Песьні-жальбы

Цесна камэра, як клетка, —

Вузкі ход праміж дзьвюх нар;

Пры вакне жалеза сетка,

Над дзьвярамі «каляндар»,

Разьлінеены ў радочкі,

Ды «буфет» зь пяці дасок.

У павуцьці ўсе куточкі,

Ў пыле кожны вугалок.

Два ваконцы, дзьве рашоткі,

Два цабэркі для вады;

Столік, вузкі і кароткі,

Сеньнікі у два рады.

Абабіт пабел усюды,

А праз столь цячэ вада.

Ў закарвашках зьвярок руды,

Клоп і ўсякая брыда.

Пахне потам чалавечым…

Цяжкі, сьпёрты, кіслы дух.

Рана ўстанеш — дыхнуць нечым,

Проста вешай хоць абух.

Цесны дворык. Непрыгожа!

Дзьверы пад замкамі,

У тры сажні агарожа, —

Глуха, як у яме.

Толькі бразгаюць кайданы

Дзікім бразгатаньнем,

Звон пакуты, звон паганы

Аддае стагнаньнем.

Будзіць звон той боль у сэрцы,

Смутак наганяе.

Цяжка, цяжка ў паняверцы!

Ой, доля ліхая!

*

Сьвеціць сонца, жарам пыша,

Ў небе — ні хмурынкі.

Лёгкі ветрык сад калыша,

Гойдае галінкі

Ды жартліва задзімае —

Накурыць, напыліць,

Пух угору падымае,

Красачку пахіліць.

Прабяжыць і ціха стане…

Зьвякаюць кайданы.

Ў гурт сышліся катаржане,

Від іх змардаваны.

Вось на лаўку яны селі,

Галовы спусьцілі,

Думкі моцна іх здалелі,

Сэрца засмуцілі.

Не згадаць іх дум маўклівых,

Дзе яны іх носяць —

Мо гуляюць там, на нівах,

А мо волі просяць.

Катаржане — хлебаробы,

Дзеці вёсак, поля:

Таго бойка з-за худобы

Прывяла ў няволю,

Той з суседам пасварыўся,

Ў таго зяць паганы,

А той, з братам як дзяліўся,

Зарабіў кайданы,

Той за нораў свой сярдзіты

Ці за лішак жару…

Гэта — цёмны люд, забіты,

Беднаты ахвяра.

*

Што за думкі — не згадаю:

Цьмяна іх гаворка.

Адно толькі добра знаю:

Горка людзям, горка!

Нудна Сьцёпку за рашоткай,

Нудна, эх, старому!

Плачуць думкі, рвуцца думкі

Сьцёпкавы дадому.

Дома жонка, дома дзеткі…

Бог сьвяты іх знае,

Як жывецца небаракам

Там, у родным краі!

Ходзіць Сьцёпка з вугла ў вугал

Ды зірне ў аконца:

За рашоткай відно неба,

Хмарак валаконцы.

Эй, хмурынкі! Плывяце вы

У старонку тую,

Дзе пакінуў я сямейку,

Хатачку старую!

Ох, паплыў бы я, здаецца,

Хмаркі, разам з вамі,

Каб на вёску сваю глянуць

Нуднымі вачамі.

Там, далёка, за дамамі,

Разьляглося поле,

Лес, узгоркі і курганы…

Эх, прастор там, воля!

Дзесь у полі дым сінее —

Бульбу люд капае.

Сьцёпка ж бедны так марнее,

Долю праклінае…

Ляжа Сьцёпка спаць на нары,

I праз цэлу ночку

Сны аб роднай вёсцы сьняцца,

Аб сваім куточку!..

Нудна Сьцёпку за рашоткай,

Нудна, эх, старому!

Плачуць думкі, рвуцца думкі

Сьцёпкавы дадому.

Рана Сьцёпка абудзіўся

I ляжыць — ня сьпіцца:

Сон яму такі прысьніўся —

Толькі падзівіцца!

Быццам жыта сеяць выйшлі

Ў поле пры дарозе, —

Сьцёпку нават зышло з мысьлі,

Што ён у астрозе, —

Поле сонцам скрозь заліта,—

Шырыня, раўніна!

Глеба тлуста, сакавіта —

Чарназём ды гліна.

Не дакінеш проста вокам

Да суседскіх межаў,

А на лузе іх шырокім

Што ні стог, то вежа!

I суседзі тут у полі

Ходзяць з карабкамі,

Сеюць жыта на прывольлі,

Рэжуць дол плугамі,

Робяць гоні і разоркі…

Ветрык ціха вее.

Трохі воддаль на прыгорку

Вёска іх чарнее.

З-за сялянскіх хат адметна,

Між гумён, адрынак,

Пазірае так прыветна

I Сьцёпкаў будынак…

Углыбіўся Сьцёпка ў мары,

Думцы ўвесь аддаўся,

Пра астрог забыў, пра нары,

Дзе ўсю ноч валяўся.

Тут ён целам, там — душою,

Там, у родным полі,

Дзе хадзіў ён за сахою,

Дзе пазнаў нядолю.

Ды забыта ўсё ліхое,

Ўсё, што дух смуціла,

Засталося дарагое,

Што так сэрцу міла.

Але зараз расьсьвітала,

Нудны дзень вярнуўся.

Сон і мары — ўсё прапала,

Як астрог ачнуўся.

— Напішы мне, калі ласка,

Пісямко дахаты!

Піша з дому мне Параска,

Што сын здан ў салдаты…

Охо-хо! — Пракоп ўздыхае,

Джургае чупрыну,

А ў руках пісьмо трымае

I канверцік сіні.

Просіць шчыра грамацея,

Нават шапку скінуў.

Сам Пракоп пісаць ня ўмее —

Дзе? Ў бядоце гінуў!

Гадаваўся на мякіне,

Жыў з худобай змалку,

Смак жыцьця пазнаў на сьпіне,

Высах сам у палку.

А нарэшце вось папаўся

Ў сьпісак арыштанцкі.

А за што? Нібы зьбіраўся

Падпаліць лес панскі!

— Што ж табе пісаць, старэнькі?

— А пішы, нябога!

Жонка, сын мой даражэнькі!

Шлю паклон з астрога.

Сэрца мне баліць, і вас я

З думак не спускаю.

Кожны Божы дзень і час я

Дом успамінаю.

Жонка мая дарагая!

Ты ня скрыўдзь Івана.

Калі грошай не хватае,

Папрасі ў Сьцяпана.

Няхай Сьцёпка не баіцца —

Аддамо з падзякай.

Хлопцу ж трэба хоць акрыцца,

А ня йсьці сабакам.

Спраў кажух яму і боты,

Выпраў, як і людзі.

Дай з сабою колькі злоты —

Весялейшы будзе.

Калі корму досыць маеш,

Падкармі больш сьвінку,

Мо якую захаваеш

На Вялікдзень шынку.

А калі на грош няхватка

Або корму мала,

Закалі і з паўдзесятка

Фунтаў прышлі сала…

Сын мой! Снасьці рыбаковы

Добра ты прыпратай —

Згодзяцца, а венцер новы —

Маеш час — залатай.

Захавай, мой сын, прашу я,

Човен у адрыне,

Няхай вецер не сьвідруе,

Няхай так ня гіне.

Ўсё, што можна, захавайце,

Пакуль я вярнуся.

Нераток стары аддайце

Міхалю з Габрусем.

Кнігі ўсе, апроч Псалтыра,

Вы аддайце Грышку,

Хай сабе чытае шчыра,

Бо ён любіць кніжку.

Дарагі сын! Перад здачай

Да мяне зайдзі ты,

Можа, болей і ня ўбачу,

Не пачую, дзе ты.

Не смуткуйце, не бядуйце —

Дасьць Бог спосаб новы.

Што ж ты зробіш? Пагаруйце…

Будзьце ўсе здаровы!

Сохну марна я ў астрозе,

Дарма трачу сілы.

Рвецца дух мой на свабоду

З гэтае магілы.

Шкода хаткі мне старэнькай

З латанай страхою,

Што схілілася над Нёмнам

Горкай сіратою.

Шкода мне зялёнай нівы,

Што шуміць у полі,

Тога дуба, што над рэчкай

Песьціцца ў прывольлі.

Шкода мне гаёў цяністых

I лугоў прастору,

Дзе пад ветрам ходзяць хвалі

Травянога мора.

Шкода сьветлай ручаінкі

Ў берагах пясчаных,

Што, як срэбра, мкне-бруіцца

Паміж гор, курганаў.

Шкода вёсак запусьцелых,

Дзе ральнік гаруе,

Дзе зімою вецер вые,

Замець-сьнег шнуруе…

Гэта — вобразы краіны,

Беларусі роднай…

Край ты наш! Як міл ты сэрцу,

Цёмны край, галодны!

Ды ня век я тут гарую,

Дачакаю волі

I пачую ў родным краі

Песьні лепшай долі.

За агарожаю перад астрогам

Ў ціхім куточку адна

Кветка красуе на грунце убогім,

Хораша зьзяе яна.

Двор непрытульны і глеба пясчана,

Грунт весь убіты, як ток.

Сонца ня сьвеціць скрозь шчэлін паркана,

Выдзьмухаў вецер весь сок…

Белая крошка роскаю Божай

Чыста абмыта, зяхціць.

Рад любавацца я кветкай прыгожай —

Міла яна так глядзіць.

Мне ўспамінаюцца вобразы мілыя

Роднага краю, палёў,

Бедныя вёскі, хаты пахілыя,

Песьні зялёных гаёў;

Вузкія стужкі меж зеляненькіх,

Жыта палоска, лянок…

Рэчы пявучыя нівы благенькай,

Ўзгорак, курганчык, лясок.

Толькі ж мне шкода кветкі: сіроткай

Ціха схілілась яна

За агарожаю, як за рашоткай,

Сонцу, людзям не відна…

Мілая кветка, дзіцятка поля,

Межы зялёнай убор!

Як ты папалася з волі ў няволю?

Як заняслася на двор?

Ліпы старыя шумяць за сьцяною,

Жаласна, глуха шумяць,

Смутна ківаюць, трасуць галавою,

Толькі галіны рыпяць,

Пышны убор іх, лісты, пазрываны,

Вецер разьвеяў, разьнёс.

Нудна і ім за астрожным парканам,

Цяжка ім зносіць мароз.

Плачуць гаротныя ліпы старыя,

Плачуць на долю сваю:

Пышна расьлі мы, цьвілі маладыя,

Добра было у гаю.

Вольныя птушкі вакол шчабяталі,

Божыя пчолкі гулі,

Тоўстыя вязы ад бур нас хавалі,

Сеткі дубы нам плялі.

Белыя хмаркі над намі гулялі,

Беглі ў няведамы край,

Чыстыя росы, як срэбра, блішчалі,

Гоманам поўніўся гай…

Там бы хацелі расьці, красавацца,

Дол дзе капае ральнік,

Родную песьню дзе ціха сьпявае

Сын Беларусі, мужык.

Нас перанесьлі на глебу чужую —

Сьвету, прастору няма.

Ўсе нас забылі, ніхто нас ня чуе,

Чуе нас толькі турма.

Зоры далёкія, зоры бліскучыя

Ціха гараць над зямлёй.

Крыкі знаёмыя, тоны пявучыя

Льюцца вячэрняй парой.

З поўначы-холаду, сіверу бурнага

Гусі на поўдзень ляцяць,

Зь неба далёкага, стэпу лазурнага

Смутна прашчаньне крычаць.

Дзікія гусанькі, птушачкі вольныя,

Весьнікі скорай зімы!

Хочацца з вамі мне ў стэпы прасторныя,

К сьвету і сонцу ад цьмы.

Толькі ж падрэзаны крыльлі свабодныя:

Моцна пільнуюць мяне

Дзьверы акутыя, сьцены халодныя,

Краты жалеза ў акне.

Хмары, хмары, што па небе

Ходзіце гарамі!

Каб меў крыльле, паляцеў бы

Я на волю з вамі.

Паляцеў бы ў край той родны,

Дзе так сэрцу міла,

Дзе я вырас, дзе мне радасьць

Моладасьць суліла.

Паляцеў бы ў луг, дзе Нёман

Бераг точыць, мые,

Дзе гамоняць зь ветрам-бурай

Дубы векавыя.

Дзе над Нёманам старая

Пахінулась хата,

Дзе так многа пылу ўлетку,

Дзе пяскоў багата.

Паляцеў бы да курганаў,

Што стаяць маўкліва,

Да узгоркаў, дзе вясною

Зелянеюць нівы.

Ой, панёсься б з вамі, хмары,

Я ў той лес цяністы,

Дзе ўдыхалі б мае грудзі

Хвояў пах смалісты!

Хмары, хмары, што па небе

Ходзіце гарамі!

Чаму я ня маю крыльляў?

Чаму я ня з вамі?

Ночка пазірае.

Ціха ў хаце. Ўся сямейка

Сьпіць, адпачывае.

Натрудзіўшы добра рукі,

Натаміўшы плечы,

Толькі маці зь вераценцам

Туліцца пры печы

Ды прадзе, прадзе кудзельку.

Скача вераценца,

А за ім густыя цені

Бегаюць па сьценцы.

*

На камінку гарыць корчык,

Злотам іскры скачуць.

За ваконцам вецер ходзіць,

Глуха вербы плачуць.

Зябнуць вербы на марозе,

Тулячыся к стрэсе.

Сьнегам вецер сыпле ў дзьверы,

Ходзіць шум па лесе…

I пад гэты шум трывожны

Думае старая,

А ўсьлед думкам неспакойна

Вецер падпявае.

*

I ўсё ўстала прад вачыма

Беднае кабеты:

Маладыя дні дзяціны,

Дзявочыя леты,

Радасьць жыцьця і нягоды,

Сваркі, трасяніна —

Ўсё, чым жыцьце напаткае

Ў цяжкую часіну.

Ўсё прыпомнілася беднай, —

Горка, цяжка стала,

Галаву набок схіліла,

Прасьці перастала.

*

Вось і муж усплыў на думу —

Рана сьмерць скасіла!

Дробных дзетак ён пакінуў —

Без пары магіла!

Жыў ён бедна. Спадзяваўся

Свой прыдбаць куточак,

Хату вывезьці, зямелькі

Прыкупіць шматочак,

Бо агоркнуў хлеб батрацкі,

Жыцьце пад’ярэмна…

Ды ня выйшаў з-пад няволі,

Біўся век дарэмна!

*

Гасьне корчык на камінку,

Пацямнела ў хаце,

Поўнач пеўні пракрычалі,

Але ня сьпіць маці.

Цягне нітку. Вераценца,

З рук упаўшы, грукне,

Ды нясьмела, як убогі,

Ў дзьверы вецер стукне.

Думкі думку падганяюць,

Не даюць спакою,

Ўсё лятаюць над кабетай

Нуднай чарадою.

*

Уздыхнула цяжка маці,

Аб сынку гадае,

Што ў астрозе, ў паняверцы

Кару адбывае.

I за што? У толк ня возьме

Бедная кабета

Ні законаў гэтых мудрых,

Ні парадкаў сьвету.

Вецер вые за вугламі,

Ў коміне галосіць.

Куды толькі думка тая

Матку не заносіць!

Зябнуць вербы на марозе,

Глуха лес гамоніць.

Думка думку выклікае,

Думка думку гоніць.

Вобразы мілыя роднага краю,

Смутак і радасьць мая!

Што маё сэрца да вас парывае?

Чым так прыкованы я

К вам, мае ўзгорачкі роднага поля,

Рэчкі, курганы, лясы,

Поўныя смутку і жальбы нядолі,

Поўныя сумнай красы?

Толькі я лягу і вочы закрыю,

Бачу я вас прад сабой.

Ціха праходзіце вы, як жывыя,

Зьзяючы мілай красой.

Чуецца гоман мне сьпелае нівы,

Ціхая жальба палёў,

Лесу высокага шум-гул шчасьлівы,

Песьня магутных дубоў…

Вобразы мілыя, вобразы смутныя,

Родныя вёскі і люд,

Песьні цягучыя, песьні пакутныя!..

Бачу і чую вас тут.

Сонейка заходзіць,

I кладуцца цені,

I плывуць хмурынкі

Ў ціхім задуменьні.

Белыя валокны

Сонейкам заліты.

Вольны ім дарогі,

Сьцежкі ім адкрыты.

Хмаркі залатыя!

Вы — прастору дзеці,

Ходзіце вы вечна

Па ўсім белым сьвеце.

Праплывіце ж, хмаркі,

I над родным краем,

Над сялянскім полем,

Над зялёным гаем

I заплачце, хмаркі,

Дробнымі сьлязамі

Над мужычай нівай,

Над яго лугамі.

Загрымеце громам,

Стаўшы цёмнай хмурай.

Толькі ж не пабеце

Жыта градам, бурай.

Хмаркі залатыя,

Сонца, неба дзеці!

Вы прывет мой шчыры

Ў вёску занясеце.

Як лёгкі дым, як тонкі пар,

Расталі ў небе кучы хмар.

Ой, гладзь нябёс далёкая,

Крыштальная, глыбокая!

Як моцны гук, прызыў вясны

З тваёй пачуўся вышыны!

Прастор, прастор і воля там,

Але ня нам яны, ня нам!

Запёрты мы, прыдаўлены,

I краты нам прыстаўлены.

Высок, высок паркан-сьцяна,

Нам песьня волі не чутна.

Ня нам вясна, ня нам прастор, —

Нам мур сыры, нам цесны двор.

Гады ў няволі адцьвітуць…

Ня плач, душа, вясну забудзь!

Сьціхлі песьні зімняй буры,

Вее цеплынёю,

Ўскалыхнуўся лес пануры,

Зашумеў вясною.

Як бы спуджаныя козы,

Пазьбягалі хмары.

Плача зімка, льюцца сьлёзы,

Ажываюць яры.

Скора поле, лугавіны

Ў зелень убяруцца,

Жураўлі з чужой краіны

З крыкам пранясуцца.

Хмары ўстануць, і пяруны

Гучна загамоняць,

А ў турме тут сэрца струны

Жаласна зазвоняць.

I ўздыхнеш, ўздыхнеш глыбока

Над жыцьцём разьбітым,

I пачуеш адзінокім

Ты сябе, забытым.

Сонца ўстане, сонца зойдзе,

Дзень заменіць ночкі цьма,

А над намі чорнай хмарай

Вісьне цесная турма.

Птушкі вылецяць на зіму,

Птушкі зноў ляцяць сюды,

Мы ж марнуемся ў астрозе,

Трацім лепшыя гады.

Дні мінаюць, дні праходзяць,

Летам зьменіцца зіма,

А мы сохнем і марнеем,

Нам тут радасьці няма.