

— Ой, божачкі мае, як там мая дачушка, мая крывіначка?

— Ціха ты, баба... Адразу галасіць, — перапыніў жонку цесць. — Едзем усе, дома застаюцца толькі дзеці.

З вузельчыкам у руцэ на парозе з’явілася бабуля Марфа.

— Добры дзень, саколік, — старая нізка пакланілася Рыгору.

— Добры дзень, бабуля. Малання прасіла перадаць, каб вы прыехалі і дапамаглі ёй, — перадаў просьбу жонкі Рыгор.

— Ведаю, ведаю, я ўжо даўно цябе чакала.

Старая села ў сані, і крануліся ў зваротную дарогу. Каштан бег дробнай рыссю. Спачатку ехалі моўчкі, потым бабуля Марфа пачала весці гутарку.

— Ну, як вы, маладыя, ладзіце?

— Так, бабуля, ладзім, усё ў нас добра, — шчыра адказаў стражнік.

— Беражы яе, Рыгорка, — працягнула размову старая. — Табе вельмі пашанцавала, кахае яна цябе. Я яе выхоўвала з самога маленства ў строгасці.

Як мой нябожчык муж, царства яму нябеснае, загінуў на пажары, я не хацела жыць адна, тужліва вельмі. Як толькі дачка выйшла замуж, перайшла жыць да яе. Вось тады і нарадзілася Малання. Так і вырасла яна каля мяне. Калі што зробіць не так, свары, строга свары, але біць не трэба. Я цябе прашу, саколік дарагі.

— Што вы, бабуля! Не бі яе, не бі, — разважліва буркнуў Рыгор. — Я не бачыў, каб бацька біў маму. Нас, дзяцей, часам лупцаваў, лазінай або папругай, і толькі за дзела, дарма не чапаў.

— Малайчына, Рыгорка, — расчулена сказала старая. — А то сёння моладзь такая, не паспелі звянчацца, а ўжо спрачаюцца, а бывае, і таўкуцца.

Каштан спыніўся ля варот сам. Старая жвава саскочыла з санак, схапіла свой вузельчык. Не чакаючы, калі адчыняць вароты, і не гледзячы на свой век, спрытна пралезла між пражылін плота і пабегла ў хату. Рыгор адкрыў вароты і таксама шпарка пайшоў следам. Насустрач яму выскачыў сабака. Ён, спяшаючыся, рукой правёў па сабачым карку і накіраваўся ў пакой, дзе ляжала жонка, крыкнуўшы на ходу:

— Трывай трохі.

Малання ляжала на ложку, побач сядзела бабуля і аберуч трымала руку ўнучкі.

— Як ты?

— Усё добра, — з палёгкай уздыхнула Малання. — Нарэшце дачакалася вас. Пачала хвалявацца, але цяпер не турбуюся — бабуля і ты побач.

— Ну, калі ў цябе, Малання, усё добра, ідзіце сюды, бабуля, пакажу вам госця.

Старая ўстала з ложка і ўслед за Рыгором прайшла на кухню.

— Ой, божачкі вы мае! Я такога белага сабакі зроду не бачыла — і пляснула рукамі.

Сабака стаяў, падняўшы галаву, з цікаўнасцю глядзеў на старую.

— Ён мне ўчора, можна сказаць, жыццё ўратаваў, — сказаў Рыгор.

— Як гэта?

— Распранайцеся і ідзіце да Маланні, яна вам раскажа.

На дварэ зарыпелі палазы. Неўзабаве паказаліся і сані.

— Тп-ру-ру, стой! Куды прэ-эш!? — пачуўся голас цесця.

Сабака насцярожана глядзеў на прыбылых людзей. Рыгор расчыніў варо­ты, цесць заехаў у двор. Маці Маланні прывіталася і хутка пабегла ў хату. Стражнік пачаў дапамагаць цесцю распрагаць кабылу. У гэты момант рыпнулі дзверы, і бабуля, высунуўшы галаву з-за дзвярэй, паклікала яго.

— Рыгорка, дзетачка, трэба выцепліць печ, у хаце вельмі халодна. Прынясі вады і пастаў на агонь.

— Добра, — буркнуў Рыгор. — Зраблю. Як там Малання?

— Усё пакуль добра, але ёй будзе цяжка, першы раз родзіць.

Разам, нясучы ў руках клункі, зайшлі ў хату. Бацька і цесць, гучна тупаючы ботамі, пачалі здымаць верхнюю адзежу.

Рыгор, седзячы на кукішках, кідаў дровы ў печ.

— Праходзьце сюды, бліжэй да агню.

— Як там справы? — бацька кіўнуў у бок пакоя, дзе знаходзіліся жанчыны.

— Я не заходзіў, не ведаю, ціха там, здаецца, гутараць, — цяжка ўздыхнуў Рыгор.

Бацька і цесць селі за стол.

— Сын, годзе кідаць дровы ў печ, садзіся насупраць. Ты абяцаў расказаць нам, адкуль у цябе гэты сабака.

Стражнік падрабязна расказаў аб учарашняй прыгодзе. Нават паказаў кажух і драпіны на шыі.

— Так, сын, здаралася такое і раней. Са мной такога не было, але аб нападзе рысі на чалавека чуў шмат разоў. Кажуць, яна нападае толькі ў двух выпадках: або раненая, або хварэе калі. Наступны раз, сыне, будзь асцярожней. Наконт сабакі: трэба аб знаходцы заведаміць старшага падлоўчага, або ляснічага, а можа, і самога обер-фарстмайстра. Магчыма, хтосьці шукае стра­ту. Падумаюць, затаіў, потым бяды не абярэшся.

— Дык, тата, я сёння і хацеў так зрабіць, але вось Малання.

Тут з пакоя прачыніліся дзверы, і бабуля падышла да дачкі. Нахіляючыся да вуха, пачала нешта шаптаць, тая толькі ківала галавой.

Старая павярнулася і сышла ў пакой да ўнучкі. Рыгорава мама распачала запальваць на падсвечніках свечкі. На кухні зрабілася святлей.

Цесць працягваў гутарку.

— Рыгор, як толькі ты забраў з нашай хаты Маланню, старую бы падмянілі. Не знаходзіць месца, ходзіць па хаце, усё да мяне чапляецца, тое не так, гэта не гэтак. Я адразу зразумеў, нудзіцца па Маланні. Некалькі разоў ёй гаварыў: не магу ж у прыдачу да пасагу цябе аддаць. Людзі будуць смяяцца: і дачку замуж выдаў, і ад цешчы пазбавіўся.

Рыгорава мама прынесла бярэмя сена і паклала на стол; зверху заслала белы абрус. Жанчыны насілі з каморы нарыхтаваныя стравы. Паставілі куццю з ячменю, гароху і жыта. Неўзабаве стол быў застаўлены талеркамі з грыбамі: салёнымі і марынаванымі, з вяленым і вэнджаным мясам, рыбай, ляжалі пірагі з белай мукі. Былі тут ласіны язык і ласіныя губы.

Мужчыны моўчкі, не перашкаджаючы жанчынам, назіралі. Марыя выйшла ў пакой да Маланні. Праз некаторы час вярнулася з бабуляй.

Старая ўважліва агледзела стол. Падышла да абраза і запаліла свечку, узяла яе ў левую руку, правай тройчы, гледзячы на ікону, з паклонам перахрысцілася.

Мужчыны падняліся. Старая гаварыла малітву, астатнія, гледзячы на ікону, слухалі. Скончыўшы малітву, старая ізноў тройчы з паклонам перахрысцілася, за ёю і ўсе. Потым яна тройчы перахрысціла стол з ежай. Узяла лыжку, набрала куцці і кінула ў кут пад абраз, сказаўшы пры гэтым:

— Гэта табе, зюзя.

Пасля гэтага ізноў набрала лыжкай куцці, выйшла на парог хаты і паклала яе на ганак. Узяла венік і вярнулася да стала. Набрала ізноў куцці. Несучы ў адной руцэ венік і свечку, а ў другой лыжку з куццёй, накіравалася ў пакой да Маланні.

Перад дзвярамі спынілася.

— Можаце распачынаць.

Мужчыны адразу ажывіліся.

— З Калядамі! Дачакаліся, дзякуй богу.

Спачатку паспрабавалі куццю, потым узяліся есці. Пасля жанчыны падняліся і накіраваліся ў пакой да Маланні

Рыгор распачаў гутарку:

— Учора вечарам хадзіў за ялінкай і чуў выццё ваўка.

Бацька кіўнуў галавою:

— Так, ваўкі цяпер вельмі небяспечныя, у іх распачаўся гон. Яны не баяцца нападаць не толькі на людзей, але і на зуброў. У зуброў у пушчы ворагі, не лічачы чалавека, толькі мядзведзі і ваўкі. Асабліва ваўкі дужаюцца з зубрамі. Знішчыць усіх ваўкоў немагчыма. У іх свой падыход. Сустрэне зубра воўк, скача перад ім і нібыта хоча кінуцца на яго. Зразумела, увага зубра звернута на гэтага ваўка, а між тым, іншыя хапаюць яго за бакі. Так што аднаму зубру цяжкавата выстаяць супраць, скажам, трох ваўкоў, што ўжо казаць пра зграю. Зубрыцы хітрэйшыя, яны з маладымі заўсёды трымаюцца статка і пасуцца блізка ля ракі або возера. Пры небяспецы становяцца ў круг, цялят у сярэдзіну, вакол толькі рогі, так і ратуюцца. А старыя зубры бадзяюцца па два, па тры, а яшчэ часцей у адзіночку. У іх шмат дзівацтва, свайго роду фанабэрыі, пачуцця ўласнай годнасці і перавагі. Вось яны якраз і гінуць. З мядзведзем зубру прасцей.

У гэты час, калі мужчыны вялі гутарку на кухні, у суседнім пакоі пачаўся самы вялікі цуд прыроды — таемнасць нараджэння новага чалавека. — Малання пачала ціха енчыць.

Пачуўшы стогны, мужчыны адразу сцішэлі, і гутарка спынілася.

Старая дастала са свайго вузельчыка шырокі пояс, зроблены са скуры лобнай часткі галавы зубра¹.

Разгарнула пасак і беражна паклала на вялікі жывот парадзіхі. Запаліла свечку і ўручыла дачцэ Марыі. Тая прысела на краі ложка побач з Маланняй, трымаючы свечку перад яе тварам. Ганна ўстала каля ўзгалоўя, узяла рукі нявесткі і пачала прымаўляць:

— Тужся. Мацней тужся, дарагая. Яшчэ тужся, даражэнькая...

Старая распачала рытмічна стукаць венікам у столь, чытаючы пры гэтым аднастайна малітвы і замовы. Выглядала яна ў гэты момант нібы шаман.

Раптам стук спыніўся, і разам са стогнамі Маланні стаў чутны голас старой:

— Давай, выходзь, давай, ідзі да мяне, давай, маё золатка, ідзі. Добры мой. Мая залатая дзетачка, ідзі да мяне.

Пачуўся цяжкі ўздых, паляпванне рукі, і раптам прагучаў доўгачаканы ўсімі крык нованароджанага. Слабенькі, але на ўсю хату, на ўвесь свет — крык.

Двое старэйшых мужчын з палёгкай уздыхнулі. Рыгор працягваў сядзець, здранцвеўшы, без руху.

Расчыніліся дзверы, і пачуўся голас мамы:

— Рыгорка, ідзі хутчэй сюды.

Ён падняўся, на аслабелых нагах увайшоў у пакой. Тое, што ўбачыў пры святле свечак, яшчэ больш збянтэжыла яго.

Малання ляжала на ложку. Бабуля трымала правай рукой чырвонае дзіця за ногі ўніз галавою.

Старая ледзь чутна сказала:

— Рыгорка, бяры нажніцы і перарэж вось тут пупавіну. Толькі асцярожна.

Як гэта зрабіў, памятаў слаба. Яшчэ трохі, і ён гатоў быў бухнуцца на падлогу.

Пачуў голас старой:

— Малайчына, а цяпер ідзі, цалуй Маланню, дзякуй за сына.

Рыгор пацалаваў жонку, павярнуўся, ідучы навобмацак, накіраваўся да дзвярэй. Мама спыніла яго, забрала нажніцы. Пераступіў парог, зачыніў за сабой дзверы, абапёрся аб вушак і павольна пачаў з’язджаць на падлогу.

Дзве пары моцных рук падхапілі яго і пацягнулі да стала. Ён толькі перастаўляў ногі. Пасадзілі на лаву. Цесць хутка наліў поўны келіх гарэлкі і паднёс да рота Рыгора.

— На! Выпі хутчэй!

Рыгор выпіў без перадыху.

— У мяне сын! Ы-ы-ы...

Убачанае і перажытае перапоўнялі яго пачуццямі. Слёзы пырснулі з вачэй. Не стрымліваючы сябе, гучна заплакаў, як у дзяцінстве — наўзрыд.

Двое мужчын апусцілі галовы. Кожны з іх мусіць успомніў сябе пры нараджэнні першых дзяцей. Не, яны не сталі кпіць з яго плачу. На іх тварах блукала ўсмешка. Яны з разуменнем ставіліся да слёз. Гэта былі слёзы ў адно імгненне пасталелага мужчыны, слёзы сапраўднага вялікага чалавечага шчасця.

Яму зрабілася адразу ж лягчэй, ён супакоіўся і ўсміхнуўся. Зрабілася, нават трохі няёмка за свае слёзы перад блізкімі людзьмі.

Бацька супакоіў яго, а Мікалай падняўся з-за стала і, распрануты, накіраваўся на вуліцу. Вярнуўся праз хвіліну, несучы пад рукой плеценую з лазы дзіцячую калыску.

— Трымай, Рыгорка, ад мяне падарунак, у ёй калыхалі тваю жонку.

Рыгор прыняў гасцінец з падзякай і сказаў:

— У мяне да вас ёсць просьба.

— Дарагі зяцёк, у такую радасную хвіліну прасі што хочаш, — з гонарам адказаў Мікалай.

— Можна, каб бабуля Марфа пажыла ў нас? Дапамагла Маланні ў першы час па гаспадарцы і з дзіцём, ды і мне весялей будзе.

— Э-э, зяцёк, дарагое просіш, — заміргаў вачыма Мікалай. — А як жа я без старой буду? І дачку забраў, і цешчу, усё забраў, сіратой мяне пакінуў. Бачыце, якая ў мяне выдатная цешча, яна ўсім патрэбна.

І прадоўжыў:

— Толькі ў жыцці ёй не пашанцавала. Нядоўга яна пражыла з мужам, гадоў дзесяць. Загінуў ён, небарака, на пажары. Працаваў, як і мы, стражнікам ва ўрочышчы Пашукі.

— Мікалай, гэта на тым вялікім пажары ў 1811 годзе? — удакладніў Ян.

— Бадай так, у нешчаслівым 1811 годзе, — цяжка крэкнуў, нібы глынуўшы чарку, Мікалай. — Я хлапчуком быў, гадоў пятнаццаці, і добра ўсё памятаю. Тады, увесну, стаяла гарачае надвор’е, ні кроплі дажджу. Было шмат сухой леташняй травы. І вось дзесьці ў канцы траўня ў пушчы ўспыхнуў страшны пажар. З неймавернай сілай і шпаркасцю ахапіў лес на велічэзнай адлегласці. Для тушэння пажару сагналі тысячы людзей, залівалі агонь вадой, капалі равы — нічога не дапамагала. Агонь змяёй выгінаўся і абхопліваў велічэзныя павалы, проста на вачах спальваў векавыя дубы. Звяры, ратуючыся ад полымя, беглі, не ведаючы куды, але агонь быў хутчэйшы. Гэты страхотлівы пажар лютаваў чатыры месяцы. Потым, першага кастрычніка, нечакана ўвесь далягляд завалакла чорная хмара, і пайшоў такі дажджышча, якога ніхто не памятае. Дождж ліў, не пераставаў увесь дзень і на ўсёй прасторы, занятай агнём, пажар быў цалкам патушаны. Шкоды і страты, прычыненыя пажарам, былі жахлівыя. Дагэтуль можна вызначыць межы таго страшнага пажару, — трохі памаўчаўшы, зноў зрушыў свой аповед Мікалай.

— Вось тады, у самым пачатку пажару, яе муж Глеб з двума іншымі стражнікамі, разам са статкам зуброў, апынуліся ў коле агню. Глеб сцяміў, як вывесці статак. Яны спрабавалі накіраваць яго да ракі, каб жывёлы выплылі па вадзе. Але зубры ад пажару звар’яцелі і кідаліся на людзей. Яны і ў паветра стралялі, і прыкладамі іх білі — цудам скіравалі. Статак выратаваўся, выплыў. А з трох стражнікаў толькі адзін уратаваўся. Дваццаць гадоў хлоп­цу было, таму, што застаўся ў жывых. Ён зусім сівы да людзей выйшаў, як гэты абрус, ледзь яго пазналі. Потым звар’яцеў. Людзей перастаў пазнаваць. Усё нейкія галасы чуў, зрабіўся нелюдзімым. Глеба і яшчэ аднаго стражніка знайшлі праз тыдзень, недалёка ад ракі. Па стрэльбах апазналі. Разам з самкай зубра і малым зубранём абгарэлыя ляжалі. Або звар’яцелы статак, калі нёсся да ракі, іх затаптаў, або задыхнуліся яны, ратуючы зубрыцу з цяляткам. А ўрэшце — хто ведае? Ніхто не бачыў, як гэта было. Марыйцы, маёй жонцы, тады дзевяць гадоў споўнілася, а яе брату — тры гады. Цешча іх сама выгадавала, другі раз замуж не пайшла, хоць і былі такія прапановы. Сваты пару разоў прыязджалі, а яна ні ў якую. Кахала яна Глеба, моцна кахала. Гэтулькі гадоў мінула, а яна ніяк не можа яго забыць. Сядзе ля акна і размаўляе з ім, нібы з жывым.

— Хе-хе! Так, сват, — гісторыя, — цяжка ўздыхнуў Ян. — Як успомніш, страшна становіцца. Я, дарагі сват, гэты пажар таксама добра памятаю. З бацькам і дзедам тушылі. Такога я больш ніколі не бачыў. Уявіць нават цяжка, што ім, небаракам, тама, сярод агню і звар’яцелага статка, прыйшлося перажыць. Глеб, царства яму нябеснае, сапраўдны быў мужчына.

Праз некатары час на кухню ўвайшлі жанчыны.

Бабуля паднесла палец да вуснаў, паказваючы, каб не шумелі. Яна падышла да Рыгора і працягнула нешта загорнутае ў палатно.

— Рыгорка, гэта пупавіна твайго сына. Пакладзі ў зацішнае месца, жада­на на печы. Калі прыйдзе вясна і растане зямля, абавязкова закапай пад яблыняй. Трымай.

Стражнік прыняў скрутак і беражна паклаў на выступ печы.

Мікалай хацеў наліць старой віна, але яна накрыла келіх рукою.

— Прысядзь. Хачу, каб мне Рыгорка наліў.

Стражнік кінуўся наліваць віно бабулі, маме і цешчы. Цесцю нічога не заставалася, як наліць мужчынам гарэлку.

Старая падняла келіх.

— Давайце вып’ем за майго праўнука. Каб ён рос здаровым і прыносіў радасць усім нам. Каб не хіліў галаву перад цяжкасцямі і не задзіраў яе перад слабымі.

Яе шумна падтрымалі.

Затым старая расказала пра старадаўні звычай.

.. .Кажуць, калісці перад родамі муж доўга глядзеў жонцы ў вочы, а потым знікаў з хаты. Ішоў у пушчу і там крычаў і біўся аб дрэвы. І жонкі раджалі лягчэй. А мужчыны, кажуць, нават адчувалі боль, яны нібыта бралі частку пакут на сябе. Гэта звалася кувада.

Так яны і праседзелі ўсю ноч разам за сталом, гутарачы пра жыццё. Толькі часам старая выходзіла ў пакой да Маланні і да праўнука. У гэтую ноч Рыгор пачуў шмат цікавага з аповедаў блізкіх і родных яму людзей. Гэта быў адзін з тых шчаслівых момантаў, якія бываюць у кожнага чалавека. Момантаў, якія запамінаюцца на ўсё жыццё да глыбокай старасці, да смерці.

3. Ваўкі

Наступнага дня раніцай да вартоўні пад’ехалі сані. Мужчына гадоў трыццаці адчыніў вароты і ўехаў у двор.

Рыгор у гэты час быў у каморцы і разглядаў шкуркі куніц. Сабака знаходзіўся побач. Раптам ён насцярожыўся і ціха гыркнуў, усім сваім выглядам паказваючы, што нешта чуе.

Тым часам мужчына пастукаў у дзверы і азваўся.

— Рыгор, ты дзе?

— Гэй! Леанід Міхайлавіч, уваходзьце, уваходзьце, калі ласка.

— Выйдзі! А то пасля белага снегу я нічога не ўбачу, а трэба разгледзець добра.

Рыгор надзеў бравэрку, клікнуў сабаку, і разам выйшлі на двор.

— Аг-га! Бачу, нездарма прыехаў. Як твой бацька і казаў, прыгажун. Тако­га сабакі ў нас не сустракаў. Хтосьці ехаў гасцінцам і згубіў. Да нас на паля­ванне з такімі сабакамі не прыязджалі. — Лоўчы не зводзіў вачэй з сабакі.

— Леанід Міхайлавіч, хадзем хутчэй у хату, а то вы ў дарозе закалелі, — прапанаваў стражнік.

— Так, трэба ў цеплыню. Але ж і мароз! Я толькі сена каню кіну, — заспяшаўся Леанід Міхайлавіч.

Рыгор дапамог лоўчаму зняць кажух і запрасіў да стала. Дзверы з пакоя Маланні адчыніліся, бабуля, прывітаўшыся з лоўчым, прайшла да пліты. Паставіла патэльню на агонь і распачала пячы яечню.

— Леанід Міхайлавіч, я два дні таму рабіў абход на сваім участку і не знайшоў слядоў зуброў. Можа, вы ведаеце, дзе яны?

— Ведаю, — кіўнуў галавою лоўчы. — Статак з твайго абходу перабраўся на Ціханаў абход. Раздурылі мы іх. Хутка яны зусім самі адвучацца здабываць корм з-пад снегу. Як толькі выпаў снег, адразу перабраліся бліжэй да стагоў з сенам. Ціхан казаў, ужо два стажкі развалілі.

Старая моўчкі накрыла стол: паставіла гарачую патэльню з яечняй, вэнджанае мяса, хлеб.

— Рыгорка, ледзь не забыўся, у цябе ж сын! Прымі найлепшыя віншаванні, — спахапіўся старшы лоўчы. — Як там Малання?

— Дзякуй за віншаванні. Малання яшчэ слабая.

— Рыгор, калі ехаў да цябе, бачыў сляды ваўкоў.

— Дзе? У якім месцы? — стражнік насцярожыўся.

— З вярсту ад тваёй хаты. Зграя вялікая — штук сем налічыў. Прышлыя, мусіць. Ты ж вясною на сваім абходзе знішчыў кодлу ваўчанят, а яны зноў з’явіліся. Вось зараза! Спасу няма ад гэтага паскуддзя. І плацім добра за знішчэнне ваўкоў.

— Так, мне заплацілі за кодла добра, — махнуў рукою стражнік. — Гадавую зарплату асігнацыямі. Усе зацікаўленыя страляць ваўкоў, але вось хітрыя яны, шэльмы. Няпроста іх узяць. Тут трэба разам наваліцца.

— Рыгорка, аблаву ў пушчы рабіць цяжка, лес занадта густы, — лоўчы з сумненнем пахітаў галавою. — Ты як мяркуеш, справіцца гэты сабака з ваўком ці не?

— Аднаго ваўка адужае, а вось зграю — не. З дзесятак такіх сабак любую ваўчыную зграю возьмуць, — услых разважаў стражнік.

— Добрая думка, Рыгор, і над гэтым варта падумаць. Зробім так, — таргануўся лоўчы. — Хай гэты сабака пакуль жыве ў цябе. Обер-фарстмайстар з’ехаў на святы ў Пецярбург. Вернецца праз месяц, тады я з ім і перамоўлюся.

А ты беражы сабаку, — старшы лоўчы падняўся з лаўкі. — Дзякуй за пачастунак.

Мужчыны выйшлі з-за стала і накіраваліся да выхаду. Сабака моўчкі ляжаў на сваім месцы, поглядам выпраўляючы людзей.

Калі Рыгор вярнуўся ў хату, спыніўся ля яго; той паслухмяна падняўся.

— Як цябе, сябрук, абазваць, якую мянушку даць? Пайду, параюся з Маланняй.

Жонка сядзела на ложку і карміла грудзьмі сына, а старая моўчкі сядзела каля акна. Рыгор прысеў побач.

— Як у нас справы?

— Вось, у нас падвячорак, набіраемся сіл, — твар Маланні расплыўся ва ўсмешцы. — Рыгорка, выцяплі нам з бабуляй лазню, можаш і ты памыцца, бо перад Калядамі не паспелі. Я ўжо сябе адчуваю лепш і магу хадзіць.

— Добра, — буркнуў стражнік і дадаў. — Я гэтым займуся. Сабака застанецца ў мяне, пакуль не вернецца обер-фарстмайстар з Пецярбурга. Трэба даць сабаку нейкую мянушку.

Вярнуўшыся на кухню, надзеў кароткую бравэрку і шапку.

— Ідзі, сабачка, гуляць, а я за гэты час прыгатую нашай маладой маме лазню.

Стражнік накідаў у топку лазні дроў і распаліў агонь. Сухія дровы весела патрэсквалі.

Сабака абабег двор і зазірнуў у лазню.

— Заходзь, сябрук, — Рыгор ветліва папляскаў рукой па калене.

Сабака асцярожна пераступіў парог, і, з цікаўнасцю гледзячы на агонь,

спыніўся побач. Так і сядзелі яны разам, слухаючы, як гудзе полымя.

Нечакана сабака павярнуў галаву да дзвярнога праёму і злосна ашчэрыў зубы. На сабачым загрыўку стала дыбарам кароткая поўсць, а па целе прабягалі хвалі гневу. Праз вострыя белыя зубы прарывалася рыклівае клекатанне і хрып.

— Ты гэта чаго? — здзіўлена спытаў стражнік і падняўся з зэдліка.

Сабака шмыгануў каля ног гаспадара на вуліцу і пачаў гучна і злосна брахаць на лес.

Хто гэта можа быць? Тут ён успомніў гутарку са старшым лоўчым аб ваўчыных слядах. Мусіць, ваўкі?

Хутка пабег у хату, схапіў стрэльбу, кайстру з двума пістолямі і зарадамі. Кулём пераскочыў парог і імкліва пабег за лазню. Выскачыў з-за вугла і ў нерашучасці спыніўся.

На ўскрайку лесу паўколам стаялі шэсць шэрых драпежнікаў і ўважліва глядзелі на яго. Пад ашэсткам плота жвава вынырнуў сёмы воўк і рашуча накіраваўся да сабакі.

Стражнік ускінуў стрэльбу, але стрэліць яму перашкаджаў сабака, які знаходзіўся паміж ім і ваўком. Ён стаяў на месцы і зласліва, з хрыпатой, брахаў на ваўка.

Воўк, прыціскаючыся да зямлі, адважна бег лёгкім трушком. Не дабегшы крокаў пяць, спыніўся. Выцягнуўшы пысу, уцягваў ноздрамі пах сабакі. Агледзеўшыся, звер асцярожна зрабіў крок наперад. Сабака працягваў люта яхкаць. Нечакана адначасова воўк і сабака скокнулі адзін на аднаго. Сабака спрытна схапіў шэрага за горла. Завязалася бязлітасная валтузня з гучным гырканнем.

Ваўкі рашуча кінуліся на дапамогу сабрату.

Стражнік прысеў на калена і стрэліў. Ад яго стрэлу адзін з ваўкоў закруціўся на месцы; пачуўся гучны віск і гырканне раненага звера. Зграя адразу кінулася ўроссып.

Стражнік падбег да сабакі, які моцна трымаў ваўка за горла і прыглушана рычэў. Воўк амаль не супрацівіўся. З разарванай артэрыі звера, афарбоўваючы белы снег, у такт пульсу пырскаў пунсовы струменьчык крыві.

Неўзабаве воўк перастаў тузацца, і сабака адпусціў яго горла. Падняў галаву і паглядзеў у напрамку лесу. Заўважыўшы, другога ваўка, які з усіх сіл спрабаваў паўзці, кінуўся за ім. Падбег да плота і адным махам перамахнуў яго, вялікімі скачкамі дагнаў раненага звера.

Стражнік пабег следам.

Убачыўшы сабаку, звер падняўся і выскаліў пашчу. Сабака, з разбегу скокнуў і ўдарам шырокіх грудзей абваліў ваўка.

Калі стражнік падбег, сабака ўжо спрытна трымаў звера за горла. Зацятая барацьба працягвалася нядоўга, воўк перастаў тузацца. Сабака адпусціў горла шэрага.

Пастаяўшы трохі над целам скрываўленага ваўка, сабака адбег у бок. Морда яго была ў крыві, кароткая поўсць на карку ўздыблена. Ён цяжка дыхаў шырокімі грудзьмі і заваламі бакоў. Трохі пастаяўшы, пачаў качацца па снезе. Рэзка ўскочыў на лапы, задраў галаву ўверх і як воўк завыў: «У-у-у...»

Ад нечаканага выцця спіна стражніка пакрылася потам.

Сабака перастаў выць і перайшоў на адрывісты брэх, некалькі разоў узлавана, з храпам, гаўкнуў у напрамку зніклых ваўкоў.

Тут стражнік ачуўся і з захапленнем сказаў:

— Х-фу-у! Ну! Ты даеш! Так ты ж сапраўдны ваўкадаў! Каму сказаць — не павераць.

Ён хацеў падысці і пагладзіць сабаку, але, паглядзеўшы на яго грозны выгляд — не адважыўся.

У хаце расказаў перапалоханым жанчынам аб нападзе ваўкоў.

— Лазня хутка гатовая, можаце ісці мыцца, а я тым часам паздзіраю шкуры.

Раніцай стражнік узяў сваю кайстру, стрэльбу і паклікаў з сабой сабаку.

Гэта быў першы сумесны выхад ў пушчу. Ішлі звыклымі для стражніка Белавежскай пушчы сцежкамі.

Была пагода; уначы прайшоў невялікі снег, з самай раніцы вецер аціх, і ярка свяціла сонца. Снег асляпляў вочы, пераліваўся, іскрыўся.

Ідучы, стражнік уважліва вывучаў сляды, часта даставаў з кайстры сшытак з алоўкам, нешта запісваў; па слядах на снезе праводзіў улік звяроў на сваім абходзе.

Калі нахіляўся, сабака тут жа падбягаў і нюхаў сляды, пры гэтым не паказваў асаблівай цікавасці да іх. Пасля чарговага абнюхвання слядоў стражнік гаварыў сабаку:

— Гэта сляды зайца. Але не магу зразумець, ты паляўнічы сабака ці не? Калі ты паляўнічы, то павінен адразу кінуцца па свежых слядах з брэхам, а ты спакойны. А вось гэта сляды куніцы, дзесьці на гэтай хвоі яна і павінна быць.

Яны разам падышлі да высокай хвоі, і ён уважліва паглядзеў уверх. Саба­ка таксама задраў галаву.

— А! Вось ты дзе, прыгажуня!

Стражнік дастаў пістоль з кайстры, прыцэліўся і стрэліў. Гучнае рэха разнеслася па лесе. Стражнік зірнуў на сабаку, а той на стрэл нават вокам не павёў. Куніца, чапляючыся за галлё, звалілася на снег, сабака падбег і абнюхаў яе. Рыгор нахіліўся, узяў куніцу, дастаў папружку і звыклым рухам прывязаў здабычу.

Яны працягвалі свой шлях, глядзелі сляды, часам спыняліся для запісу. Нечакана сабака затрымаўся, павярнуў галаву назад і ціха гыркнуў у напрам­ку, адкуль толькі што выйшлі. Стражнік таксама спыніўся, зняў стрэльбу і ўважліва агледзеўся.

Праз некаторы час прычуўся рып снегу пад нагамі. З-за дрэў з’явіўся чалавек і гучна крыкнуў:

— Гэй! Рыгорка, гэта ты?

— Цю-у! Ціхан, брат!

Рыгор павесіў стрэльбу на плячо і радасна накіраваўся насустрач. Браты моцна абняліся.

Ціхан паказаў рукой на сабаку.

— А гэта хто?

— Давай, брат, сядзем, гэта доўгая гісторыя. — Першая і самая галоўная навіна — у нас нарадзіўся сын.

Ціхан ускочыў.

— Віншую цябе, Рыгорка, — браты зноў абняліся. — Назваў сына як?

— Глебам.

— Прыгожае імя.

— У памяць аб дзядулі Маланні, які загінуў, ратуючы на пажары зуброў, — запярэдзіў яго пытанне Рыгор.

— Правільна, Рыгорка, ты зрабіў, я чуў пра яго.

Рыгор распачаў свой аповед ад рысі, закончыў учарашнім нападам ваўкоў.

Ціхан уважліва слухаў, з цікаўнасцю зіркаючы на белага ваўкадава.

— Так, брат, ваўкі абвыклі лавіць вясковых сабак. У іх такая тактыка. Адзін увязваецца ў бойку, а астатнія набягаюць і раздзіраюць сабаку на часткі. А тут у іх прамашка выйшла. Я вось на Каляды да цябе ў госці з жонкай збіраўся, але нечакана на мой абход зубры зайшлі. Прыйшлося ўсе святы іх ахоўваць. Стаяць каля стагоў з сенам, вярсты тры адгэтуль.

— Ціхан, я хацеў цябе прасіць — будзь хросным бацькам. — Рыгор глядзеў на брата.

— З вялікай радасцю! Дзякуй, брат, за давер, — радасна ўскочыў Ціхан.

Сабака сядзеў побач з людзьмі і слухаў гутарку, быццам разумеючы, пра што гавораць.

Браты развіталіся, кожны з іх пайшоў сваёй сцежкай. Хоць яна ў іх агульная. Займаюцца яны тым, чым займаліся іх бацькі, дзяды і прадзеды: ахоўваюць спакой зуброў і пушчы.

У суботу Рыгор, бацька, цесць і старшы лоўчы сядзелі за сталом у бацькавай хаце і чакалі вяртанне немаўляці з хроснымі з царквы. Гутарка сама сабой зайшла пра знойдзенага сабаку.

Рыгор распавёў аб нападзе ваўкоў

Пачутае аб сутычцы сабакі з ваўкамі зрабіла вялікае ўражанне на слухачоў. Старшы лоўчы першым пачаў выказваць свае меркаванні.

—Трэба нейкім чынам развесці гэтую пароду сабак. Калі я ад цябе ехаў, усю дарогу аб гэтым разважаў.

Прысутныя гэтую прапанову падтрымалі.

Хата паступова напаўнялася гасцямі, яны падыходзілі да Рыгора і віншавалі. Неўзабаве з царквы вярнуліся хросныя з Глебам на руках. Урачыста перадалі сына маладой маме. Госці пачалі рассаджвацца за сталы. На вялікіх гарачых патэльнях унеслі яечню —галоўную страву на хрэсьбінах. Неўзабаве весела і дружна спявалі песні, танчылі пад гармонік і скрыпку.

Гулянне працягвалася і ў нядзелю. Пасля поўдня, забраўшы падарункі, маладыя бацькі пачалі збірацца да ад’езду.

—Бабуля, раскажыце пра свайго мужа, —папрасіў Рыгор у дарозе, — мы назвалі сына ў яго гонар, і нам хацелася б больш ведаць пра яго. Я толькі ведаю, як ён загінуў

— Доўгая гісторыя, — журботна сказала старая. — Але спяшацца няма куды.

Старая крыху памаўчала і распачала свой аповед.

— Раней я была прыгоннай. Жылі мы бедна: дзве пары лапцей ды сёе-тое з адзежы. Няхай Бог крые ад такой нястачы. Нават хата, у якой жыла мая сям’я, належала памешчыку. Было гэта восенню, у 1800 годзе. Мне тады споўнілася семнаццаць год. Спраўлялі свята дажынак. Гэта ці не адзіны дзень, калі прыгонным хоць неяк спагадалі. Існуе такі звычай, на дажынкі выбіраюць самую прыгожую дзяўчыну, і той восенню абралі мяне. Мы з песнямі адправіліся ў панскую сялібу. Дарогаю я і спаткала Глеба. Ён сядзеў конна і глядзеў на людзей. Убачыўшы такога статнага малайца ў форме, я пакланілася яму. Ён у адказ мне ўсміхнуўся.

Я ўручыла пану вянок з жыта, якое апошнім было зжата. Ён мне зрабіў падарунак і запрасіў весяліцца. Пасля пачастунку іграла музыка, запалілі вогнішчы. Спявалі і танцавалі да глыбокай ночы. Затым мяне завялі ў пакой, дзе чакаў пан. Ён пачаў да мяне заляцацца. Я стала супрацівіцца. Мяне лупцавалі розгамі датуль, пакуль я знепрытомнела. Тады і зганьбілі, — саромячыся таго, пра што гаварыла, старая апусціла вочы. — Што я магла зрабіць?

Бабуля памаўчала, ужо больш лагодным голасам працягвала:

— Праз некалькі дзён каля маёй хаты з’явіўся стражнік Глеб. Пакланіўся і запытаў мяне, ці жадаю стаць яго жонкай. Я моўчкі кіўнула. Ён сеў на каня і накіраваўся да памешчыцкай сядзібы. Але наш уладар не даў згоды на маё замужжа, тады Глеб прапанаваў яму выкупіць мяне. Колькі ён заплаціў, не ведаю, але вечарам прывёз паперу і сказаў, што я вольная.

Ні запоінаў, ні вяселля, ні каравая ў нас не было.

Жылі мы з Глебам добра і нажылі дваіх дзяцей. Ён мяне ніколі не папракнуў, што беспасажніца, або грэшная. Я ўсё сваё жыццё буду за яго і свае грахі маліцца.

Старая перахрысцілася і замоўкла. Вочы яе зрабіліся маркотнымі. Да хаты засталося недалёка — даехалі моўчкі.

Перад тым, як зайсці ў хату, паводле мясцовага звычаю, стражнік паклаў хрышчонага Глеба на парог.

4. Візіт да обер-фарстмайстра

Незаўважна мінуў месяц. Стражнік разам са знойдзеным сябрам кожны дзёнь неслі сваю службу. Аднойчы за вярсты дзве ад хаты Рыгор заўважыў свежыя сляды зуброў. Яго сэрца радасна загрукала, ён гучна загаварыў:

— Нарэшце, вярнуліся! Рык, ідзі сюды, — так стражнік стаў называць сабаку.

Той паслухмяна падбег.

— Глядзі, гэта сляды зуброў. Яны досвіткам вярнуліся на наш абход. Вось, братка ты мой, праца ў нас толькі распачынаецца. Слухай: зубры не ваўкі, іх нельга трывожыць.

Рык не разумеў, што здарылася. Усё як заўсёды: хадзілі спакойна, а тут чамусьці такое хваляванне. І пах ад слядоў моцны і незнаёмы. Раптам гэтак патыхнула з ветрам, Рык незадаволена гыркнуў. Рыгор спыніўся, пагладзіў сабаку, з кайстры дастаў скураную папружку і прывязаў канец да колца. Раней ніколі гаспадар так не рабіў.

— Ціха, Рык! Ціха, яны зусім блізка.

Рыгор паглядзеў на верхавіны дрэў.

— Нам трэба зайсці з іншага боку, проці ветру.

Неўзабаве яны выйшлі да паляны, на якой стаялі стагі за невялікай загараддзю. Гэтая загарадзь была перашкодай для ласёў, аленяў, казуль, але не для зуброў.

Зубры не прымусілі сябе доўга чакаць. З яловага гушчару спачатку з’явіўся велізарны самец. У яго быў выпуклы лоб, на галаве і шыі — грыва. Галаву ўпрыгожвалі круглыя дужыя рогі, канцы якіх закругляліся ўгары. Барада пад шыяй, капыты і кончык хваста былі чорныя.

Зрабіўшы па паляне некалькі крокаў, ён спыніўся; спакойна і велічна паварочваў галаву, азіраўся. Пастаяўшы трохі, нібы рохкнуў і павольна, ківаючыся, накіраваўся да загарадзі. З ельніка, таксама не спяшаючыся, з годнасцю, пачалі выходзіць астатнія зубры. Барадаты бык падышоў да загарадзі і з дзіўнай лёгкасцю, толькі рухам галавы, раскідаў жэрдкі. У зроблены праход прайшоў да сена. Падышоў да стога, засунуў галаву з рагамі глыбей у яго сярэдзіну. Потым адным махам, хуткім рухам падкінуў сена з такой сілай, што частка стога перакулілася. Тады падышлі астатнія зубры; спыніўшыся, пачалі марудліва жаваць.

Стражнік гладзіў сабаку, з хваляванне назіраў за статкам.

— Вось, Рык, гэта і ёсць мая праца. Я ахоўваю гэтых прыгожых волатаў. Ну, дзякуй богу, вярнуліся. Пайшлі, Рык, не будзем іх трывожыць.

Бляклае неба навісла над лесам. Сонца ўжо хілілася да захаду. Прытомлены сабака бег паперадзе, і калі азіраўся, вочы яго свяціліся чырванаватым бляскам. На навакольных дрэвах белымі шатамі ляжаў снег. Аглядаючы снеж­ную прыгажосць велічных дрэў, Рыгор міжвольна прыцішыў крокі. І ў гэтым непарушным, адвечным спакоі чулася толькі мяккае рыпенне снегу.

Калі гаспадар набліжаўся да хаты, убачыў перад варотамі сані. Конь быў знаёмы. Ён паспешна зайшоў у хату. З-за стала насустрач яму падняўся старшы лоўчы Леанід Міхайлавіч Кусаў.

— Рыгор, я цябе паўдня ўжо чакаю. З Пецярбурга вярнуўся обер-фарстмайстар. Іх высокаблагароддзе вельмі зацікавіўся сабакам і распарадзіўся неадкладна даставіць знайду ў Белавеж. Так што заўтра збірай манаткі і.

— Не магу, — сумна сказаў стражнік. — Якраз сёння на мой абход вярнуліся зубры. Увесь статак у цэласці і стаіць на выпалянцы каля стагоў. А ваўкі не сышлі, бачыў іх сляды.

— Рыгор, загад ёсць загад, — пераканаўча сказаў лоўчы.

— Так, я ўсё разумею, трэба ехаць, — цяжка ўздыхнуў стражнік. — Можа, давайце разам з’ездзім. Не ўмею я размаўляць з начальнікам, — умольна папрасіў стражнік.

— Рыгор, што лішні раз мазоліць вочы обер-фарстмайстру?! — сказаў старшы лоўчы. — Загад быў табе!

Засмучаны стражнік моўчкі сядзеў за сталом і пазіраў на Рыка. У хаце то стаяла цішыня, то часам плакаў Глеб, а старая спявала над калыскай з праўнукам адвечную калыханку:

Люлі, люлі, люлі

Пойдзем да бабулі,

Дасць бабуля млечка

І ў руку яечка.

А як будзе мала,

Дасць кусочак сала.

— Хе-хе, — цяжка прастагнаў Рыгор і сумна зірнуў на сабаку.

Яго настрой быў зразумелы. Рашэнне обер-фарстмайстра вядома загадзя — ён забярэ Рыка. Рыгор паспеў прывязацца да сабакі, але нічога зрабіць не мог. Трэба падпарадкавацца.

Пачухаўшы патыліцу, стражнік злосна пляснуў рукамі па каленях і ўстаў з-за стала. Не дакрануўшыся да ежы, распрануўся, лёг спаць. Доўга не мог заснуць — усялякія думкі лезлі ў галаву.

Назаўтра Рыгор пад’ехаў да галоўнай сядзібы распарадчыка пушчы, калі ўжо амаль развіднела. З паласатай будкі выскачыў малады хлопец у форме стралка і падышоў бліжэй.

— Па якой справе, як дакласці?

— Перадай старшаму каравульнаму, што стражнік Селіван Рыгор прывёз сабаку.

Рыгору ўспомнілася, як два гады таму нёс службу такім жа стралком. Часта даводзілася несці варту ў гэтай жа будачцы. Службу стралка-вартаўніка абавязкова праходзілі ўсе стражнікі, падлоўчыя, ляснічыя.

Гэта былі добрыя юнацкія гады. Тут вучылі грамаце, вучылі страляць, проста муштравалі. Самае галоўнае, давалі юнакам магчымасць спазнаць, што такое сяброўства, узаемадапамога, адказнасць. Адбор быў строгі, асабліва гэта тычылася здароўя. Тут ён упершыню спаткаў лекара. Гэта былі яго лепшыя гады. Успомніў, як у першыя дні ён нудзіўся па родных, хацеў нават збегчы.

— Вітаю цябе, Рыгорка, колькі гадоў мы не бачыліся? — да яго набліжаўся старшы каравульны.

— Ды гады два.

Яны моцна абняліся і па-хрысціянску пацалаваліся.

— Ведаў, што ты павінен прыбыць, чакаў цябе. Учора прыязджаў у Белавеж старшы лоўчы Леанід Міхайлавіч. Пасля сустрэчы з обер-фарстмайстрам ён мне і сказаў, што ты павінен сёння прыехаць. Пайдзем да нас у вартавую, гарбатай цябе пачастую. І звера з сабою вазьмі, толькі на шворцы бяры, а то, крый божа, яшчэ з панскімі счэпіцца. Гляджу, і праўду ваўкадаў. Праўду ваўка бярэ, або брэшуць? — старшы вартавы з цікаўнасцю разглядаў сабаку.

— Сам бачыў, — адказаў стражнік.

— Добры сабачка. Гаспадзін обер-фарстмайстар яшчэ адпачывае, давядзецца пачакаць.

Каравульны стралок адчыніў вароты, і ён разам з Рыкам накіраваўся ў вартоўню. Пераступіўшы парог, зайшоў, як да сябе ў хату. Усё было знаёма да кожнай драбніцы, нават кожны сучок на сценах і столі. Тут ён адпачываў між вартай, таксама, як гэтыя маладыя хлапчукі, якія з цікаўнасцю глядзелі на яго.

Праз некаторы час Рыгора выклікалі. Стражнік адвязаў Рыка і накіраваўся да ганка вялікай хаты. Перад ганкам спыніўся, паправіў рэмень, шапку, рукой паказаў Рыку сядзець. Пачаліся хвіліны чакання.

Расчыніліся дзверы, на парозе з’явіўся галоўны распарадчык пушчы Фёдар Канстанцінавіч Таран. Обер-фарстмайстар быў апрануты ў мундзір, на галаве надзета зімовая фуражка з вялікім двухгаловым арлом. Эпалеты срэбным бляскам зіхацелі ў праменнях ранішняга сонца. Левая рука ў лайкавай пальчатцы ляжала на дзяржальні шаблі.

Рыгор падцягнуўся, стаў па стойцы смірна, стукнуў абцасамі чобатаў, прыклаў правую руку да галаўнога ўбору.

— Ваша высокаблагароддзе гаспадзін обер-фарстмайстар, па-вашым распараджэнні прыбыў.

У адказ обер-фарстмайстар прыклаў правую руку да фуражкі:

— Малайчына.

Спусціўся з ганка, падышоў да стражніка.

— Вольна. Бачу, не забыўся муштру. Пахвальна! Паказвай сваю знаходку.

Обер-фарстмайстар уважліва разглядаў сабаку.

Рыгор тузануў шворкай, Рык устаў. Обер-фарстмайстар аглядам сабакі застаўся задаволены, з усмешкай на твары падкруціў вусы.

— Так, прыгажун. Мне аб знаходцы даклалі. Ну, давай, братка, раскажы ўсё падрабязней. Ідзі за мной.

Стражніку нічога не заставалася, як пакорліва ісці следам. У хаце оберфарстмайстар зрабіў распараджэнне прыслузе і прапанаваў Рыгору прайсці ў кабінет.

Рыгор зачаравана агледзеўся: у хаце галоўнага распарадчыка пушчы быў упершыню, тым болей у вялікім службовым кабінеце.

На сцяне віселі паляўнічыя трафеі: галовы аленя, лася, дзіка. На падлозе ляжала шкура мядзведзя. Над уваходнымі дзвярамі ўзвышалася галава зубра. Паміж паляўнічымі трафеямі віселі карціны са сцэнамі палявання. Каля сцяны стаяў вялікі пісьмовы стол з дуба, з высокай прыгожай спінкай выраблянае крэсла. За крэслам на сцяне вісеў вялікі партрэт найсвятлейшай асобы ў мундзіры. Побач стаяла этажэрка з кнігамі ў тоўстых скураных пераплётах з пазалочанымі надпісамі.

Дзверы ў кабінет адчыніліся, служка з незвычайна вялікімі бакенбардамі стаяў на парозе з падносам у руках. Обер-фарстмайстар рукой паказаў на столік ля акна. Той падышоў да століка і паставіў паднос. Пакланіўшыся, пакінуў кабінет.

Галоўны распарадчык прапанаваў прайсці да століка. Рыгор па запрашэнні прысеў на крэсла і паказаў сабаку, каб лёг побач. Іх высокаблагароддзе наліў у чаркі каньяк. Узяў чарку, смакуючы, выпіў. Стражнік таксама выпіў — каньяк яму спадабаўся. Обер-фарстмайстар прапанаваў частавацца, паказаў рукой на жоўтыя лустачкі на талерцы. Рыгор асцярожна ўзяў адну і паклаў у рот. Ледзь стрымліваючыся, каб не крывіцца, пачаў жаваць. Фрукт аказаўся жудасна кіслым і нясмачным.

Обер-фарстмайстар усміхнуўся.

— Гэты фрукт завецца цытрына, расце ў цёплых краінах за морам. Ну, вось тут спакойна і пагаворым. Пачні з самага пачатку.

Стражнік падрабязна даклаў аб усім, што датычыла сабакі. Обер-фарст­майстар уважліва слухаў, часта зіркаючы на Рыка.

— Лічу, мы можам яго пакінуць сабе і паспрабаваць палепшыць пароду нашых сабак. Я ўжо распарадзіўся пашукаць сучак.

Ён узяў званочак і зазваніў. Дзверы расчыніліся, у кабінет увайшоў служка, несучы на падносе прыгожы срэбны гарлач і два маленькія кубкі на сподках. Паставіўшы паднос на стол, наліў у маленькія кубачкі чорны напой.

Г алоўны распарадчык узяў кубачак і адсёрбнуў. Стражнік, імкнучыся не ўпусціць маленькую пасудзіну, адсёрбнуў таксама. Чорны як смоль напой быў горкі, але ён працягваў піць маленькімі глыткамі. Обер-фарстмайстар з усмешкай назіраў, пакуль стражнік не дайшоў да густой чорнай калатушы. Гідка, падумаў Рыгор, і паставіў кубачак на стол.

Іх высокаблагароддзе ўсміхаўся.

— Як табе кофій?

Рыгор ускочыў і адрапартаваў:

— Не магу ведаць, ваша высокаблагароддзе, не зразумеў!

— Ды сядзі ты спакойна! — обер-фарстмайстар весела засмяяўся, узяў званочак і зноў зазваніў.

У дзвярах з’явіўся служка.

— Г алубчык, прынясі тое, што рыхтавалі, — павярнуўся да Рыгора. — Чуў, што ў цябе нарадзіўся сын, прымі мае найлепшыя віншаванні. Назваў як?

— Глебам, ваша высокаблагароддзе.

— Дзіўнае імя! Дазволь пацікавіцца, у чый гонар?

— У гонар жончынага дзядулі, загінуў на пажары, ратуючы зуброў, — адказаў стражнік.

— Пахвальна, вельмі пахвальна.

Бразнулі дзверы, на парозе стаяў служка і трымаў папяровы скрутак.

— Гэта перадай жонцы, — хітнуў галавою Фёдар Канстанцінавіч, паказваючы на скрутак.

— Дзякую, ваша высокаблагароддзе.

На вуліцы іх чакаў сабакар. Прывітаўшыся, ён адразу пачаў пільна глядзець на сабаку.

Іх высокаблагароддзе загадаў:

— Яўстафій! Прымай новага пастаяльца, пакуль у каранцінную.

Сабакар падышоў да Рыгора і хацеў узяць папружку. Рык гыркнуў, Яўстафій спыніўся.

Обер-фарстмайстар усміхнуўся.

— Нешта ты яму не спадабаўся? Рыгор, завядзі сабаку сам.

Стражнік паслухмяна павёў сабаку. Запусціў яго ў сабакарню, адвязаў папружку і вярнуўся да хаты кіраўніка. Той стаяў і даваў распараджэнні старшаму каравульнаму.

— Вяртайся дадому, дзякую за службу.

— Слухаюся, ваша высокаблагароддзе, — казырнуў Рыгор.

Стражнік выйшаў за вароты, сеў у сані. Калі выехаў за межы селішча, пачуў выццё Рыка. Спыніўшы жарабца, прыслухаўся. Яму стала вельмі журботна, але ён тузануў лейцы, і Каштан паслухмяна пацягнуў сані.

Дома разгарнулі панскі падарунак. Тут была і прыгожая бутэлька, і розныя цукеркі ў каляровых абгортках, і нейкі дзіўны жоўты фрукт.

— Ой, а гэта што такое? Першы раз такі цуд бачу, — усклікнула Малання.

— Гэта цытрына, фрукт такі, расце ў цёплых краінах за морам. Яго паны рэжуць лустачкамі. Ім закусваюць, калі п’юць, — сказаў стражнік.

— Рыгорка, а давай зараз яго і паспрабуем з гэтай бутэлькай. Бабуля, хадзіце сюды!

Рыгор наліў у тры келіхі. Узяў цытрыну і парэзаў на лусткі. Праўда, атрымалася не так тонка, як у обер-фарстмайстара. Малання дастала зярняткі з цытрыны і загарнула ў паперу. Напой усім спадабаўся, а вось цытрына была вельмі кіслай. Старая сказала, што памрэ ад такой кіслі, калі ёй яшчэ не нальюць. За сталом раптам стала весела. Рыгор пачаў, перадражніваючы сябе, паказваць, як ён піў кофій з малюсенькага кубачка. Усе весела рагаталі, і настрой у стражніка прыкметна палепшыўся. Але, калі ён лёг спаць, усё думаў, як там Рык?

5. Зубры і ваўкі

Раніцай, як заўсёды, стражнік скіраваў да зуброў. Надвор’е сапсавалася, пачалася моцная завея. Нават у густым лесе, па верхавінах дрэў, адчуваўся моцны подзьмух ветру. Да месца, дзе стаялі зубры, было вярсты дзве. Па ледзь прыкметных сцежках ён прабіраўся праз гушчар наўпрост. Выслізгваў з-пад галля, а за ім на галаву, на плечы з шоргатам асыпаўся іскрысты снежны пыл. На паляне адчуў моцны вецер, снег залепліваў вочы. Агледзеўшы ўважліва стагі з сенам, убачыў сваіх гадаванцаў.

У шчыльнай кучы, падставіўшы бакі ветру, тыя панура стаялі, толькі зрэдку трэслі галовамі. З-за таго, што снег наліп на іх поўсць, выглядалі яны, як снежныя гурбы. Можна было нават падумаць, што зубры спяць.

Стражнік асцярожна накіраваўся ў іх напрамку.

Ад статка павольна аддзяліўся зубр і пайшоў насустрач. Крокаў за сто ён спыніўся. Рыгор добра ведаў звычкі магутных волатаў, стаў асцярожна абыходзіць барадатага быка, увесь час аддаляючыся. Велізарны самец стаяў нерухома, як камлыга. Калі б ён пайшоў насустрач яму, або зрабіў рэзкі рух, зубр імгненна, апусціўшы галаву, кінуўся б у атаку.

Паказаўшы сваю перавагу, барадаты бык пастаяў, павярнуўся і пайшоў да статка. Стражнік наблізіўся да стагоў — двух бракавала. Па прыкідах, сена яшчэ павінна хапіць на месяц. Таму яшчэ месяц кожны дзень ён павінен сюды прыходзіць.

Рыгор вярнуўся да лесу, знайшоў камлюкаватую хвою і залез на жэрдкі, прымацаваныя да тоўстага галля. Адгэтуль статак зуброў быў як на далоні. Можна спакойна назіраць. Ён дастаў перакус: мяса з хлебам.

Мінуў некаторы час, зубры спакойна стаялі, схаваўшыся ад ветру. Рыгор пачаў нават драмаць. Раптам пасярод статка адбылося хваляванне; лясныя волаты ўзрушана заварушыліся і скіравалі галовы ў адным напрамку. Ад статка аддзяліўся самец і пабег да стагоў.

Стражнік уважліва паглядзеў направа.

З другога краю лесу насустрач зубру, не спяшаючыся, трусіў воўк. Паабапал стаялі яшчэ чатыры шэрыя драпежнікі. Рыгор прыкінуў адлегласць: далёка, стрэл мог толькі напалохаць. Але воўк, які бег насустрач зубру, быў бліжэй.

Ён ускінуў стрэльбу і старанна прыцэліўся.

Барадаты бык спыніўся і нахіліў нізка да зямлі галаву з вострымі рагамі.

Не дабегшы да зубра крокаў дзесяць, воўк таксама спыніўся.

Стражнік націснуў цынгель. Скрозь дым ад стрэлу бачыў, як воўк тузануўся і закруціўся на месцы. Адначасова са стрэлам бык нахіліў галаву і, задраўшы хвост, цяжкімі скокамі рынуўся на ворага. Той спрабаваў крутнуцца ўбок, але лясны волат на хаду падчапіў яго рогам і падкінуў уверх. Воўк высока ўзляцеў і зваліўся проста на рогі. Зубр матлянуў галавою, воўк яшчэ раз узляцеў, але ўпаў ужо ўбок. Велізарны бык у два скачкі апынуўся побач і стаў пароць рагамі шэрага драпежніка.

Ад краю лесу на дапамогу сабрату спяшаліся чатыры іншыя ваўкі. Стражнік скочыў з галіны хвоі на зямлю і пабег наперарэз шэрым, перазараджаючы стрэльбу. Ваўкі, заўважыўшы чалавека, у нерашучасці спыніліся. Стражнік таксама спыніўся, апусціўся каленам на снег, прыцэліўся і стрэліў у самага бліжняга ваўка. Драпежнікі кінуліся ў розныя бакі. Рыгор ізноў пачаў хутка перазараджаць стрэльбу, ваўкі ў гэты час зніклі ў хваёвым лесе.

Рыгор зірнуў у бок зубра. Той стаяў і матляў галавою, на правым розе боўтаўся воўк. Нахіліў магутную шыю да зямлі і, адыходзячы назад, важак скінуў з рагоў мёртвае цела. Затым чмыхнуў, цяжка захроп. Глухі рык, падобны падземнаму гулу, вырваўся з грудзей гаспадара пушчы, пар валіў з ноздраў. Пярэднім капытом ён рыў зямлю і заграбаў пад сябе. Снег, змешаны з зямлёй, абсыпаў бок волата. У гэты момант ён меў надзвычай люты выгляд. Стражнік назіраў моўчкі. Барадаты бык, пастаяўшы трохі, павярнуўся і павольна, калыхаючыся з боку на бок, з важным выглядам накіраваўся да статка. Устрывожаныя зубры стаялі паўколам, выставіўшы вострыя рогі.

Калі зубр адышоў на бяспечную адлегласць, Рыгор наблізіўся да разадранага на снезе ваўка: ад мацёрага засталася крывавая калатуша. Прайшоўся далей і ўбачыў на снезе плямы крыві. Значыць, і другога ваўка ўчапіў. Гэта добра, яны сюды не хутка сунуцца.

Вярнуўся, узяў ваўка за заднія лапы і пацягнуў да хвоі. Прывязаў лапы да галіны, галавою уніз, і пачаў здзіраць шкуру. Воўк быў яшчэ цёплым, шкура, пашматаная ў некалькіх месцах, знялася лёгка. Стражнік расклаў яе, выцер снегам кроў, скруціў, перавязаў папружкай і павесіў ззаду на пояс. Скрываўленае тулава кінуў у кусты.

— Бярыце, жарыце свайго брата, ненаедныя стварэнні, — гучна вылаяўся.

Закінуўшы на плячо стрэльбу, папраставаў дамоў.

За вячэрай Рыгор абвясціў:

— Заўтра еду да обер-фарстмайстра, трэба адвезці шкуры ваўкоў і шкуркі куніц.

— Рабі, як лічыш, — адказала Малання, ведаючы жаданне мужа — з’ездзіць да Рыка.

Раніцай накіраваўся ў напрамку галоўнай сядзібы. Ехаў не спяшаючыся, усю дарогу думаў пра Рыка. З вярсту да сядзібы нечакана сустрэў коннага Яўстафія.

Убачыўшы Рыгора, той рэзка асадзіў жарабца.

— Во-ой! Рыгор! Дзякуй Богу, што цябе сустрэў!

— А што здарылася? — стражнік здрыгануўся.

— Дзве ночы твой сабака вые ваўком, — цяжка дыхаючы, тлумачыў Яўстафій. — Мала таго, іншыя сабакі яму дапамагаюць. Такое злагоддзе, што хай Бог крые. Ад выцця сабак у жонкі іх высокаблагароддзя распачалася мігрэнь. Оберфарстмайстар злы як чорт. Загадана тэрмінова даставіць цябе. Цьфу!

Рыгор ляпнуў лейцамі жарабца і панёсся ў галоўную сядзібу. У двары сядзібы каравульны адчыніў вароты. Разам з Яўстафіем падышлі да ганка.

Старэйшы каравульны пабег з дакладам у хату, праз хвіліну вярнуўся.

— Загадана чакаць, іх высокаблагароддзе зараз выйдзе.

Праз некаторы час дзверы хаты адчыніліся. Па прыступках ганка хутка спускаўся обер-фарстмайстар.

Рыгор стукнуў абцасамі і пачаў дакладваць:

— Ваша высокаблагароддзе, гаспадзін обер-фарстмайстар, па вашым распараджэнні прыбыў.

У адказ іх высокаблагароддзе толькі махнуў рукою.

— Вольна. Хутка ты, аднак, з’явіўся.

— Я, ваша высокаблагароддзе, якраз вёз шкуры здаваць...

— Добра, вельмі добра, а дзе шкуры?

Накіраваліся да варот. Рыгор паказаў прывезеныя шкуркі куніц, затым на снезе раскачаў ваўчыныя.

Обер-фарстмайстар усё ўважліва агледзеў.

— Малайчына! Бачу, нездарма казённы хлеб ясі. Не тое, што гэтыя дармаеды, — і пагрозліва паглядзеў на галоўнага каравульнага і сабакара.

— Чаму адна шкура ваўка так моцна падраная? — галоўны распарадчык паказаў рукою на воўчую «апратку».

— Гэта, ваша высокаблагароддзе, зубр так зрабіў.

— Зразумела, — хітнуў галавою і паглядзеў на каравульнага. — Каравульны, перадай маё распараджэнне скарбніку. Няхай усё прыме па вопісу і адразу выплаціць гатоўку. І не забудзься нагадаць аб прэміяльных за ваўкоў — хай не скупіцца. А мы на сабакарню, там нас чакаюць справы.

Каля сабакарні пачуўся гучны брэх Рыка. Яўстафій пабег наперад адчыняць дзверы. Рыгор падышоў да вальера і адкрыў брамку. Рык лёг і падпоўз да яго, стаў лізаць Рыгору руку і радасна віляць хвастом. Рыгор узяў міску з ежай і працягнуў сабаку. Той з прагнасцю накінуўся на ежу.

Усе трое моўчкі глядзелі на сабаку.

Першым загаварыў обер-фарстмайстар:

— Вучыся, Яўстафій. Так, тут я бачу два выхады. Ты, Рыгор, пераязджаеш з сям’ёй сюды і прымаеш справы ў Яўстафія, або табе, Яўстафій, прыйдзецца вазіць сук да Рыгора. Дарэчы, галубок, ты ўчора казаў, што адна сука загуляла, давай яе сюды.

Сабакар пабег у суседнюю адрыну, вярнуўся, трымаючы на ланцужку гончую. Ростам яна была значна меншай за Рыка.

— Аддай ланцужок Рыгору, — закамандаваў Фёдар Канстанцінавіч.

Калі ўсё скончылася, Яўстафій падхапіў ланцужок і бегам павёў суку ў вальер.

Обер-фарстмайстар наўздагон крыкнуў:

— Глядзі ў мяне, каб іншыя сабакі не дабраліся. Сапсуюць пароду — адкажаш асабіста! — грозна памахаў кулаком услед.

Рыгор дастаў з кішэні скураную папружку і прывязаў Рыку да нашыйніка.

— Ваша высокаблагароддзе, жонка перадае паклон і дзякуе за пачастунак.

Обер-фарстмайстар кіўнуў галавой і сказаў:

— Ты, Рыгор, забіраеш сабаку, Яўстафій будзе прывозіць сябровак да Рыка. Беражы яго. Дасць Бог, што-небудзь у нас і атрымаецца.

Тут падбег старшы вартавы.

— Ваша высокаблагароддзе, скарбнік прасіў зайсці стражніка атрымаць грошы.

— А што, ён сам не мог прынесці? — сказаў праз зубы галоўны распарад­чык. — Зусім абленаваліся на казённых харчах. Ну, я ім пакажу службу! Ужо паскачуць яны ў мяне, лымары! — зрабіўшы грозны выгляд, злосна патрос кулаком.

Жыццё ўвайшло ў звычайную каляіну. Калі толькі надвор’е дазваляла, стражнік разам са сваім неразлучным сябрам неслі службу.

Ходзячы па лесе, стражнік адстрэльваў, як бачыў, куніц. У той час футра куніц каштавала дорага, і нарыхтоўка шкурак уваходзіла ў яго абавязкі.

Ён прыстасаваўся страляць іх з пістоля. Гэта была незвычайная зброя. Перайшла яна Рыгору ад бацькі; пістоль вісеў у хаце на сцяне як упрыгажэнне. Калі Рыгор стаў стражнікам, ён апрабаваў яго. Да трыццаці крокаў шрот ляцеў кучна. Гэтага было цалкам дастаткова для стральбы па куніцах. Плюс эканомія зарадаў пораху — порах у той час быў дарагі.

Шкуркі куніц ішлі ў царскую казну. Стражнікам плацілі, але значна танней.

Рык налаўчыўся адшукваць сляды куніцы, учуйваў яе на дрэве, задзіраў галаву ўверх і нягучна скавытаў.

Кожны раз гэта весяліла Рыгора. Ён падыходзіў, гладзіў Рыка, глядзеў уважліва ўверх, даставаў свой пістоль і страляў. Пасля стрэлу куніца звычайна падала на зямлю. Рык заўсёды падбягаў і абнюхваў яе. Але часам пасля стрэлу парахавы дым рассейваўся, а нічога не падала, бо забіты звярок завісаў на густых галінах. Тады Рыгору даводзілася скідаць вопратку і, крэкчучы, лезці на дрэва. Пры гэтым ён заўсёды гаварыў:

— Эх, Рык, калі б ты яшчэ і па дрэвах мог лазіць, быў бы залатым памагатым.

Штодзённа яны выходзілі на паляну, дзе лясныя волаты перачэквалі зімовую сцюжу. Спачатку зубры насцярожана касіліся, але паступова прызвычаіліся і перасталі зважаць на сабаку.

З кожным днём нарыхтаванага сена менела і менела. Гэта трывожыла Рыгора, хоць да канца зімы было не так далёка. Аднойчы, абыходзячы свой участак, ён павярнуў і зайшоў на суседні абход да брата.

Пакуль не было зуброў, там завезлі сена і адрамантавалі паламаную зубрамі загарадзь.

Рыгор з братам абмяняліся навінамі. Чутка пра сабаку разнеслася па ўсёй пушчы і абрасла непраўдападобнымі гісторыямі. Як толькі Рыка не звалі. Некаторыя казалі, што ён напалову воўк, іншыя, што пярэварацень і ўначы ператвараецца ў ваўка. Але ніхто не сумняваўся, што Рык можа задушыць ваўка.

Цяпер кожны стражнік і падлоўчы захацелі мець падобнага сабаку. З’явілася надзея знішчыць пушчанскіх ваўкоў. Але ці можна гэта зрабіць?

Рыгор часта думаў аб гэтым. Развагі яго былі простыя — калі знішчыць усіх ваўкоў, то хто будзе падбіраць падліну.

Ваўкі мярцвячыну чуюць на адлегласці некалькіх вёрст. У гэтым Рыгор неаднойчы пераконваўся. Сустракаў часам загінулую жывёліну, а праз дзень або два труп знікаў. Вакол былі бачныя толькі сляды ваўкоў. Такая ачыстка хіба не карысна для лесу, для іншых звяроў? Але вось бяда. Ваўкі нападалі на цельных зубрыц або на іх цялят, а гэтага дапускаць ніяк нельга. Бо самка зубра целіцца толькі раз у тры гады, і згуба самкі або зубраняці — гэта заўважная страта. Як зрабіць так, каб ваўкі не чапалі зуброў — вось задача!

Аднойчы на паляне Рыгор не ўбачыў зуброў, стагі з сенам таксама зніклі. Ён абышоў паляну, разам з Рыкам адправіўся па слядах. Мінулі вярсты тры, выйшлі на мяжу свайго абходу.

— Ну ўсё, Рык, цяпер можна трохі адпачыць. Сышлі нашы гадаванцы да брата, там у яго сена многа, да вясны дацягнуць.

6. Зубраня

Час ішоў на вясну, дні рабіліся даўжэйшымі. Цяпер стражнік пакідаў Рыка дома. Бо днём снег паволі раставаў, а ўначы падмярзаў, ператвараўся ў востры лёд і раніў лапы. Калі сабака бег, на снезе заставаліся кропелькі крыві.

Абыходзячы свой участак адзін, стражнік заўсёды нудзіўся і спяшаўся дадому, а Рык таксама ў хаце нудзіўся па сваім гаспадары.

Вось і сёння раніцай, як заўсёды, выйшаў на вуліцу агледзецца. Уначы быў невялічкі мароз. Снег ляжаў толькі пад дрэвамі, а паўсюль чарнела зямля.

Рык некалькі дзён сядзеў у хаце, і яму хацелася ісці разам з гаспадаром. Стражнік паклікаў сабаку і праверыў яму лапы. Раны на падушках лап зажылі, крыві не было відаць.

— Добра, пойдзеш са мной, — разумеючы жаданне сабакі, весела сказаў стражнік.

Рыгор узяў стрэльбу, кайстру з пістолямі і выйшаў на вуліцу. Сабака радасна скакаў вакол.

— Што, здоўжыўся час у хаце?

Сёння ён рашыў прайсці мяжою свайго абхода. Падумалася, што можа сустрэць брата і даведацца, як там гадаванцы.

Паглыбіўшыся ў лес, стражнік спыніўся. Яму здалося, што ён чуў недзе стрэл. Прыслухаўся. Пастаяўшы трохі, рушылі далей.

Праз вярсты дзве Рык зласліва загыркаў. Стражнік падышоў бліжэй. На снезе былі выразна бачныя свежыя сляды ваўкоў і след зубра. Па памеры капыта гэта быў малады зубр або самка. У стражніка загрукала сэрца. Ён ведаў звычкі зуброў. Яны ў густым лесе не адбіваюцца, а ўцякаюць на адкрытае месца. Там лацвей уцякаць. Рыгор успомніў, што наперадзе ёсць невялікая паляна.

— Рык, наперад!

Прадзірацца скрозь лясны гушчар да паляны было нялёгка, даводзілася часта нагінацца. Рыка не было відаць, пэўна, пайшоў следам ваўкоў. Вось ужо і прасветліна. Рыгор спыніўся, угледзеўся на паляну. У яго на вачах чатыры ці пяць ваўкоў атакавалі самку зубра. Адзін з шэрых круціўся на месцы, відаць, пакалечаны. Самка, цяжка матляючы галавою, з апошніх сіл адбівалася. Ад яе валіў пар, яе раздзьмутыя бакі хадзілі ходырам. Нібы сп’янелая ад знямогі, яна, здавалася, вось-вось зваліцца. Прадчуваючы хуткую перамогу, ваўкі кружылі вакол, то падскоквалі, то адскоквалі.

Яна ж цельная, пранеслася ў галаве. Стражнік імкліва ўскінуў стрэль­бу і стрэліў. Адзін з драпежнікаў завішчаў і перакуліўся, астатнія ваўкі на імгненне замерлі. Не, яны зусім не збіраліся так проста аддаць сваю здабычу чалавеку.

Нібы па камандзе, усёй зграяй, кінуліся на яго. Адлегласць паміж трыма мацёрымі ваўкамі і чалавекам хутка скарачалася.

Рыгор правай рукой дастаў пістоль з кайстры, левай, выставіў рулю стрэльбы наперад.

— Рык, на дапамогу! — раўнуў на ўсю моц сваіх лёгкіх.

Стражнік стрэліў у найбліжэйшага ваўка, адкінуўшы пістоль, аберуч схапіў рулю стрэльбы і прыгатаваўся да нападу. З разгону воўк скокнуў на стражніка. Перад сабой ён бачыў зласлівы ашчэр ваўчынай пашчы. У гэты момант убачыў цень Рыка. Воўк разам з сабакам пакаціліся па зямлі.

Другога ваўка Рыгор стукнуў прыкладам, той таксама кулём адляцеў убок. Трэці спыніўся перад ім, мабыць, ацэньваючы сітуацыю. Рыгор выхапіў з кайстры пістоль і ва ўпор стрэліў прама ў пашчу. Воўк закруціўся на месцы і, выючы ад болю, адскочыў назад. Стражнік адкінуў пістоль і выхапіў нож. У гэты момант на яго скокнуў воўк ззаду. Падаючы, Рыгор паспеў павярнуцца і ўсадзіць нож па дзяржальна ў драпежніка. Кроў пырснула проста ў твар. Воўк адразу абвяў. Рыгор ускочыў на ногі. Рык працягваў валтузіцца з ваўком у трох кроках ад яго. Стражнік, не вагаючыся, падбег і ўсадзіў нож у шэры бок. Падняўся і ўбачыў таго ваўка, якога пакалечыла зубрыца.

— Не ўцячэш, гад!

З нажом у руцэ пабег за ваўком.

Калі да яго заставалася крокаў дзесяць, прагучаў стрэл. Шэры драпежнік замарудзіў бег і тыцнуўся мордай у снег.

Рыгор, не звяртаючы ўвагі на гэта, наваліўся на ваўка зверху і ўсадзіў між лапаткамі нож. Аж хруснула! Стражнік выцягнуў нож і зноў увагнаў яго па дзяржальна. Воўк даўно не рухаўся, але стражнік працягваў усаджваць нож у цела шэрага драпежніка.

— Рыгорка, годзе, ён ужо мёртвы, — пачуўся выразны голас брата Ціхана.

— Ціхан, а як ты тут апынуўся? — здзіўлена спытаў Рыгор.

— Сёння раніцай прыйшоў да зуброў, гляджу, а гэтыя... тураць статак. Адбілі ад статка самку і пагналі яе ў лес. Я паспеў толькі раз стрэліць, потым пабег следам. Меркаваў, можа самка спыніцца, пачне кружыць, адбівацца, і я паспею. А яна паперлася на твой абход. Так я тут і апынуўся. Колькі ты іх палажыў?

— Мо трох, мо чатырох.

— А дзе ж чацвёрты? — уторпіўся здіўлена Ціхан.

— Там ляжыць, — Рыгор паказаў у напрамку зубрыцы.

Яны падышлі бліжэй. Самка зубра цяжка дыхала, павярнуўшы галаву на людзей. У некалькіх кроках ад яе ляжаў мёртвы воўк. Ціхан узяў ваўка за лапы і пацягнуў да краю лесу. Перацягалі ўсіх, паклаўшы радочкам.

— Эх! Быў бы я мастаком, пасадзіў бы цябе і Рыка побач, і такі выдатны малюнак зрабіў бы для гісторыі, — уздыхнуў Ціхан.

Рык абнюхваў ваўкоў і, зласліва пагыркваючы, бегаў вакол.

— Ціхан, паглядзі. Цяліцца нашай падапечнай заманулася ці што? — Рыгор уважліва глядзеў на зубрыцу.

Цяжка дыхаючы, самка зубра калыхалася з боку ў бок. У яе пачало з’яўляцца мокрае цяля. З апошніх сіл зубрыца імкнулася тужыцца, а якраз гэтых сіл у яе і не было.

Ціхан з Рыгором, укленчыўшы, пачалі цягнуць зубраня як цяля ў звычайнай каровы.

Неўзабаве маленькі руды цялюк ляжаў побач з самкай. Браты былі ў захапленні; яны сябе адчувалі ў гэты момант самымі шчаслівымі людзьмі на зямлі. Яны ўвачавідкі бачылі таемства прыходу на свет зубраняці. Мала таго. Яны не толькі бачылі, яны выратавалі гэты маленькі руды цуд.

Мокрым снегам выцерлі рукі ад крыві.

Ціхан усміхнуўся і сказаў:

— Ну, што, брат! Цяпер у нас есць хрэснік. Рыгорка, а што мы будзем далей рабіць? Яна ачухаецца не хутка. Ваўкі яе змучылі да знямогі. Баюся, каб не здохла. Што тады будзем рабіць?

— Давядзецца мне тут заначаваць, — журботна адказаў Рыгор.

— Разам пачакаем! Рыгорка, паглядзі на дзіва дзіўнае!

Рык вылізваў зубраня. Вылізваў так дбайна, як сучка свайго шчанюка. Самка зубра з асцярогай касіла вокам, але падняцца і адагнаць сабаку яна не магла.

Браты Селіваны, затаіўшы дыханне, глядзелі, што будзе далей.

Зубраня паспрабавала ўстаць. Спачатку паднялося на заднія ногі, затым на пярэднія. Атрымалася гэта ў яго не адразу. Нарэшце яно ўстала. Пастаяла трохі і, хістаючыся, паспрабавала ісці. Спачатку няўпэўнена, але з кожным крокам усё лепш і лепш. Ішло яно да Рыка. Той пачаў адыходзіць да знямелых ад здзіўлення людзей. Зубраня працягвала адважна, злёгку хістаючыся, ісці да Рыка. Браты не варушыліся, глядзелі, што будзе далей. Зубраня падышло і торкнула мыскай сабаку.

Рыгор і Ціхан зарагаталі.

— Ціхан, глядзі, Рык у яго за хроснага бацьку.

— Ды ён усё пераблытаў, лічыць, што Рык і ёсць яго мама, — смеючыся, сказаў Ціхан.

Браты падвялі цялюка да сапраўднай мамы.

Зубраня пачало яе абнюхваць. Матуля з глыбокім стогнам чмыхнула. Браты адышлі, каб не трывожыць самку. Цялюк хутка знайшоў, адкуль зыходзіць пах малака, і пачаў патрабавальна тыцкаць туды мыскай.

Самка спрабавала падняцца, але не змагла. Потым яна павярнулася на правы бок. Зубраня, прыпаўшы на коленцы, пачало смактаць малако. Маленькі бычок рабіў гэта ўвішна, час ад часу торгаючы рудай галавою. Калі ўдосталь насыціўся, адступіў. Самка заняла ранейшае становішча. Цяля падышло да яе пысы, некалькі разоў лізнула маму. Зубраня пастаяла хістаючыся, і легла каля цёплага матчынага боку.

Браты заняліся справай. Ціхан падвешваў на тоўстую галіну хвоі ваўкоў і здымаў шкуры. Рыгор нанасіў дроў, затым насёк нажом яловых лапак. Калі скончылі працу, распалілі вогнішча і селі побач.

Дзень згасаў. На небакраі, у тым месцы, дзе зайшло сонца, неба яшчэ ірдзела, але пушча паволі апускалася ў сон.

Гледзячы на агонь, браты гутарылі. Адрэзалі сала, надзелі на шомпалы і смажылі. Сала затрашчала і капала ў агонь вогненнымі кропелькамі.

Павячэраўшы, браты разлягліся нагамі да агню. Іх шчокі ад жару трохі паружавелі, скуру сцягвала ад гарачыні. Водсветы рабілі іх твары меднымі. Падобна добрым лясным духам, не стуліўшы вока, усю ноч браты дзяжурылі каля зуброў.

Раннім досвіткам зубраня ізноў пачало кружыць вакол сваёй мамы і прасіць малака. Самка з цяжкасцю паднялася і пакарміла стоячы. Браты ўзрадавана глядзелі на кармленне малечы.

— Рыгорка, зубрыха не карова, і ёй вяроўку на рогі не накінеш. Як мы яе адвядзём на мой абход? Што рабіць?

— Не ведаю, — паціснуў плячамі Рыгор.

Браты стаялі, услых разважаючы, што рабіць далей.

Папіўшы ўдосталь малака, зубраня жвава скакала вакол сваёй мамы. Зубрыха стаяла на месцы і глядзела на людзей. Зубраня нечакана пайшло да людзей, і яна таксама паволі рушыла следам.

Становішча рабілася небяспечным. Зубрыха магла ў любы момант рынуцца на іх. Рыгор і Ціхан, схапіўшы свае стрэльбы, кайстры і шкуры ваўкоў, пачалі адыходзіць у лес. Рык падаўся следам за гаспадаром.

Ціхан сказаў:

— Рыгорка, давай рухацца ў напрамку статка. Можа, яна так і пайдзе за намі.

Браты накіраваліся да абходу Ціхана. Зубрыха спакойна ішла следам, зуб­раня бегла побач. Так яны і ішлі. Ціхан, Рыгор і Рык, а на адлегласці крокаў сорак — пяцьдзесят — зубры. Браты абыходзілі ветраломы і занадта густы лес. На сваім абходзе Рыгор выбіраў шлях, а Ціхан паказваў, куды ісці на сваім участку.

Вось ужо наперадзе і паляна, дзе стаялі стагі з сенам. Галоўнае цяпер, каб статак зуброў быў на месцы. Калі выйшлі з лесу на паляну — з палёгкай уздыхнулі; зубры спакойна жавалі сена. Стражнікі адышлі ўбок, вызваляючы дарогу зубрыцы. Яна, з зубранём, выйшла на паляну і спынілася, павярнуўшы галаву да людзей. Некаторы час так і стаялі. Зубраня падбрыкнула і пабегла да Рыка. Яны сустрэліся, выцягнуўшы галовы, — абнюхаліся.

Статак зуброў перастаў жаваць, скіраваўшы барадатыя галовы на нечаканых гасцей. Вялікі бык хутка пайшоў у іх напрамку.

— Рык, да мяне, — ціха вымавіў Рыгор.

У гэты момант Рык лізнуў мыску зубраняці. Самка незадаволена чмыхнула. Зубраня паслухмяна вярнулася да мамы, а Рык да людзей.

— Рыгорка, трэба ўцякаць.

Глыбока ў лесе, ужо далёка ад зуброў, Рыгор сказаў:

— Ціхан, у мяне да цябе ёсць просьба. Нікому не кажы, што здарылася з намі. Абяцай мне.

— Чаму гэта? — здзівіўся Ціхан.

— Разумееш, брат. Людзі, пачуўшы гэтую гісторыю, ад сябе яшчэ нешта дададуць, і атрымаецца такая лухта.

Ціхан хітра ўсміхнуўся:

— Ты, Рыгорка, не хочаш быць знакамітым? Не цяпер, але праз шмат гадоў дзецям і ўнукам абавязкова распавяду. І прыдумляць не буду. Толькі ты мне аддай шкуру ваўчыцы. Каб некалі мне паверылі.

7. Таксацыя пушчы

Прыйшла доўгачаканая, самая цудоўная пара года — вясна.

На палянках дзе-нідзе прабівалася зялёная трава. Пахла хвояй. У лесе стукалі дзятлы, а высока ў небе крычалі дзікія гусі, якія ляцелі з поўдня.

Цяпер зубры ў пошуках свежай зеляніны блукалі па ўсім лесе. Асаблівым ласункам для іх былі лісце і парасткі асіны. Зубр падыходзіў да асіны і, упёршыся магутным ілбом, нахіляў яе, часам ламаў. Некалькі зуброў станавілася вакол і з задавальненнем абрывалі маладыя галінкі. З кожным днём лісця і пашы станавілася ўсё больш і больш. Статак пераходзіў з аднаго месца на іншае. Вартаваць іх сэнсу не было, зубры разбрыдаліся па вялікай тэрыторыі.

Старыя самцы-адзіночкі залазілі ў самую нетру, знаходзілі там вільготныя месцы і з задавальненнем адпачывалі.

Такія качавілы любяць статкі дзікоў. Але, убачыўшы рагатага волата, яны заўсёды саступалі яму месца. Вельмі часта для старых зуброў гэтае месца станавілася апошнім прытулкам.

Потым парэшткі прыцягвалі ваўкоў, мядзведзяў, лісаў, не грэбавалі падлай і дзікі. Адрываючы ад тулава вялікія кавалкі, развалаквалі іх у розныя бакі ў надзеі спакойна наесціся. Паміж жывёламі адбываліся сутычкі і бойкі. Моцныя адбіралі спажыву ў слабых. Праз некаторы час ад зубра заставаліся толькі хрыбетнік і чэрап з рагамі.

Аднойчы стражнік разам са сваім сябрам абыходзіў сваю тэрыторыю і наткнуўся на зуброў. Яны стаялі ў рэдкалессі. Рыгор вырашыў паназіраць за зубрамі. Яго ўвагу прыцягнуў маленькі лабасты цялюк, які круціўся каля маці. Рыгор усміхнуўся, мусіць — хрэснік.

Рык асцярожна пачаў набліжацца да зубраняці. Крыху падрослы маленькі цуд убачыў Рыка і адважна накіраваўся да яго. Наблізіўшыся да Рыка, зубраня спынілася. Выцягнула цікаўную мыску да сабакі, пачало яго абнюхваць. Рык спакойна сеў. Зубрыха, не перастаючы жаваць, назірала за сваім гадаванцам і сабакам.

Стражніка гэта здзівіла. Бо самкі зубра з дзецьмі заўсёды паводзяць сябе вельмі агрэсіўна да чужынцаў, а тут поўная абыякавасць. Хутчэй за ўсё яна запомніла пах, разважаў Рыгор. Бо ад яе малога ў першы дзень пахла Рыкам. Ён тады аблізаў зубраня і цяпер, пачуўшы знаёмы пах, яна засталася спакойнай. Сам Рыгор не асмельваўся падысці бліжэй.

Праз некаторы час зубрыха накіравалася да сабакі. Рык не стаў выпрабоўваць лёс. Ён адышоў да Рыгора, і яны пайшлі прэч. Зубрыха спынілася і глядзела ім у след, побач з ёй скакала рудая малеча.

З добрым настроем стражнік вярнуўся з Рыкам дадому. Там іх чакаў саба­кар обер-фарстмайстра Яўстафій. Ён прывёз аж некалькі гончых. Але ўжо рабілася цёмна. Рыгор зачыніў сабак у лазні.

— Яўстафій, хадзем у хату. Павячэраем, пасядзім, пагамонім.

Падчас вячэры сабакар расказаў, што пасля ад’езду Рыгора з Рыкам оберфарстмайстар дні два хадзіў раздражнёным, даваў усім разгон, потым супакоіўся. У іх высокаблагароддзя жонка запешчаная і вельмі капрызная дама. А сваркі там здараюцца часта, нават чуваць на вуліцы.

Яшчэ обер-фарстмайстар чакае з Пецярбурга важных гасцей. Праз два тыдні з Імператарскага рускага геаграфічнага таварыства павінны прыехаць нейкія навукоўцы. У гэтым годзе ў пушчы будзе зроблена таксацыя — Белавежскую пушчу падзеляць на кварталы.

Раніцай Рыгорка асядлаў Каштана і паскакаў у селішча да бацькі. Якраз бацька з маці былі ў хаце.

— Праз два тыдні, пасля Вялікадня, збіраюцца зрабіць таксацыю пуш­чы, — паведаміў Рыгор бацьку.

— А гэта што яшчэ за таксацыя? — здзівіўся бацька.

— Будуць усю пушчу разбіваць прамымі лініямі на квадраты. Мы будзем дапамагаць рабіць шырокія прасекі, валіць лес. На скрыжаваннях квадратаў усталююць паласатыя слупы з нумарамі кварталаў. А павалены лес будзе забіраць Сімунд, — тлумачыў Рыгор.

— Вось гад, гэты Сімунд. Чую, гэта яго ідэя, я табе праўду кажу. Мяркую, гэта ён такую прапанову ўвёў у вушы обер-фарстмайстру, а той з’ездзіў на Каляды ў Пецярбург і там выдаў за сваю. Якой халеры гэтаму Сімунду яшче не хапае. І так, глядзі, які раскошны палац збудаваў, прадаючы нашы дубы і карабельныя хвоі. Калі ўжо ён задушыцца сваім багаццем? Сякуць лясы, здзіраюць скуру з зямлі. Эх, людзі, людзі. — гаварыў як стагнаў адстаўны стражнік. — Ох, і хітры ж гэты Сімунд. Вось глядзі, Рыгорка. Як толькі ў пушчы з’явіцца хтосьці чужы, абавязкова напаскудзіць. Я яшчэ старога Сімунда не любіў, а яго сына і пагатоў! Вочкі хітрыя, прагныя, так і бегаюць. Негацыянт: добрую справу для вас зраблю, вартавыя і паляўнічыя хаты збудую. Ахоўвайце, беражыце пушчу, а сам яе цішкам-нішкам рабуе. Наш обер-фарстмайстар таксама жук яшчэ той. Ад спадніцы сваёй жонкі ні на крок не адыходзіць, ды з Сімундам каньякі п’е. Ён што, сляпы, зусім не бачыць, што той яго дурыць? — аж кіпеў стары.

— А можа, Сімунд з ім дзеліцца прыбыткам? — перабіў бацьку стражнік.

— Хе-хе! Вось тут, сыне, ты маеш рацыю. Праз пяць гадоў ён сыдзе ў адстаўку, напакаваўшы торбу грошай, і выедзе са сваёй сварлівай жонкай у Пецярбург. Што яму гэтая пушча? Надзене свой мундзір і важна як цецярук па таку ходзіць. Царава вока! Царава вока! Зладзюга ён — а не распарадчык. Каб свой! Тады б парадак быў. Свой так красці не будзе.

Рыгор сядзеў моўчкі, нізка нахіліўшы галаву.

Пасля доўгага маўчання стары раптам ажывіўся:

— Можа, нашага галоўнага распарадчыка правучыць, як цыганы свайго караля?

— Як гэта, правучыць? — здзіўлена падняў галаву Рыгор.

— Проста выхвастаць — пугай адсцябаць, — таргануўся бацька.

— Напрамілы бог, тата, ты што вярзеш? Як гэта выхвастаць? — Рыгор збянтэжана лыпаў вачыма.

— Цю-у! А ты што, не чуў гэтую гісторыю пра цыганоў? Ну, дык слухай, — бацька хітравата бліснуў вачыма і пачаў распавядаць.

— Гэта было ой як даўно. Неяк у аднаго лідскага шляхціца цыганы выкралі коней. Якаў Знамяроўскі з двума сваімі знаёмымі цыганамі напаў на табар і адлупцаваў усіх былых у ім цыганоў і вярнуў коней. Цыганы былі настолькі здзіўленыя адвагай і мужнасцю гэтага шляхціца, што абралі яго сваім каралём. Польскі кароль Станіслаў-Аўгуст адпаведным рэскрыптам зацвердзіў гэта. Сталіцаю цыганоў стала мястэчка Эйшышкі ў Лідскім павеце, дзе знаходзіўся родавы маёнтак Знамяроўскага. Праз дзевяць гадоў Знамяроўскага абвінавацілі ў розных злоўжываннях, несправядлівых прысудах і залішніх паборах. Знамяроўскага арыштавалі і аддалі суду цыганскіх старшынаў.

— Ты паглядзі! — здзіўлена прамовіў Рыгор.

— Тыя параіліся і прынялі рашэнне — трэба адлупцаваць. Але старшыны падбалі, каб ад гэтага пакарання годнасць іх уладара не пацярпела. Звязанага па руках і нагах і распранутага Знамяроўскага паклалі ў доўгі мяшок. Мяшок зверху завязалі і прымацавалі да столі, падставіўшы пад ногі зэдаль. Двое выканаўцаў прысуду са сваімі чупнамі (пугамі) сталі ззаду па баках. Трэці выканаўца медным тазам прыкрыў ногі, з засцярогі, каб удар быў зроблены ў вызначанае месца.

— Ну і ну! — усміхнуўся Рыгор. — Шляхцюка адперылі!

— Адлупцавалі, — даказваў бацька, — надавалі падарункаў і праводзілі да месца жыхарства.

— І што, памагло? Знамяроўскі цалкам выправіўся і выдатна кіраваў цыганамі да самай смерці. Вось бы так, па-цыганску, і нашага обер-фарстмайстра правучыць, — рашуча пляснуў рукамі па каленях стары Ян і дапытліва паглядзеў на сына.

— Тата, дзе ты гэтую гісторыю чуў? — усміхнуўся Рыгор.

— Гэтую гісторыю мне расказаў адзін памешчык з Г ародні. Ён неяк начаваў у мяне, калі прыязджаў сюды на паляванне. Ты тады яшчэ маленькі быў. Калі памятаеш, я цябе ў дзяцінстве таксама лупцаваў. Ты гадзюку па двары за хвост цягаў. Узгадваеш?

— Так, памятаю, доўга я не мог сесці на лаву. Але, тата, ты параўнаў оберфарстмайстра з цыганскім каралём. Тут можна і ў Сібір загрымець... — здзіўлены ходам ягонай думкі, сын махнуў рукою і насцярожана глядзеў на бацьку.

— Можна, але нешта рабіць трэба, — стары развёў рукі.

— Нешта ты, тата, зусім расхрабрыўся. Я хвалююся за наш дуб і святы камень, — у сынавых вачах бацька бачыў трывогу.

— Ну, такой вялікай пілы ў іх не знойдзецца. А калі паспрабуюць, то я вазьму стрэльбу і застрэлю гэтую набрыдзь, Сімунда. Думаю, усе нашы мяне падтрымаюць, — упэўненым голасам прамовіў Ян.

Рыгор развітаўся з бацькамі і паскакаў у карчму да Гарфінкеля.

Арон, убачыўшы Рыгора, выбег на вуліцу.

— Заходзь, дарагі, заходзь, лепшы тавар пакажу, — карчмар падбег і дапамог стражніку злезці з каня.

У гэты момант міма карчмы каціла брычка. У ёй сядзелі двое маладых мужчын з дзвюма бедна апранутымі дзяўчатамі. Дзяўчаты сарамліва апусцілі вочы, а адзін з мужчын з пагардай паглядзеў на людзей каля карчмы. Брычка пакаціла далей, а Арон працягваў біць паклоны наўздагон.

— Дзядзька Арон, не зламайце спіну, тыдзень балець будзе пасля такой колькасці паклонаў. Вы лепш скажыце, хто гэта праехаў? — спытаў стражнік.

— Паважаны Рыгор, гэта ўнук нашага памешчыка Шаурава, — яўрэй выпрастаўся і павярнуўся да стражніка. — Прыехаў з Пецярбурга і другі тыдзень адпачывае. Другога я не ведаю. Ой, бяда прыгонным дзеўкам! — яўрэй скрушана круціў галавою.

— А што, на яго ўправы няма? — спытаў Рыгор.

— Літасцівы Божа! Якая ўправа? Дзеўкі прыгонныя, што яны могуць зрабіць? — Арон бездапаможна развёў рукамі.

— Яны даўно тут жывуць? — зноў спытаў стражнік.

— Нябожчык бацька гаварыў, што Шаураў пераехаў сюды, калі я нарадзіўся. Значыць, трыццаць шэсць гадоў таму.

— А які ён чалавек, гэты памешчык Шаураў?

— Рыгор, чаму мы тут на вуліцы стаім, давай зойдзем у хату, там, можа, я і скажу табе, — хітравата бліснуў вачыма яўрэй.

Рыгор з Ароном зайшлі ў карчму.

У адной палавіне прасторнай хаты размяшчалася карчма, у другой была лаўка. Пахла лёкам і мануфактурай.

— Цябе ведаю, твайго бацьку, Яна Селівана, добра ведаю. Ніколі ад яго дрэннага слова не чуў. Кожны крыўдзіць беднага яўрэя, а твайго бацьку яўрэі таксама паважаюць. А гэты памешчык Шаураў дрэнны чалавек. Цяпер ён стары стаў, а раней, калі яшчэ быў жывы мой бацька Іудэль, ён здзекаваўся — браў тавары і грошай не плаціў... І ўнук яго пайшоў у дзеда. Заязджаў учора, абзываў жыдам пархатым, а я вольны яўрэй. Нам цяпер палёгку зрабілі. Цяпер яўрэю можна нават ганаровым грамадзянінам стаць. У Вільні адкрылі равінскую вучэльню, можна і медыцынскую адукацыю атрымаць. Я вось свайго старэйшага сына Мошку хачу накіраваць у навуку...

— Тады чаму вы, дзядзька Арон, паклоны білі шляхцюкам наўздагон? — з усмешкай на твары спытаў Рыгор.

— Звычка, страх. Можа, мае дзеці перастануць баяцца... Мы, яўрэі, адвеку баімся. Мы таксама любім месца, дзе нарадзіліся, дзе жылі і памерлі мае бацькі, — яно зрабілася мне дарагім. Я ведаю ого-го! — яўрэй смела глядзеў на стражніка, і ў гэтым позірку была прага да жыцця.

— Дзядзька Арон, а чаму людзі кажуць, што яўрэі грошы любяць? — усміхнуўшыся ў густаватыя вусы, спытаў стражнік.

— Рыгорка, адкрыю табе маленькую таямніцу, — яўрэй нахіліўся праз стол да вуха стражніка і ціха сказаў, хоць нікога старонняга побач не было. — Грошы любяць усе. Чаго тут здзіўляцца, што мы любім грошы? Грошы — адзіная магчымасць, каб адкупіцца. Уся наша сіла і ўменне ў гандлі. Мы трымаемся сваіх кагалаў, таму дагэтуль і выжылі. Ой, Рыгорка, я табе вельмі шмат сказаў. Давай лепш купі што.

Рыгор купіў дзве квяцістыя хусткі — жонцы і старой. Не таргуючыся, заплаціў.

Схаваўшы грошы, Гарфінкель заўважыў:

— Ты гэта, Рыгор, навошта мяне скрыўдзіў?

— Як гэта, скрыўдзіў? — здзіўлена падняў бровы стражнік.

— Ты чаму са мной не таргаваўся? Ты мог бы купіць за палову кошту! А цяпер буду ноччу не спаць і разважаць. Ай-яй-яй! Які жа ты дурань, Арон. Ай-яй-яй! Чаму не назваў большую цану — яшчэ б больш зарабіў.

Стражнік гучна зарагатаў.

— Я усё зразумеў. Дзякуй, дзядзька Арон, за навуку, — і пакланіўся Гарфінкелю.

8. Браканьеры

Праз некалькі дзён Арон пераняў Рыгора каля карчмы.

— Што здарылася? — спытаў насцярожаны стражнік.

У яўрэя ўскінуліся бровы, ён зіркнуў па баках.

— Значыць так. Учора вечарам тут гулялі. Аднаго я ведаю, гэта новы аканом памешчыка Шаурава. Другога бачу ўпершыню. Дык вось, яны моцна выпілі і шапталіся. Але я. словам, я падслухаў гутарку. Я адразу ўцяміў, пра што ідзе гаворка — пра паляванне на зубра. Казалі, што ўсе будуць святкаваць трэці дзень Вялікадня, і нікога ў лесе не будзе. Нібы абяцаў Станіслаў вялікае задавальненне. Станіслаў, гэта ўнук Шаурава... Табе, Рыгорка, рашаць, што рабіць, але пра мяне нікому ні слова, — яўрэй насцярожана глядзеў на стражніка.

Стражнік адшпіліў ад паса скураны кашалёк, пакорпаўся, працягнуў паперку яўрэю.

— Дзякуй, дзядзька Арон, за дапамогу.

— Рыгор, ты зноў мяне крыўдзіш. Я не буду браць грошы. Не будзе зуброў, не будзе аховы. Не будзе аховы, не будзе пушчы. Людзі сыдуць, Арон будзе бедным, — круціў галавою Гарфінкель.

Рыгор накіраваўся да выхаду, Арон торгнуў за рукаў стражніка.

— І яшчэ. Перад смерцю бацька гаварыў, што ў 1811 годзе пушчу падпаліў стары памешчык Шаураў. Ён хацеў купіць зямлю пасля пажару, але пажар атрымаўся занадта вялікі, і ён спалохаўся. Праз год напісаў такое прашэнне, але яму адмовілі ў куплі зямлі.

Рыгор яшчэ раз падзякаваў Арону і, падганяючы каня, хутка паехаў да брата.

Калі зайшоў у хату, Ціхан з сям’ёй сядзелі за святочным стал ом. Браты абняліся. Рыгор запрасіў гаспадара выйсці на вуліцу.

— Ціхан, дзе цяпер статак? — цяжка дыхаючы ад верхавой язды, спытаў Рыгор.

— Учора я іх бачыў у маладым лесе на пажарышчы, — здзіўлены пытаннем адказаў Ціхан.

— Гэта побач з маёнткам Шаурава? — удакладніў Рыгор.

— Так. Дзесьці вярсты дзве будзе ад іх маёнтка. А што зрабілася?

Рыгор расказаў тое, што пачуў ад Арона.

— Эге! Аказваецца, вось у чым справа! — насцярожыўся Ціхан. — Я так разважаю, каб ніхто не ведаў, паляваць будуць адныя, без загоншчыкаў. Трэба зрабіць засаду.

— Таксама так мяркую. Але вось бяда, як даказаць, што яны палявалі на зуброў? Добра, каб з намі былі стралкі і жандары, тады не адкупяцца, — разважаў Рыгор.

— Падобна, гэта ў іх не першае паляванне, — скрушна хістаў галавою Ціхан. — Памятаеш, тады прападалі зубры.

— Трэба обер-фарстмайстру казаць, няхай ён прымае рашэнне. Давай, Ціхан, разам і з’ездзім, — гарачыўся Рыгор.

— Э, не! Рыгорка, у галоўную сядзібу едзь сам, а я паеду да зуброў. Давай дамовімся так: заўтра апоўдні сустрэнемся там, дзе растуць тры дубы, якія ацалелі пасля пажару, ведаеш? — Рыгор кіўнуў. — А стралкі з жандарамі павінны добра схавацца і чакаць нашага сігналу, — тлумачыў Ціхан.

Рыгор ускочыў на жарабца і паскакаў у Белавеж. Пад’ехаў да варот сядзібы, калі ўжо зусім прыцямнела.

З’явіўся старшы каравульны. Рыгор папрасіў яго дакласці галоўнаму распарадчыку, каб прыняў па неадкладнай справе.

У кабінеце галоўны распарадчык паказаў на крэсла.

— Ну, слухаю! — галоўны распарадчык Белавежскай пушчы дапытліва глядзеў на падначаленага.

Стражнік расказаў усё, толькі не назваў імя Арона.

Обер-фарстмайстар падняўся і нервова захадзіў па пакоі. Пасля нядоўгага маўчання спытаў:

— А адкуль табе гэта вядома?

— Не магу сказаць, ваша высокаблагароддзе, слова даў. Той чалавек прыстойны і надзейны.

— Т-так! Якія будуць твае прапановы? — вочы Фёдара Канстанцінавіча глядзелі на яго пільна.

— Ціхан каля зуброў, заўтра ён чакае мяне.

І Рыгор распавёў усё, пра што дамаўляўся з братам.

— Гэта пахвальна, што нават уначы, у першы дзень Вялікадня, вы з братам знаходзіцеся на службе, — прабасіў обер-фарстмайстар. — Добра, я выклічу жандараў.

Ён узяў званочак і зазваніў. Дзверы адчыніліся, увайшоў знаёмы камердынер.

— Г алубчык, прынясі чалавеку закусіць з дарогі.

Досвіткам Рыгор знайшоў тры старыя дубы, там жа ўбачыў прывязанага каня Ціхана. Неўзабаве з’явіўся і брат.

— Толькі што конна пад’язджалі два чалавекі. Адзін з іх новы аканом памешчыка Шаурава, другога я бачу ўпершыню. Паглядзелі, дзе пасуцца зубры. Я нават сёе-тое падслухаў. Яны заўтра досвіткам будуць тут, — спяшаўся падзяліцца навінамі Ціхан.

— Гэх-х. Значыць, сапраўды намерваюцца паляваць на зуброў, — кіўнуўшы галавой, сумна сказаў Рыгор.

— Я прыдумаў, як зрабіць засаду, — перабіў яго Ціхан. — У нашым статку ёсць два старыя зубры. Адзін з іх моцна кульгае. Ходзяць яны ўслед за статкам. Хутчэй за ўсё сёлета іх з’ядуць ваўкі, або самі спруцянеюць. Заўтра на досвітку гэтых зуброў трэба як мага бліжэй падагнаць да дарогі. Галоўнае, каб обер-фарстмайстар з жандарамі не спазніліся.

— Я ўчора ўсё абгаварыў, — сказаў Рыгор. — Дамовіліся, што досвіткам яны будуць чакаць нашага сігналу. Схаваюцца тут, на выпалянцы каля трох дубоў. — Брат, яшчэ адно. Ты, чуў аб пажары ў 1811 годзе?

— А то не...

— Дык вось, ёсць сведчанні, што гэта справа рук старога Шаурава...

— Трыццаць пяць гадоў мінула... Давесці гэта будзе вельмі цяжка. Адкуль гэты чалавек ведае, хто падпаліў пушчу? — наморшчыў лоб Ціхан.

— Гаварыў, што бацька перад смерцю сказаў яму пра гэта. А чалавек перад тварам смерці вымудроўваць не будзе...

— Так, Рыгорка, навіну ты распавёў, далей няма куды. Гары яно гарам, чорт з ёй, з працай, трэба неяк правучыць паганцаў. Гэта адзіны шанец паквітацца за згубу людзей і зуброў, — Ціхан крэкнуў і рашуча махнуў рукою. — Нам, Рыгорка, прыйдзецца начаваць у лесе. Я тут з сабой узяў харчоў.

Ціхан падышоў да дуба і з дупла дастаў скураную кайстру. У ёй былі фарбаваныя яйкі, цёрты хрэн, каўбаса, запечанае мяса, вэнджанае сала, ласіны язык, салёныя грузды.

— Давай, брат, перакусім, усё-ткі сёння вялікае свята... Людзі сядзяць у хатах з сям’ёй, а мы з табой як валацужнікі якія...

Браты зручна селі пад старымі дубамі. Вакол буяла зялёнымі фарбамі вясна. Між аблокаў звінелі песні жаўрукоў. Коні з задавальненнем скублі маладую сакавітую траву. Рык сядзеў побач.

Атрасаючы з ежы мурашак, не спяшаючыся, абедалі. Час ад часу сёе-тое перападала і Рыку. На свежым паветры ціха цякла гамана.

— Ціхан, глядзі, а лес расце. Відаць, зямля тут урадлівая. Гэта ж якім чалавекам трэба быць, каб падпаліць такое хараство.

— Цю-у! — махнуў рукою Ціхан. — Стары Шаураў, пэўна, спаў, як сумленне раздавалі, — глухім голасам сказаў Ціхан, пры гэтым яго шчокі злосна дрыжалі.

За гутаркай не заўважылі, як звечарэла.

На досвітку браты абняліся і разышліся.

Ад зямлі курыла пара, на шэрым фоне вымалёўваліся блізкія маладыя хвоі. У іх нерухомасці, сярод гэтай глыбокай цішыні, сярод гэтай халоднай смугі, адчувалася нешта суровае. Прадчуванне трывогі агарнула Рыгора. Яго твар быў напружаны, толькі хадзіў пад скурай адамаў яблык. Па ўсім целе пачала біць дробная дрыготка; дрыжалі ногі, і ў грудзях моцна грукала сэрца. У галаве ліхаманкава мільгала адна і тая ж думка. А раптам размысляцца і не паедуць на паляванне? А я дарма патурбаваў гэтулькі людзей. Сціскаючы цёплы ад рук прыклад дубальтоўкі, Рыгор пакусваў губы. Спачатку верхнюю — ніжнімі зубамі, потым ніжнюю — верхнімі.

Ціхан жа сышоў з дарогі і ў цемры адшукаў старых зуброў. З гучным сапеннем два лясныя волаты ціхамірна адпачывалі на лясным падсціле. Ціхан асцярожна абышоў і пачаў іх турыць. Незадаволена рохкаючы, яны цяжка падняліся са сваіх зручных лежняў. Лазінай накіраваў іх да дарогі. Зубры пакорліва папляліся.

Ціхану стала журботна, бо яшчэ тры-пяць гадоў таму гэтыя лясныя волаты маглі каго заўгодна падняць на рогі, а зараз безуважна цягнуліся, як якія старыя валы.

Крокаў дзесяць ад лясной дарогі Ціхан спыніўся, сталі і зубры. Яны пачалі аб’ядаць маладое лісце асіны. Разумеючы, што ён турыць старых волатаў на згубу, зняў шапку. Яго апанавала роспач, і ён пачаў ціха размаўляць з зубрамі.

— Родныя вы мае, напрамілы бог прабачце мяне. Саслужыце апошнюю службу. Я вас асцерагаў як мог. Дажылі вы да глыбокай старасці, сваёй жа смерцю ўратуеце дзесяткі сабе падобных...

Гэта быў першы ў яго жыцці выпадак, калі ён станавіўся памагатым у забойстве тых, каго абавязаны быў ахоўваць.

Зубры, нічога не падазраючы, працягвалі абгрызаць маладую асіну. У гэтую вясновую пару яны мелі непрывабную знешнасць. Якраз пасля зімы была лінька, і на іх баках звісала скалмачаная поўсць.

Рыгор адчуў, як Рык схамянуўся, натапырыў вушы і выцягнуў шыю. Падаўся наперад усім тулавам і так замёр у напружанай паставе.

Здалёк прычуўся тупат конскіх капытоў. Мімаволі здрыгануўшыся ад нечаканасці і хвалявання, Рыгор пачаў гладзіць рукою Рыка. Скрозь хмызняк было відаць чатыры вершнікі, нават даносілася іх ціхая гутарка.

— Хутка ўжо... Учора мы тут, недалёка, бачылі гэтых пушчанскіх кароў...

Вершнікі няспешна праехалі міма кустоў’я.

Стражнік склаў рукі поруч рота і, пераймаючы крык лясной птушкі, падаў сігнал брату.

Ціхан пачуў знаёмы сігнал, перахрысціўся і сцебануў аднаго зубра лазінай. Той неахвотна паплёўся на дарогу. Следам за ім чыкільгаў другі зубр.

Вершнікі ўбачылі зуброў і рэзка асадзілі коней.