Паланэз Агінскага [Лірыка. Паэмы. 1996 – 2002]

Ад самай раніцы, хоць будні дзень,

Ля сельсавета, на падворку цесным,

Нібы на кірмашы, - вірня людзей,

Крык-гам, і музыка, і плач, і песні.

Чаму і плач? Радзіма «споўніць доўг»

Сваіх сыноў мабілізуе ў войска.

Усіх мужчын, да сарака гадоў,

На страшную вайну праводзіць вёска.

Учора на дасвецці Гітлер-гад

Пераступіў граніцу вераломна

I сілу-сілішчу сваіх армад

Пагнаў на ўсход з-за Буга і з-за Нёмна.

Зноў у няшчаспы край прыйшла вайна –

Які ўжо раз за аднаго паўвека!

Зноў будзе тут буяць не збажына,

А смерць на кроўю зрошаных палетках.

А можа, гэтым разам чужакі

Сюды не дойдуць?

Ёсць і ў нас жа сіла!

Вунь як бадзёра хлопцы-дзецюкі

Пяюць, што немцу будзе смерць-магіла!

«Мы войны не хотим,

Но страну защитим,

Оборону крепили недаром.

И на вражьей земле

Мы врага разгромим

Малой кровью, могучим ударом».

Настаўнік малады Мірон Буёк

I міліцыянер Ванёк Загрэбін –

Сябры. Мірон прызваны, а Ванёк

Сказаў: «Пакуль я вельмі тут патрэбен».

Ля хлопцаў і гурма дзяўчат; яны

Не могуць пець: іх сэрцы страх сягоння

Скаваў. Ім лепш вядома, што з вайны

Не ўсе вяртаюцца да родных гоняў.

«В целом мире нигде

Нету силы такой,

Чтобы нашу страну сокрушила.

С нами Сталин родной,

И железной рукой

Нас к победе ведет Ворошилов...»

Сярод дзяўчат за ўсіх мо балючэй

Працята Волька страхам незнаёмым.

Ужо і слёзы коцяцца з вачэй

І дастаюць да губ цяплом салёным.

Мірон пяе, а позірку амаль

З яе не зводзіць - і душа ў адчаі.

«Ах, Воля-Волечка! Мой светлы май!

Мая зараначка на небакраі!...»

Афіцэр з райваенкамата

Канчайма пець! Праз пяць хвілін ад'езд!

Загрэбін! На паверку стаў прызваных!

Усё! Цалуйце, дзецюкі, нявест!

Мужчыны - жонак! Можна і каханак.

Старшыня сельсавета

Канчайма плач! Цалуйце мужыкоў,

Жанчынкі мілыя! Каб даў ім Божа –

Жывенькімі прыйсці з вайны дамоў,

Узяўшы верх над сілаю варожай!...

М і р о н

(адвёўшы Вольку трохі ўбок)

Ну што, дазволь і мне, вясна мая,

Пацалаваць цябе перад дарогай.

В о л ь к а

(захліпаючыся плачам)

Мірон! Мірон!..Ты мне даруй,што я...

Што я была з табою кадта строгай...

Міроначка! Прашу цябе, малю:

Паберажы сябе! Бо калі толькі...

Я — не перажыву... Сыйду ў зямлю.

Так, так! О, ты яшчэ не знаеш Волькі!

М і р о н

Ты што! Зараначка! I думаць кінь

Пра штось такое! Месяцаў праз пару

Мы забярэм у Гітлера Берлін -

I я прыйду!.. Не псуй слязамі твару!

Не плач! Будзь мужнай і спакойнай будзь.

I не даймай сябе нядобрым нечым.

Ну, усміхніся ж мне! Ну, хоць чуць-чуць!

Ага, вось так... Ну і да скорай стрэчы!..

На вуліцы калгасны грузавік,

На фронт таксама мабілізаваны,

Ужо каторы раз дае «пі-пі-і-ік!»

Гэй! Колькі буду я гудзець тут з вамі?!

У кузаў, мужыкі! Хутчэй! Хутчэй!

Там немец прэ, а вы тут... Праз хвіліну

Ён прапыліў сялом і знік з вачэй.

Павёз слабодцаў бараніць краіну

I пачала лічыць дзянёчкі Волька.

Два тыдні чуткі блізілі бяду,

На трэці - сташнае, чужое войска

Прайшло, грукочучы, праз Слабаду.

Ну а праз месяц - не праз два, як брава

На ростані ёй абяцаў, - прыйшоў

Мірон дадому... З ранаю крывавай

I з чорным-чорнай ад пакут душой.

Уцёк з палону... Вырашыў дабрацца

Да Магілёва, дзе спыніўся фронт,

I далучыцца да сваіх... Застацца

Сам-насам з ганьбаю не мог Мірон.

«Не, гэта ўсё - якаясь недарэчнасць.

Памылка нейкая. Не можа быць,

Каб фашыстоўская зараза-нечысць

Магла суздром зламаць нас і разбіць!

На ўсход! На ўсход! Там зноў у строй я стану!

Я там душой. Там думкі ўсе мае.

А па дарозе - да бацькоў загляну,

Хоць на паўдня-дзянёк... I да яе...

I да яе? А як яна спытае:

«Ну што? Берлін у Гітлера ўзялі?

Дык з перамогай!..» О, мая святая!

Мая адзіная на ўсёй зямлі!

Не папракай і не судзі так строга.

Асечка выйшла прыкрая, на жаль.

I ўсё ж за намі будзе перамога!

I ў той Берлін увойдзе наша сталь!..»

Пабачыўшы, як крывяніцца рана,

Загаласіла маці: «Сынку мой,

З такой рукой пра хронт і думаць рана,

Тут хоць бы даць ёй радачкі якой.

Каб хоць бы загаілася ... бо надта

Нядобра скура пачарнела ўкруг ...»

Сын зразумеў: пярэчыць тут не варта.

I моцна ўпаў яго ваяцкі дух.

«Так, тыдні два, напэўна, давядзецца

Мне пасядзець... Пакуль не зажыве.

Затым - ізноў туды, куды ірвецца

Душа... Куды мяне мой боль заве. «

У той жа дзень Мірон сустрэўся з Волькай.

Спярша ў ягонай хаце, пры людзях,

А вечарам - пад іх любімай вольхай.

Там, дзе крынічка булькае ў кустах.

М і р о н

Даруй, зараначка, што так ганебна

Я заявіўся... я ўжо доўгі час -

Нібы ў кашмарным сне... Яшчэ патрэбна

Мне разабрацца, што наўрэла нас.

Як гэта сталася? Пралік? Ці здрада?

Як мы маглі панесці гэткі ўрон?!

В о л ь к а

Мірон! За што «даруй»? Я вельмі рада,

Што ты жывы. Што ты са мной... Мірон!

За гэты месяц я... Я так чакала,

Каб ты хутчэй вярнуўся ў Слабаду!..

М і р о н

Прабач - хачу, каб ты ўсю праўду знала:

Я не з вайны - я на вайну іду.

Не зразумела? Дык паслухай. Толькі -

Пра што скажу - ні слова анідзе.

Не па ахвоце, а з-за гэтай болькі

Я мушу затрымацца ў Слабадзе.

Пакуль не зацягнулася - пабуду,

А зажыве - пайду на ўсход, на фронт.

Калі нам трэба біць і гнаць прыблудаў -

Я не магу ў нары сядзець, як крот.

В о л ь ка

Мірон! Цябе ў дарозе немцы схопяць!

I могуць... могуць... Не ідзі, Мірон!

Ты ўжо ахвяру даў вайне. I хопіць!

Ізноў у пекла лезці? Бог баронь!

М і р о н

А як іначай быць? А што другое

Ты прапануеш? Ну кажы, кажы!

Усё другое - дрэннае-благое,

Бо можа звесці на той бок мяжы.

Той ракавой мяжы, якую нельга

Пераступаць таму, каму ў душу

I дзень і ноч глядзіць Радзімы неба.

А мне - глядзіць яно... Я не хлушу.

В о л ь к а

Я ведаю... I моцна ганаруся,

Што ты такі, Мірон. Але мяне

Даймае страх. Так за цябе баюся,

Што неяк раз ажно крычала ў сне.

М і р о н

Такое страшнае прысніла штосьці?

В о л ь к а

Лепш не пытай, бо закрычу ізноў.

М і р о н

Тады забудзь аб ім. А то й да млосці

Дайсці нядоўга ад кашмарных сноў.

А як, скажы, твой брат Якуб? Ці праўда,

Што адпусцілі, што віны няма?

В о л ь к а

А ты зайдзі яго нраведай заўтра.

Пабачыш, што зрабіла з ім турма.

Як мошчы стаў... Ён помніць, што між вамі

Было сяброўства ў школьныя гады...

М і р о н

Было... Калі яго арыштавалі -

Я быў страшэнна ўражаны тады.

Не мог паверыць, каб такі рамантык,

Найбольшы летуценнік сярод нас,

Паэт душой, - перарадзіўся раптам

I стаўся ворагам працоўных мас.

За што ж усё-такі яго забралі?

Што прад;явілі брату? Не сказаў?

В о л ь к а

Сказаў... За песню, шго спяваў з сябрамі.

Данос хтось са студэнтаў накілзаў.

М і р о н

За песню?.. Што - яна была варожай?

Не нашым складзеная песняром?

В о л ь к а

Наўрад, ці знаеш ты яе ... А можа?

За Паланэз Агінскага, Мірон.

М і р о н

За Паланэз? А хіба гэта песня?

Я ведаю мелодыю - здаўна

Яе ўспрымаю я чамусь балесна, -

Так за душу бярэ мяне яна.

Але што ёсць да музыкі чароўнай

І словы - чую гэта ўпершыню...

В о л ь к а

Ёсць... Песня мне такой здаецца роднай

I так кудысьці цягне ўвышыню...

Я словы ад Якуба завучыла.

I знаеш, калі скрушна мне было,

Я гэтай песняю сябе лячыла.

Спяю - і чую: трохі адлягло.

М і р о н

Дык праспявай і мне, каб на папраўку

Хутчэй пайшло! I тэкст я завучу.

В о л ь к а

Ты гэта смехам кажаш ці напраўду?

М і р о н

Сур'ёзна. Я пачуць яе хачу.

Тым больш - у мілым сэрцу выкананні.

Я так даўно не чуў, як ты пяеш!

В о л ь к а

Прабач, але... Баюся я, што зганіш

Ты гэту песню... Мо не трэба лепш?

Яна, Мірон, на тыя непадобна,

Што мя пяём... Нязвыклая крыху.

М і р о н

Не бойся. Калі нават і нядобра

Пяецца ў ёй - твайго няма граху.

В о л ь к а

(пяе)

Край ты наш крывіцкі, родны край!

Зямля дзядоў спаконная!

Не трэба нам ніякі іншы рай,

Апроч цябе, зямля, - зялёная,

Блакітная, спакойная.

Толькі будзь сама сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў — сабой,

Павек вякоў свабоднай будзь,

Свабоднай будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы, -

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе!

Край ты наш ліцвінскі, родны край!

Навек нам Богам дадзены!

Ты толькі вер і помні, вер і знай:

Што завяшчалі нам дзяды і прадзеды -

Таму не здрадзім мы!

Толькі будзь самім сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў - сабой,

Павек вякоў свабодным будзь,

Свабодным будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы, —

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе!

М і р о н

Як хораша пяеш ты! Слухаць люба!

Але... няўжо не бачыш ты сама,

За што энкавэдэ ўзяло Якуба?

У песні слоўца аднаго няма!

А два не тыя ёсць - не з той пласцінкі,

З якой у школе вучьш дзетак мы.

Калі б замест «крывіцкі» і «ліцвінскі»

Ён пеў «савецкі» - не было б турмы.

В о л ь к а

Але ж мы ўсе, я помню, вывучалі,

Што беларусы род свой павялі

Ад крывічоў: спачатку крывічамі

Былі, пасля ліцвінамі былі...

М і р о н

Ліцвінамі стагоддзяў пяць, напэўна,

Па назве Княства называлі нас.

Затым, павязаных з Расіяй крэўна,

Нас абярнуў у рускіх царскі ўказ.

I толькі з перамогаю Саветаў

Мы атрымалі ўласнае імя.

Яно ўсяму цяпер вядома свету,

Вяртаць ліцвінства - гэта ўжо гульня.

Мы — беларусы. У саюзе роўных

Мы здабылі свой лёс і свой пасад.

Шкада, што Паланэз, такі чароўны,

Як бы не ўперад кліча, а назад.

Да крывічоў і да ліцвінаў... Сёння

Нам не пра гэта трэба гаварыць.

Пасля таго, што зведаў я ў палоне,

Усё ва мне ўнутры агнём гарыць.

Сто раз памру, а толькі не зміруся,

Каб мне душу таптаў фашысцкі бот!

В о л ь к а

I ўсё ж, Мірон, што будзе з Беларусяй,

Калі асядуць немцы тут, крый боі ?

М і р о н

Палягуць тут яны, а не асядуць.

Жывым асесці мы ім не дадзім.

Заўчасная звярыная іх радасць.

Свой план крывавы тут не здзейсніць ім.

Заваяваць Расію немагчыма.

Напалеон быў пасярод Масквы -

I што? Назад з сагнутымі плячыма

Праз Беларусь цягнуўся ледзь жывы.

В о л ь ка

Якуб казаў, што Гітлера адолець

Нялёгка: надта мае сілы шмат.

М і р о н

Так, шмат. I ўсё ж народ наш заняволіць

Павек не зможа гэты чорны гад!

Дзеля таго й пайду ізноў я з дому.

В о л ь к а

А я? Мірон! А я?

М і р о н

А ты - чакай.

І знаеш, што? Пра Паланэз нікому

Ты не кажы. Забудзь і не спявай.

Чым непрыгодзен ён - сказаў ужо я.

Не з той ідэі ён прарос. З чужой.

В о л ь к а

Хіба любоў, што ў ім гучыць, - чужое?

М і р о н

Не, не любоў, а «будзь сама сабой».

Ты зразумела? І скажы Якубу,

Што ён паверыў у фальшывы звон.

Ён памыляецца - сабе ж на згубу.

В о л ь к а

Я зразумела... Я скажу, Мірон...

На трэцім тыдні па вяртанні ў вёску

Мірон адчуў, што гоіцца рука.

А ў Слабадзе пусцілі пагалоску:

У Дзікай пушчы бачылі Ванька.

З лазовым кошыкам — грыбнік, нібыта,

Зарослы барадой, як дзед стары.

Дагэтуль тайнаю было пакрыта,

Куды ён знік з прыходам немчуры.

Мірона чутка ўразіла: дык значыць,

Загрэбін недзе тут, паблізу дзесь?

А як звязацца? Як яго пабачыць?

Ад думкі гэтай аж напругся ўвесь.

Апоўначы, калі бацькі ўжо спалі,

Мірон пачуў: з двара яму ў акно

Пастукалі; хвіліну памаўчалі –

I зноў. А ён - як бы й чакаў даўно.

Убачыўшы за шыбай здань мужчыны,

Імгненна падхапіўся з тапчана,

Усунуў спрытна ногі ў калашыны —

I ў двор. Ён знаў: пастукала вайна.

В а н ё к

Здароў, Мірон! Прабач за пазнаваты

Візіт. Не па маёй, браток, віне.

М і р о н

Здароў, Іван. Хто ў гэтым вінаваты —

Вядома добра і табе, і мне.

В а н ё к

Куды схінемся, каб людцы благія

Не ўчулі? Ёсць пагаварыць аб чым.

М і р о н

Хадзем у восець. Там - як у магіле.

I чорт не ўчуе пасярод начы.

У восеці

В а н ё к

Настане час - пабачымся й прылюдна.

Як рана? Чуешся ўжо весялей?

М і р о н

Патроху гоіцца. Але марудна.

В а н ё к

Ну, а загоіцца - і што далей?

М і р о н

Пайду на ўсход.

В а н ё к

Нашто табе на ўсход?

М і р о н

Нашто? Каб ваяваць! За край наш вольны.

В а н ё к

За наш савецкі край, за наш народ

I тут змагацца можна. Калі здольны.

Не скеміў? Бач, някемлівы які!

Пра немца чуў, што кокнулі ў Альхоўцы?

М і р о н

Чуў... Гаварылі, што прыпіснікі...

В а н ё к

Прапіснікі... З маёй каманды хлопцы!

М і р о н

Але за гэта немцы дзесяць хат

Спалілі ў вёсцы. Пацярпелі людзі.

В а н ё к

А як ты думаў? Каб вайна — без страт?

Так не бывае. Страт нямала будзе.

Твой план пра ўсход я не магу вітаць.

Не дойдзеш. Фронт, што быў ля Магілёва,

Ужо каля Смаленска. I, відаць,

Яшчэ далей адкоціцца часова.

Лічу, што ты са мной павінен быць.

Работкі хопіць нам і тут гарачай.

Падняць народ, каб немца з тылу біць –

Ёсць стратэгічна важнаю задачай.

Так у прамове Сталін сам сказаў,

Яшчэ ў пачатку ліпеня. Не слухаў?

М і р о н

Дзе? Я на пяты дзень палонным стаў.

Ажно чатыры дні вайны адбухаў!

На абароне Мінска — бачыў Бог,

Як я ірваўся ў бой, — скарэй, скарэй бы!

А ў батальёне ў нас — на кожных трох

Дзве, ды і тыя бсз патронаў, стрэльбы...

В а н ё к

Што мала так адбухаў - не тужы,

Яшчэ паслужыш краю абаронцам,

Усё ж наперадзе яшчэ... Скажы,

Ты бачыўея з Якубам Занямонцам?

Размовы з ім былі? Мне трэба знаць:

Ён іншы стаў ці як і быў - той самы?

Дакладней: ці магу я давяраць

Яму - пасля ім перажытай драмы?

М і р о н

Я гаварыў з ім. Нават два разы.

Ці стаў ён іншым? Так, змяніўся вельмі:

Набожным стаў. Павесіў абразы.

I просіць Бога аб грахоў збавенні.

А ў школе, помню, пяць гадоў назад,

Рамантык быў і летуценнік першы.

Пра рэвалюцыю і новы лад

Складаў прыгожыя надзіва вершы.

В а н ё к

Гм! Не чакаў такой я навіны.

Цікава... А - не хітраванне гэта?

Не спосаб ухіліцца ад вайны?

Не клеіцца ж да вобраза паэта!

Інтэлегент, вучоны - і на кут

Стаўляе Бога? Дзіўным мне здаецца.

Ды зрэшты хай сабе... а як Якуб

Вайну ўспрыняў? Як ставіцца да немцаў?

М і р о н

Па-мойму, ненавідзіць. Кажа: зброд.

I толькі швабамі іх называе.

Ён - Беларусі шчыры патрыёт

I страшна за яе перажывае.

В а н ё к

Пабачым, як ён ненавідзіць іх.

I як ён любіць Беларусь - пабачым.

Хто за сваіх, а хто супроць сваіх -

Праверыць лёгка метадам гарачым.

Табе заданне першае, Мірон:

У строгай тайне перадай Якубу,

Што заўтра, гэтай самаю парой,

Чакаць яго я ў гэтым схове буду.

Скажы, што ты перадаеш загад

Прадстаўнікоў улады, тут адзінай.

А іншых і не будзе тут улад, -

Як іншых зор не будзе над Радзімай.

Да восеці, на выпадак які

Неспадзяваны (не гуляць жа выйшаў),

Якуб ішоў не сцежкай напрамкі,

А ў абыход - уздоўж шарочка вішань.

Глухая ноч бязмесячнай была,

I зоры не свяцілі, нават скупа,

Зямлю і неба цемень аблягла –

Такая ж, як і на душы ў Якуба.

«Што хоча гэты міліцыянер?

Паспеў даведацца ўжо нейкім чынам,

Што я ад смерці ўцёк? I за каўнер

Рашыў схапіць мяне? Усё магчыма.

Пасля таго, што зведаў я ў турме,

Затым у лагеры, у беспрасвецці, -

Ужо не здзівіць анішто мяне:

Усё магчыма ў гэтым страшным свеце.

Любая подласць і цынізм любы,

Любое зверства і любое гадства —

Абы зламаўся чалавек, абы

Схіліць яго да здрады й рэнегацтва».

Якуб успомніў вечар той, калі

Прафесар, што любіў яго, як сына,

Дадому запрасіў, вінца наліў

I так сказаў, мілуючы вачыма:

«Мяне не сёння-заўтра забяруць,

І я хачу, каб зналі вы, мой дружа,

Што забяруць мяне - за Беларусь,

За тое, што яе кахаю дужа.

Яны забараняюць нам кахаць

Краіну-браначку. А я - кахаю!

I мне на забарону іх - начхаць!

І вы кахайце! Я вас бласлаўляю!..»

Яшчэ вяртаючыся ў інтэрнат,

Якуб пачаў складаць куплеты-строфы

I на любімы Паланэза лад

Гудзець сабе, падзахмялелы трохі.

Праз тыдзень тэкст гатовы быў, і ён

Даў развучыць яго «братам па веры» —

Праз тыдзень... А яшчэ праз колькі дзён

За ім зашчоўкнуліся гулка дзверы...

Пад восеццю, прыросшы да сцяны,

Цямнеўся цень - Ванёк чакаў Якуба.

«Што хочуць ад мяне яны? Яны!

Што ў гэтым цені? Зноў прысуд і згуба?»

В а н ё к

Здароў, Якуб! Я рад, што ты жывы.

Я к у б

Маё вам шанаванне! Я - таксама.

В а н ё к

Ты хочаш гаварыць са мной на «вы» ?

Я к у б

Так у законе вашым прадпісана.

В а н ё к

Дарэмна!.. А закон.. закон для нас

Для ўсіх адзін - і ён нелітасцівы.

Скажы перш-наперш, - я павінен знаць:

Адтуль, дзе быў, ты ўцёк ці адпусцілі?

Я к у б

Мяне прывезлі ў Мінск на перасуд,

Каб апраўдаць і вызваліць з-пад варты.

На жаль, мне не пашчасціла і тут:

На гэты раз вайна змяшала карты.

Калі пад градам куль і бомб на ўсход

Калону гналі - афіцэр канвойны,

Які рашыў пусціць нас у расход,

Пашкадаваў мяне, сказаў: «Ты вольны».

Вось і застаўся я жывым, Ванёк.

I на свабодзе нават, з Божай ласкі.

В а н ё к

Ну, ясна... Значыць, у дарозе ўцёк.

Так і сказаў бы, а не плёў мне казкі.

I чым заняцца думаеш цяпер?

Як жыць і быць і паслужыць Айчыне?

Я к у б

Пасля ўсяго, што я перацярпеў,

Мне рана думаць аб службовым чыне.

Мне хоць бы трохі страўнік падлячыць -

Каб не загнуцца. Язвай абзавёўся.

Ды і душы даць трохі адпачыць -

Сярод сваіх людзей, у роднай вёсцы...

В а н ё к

Ну што ж, лячыся. I адпачывай.

Здароўе-сіла - трэба. Набірайся!

Але й аб іншым думаць пачынай.

У выпадку чаго - са мною райся.

Я к у б

Аб чым - аб іншым? Не зусім, прабач,

Кумекаю. Глузды адбілі, мабыць.

В а н ё к

Аб тым, як можа нават і ўцякач

Радзіме памагчы адолець набрыдзь.

Я к у б

Я ўжо сказаў табе, што я не ўцёк,

А быў адпушчаны. Ну і запомні:

Калі за Беларусь аддаць жыццё

Святыя клікнуць - буду не апошні.

В а н ё к

Святых пакінем для сівых бабуль -

Няхай яны іх моляць аб ратунку.

А мы - дакуль стаіць Масква - датуль

З ёй будзем дзеяць у адным кірунку.

Ты па-нямецку «шпрэхаеш» - ці не?

Я к у б

Вучыў, але... Багаж даволі слабы.

Чамусьці «дойч» у нас быў не ў цане.

Не думалі, што ў госці прыйдуць швабы.

В а н ё к

Знайдзі падручнік і далей вучы.

Паставіш мэту - знойдзецца і цяга.

Мо прыйдзецца мне «дойчам» памагчы.

М і р о н

Які з мяне памочнік!.. Дахадзяга.

В а н ё к

Нічога, адпасешся - аджывеш.

Ну што, на першы раз, бадай, і досыць.

Праз тыдні тры прыблізна, можа й менш,

Я зноў цябе паклічу ў гэту восець.

Вайна, як бачна, будзе зацяжной,

Часовы выйгрыш на баку Адольфа.

Але мы выстаім... Ну а зімой -

Яму капцы: скапыціцца і здохне.

Бывай! Ды на замку язык трымай.

Калі, крый бог, у вёсцы загамоняць,

Што мы з табою бачыліся - знай:

Я расцашо як здраду, Занямонец.

Не ўцешаны сустрэчаю з Ваньком,

Якуб вяртаўся з восеці паніклы.

«Не верыць... I чуць што - гой самы кон,

На тыя ж самыя патраплю іклы.

Што трэба ад мяне - яму і ім?

Нашто пакліча зноў? З якое мэты

Ён «шпрэханнем» цікавіцца маім?

Сказаў: вучы! На што намёк быў гэты?

На нейкую падмогу ад мяне?

Ды быў бы рад! І сам бы далучыўся.

Але... А потым што? А па вайне?

На перасуд - на той, што не адбыўся?

Бач: не паверыў выдумцы маёй

Пра афіцэра з добраю душою.

Калі ад бомб разбегся сам канвой –

Як не ўцячы было нам без канвою?

Разбегліся і зэкі - хто куды,

На волю лёсу кінутыя вартай.

Да родных хат, у родныя куты

Панеслі боль віны невінаватай...

Не верыць... Буду, значыць, для Ванька

Закладнікам сваёй «віны» да скону.

Да самага апошняга званка –

Што я не чорт - не дакажу нікому,

Павек не скіну, як праказы знак,

Кляймо «нацдэма», «ворага народа»,

I будуць кожны раз глуміцца ўсмак –

Маўляў, нам ведама твая парода!

Мая парода?.. Ад дзядоў яна.

Ад бацькі й маці. Ад зямлі вось гэтай.

Чаму ж не ведама! Здавён-даўна

Мой род памечаны яе паметай.

Нічога ў ёй нялюдскага няма,

За што судзіць, караць і ганьбіць можна.

А вось... ледзь выбавіўся дух з ярма,

I зноў — няпэўна, страшна і трывожна.

Зноў у вачах - крывавая імжа.

Які ж ты зробіш на развілку выбар?

Налева пойдзеш - куля ці кінжал.

Направа пойдзеш - ці пятля, ці дыба...»

У гэткім скрушным роздуме Якуб

Зайшоў у двор -- зірнуў і ледзь не войкнуў:

Ля студні, абапёршыся на зруб,

Жаночы цень!.. Праз міг пазнаў ён Вольку.

Я к у б

Што гэта значыць, Волечка? Чаго

Ты тут стаіш? Што сталася, сястрыца?

В о л ь ка

Я... я цябе чакаю... З-за твайго

Здароўя болесна мне і не спіцца.

Не здаравееш ты. Ні тых харчоў,

Ні лекаў тых... На Бога ўся надзея...

А дзе ты быў? Я чула, як пайшоў,

Чакала і... Баюся за цябе я...

Я к у б

Не бойся, Волечка... А дзе я быў?

Аселіцай рашыў прайсціся крыху.

Калісь я вельмі слухаць ноч любіў

I, ходзячы, лавіць у змроку рыфму.

Нішто мяне не чаравала так,

Як жнівеньскія ночы ў нашым краі...

В о л ь к а

Якуб, ты закаханы ў свет мастак, -

За што ж цябе так злыдні пакаралі?

Ты ж у жыццё прыйшоў дзеля красы,

I дзеля радасці, і дзеля шчасця..

Я к у б

Не. Лёс паэтаў — крыж. Ва ўсе часы.

Да шчасця Бог ім не дае прычасця.

А найцяжэй і найгарчэй, чым дзе,

Паэтам жыць пад небам Беларусі,

Дзе ўвесь народ, у горы і бядзе,

Цярпець знявагу і глумленне мусіць.

В о л ь к а

Якуб, калі б цябе пачуў Мірон -

Ой узлаваўся б! Ён зусім іначай

Трактуе і падзеі нашых дзён,

І гістарычны лёс краіны нашай.

Я к у б

Мірон... Прабач, але спярша скажы:

У вас - сур'ёзна ўсё? Ці так, між іншым?

Калі сур'ёзна - то сябруй, дружы,

Адно ў размовах не дзяліся лішнім.

Бо хоць і шчыры хлопец, твой Буёк,

Але наіўны вельмі; і фанатык.

Усіх нас прывучылі за паёк

Не там, дзе трэба, бачыць вінаватых.

У Мінску ў нас адзін прафесар быў,

Мы сябравалі з ім - па самы арышт,

Дык ён усё мне паўтараць любіў:

«Таварыш воўк авечцы не таварыш».

Ён столькі мне паспеў праліць святла

На нашы беды, крыўды, мукі, страты -

Ад тых часоў, як звалі нас Літва,

I аж па Рыжскі мір, навек пракляты!..

В о л ь к а

Яго святло і на мяне ты льеш,

Ды так, што мне яго ажно замнога.

Мне аж баліць ад слоў тваіх... Але ж -

Ты адзінокі, за табой - нікога.

Народ аб іншым думае, браток,

I клопат твой наўрад ці зразумее.

Усе адным трымцяць - каб наш куток

Не зруйнавала гэта віхравея.

Дарэчы, ты ж ужо, напэўна, чуў,

Што Цвэк вярнуўся з высылкі дадому?

Я к у б

Так, чуў.

В о л ь к а

Дык вось сказаць табе хачу,

Што ён не дасць жыцця Буйку старому.

Падходзіць да таго і проста ў твар

Асклабіўся - нібы пялёхнуў варам:

«Ну што, пакамісарыў, камісар?

Дык ведай: мы цяпер пакамісарым!

Усё мне, кажа, вернеш, што забраў:

I дом, і клець, і ток, і хлеў, і восець,

Каня, карову, сем вазоў дабра,

I тры свінні, і курыц дваццаць восем!..

Усё з цябе я, кажа, спаганю!

За усё спытаю - і па поўнай мерцы!

За вывезеную ў Сібір сям'ю,

За смерць дзяцей, за вечны боль у сэрцы!..»

Я к у б

А што Адам?

В о л ь к а

А той яму: «Змітрок!

За што ты хочаш мець са мной разборку?

Я не ссылаў цябе адсюль, браток,

I ні драбка не ўзяў з твайго падворку.

Хіба не памятаеш, як было?

Прычым жа я? Ну быў я старшынёю.

Але - пасведчыць можа ўсё сяло:

Перад табой віны няма за мною!..»

Я к у б

Ну, што ж... Вайна пачнецца ў Слабадзе.

Не з немцамі, а між сабой... Баюся,

Што Цвэк рахункі даўнія звядзе.

Ён повен ярасці. Яму балюча.

Яму занадта шмат зрабілі зла.

Калі не толькі дом і гаспадарка,

А ўсё жыццё здрапежана датла –

Чакаць ад Цвэка іншага не варта.

На гэту драму ты шырэй зірні.

Дзе разбураюцца асновы ладу,

Усталяванага паміж людзьмі, -

Там немінуча ўсё ідзе к распаду.

Усё: сям'я і быт, мараль і дух,

Давер і шчырасць, годнасць і сумленне.

Найстрашная ў жыцці з усіх разрух –

Вось гэта: душ і сэрцаў разбурэнне.

Распад і крах... Я добра помню дзень,

Калі забралі дзядзьку Міканора –

Ад хворай жонкі і малых дзяцей.

Ну а за што? I хто прынёс ім гора?

В о л ь к а

Тады казалі, што за шпіянаж:

Нібы насіў у лес шпіёнам весткі...

Я к у б

Ах, Волечка! Калі ўжо дзядзька наш,

Які тут сам наводзіў лад савецкі...

В о л ь к а

Дык а за што яго? Калі ўзялі -

То, пэўна ж, нейкая была прычына!

Я к у б

Была. Ён чуўся на сваёй зямлі

Гаспадаром. I быў арол-мужчына.

Лічыў абразай і цярпець не мог,

Калі яго прыезджы смэркуль браўся

Вучыць, што віка - гэта не гарох.

Ну і аднойчы, выпіўшы, сарваўся.

Абрэзаў смэркуля. «Адкуль, спытаў,

Ты гэтакі разумны прывалокся?»

I ўсё! I «ворагам народа» стаў.

Праз тыдні тры-чатыры дзядзька спёкся...

Жыццё ў грамадстве - як сярод ваўкоў:

Ні праўды, ні свабоды, ні маралі...

А ўсё таму, што колькі ўжо вякоў,

Як нашу Бацькаўшчыну ў нас забралі.

В о л ь к а

Ну, а цяпер? Што будзе ў нас цяпер,

Калі прыйшлі, як ты завеш іх, швабы?

Мірон сказаў, што фашыстоўскі звер

Страшней, чым воўк, нам пахрабошча скабы.

Я к у б

Фашысты — гэта цёмны, дзікі зброд

Падонкаў, нелюдзяў, забойцаў, злыдняў.

Іх мэта — мірны, добры наш народ

Зрабіць рабочаю скацінай, быдлам.

В о л ь к а

Калі я ўбачыла іх першы раз,

Так улякнулася - аж закрычала.

Чужая страшна сіла іх для нас,

Чужая сытамордая навала.

Я к у б

Ну так, чужая... Іменна таму

I трэба ўсім нам за сваё трымацца.

Каб кожны з нас, наўперак усяму,

Жыў на Радзіме, як дзіця пры матцы.

Што будзе ў нас, пытаеш? Божы суд

Нам невядомы. О, калі б мы зналі -

У гэты век няшчасцяў і пакут -

Што нас чакае і што будзе з намі!...

Але нам спаць ужо даўно пара:

Раздзейкаліся, як дзяды на прызбе.

Вось-вось і морак паплыве з двара

I ў вокны сонейка праменнем пырсне.

Ідзі, кладзіся. Добрых сноў табе!

А я падамся ў свой бярлог, на вышкі.

Як марыў там я - выспацца ў капе!

I вось — начуў мой голас Усявышні...

Журботны верасень. Ужо другі

Пад акупацыяй разбойнай зграі.

Усё шырэй крывавыя кругі

I там і сям расходзяцца па краі.

Мірон у пушчы дзесь яшчэ з вясны.

Бацькоў праведвае ўначы, патайна,

Каб бачылі, знябыўшыся, яны,

Што сын жывы, ліхой бяды не стала.

I з Волькай, баючыся злых вачэй,

Ён сустракаецца ўначы і ўпотай.

Пабачацца - і ёй крыху лягчэй

Спраўляцца з думкамі, з тугой-самотай.

А думак шмат, а думкі ўсё растуць.

I асабліва з тых начэй улетку,

Калі Якуб стаў уставаць на стук

I некуды хадзіць унепрыкметку.

Куды - ёй нават боязна спытаць.

Бацькі таксама не крануць і словам,

Адно з трывогай, з болесцю глядзяць,

Як усё больш ён робіцца нервовым.

Быў не курыў ужо - цяпер ізноў

Пачаў круціць цыгаркі з самасаду.

А то - на шлях уставіцца ў акно

I не адводзіць ад яго пагляду.

Зімой Якуб па прапанове ўлад

Настаўнічаў у пачатковай школцы.

За сімвалічны, але ўсё ж аклад.

I«гарцамі» даплачвалі вяскоўцы.

Мірон на службу гэту не пайшоў

I нейк спытаў з усмешкай нездаровай:

«Чаму й па чым ты вучыш малышоў?

Чытанкі ж нашы ўсе пад забаронай...»

«Мае чытанкі ўсе ў маёй душы:

Купала, Колас, Багдановіч, Цётка,

А першы - Багушэвіч... Дух чужы

Не ўвойдзе ў дзетак. Толькі голас продкаў!..»

Калі апошні ўжо зары ласкут

Пагас над лесам - стол накрыла маці.

Пасля вячэры папрасіў Якуб

Не разыходзіцца, пабыць у хаце.

Я к у б

Я засмучу вас, любыя мае, —

Вас, мама, тата, і цябе, сястрыца.

Бог выйсця мне з нягодаў не дае -

I я павінен лёсу пакарыцца.

Пакінуць мушу я на нейкі час,

Мо і надоўга, дом і кут свой родны.

Калі не знікну, не сыду ад вас -

Мне могуць вынесці прысуд смяротны.

М а р ы л я

А Божа мой! Што кажаш ты, сынок!

Ізноў прысуд? Якубачка! Дзіцятка!

С ц я п а н

Спакойна, маці. Слёзы на замок

Замкні. Наш род не з хліпкага дзесятка.

Кажы, Якуб, усё начыстату:

Што сталася? Адкуль такое раптам?

Я к у б

Вы чулі, як я з дому ў цемнату

Выходзіў і вяртаўся ледзь не ранкам.

Па выкліку, для перамоў, хадзіў.

Работу мне знайшоў Ванёк Загрэбін.

А ўчора ультыматум аб'явіў:

Або - або! Ці пойдзеш - ці застрэлім.

В о л ь к а

У партызаны? Дык ідзі, Якуб!

С ц я п а н

Не вытыркайся, Волька. Дай паслухаць.

Я к у б

Наадварот: на працу да прыблуд.

Фармальна - быць у швабаў на паслугах.

На справе - патайным агентам стаць,

Каб здабываць для партызан сакрэты.

I я сказаў — усё, што мог сказаць:

Што не па мне высокі гонар гэты.

Ні выкрадаць, ні віжаваць-сачыць,

Ні падслухоўваць - не магу, няздатны.

Апроч таго, каб немцы залічыць

Маглі мяне ў свой персанал у штатны, -

Яны спярша правераць на давер.

Правераць смерцю. I не раз, а дзесяць.

Завесці скажуць вось таго ў кар'ер

I расстраляць, а гэтага — павесіць.

М а р ы л я

Каб ты страляў і вешаў? А сынок!

А плюнь ты ў вочы ірадам праклятым!

С ц я п а н

Спакойна, маці. Нервы на замок

Замкні. Не будзе Занямонец катам.

Я к у б

Яны рашылі ўзяць мяне ў гужы:

Паколькі ты судом не апраўданы,

Дык вось ідзі і справай дакажы,

Што ты народу й партыі адданы.

Ванёк адкрыта даў мне зразумець:

Маўляў, упарцься, ды не забывайся,

I калі хочаш будучыню мець —

За прапанову нашую хапайся.

С ц я п а н

А ў лес, да іх, Ванёк цябе не зваў?

Я к у б

Не, ім агент патрэбен для выведкі.

В о л ь к а

Дык хай бы іншага каго заслаў!

Ці мала здатных на занятак гэткі!

Я к у б

Мяне лягчэй на службу ўладкаваць:

Рэпрэсаваны быў, даверу болей.

І мову швабаў знаю — не на пяць,

Аднак жа лепш, чым нас наўчылі ў школе.

С ц я п а н

Не бачу выйсця іншага, апроч

Як ты рашыў. Жыццё дало асечку.

Змазгуем так усё, каб заўтра ўноч

Ты знік. Каб ранкам быў ужо ў мястэчку.

У дзядзькі Тодара. Пабудзеш там,

Пакуль мы тут ачомаемся крыху...

Я к у б

Дакладна гэтак думаў я і сам:

Спярша ў мястэчка, а адтуль - у Рыгу.

М а р ы л я

У Рыгу?.. Божа! Аж за белы свет!

С ц я п а н

Спакойна, маці. Дай паслухаць сына.

Я к у б

Там сябар мой адзін жыве, паэт,

Нас нарадніла горкая часіна.

Сядзелі з ім у камеры адной.

Цяпер працуе ў Рызе ў выдавецтве.

Ён абяцаў апеку нада мной -

Там, калі тут не будзе дзе мне дзецца.

В о л ь к а

Якуб! А як - далей? А што пасля

Цябе чакае? Немцаў жа прагоняць!

Я к у б

Не ведаю. Хутчэй за ўсё - пятля,

Калі сабе не здрадзіць Занямонец.

Калі не стане брат твой халуём,

А будзе ўсімі сламі змагацца,

Каб наш крывіцкі, наш ліцвінскі дом

Не запрапаў ад нечысці і гадства...

В о л ь к а

Прабач, я плачу... Хто мне дасць адказ:

За што нам выпала такая доля?

Я к у б

Не трэба слёз. Бог не пакрыўдзіць нас.

Давай мы лепш спяём з табою, Воля.

Наш Паланэз Агінскага. Давай!

Для мамы з татам. I для Беларусі.

Авось пачуе і - ад краю ў край –

Падхопіць? Га? Каб не гібець у скрусе.

С ц я п а н

А гэта добра ты надумаў, сын.

На развітанне песня лепш, чым слёзы.

Спявайце, можа, вашы галасы

I Госпад Бог пачуе праз нябёсы.

М а р ы л я

Адно нягромка, дзеткі, каб людзей

Не насцярожылі сваім пяяннем.

Я к у б

За гэту песню веры і надзей

Я ўжо адбыў, матулька, пакаранне...

Я к у б і В о л ь к а

(пяюць)

Край ты наш крывіцкі, родны край!

Зямля дзядоў спаконная!

Не трэба нам ніякі іншы рай,

Апроч цябе, зямля, - зялёная,

Блакітная, спакойная.

Толькі будзь сама сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў - сабой,

Павек вякоў свабоднай будзь,

Свабоднай будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы, -

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе!

Край ты наш ліцвінскі, родны край!

Навек нам Богам дадзены!

Ты толькі вер і помні, вер і знай:

Што завяшчалі нам дзяды і прадзеды –

Таму не здрадзім мы!

Толькі будзь самім сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў - сабой,

Павек вякоў свабодным будзь,

Свабодным будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе!

Праз колькі дзён пасля таго, як знік

Якуб і ў страху млелі Занямонцы,

Што будзе з імі? - ноччу цень прынік

Да шыбы, і пачуўся стук нямоцны.

Сцяпан чакаў яго й не спаў таму,

Забожкала адразу ж і Марыля.

С ц я п а н

Спакойна, маці. Я адзін яму

Скажу як след, усё, як гаварылі

Выходзіць у двор.

Ванёк? Ого, хто у мяне ў двары!

Шаноўны госць, а не які пракуда.

В а н ё к

Прабач, ты не патрэбен нам, стары.

Якуб патрэбен нам. Пакліч Якуба!

С ц я п а н

Дык а яго ж няма! Яшчэ ў чацвер

У Мінск паехаў; і застрэў там дзесьці.

В а н ё к

Што-што? У Мінск? Не гарадзі чарцей!

Заві сюды! Размову будзем весці.

С ц я н а н

Я не хлушу табе. Няма яго.

Паехаў. Мы ўжо за яго баімся...

В а н ё к

Паехаў, значыць? Да каго й чаго?

С ц я п а н

Сказаў, дзяўчына дзесь жыве ля Мінска.

В а н ё к

Мірон! Ты чуеш, што ён тут чаўпе?

Здурнеў стары ці мае нас за дурняў?

З-за вугла хаты выходзіць Мірон.

Твой сын, - запомні, што кажу табе, -

Са смерцю ў хованкі гуляць задумаў.

Дык вось: калі праз роўна тыдзень ён

У гэтую ж пару не будзе дома –

Паплаціцеся вы. Усёй сям'ёй.

Вас незайздросная чакае доля.

С ц я п а н

Калі прыедзе, дык... А калі не?

А калі дзе яго схапілі немцы?

В а н ё к

Стары! Замоўкні і не злуй мяне.

Калі ён збег - вам страшна адрыгнецца.

Усё! Хадзем, Буёк! Ці ты яшчэ...

Ну-ну! Пагавары з сваёй красуняй.

Ды не зявай! Бо і яна ўцячэ.

А бацька выдумку табе падсуне.

М і р о н

Прашу ў маё не лезці, камандзір, -

Ты ж знаеш: хамства я цярпець не буду.

В а н ё к

Даю табе не болей дзвюх гадзін.

Сыходзімся на ўзлессі, каля дубу.

Ванёк знікае. З хаты выходзяць Марыля і Волька.

М а р ы л я

(плачучы)

Міроначка! Мы чулі, што сказаў Ванёк...

Мы тут стаялі, за дзвярыма.

За што ты, Божа, так нас пакараў?!.

С ц я п а н

Ну, не заводзься, памаўчы, Марыля.

Заходзь у хату, што ж мы тут стаім...

М і р о н

Не, мне няможна... Я хацеў бы толькі

Наконт Ванька... Вы не жартуйце з ім.

Ён - бальшавік жалезнай загартоўкі.

Там, дзе датычыць нашай барацьбы,

Ён не саступіць нават маці роднай.

Я, Волечка, хацеў бы сапраўды

Пагаварыць з табой, калі ты згодна.

С ц я п а н

Ну а чаму ж вам не пагаварыць!

М а р ы л я

Пагавары, дачулечка... А можа,

Мірон табе падкажа, як нам быць?

Як выбрацца з бяды? Ой, Божа, Божа!..

Сцяпан і Марыля ідуць у хату.

М і р о н

Хадзем на загуменне, там цяпер

Наўрад ці можна на каго нарвацца.

В о л ь к а

Мірон... Я ўся - нібы загнаны звер:

Так страшна мне, што ты пачнеш пытацца...

М і р о н

Пачну, вядома, калі ты сама

Мне не раскажаш, як заўсёды, шчыра.

Там, дзе даверу поўнага няма,

Зліць у адну дзве праўды немагчыма.

В о л ь к а

Я ведаю... Да гэтага й ідзе.

Я ўжо адчула - там, у сэрцы недзе,

Што подлая вайна нас развядзе,

Што шчасця мне не знаць на гэтым свеце.

М і р о н

Ты што гаворыш? Ты гэта ўсур'ёз?

Сяброў бяда не дзеліць, а збліжае.

Я веру ў наш адзін вялікі лёс.

I мне твая пакута — не чужая,

Чаму ж ты так падумала? Чаму?

Што брат адмовіўся дапамагчы нам?

Дык знаеш... Трэба ўталкаваць яму,

Дзе ў гэткі час належыць быць мужчынам.

А як іначай? Страшная вайна

Ідзе. I ёй канца яшчэ не бачна.

У гэткі час, зараначка, адна

Ва ўсіх у нас павінна быць задача:

Разбіць і выгнаць з роднае зямлі

Фашысцкіх катаў, нелюдзяў-забойцаў.

Такі настрой і ў вашае сям'і

Павінен быць - у доме Занямонцаў.

В о л ь к а

Мірон! Ці ж мы супроць, каб іх прагнаць?

I калі трэба ад мяне падкрэпа -

То табе я гатова памагаць,

Адно не знаю, чым і як канкрэтна.

М і р о н

Не знаеш як? Найлепшая твая

Падкрэпа ў губках... Ой, як памагае!

Абдымае і цалуе Вольку.

В о л ь к а

Не трэба, любы мой. Ты ж бачыш, я –

Уся здранцвелая... Як нежывая.

Мяне й дагэтуль браў за сэрца страх,

Ну а цяпер, пасля Ваньковай грозьбы...

М і р о н

Прасі вярнуцца брата. Як сястра -

Прасі. Тваёй ён не адхіліць просьбы.

В о л ь к а

Які няшчасны ён у нас! Які

Пракляты лёс вядзе яго праз церні!

Больш трох гадоў пачвары-павукі

З яго смакталі кроў неміласэрна.

Ну, а за што? Скажы, за што, Мірон?

За што яму навек жыццё зламалі?

Калі б ты толькі знаў, як любіць ён

Наш родны край! Калі б усе вы зналі!..

М і р о н

Сягоння мала, Волечка, любіць.

Сягоння трэба ратаваць Айчыну.

Браць зброю ў рукі і прышэльцаў біць,

А не шукаць якуюсьці прычыну,

Каб адсядзецца ціхенька ўбаку...

I я, прабач, не разумею ўсё-ткі,

Чаму не можа быць там і Якуб,

Дзе школьныя сябры і аднагодкі?

В о л ь к а

I ты не разумееш... Нават ты.

Ён павукоў баіцца. Лап іх цэпкіх.

Ён павучынай іхняй праваты

Павек не прыме. Хоць шчапай на шчэпкі.

М і р о н

Чым больш ты кажаш і тлумачыш мне,

Тым больш загадак... Нешта з намі стала.

Даруй мне, я - салдат, я - на вайне.

Мне, можа быць, і думаць часу мала,

Пазаўчарашняй ноччу наш атрад

Браць гарнізон хадзіў. I нас спасцігла

Няўдача. Не ўзялі. I ў лес назад

Не ўсе прыйшлі. I злосць яшчэ не сціхла.

Якіх мы слаўных страцілі сяброў!

У ліку іх - і камандзіра роты.

А ты - пра нейкіх страшных павукоў,

Пра нейкіх злыдняў чорт якой пароды...

В о л ь к а

Мірон! Чакай... I ты назад, у лес,

Мог... не прыйсці? I мы б цяпер з табою...

М і р о н

Не, я не мог, не! Покуль ты жывеш -

I я жывым вяртацца буду з бою.

Прабач, пара мне ўжо... Яшчэ ж хачу

Сваім старым пастукаць у аконца...

В о л ь к а

Мірон... Я так цябе не адпушчу...

Ты... пацалуй мяне... I моцна-моцна...

Пачатак лета. Сорак трэці год.

Грымаць расстрэлы. Вогняцца пажары.

Не змераць гора. Не злічыць нягод.

Вайна і ў тыле ворага ў разгары.

Мірон, бывалы ўжо лясны салдат,

Нярэдка ў прыклад ставіцца атраду.

Адно душу гняце, што з пэўных дат

На стрэчах з Волькаю не стала ладу.

Чагось замкнулася ў сабе яна —

Ды так, што цяжка выцягнуць і слова.

Маўчыць і плача. Мучае віна?

Ці душыць крыўда? Ці з суроку злога?

Мірон здагадваецца: зніклы брат –

Таму прычына. I нічога болей. Якуб...

Відаць, зламаўся небарак.

На волю выйшаў, а жыве няволяй.

Сказала ж Волька ў тую ноч яшчэ:

«Ён павукоў баіцца...» Страх у фібрах

Сядзіць... I ён нікуды не ўцячэ

Сам ад сябе, ад дум сваіх няхітрых.

Страх зараз кожнаму гразіць бядой.

Трымцяць вяскоўцы: не дай Бог аблава!..

I усё ж настрой ужо ў людзей не той,

Што год назад быў, і паўгода нават

Мацней адчуў і ўверыўся народ,

Што вызваленне ўжо не за гарамі.

А ў зоне партызанскі «агітпроп»

Ужо й канцэрты ладзіць вечарамі.

На сцэне з дошак - каб было відно –

«Артысты» і пяюць і дэкламуюць.

З дарослымі і дзеці заадно

Іх слухаюць; малыя не сумуюць.

I сёння вось такі канцэрт ідзе,

На адвячорку, у Пушчанскай Ліпе.

Дзяцюк з гармонікам і рэй вядзе,

I сам іскрыстыя куплеты сыпе.

А р т ы с т

Сербіяначка-цыгынычка,

Не стой на вуліцы:

Наша вуліца - паляначка,

Што ў лесе туліцца.

Ах, сербіянка-партызанка,

Ты сваім не здрадзіла.

Ах, раскажы нам, сербіянка,

Дзе мілога страціла?

У натоўп слухачоў урываецца, з перакошаным ад гневу тварам, Ванёк.

В а н ёк

Спыніць! Спыніць і разыйсціся ўсім!

Замры, музыка! Скончаны забавы!

Г а л а с ы

Ён што - напіўся? Што такое з ім?

В а н ё к

Мірон! Сюды бягом, ваяка бравы!

Да Ванька з натоўпу прабіваецца Мірон.

Што - весялішся тут, такую маць?!

А бацька з маткай дзе твае? Не знаеш?

Там, дзе й мае! На ямішчы ляжаць!

Забітыя ляжаць! Вось - сведку маеш!

М і р о н

Дзед Юлісь? Што... ты гэта бачыў сам?

Ю л і с ь

Так, дзеткі, бачыў... Сёння раніцою...

Іх завялі на ямішча і там —

Усіх... Яго й тваіх... Адной чаргою...

А нас сагналі каля школы ў гурт,

I старшы, рамянямі ўперазаны,

Сказаў, што будзе кожнаму капут,

Калі з сям'і хто пойдзе ў партызаны...

А мне ён загадаў, той старшы, каб

Я закапаў іх... У кар'еры гэным...

В а н ё к

Мірон! Па конях — і хутчэй у штаб!

Да камандзіра! Хай дазвол дае пам!

Ідуць да прывязаных коней.

М і р о н

Так, трэба ўзяць на Слабаду дазвол,

Каб пахаваць па-людску, развітацца.

Дык вось чаму я быў як сам не свой, -

Душою чуў, што нешта мусіць стацца...

В а н ё к

Ну беражыцеся! Пачнём грымець

I мы ў адказ! I ў вас ёсць таты-мамы!

Раз і этак - кроў за кроў і смерць за смерць!

I вашых кінем у кар'ер той самы!

Не, гадаўё! За смерць бацькоў маіх -

Я буду помсціць так, каб волас дыбам!

Да трэцяга калена выб'ю ўсіх!

I котлішчы пушчу з агнём і дымам!..

Праз колькі дзён па тым, як на кладах

Ванёк з Міронам пахавалі родных,

Іх грозны камандзір аддаў загад

Аб партызанскіх акцыях смяротных.

Каб трохі боль уняць, расслабіць злосць,

Ды і каб страхі на людзей аселі –

Па вёсках зоны ўсёй, дзе толькі ёсць, -

Ліквідаваць калабарантаў сем'і!

А каб ахвяры не змаглі ўцячы,

Даведаўшыся, што ідзе расправа, -

Усіх іх працягом адной начы

Схапіць і расстраляць на месцы прама.

Мірон, ад шоку адышоўшы ледзь,

Увесь яшчэ ва ўладзе смутку й болю,

Адчуў, што за бацькоў нявінных смерць

I ён гатоў даць гневу сэрца волю.

Той дзень чамусьці боль калоў вастрэй.

А ўвечары, ужо як згасла сонца,

Мірон пачуў, што ў спіску на «расстрэл»

Ёсць і сям'я Сцяпана Занямонца.

У першы момант ён аслупянеў.

«Не можа быць!..» Адчуў, як за грудзінай

У страх і жах перарастае гнеў,

I кінуўся бягом да камандзіра.

Той быў ужо прыклаўшыся крыху –

Як і штовечар, ды і ўдзень таксама,

I хоць зусім не рады быў Буйку –

Прыняў узрушанага партызана.

М і р о н

Таварыш камандзір, клянуся вам:

Яны не вінаватыя! Паверце!

К а м а н д з і р

Хто?

М і р о н

Занямонцы! Я іх знаю сам!

Няма за што іх прысуджаць да смерці.

К а м а н д з і р

Ого, як пафасна! Баец Буёк —

Адставіць пафас! I прашу запомніць:

Мы ўлада тут і знаем кожны крок

Любога. Мы не чынім беззаконніц.

Ты Занямонцаў ратаваць прыбег.

А дзе іх сын? Дзе іх нацдэм зацяты?

У партызанах, можа? Немцаў б'е?

Ці ўцёк, збаяўшыся суда й расплаты?

М і р о н

Таварыш камандзір! Іх сын Якуб

Не стане немцам слугаваць ніколі!

Ён ненавідзіць іх! I быў бы тут,

Калі б не тыя тры гады няволі...

К а м а н д з і р

Адставіць глупства! Вось табе мой сказ:

Ты - дрэнны сын: замест таго, каб смерцю

За смерць бацькоў спагнаць, ты ў гэты час

Спагады просіш здрадніцкай сямейцы!

Якая ганьба! Проста стыд адзін!

I гэта - лепшы партызан атрада!

М і р о н

Не здрадніцкай, таварыш камандзір!

Не здрадніцкай! У чым і дзе іх здрада?..

К а м а н д з і р

Баец Буёк! Кру-гом! І шагам-арш!

Ты што - аглух? Ці захацеў пад арышт?

Мірон збялеў і задыхнуўся аж:

Мацней, чым гэты ўдар пад дых, не ўдарыш.

Ён выскачыў са штаба і бягом –

Да канавязі, да свайго Гнядога.

«Хутчэй, хутчэй, мой конік наўздагон!

Каб апярэдзіць! Да бяды нядоўга!

Не дам расправу учыніць, не дам!

А там - хай будзе ўжо сабе, што будзе!

Як што - дык з Волечкаю напалам

Падзелім лёс у смерцявой астудзе!..»

Без сцежак, нацянькі, праз лес густы,

Праз баравіны, выспы і паляны,

Ён рваўся, абмінаючы пасты,

На Слабаду - злабой і страхам гнаны.

I вось ужо абрыс знаёмых стрэх,

Знаёмы двор, свіцяцца цьмяна вокны.

Мірон кулём з каня, і раптам - стрэл,

Услед - другі, і страшны лямант Волькі.

Ён на бягу, чаргой кароткай даў

Па верхняй шыбіне, вышэй фіранак.

Святло пагасла ўміг. З дзвярэй, як здань,

Жанчына ў белым выбегла на ганак.

М і р о н

Ты, Волечка? Хутчэй бяжы! Ўцякай!

В о л ь к а

Мірон! Мірон!.. Ён іх забіў! Міронка!

М і р о н

Бяжы, зараначка, бяжы! Бывай!

Я затрымаю гэтага падонка!

Волька кінулася на загуменне.

Гэй, ты, што ў хаце! Я — Мірон Буёк!

Ты чуеш там? Выходзь! Страляць не буду!

Ты - не патрэбен мне. Выходзь!

Праз хвіліну з дзвярэй выходзіць з аўтаматам напагатове Загрэбін.

Ванёк!

Дык гэта ты іх.... без суда-прысуду?

В а н ё к

А ты - чаго тут?

М і р о н

Бог мяне паслаў -

Нявінных ратаваць ад рук ад братніх.

За што ты іх, Ванёк? Ты ж добра знаў,

Што іх віны няма...

В а н ё к

Ёсць! Сын іх - здраднік!..

* * *

Паўзводна, рад у рад, стаіць атрад.

Мірон, у споднім, - ад усіх на ўзбоччы.

К а м а н д з і р

Увага! Смірна! Слухайце загад!

«За дызертырства, зробленае ўночы,

За прымяненне зброі, каб сарваць

Аператыўна важнае заданне, -

Байца Буйка Мірона - расстраляць!»

Прывесці прыгавор у выкананне!

У родны двор пагодным летнім ранкам

Якуб зайшоў з салдацкім рэч-мяшком,

У бляклай гімнасцёрцы з акуратна

Пад рэмень падаткнутым рукавом.

Перахрысціўся перад ганкам, вочы

Далонню выцер, уздыхнуў глыбей,

I ў гэты міг пявучы голас Вольчын

З разнасцежаных вылецеў дзвярэй.

В о л ь к а

Якубачка! Браток! Герой наш мужны!

А родненькі! А дзе ж твая рука?

А мамачка! А татачка! Чаму ж вы

Не сустракаеце свайго сынка?!..

Я к у б

Здарова, мілая сястра, здарова!

А слёз не трэба. Слёзы ты замкні, -

Як тата раіў... Хай яе з дарогай! -

Змарыўся страшна за чатыры дні.

Амаль не спаў: ні ў цягніках набітых,

Ні на вакзалах... Нават не прылёг.

В о л ь к а

Хадзем жа ў хату! Божачка, які ты

Увесь змарнелы!..

Я к у б

Ну, здароў, парог!

Здаровы, сенцы! I здарова, хата!

А гаспадыня дзе? Дзе гаспадар?

Даруй мне, мамачка! Даруй мне, тата!

Павек мне карай гэты страшны ўдар.

Даруй і ты мне, мілая сястрьша,

Што сіратою стала праз мяне.

Ні прымірыцца з гэтым, ні забыцца

На гэты боль я не магу і ў сне.

В о л ь к а

Якуб! Не трэба так. Відаць, над намі

Такі ўжо лёс. Не мучайся дарма.

Я тут усё - і днямі, і начамі –

Абдумала... Тваёй віны няма.

Што пазвярэлі многія і кроўю

Упіцца праглі - ты тут ні прычым.

Ты да людзей быў з Богам і з любоўю.

I бедаваў, і думаў аб адным –

Што з нашым краем будзе? З Беларуссю?

Я помню ўсё, што ты мне гаварыў...

Я к у б

Ах, Волечка! Я ж думаў, што вярнуся

Да тых, хто свет мне гэты падарыў.

Ты завядзі мяне да іх магілы –

Пацалаваць зямлю на курганку...

В о л ь к а

А як жа, сходзім, сходзім, братка мілы,

Але спачатку - адпачні крыху.

Я зараз бульбачкі звару, яечка

Спяку - як мама некалі пякла...

Я к у б

А заўтра я, відаць, схаджу ў мястэчка,

Да дзядзькі. Як ён там? Даўно была?

В о л ь к а

Даруй, браток, што я табе ў апошмім

Лісце не напісала пра бяду.

Забралі дзядзьку... Прама там, на пошце,

Дзе працаваў... і кануў - бы ў ваду.

Я к у б

Забралі?.. А за што яго забралі?

Што быў настаўнікам у час вайны?

Вол ь к а

Не ведаю... нічога не сказалі.

Прыйшлі, арыштавалі й павялі.

Я к у б

Ну, ясна... Тая ж клямка беларусу.

Цяпер ужо за тое, што не здох

Пад акупацыяй... Што хлеба лусту

Сумленнай працай зарабляў, як мог.

А да цябе сюды энкавэдзісты

Прыходзілі? Пыталі пра мяне?

В о л ь к а

Яшчэ зімой... І я дала твой ліст ім.

Вось бачце: ён - на фронце, на вайне.

I болей не чапалі, дзякуй Богу.

А што пытаць? Ці ж не відно і так?

Ты інвалідам стаў за перамогу.

Вось — вернасці тваёй найверны знак.

Я так, мой братачка, перажывала,

Калі ты напісаў мне пра руку!

Я к у б

А мне, паверыш, як бы нават стала

Там, у шпіталі, спакайней крыху.

Падумаў: ну, цяпер ужо, напэўна,

I сапраўды я заслужыў давер –

Хоць гэткаю цаной неміласэрнай.

Нарэшце ўжо адчэпяцца цяпер.

Дазволяць мне на працу ўладкавацца

Па спецыяльнасці - і ціха жыць.

А зараз... Мушу я табе прызнацца –

Адчуў: душа, як і раней, дрыжыць.

Як толькі ты сказала мне пра дзядзьку,

Так і ўзмуцілася на сэрцы муць.

В о л ь к а

Не, ты не бойся, брат! Табе ў аддзяку

За подзвіг твой спакойна жыць дадуць.

А як жа! Ты ж герой! Я дзесь чытала:

У Грэцыі калісь такіх, як ты,

Так моцна ўся краіна шанавала,

Што інвалід вайны быў - як святы!

Я к у б

Дык гэта ў Грэцыі!.. А ў нас калекі

Пайшлі ўжо з «Лазарам» па цягніках.

Ну, але ладна. Раскажы мне лепей,

Як ты тады перажыла той жах.

В о л ь к а

Тады перажыла... Адгаласіла.

Адплакала. Адвыла. Адраўла.

Сама не знаю, дзе ўзялася сіла,

Што мне тады памерці не дала.

Тады... А потым... I не ўспомню, мабыць,

Калі мне стала лезці ў галаву,

Што я не маю права жыць і марыць

I што цяпер я - не перажыву...

Я к у б

Ты гэта кінь! Вось выдам цябе замуж,

Сям'ю займееш, дочак і сыноў

Народзіш...

В о л ь к а

Не. Нічога ты не знаеш.

I не ісажы мне нават гэткіх слоў.

Яму, адзінаму майму ад Бога,

Не здраджу я ніколі і ні з кім.

Я не магу і думаць пра другога.

Маё жыццё закончылася з ім.

Які ён быў тады, той страшнай ноччу,

Калі прымчаўся нас уратаваць!

Нібы архангел сам з нябёс саскочыў -

Каб між каханай і забойцам стаць.

Калі б ты чуў, якім мальбоўным крыкам

Ён крыкнуў мне: «Зараначка, бяжы!..»

А ты гаворыш... Не, дзеля прыліку

Я не вярнуся ў гэты свет чужы...

Я к у б

Я разумею, Волечка... Хоць сам я

Не знаў кахання гэткага... Але -

Ты мусіш жыць. Гаворана ж у псальме:

«Хай ворагі не ўцешацца мае».

Патрэбна жыць, сястрыца, жыць! Нічога

Цяпер не бойся, калі поруч я.

Трымайся! А тым часам, з ласкі Бога,

I скруха паразыдзецца твая...

Галодны чэрвень. Страшны сорак шосты.

Аладкі з перамёрзлай бульбы, «суп»

З мяцёлак вобаратніку - голы, посны...

Шыкуйся, інвалід вайны Якуб!

На службу не ўзялі нідзе. У школе

Істапніком прапрацаваў зіму.

Галоўнае ж, што чым далей, тым болей

За Вольку страшна робіцца яму.

Не адыходзіць - ні душой, ні сэрцам.

Зусім ніякай хэнці да жыцця.

Бывае, цэлы дзень перад акенцам

Сядзіць, маўчыць, як хворае дзіця.

А сёння раніцаю, толькі ўстаўшы,

Якуб угледзіў, як яна ўзяла

Вяроўчыну і, пад каптан схаваўшы,

Як непрытомная, у клець пайшла.

Нутром нядобрае пачуўшы штосьці,

Ён падхапіўся - і кулём у клець.

А ўжо вяроўка на круку... Ад злосці

Якуб няшчасную не ўдарыў ледзь.

Я к у б

Ты што?! Ты што?! Як ты магла такое

Уздумаць? Ты наважыла мяне

Пакінуць аднаго на полі бою?

I памагчы тым самым Сатане?..

В о л ь к а

Даруй, Якуб! Даруй! Я не хацела

Цябе пакрыўдзіць... Проста ўся душа

Даўно сатлела ўжо і ператлела.

I не ўваскрэсла, і не адышла...

Дзеля чаго мне жыць, браток? Навошта?

Ты ж бачыш сам, Якуб! Ты ж бачыш сам!

Я к у б

Няпраўда! Нельга думаць так бязбожна!

Бог чуе нас — і Ён паможа нам!

Хадзем адгэтуль!

Вядзе яе за руку ў хату.

Стань перад іконай

I папрасі, каб дараваў Гасподзь,

I пакляніся ўголас, што ніколі

Не зробіш волі Божай насупроць.

Бог даў жыццё табе, як і любому,

Каб апраўдала ты ягоны дар,

А не рассталася з ім па-дурному,

Як нейкая няздара між няздар.

Так, нам не цешыцца жыццём-забавай.

А для чаго тады, пытаеш, жыць?

Для нашай Бацькаўшчыны занядбанай!

Каб ёй, забытай Богам, паслужыць!

Мы больш сядзець не будзем, рукі склаўшы.

Пачнём выводзіць душы на прастор.

I для пачатку ў сельскім клубе нашым

Арганізуем беларускі хор.

Мы ж пець умеем! Ды і песень родных

Багата знаем. Вось і развіём

Работу. Знойдзем падтрымаць нас згодных -

Дзяўчат, жанок, бабуль... I запяём!

Сваёй жа песняй беларускай будзем

Да Беларусі зваць. Будзіць і зваць!

У барацьбе з атрутным словаблуддзем

Шмат душ так зможам мы адваяваць.

Я ўжо абдумаў гэта ўсё належна.

Пара! Пара ўжо штосьці нам рабіць!

I пачынаць з найпростага, канешна.

Дык як? Бярэмся сцежку церабіць?

В о л ь к а

Не ведаю, браток... Яшчэ мне цяжка

Неспадзяваны план твой успрыняць.

Я к у б

Ах! Прынясі сюды маю біклажку -

Там кропля горкай... Колькі ёй стаяць!

Ляпейшай, можа, і не быць нагоды,

Чым гэта: значыць, чыста і да дна!

За наш пачатак шляху да свабоды!

За веру нашу! Каб жыла яна!

Каб не ўмірала ў беларускіх сэрцах!

Каб у вяках ёй не запалынець!...

Ну, а цяпер - у знак яе бяссмерця -

Спяём наш беларускі Паланэз.

Я к у б і В о л ь к а

(пяюць)

Край ты наш крывіцкі, родны край!

Зямля дзядоў спаконная!

Не трэба нам ніякі іншы рай,

Апроч цябе, зямля, - зялёная,

Блакітная, спакойная.

Толькі будзь сама сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў - сабой,

Павек вякоў свабоднай будзь,

Свабоднай будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы, -

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе!

Край ты наш ліцвінскі, родны край!

Навек нам Богам дадзены!

Ты толькі вер і помні, вер і знай:

Што завяшчалі нам дзяды і прадзеды –

Таму не здрадзім мы!

В о л ь к а

Чакай! Чакай, Якуб! Машына стала

Наўпроць. Ваенныя да нас ідуць.

Я к у б

Да нас? Якая трасца іх прыгнала?

От гады! Песню скончыць не дадуць!

В о л ь к а

Якуб! Мне страшна. Што ад нас ім трэба?

Я к у б

Не бойся! Хай сабе ідуць. А мы –

Пяём далей! Пяём! Ды так, каб рэха

У шыбы дзынкала, як у званы!

Пяюць больш голасна і ярасна.

Толькі будзь самім сабой,

Заўсёды будзь сабой,

Павек вякоў сабой,

Павек вякоў свабодным будзь,

Свабодным будзь!

З няволяю ліхой,

Няволяю праклятаю не знайся!

Энкавэдзісты тым часам зайшлі ў хату. Стаяць і глядзяць недаўменна: маўляў, што яны - звар'яцелі?

Ведай, што

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы,

Касцьмі паляжам мы, -

А вера матчына

Не будзе страчана,

Не будзе страчана,

Не будзе страчана...

Э н к а в э д з і с т

Адставіць песню!.. Я сказаў: адставіць!

Вы што — аглухлі? Замаўчаць і ўстаць!

Песня абрываецца. Якуб і Волька ўстаюць.

Ты - Занямонец?

Я к у б

Я. А што цікавіць?

Э н к а в э д з і с т

Маўчаць! Пытаю я, раскурвы маць!

Ты з-пад канвою ўцёк у сорак першым?

Я к у б

Я не ўцякаў. Уцёк ад нас канвой.

Пакінуў нас сярод дарогі пешых...

Э н к а в э д з і с т

Маўчаць! За ўцёкі ўдвоім тэрмін твой!

Ты ў школе, што адкрылі фашыстоўцы,

Вучыў дзяцей, як Гітлеру служыць?

Я к у б

Не, я настаўнічаў у роднай школцы,

Дзяцей вучыў Радзімай даражыць...

Э н к а в э д з і с т

Збірайся жыва! Вось на арышт ордэр.

В о л ь к а

Чакайце! Што ж гэта? Зноў без віны?

Ён - інвалід вайны! Герой народа!

За што яго? Вы — людзі ці звяры?

Э н к а в э д з і с т

Маўчаць! Бо і цябе, свіное скрэбла!..

Я к у б

Не плач, сястра. Трымайся і трывай.

Як бачыш: жыць табе на свеце трэба.

Ёсць для чаго. Ну, а пакуль - бывай!..

1999