Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 8

Сшытак першы

Бачыў у І. Буніна графічную выяву месяцаў году. Цікава, што ў маім уяўленьні таксама даўно складзеная пэўная выява.

Чорныя ў іх — самыя непрыемныя. У сэнсе надвор’я, канешне.

Можа, самае першае ўражаньне маленства, якое запомнілася, — спалох.

Было лета, і я з бацькам ехаў на нейкае сьвята ў Стайкі. Дарога пайшла на спуск да Камароўскага возера, дзе быў масток цераз пратоку, конь пабег з гары, і я спалохаўся, што мы ўвалімся ў возера. Бацька засьмяяўся, і я стаў спакайнець. Было мне тады, можа, год пяць.

Цяпер у Кублічах на месцы царквы — зарослы травой пагорак. А некалі гэта была прыгожая царква з купаламі. Там мяне хрысьціў айцец Забела. Памятаю прычасьце — лыжачку салодкага віна — і хор. Сьпеў таго хору запомніў на ўсё жыцьцё. І, здаецца, пасьля нічога болей прыгожага ня чуў у жыцьці.

Бунін піша ў дзёньніку, што ўсе свае творы выдумаў. Баюся сабе прызнацца, але, мусіць, і я таксама. А пасьля неяк сачыняў «гісторыю стварэньня», бо няёмка было прызнацца, што прыдумаў. Ды й чытачам нецікава. Але ў гэтым сшытку — толькі пра тое, што перажыў, праўда былога, хоць гэта — адчуваю — будзе нялёгка.

У некага (Рэмарка?) ёсьць выраз: «Дробязі суцяшаюць». Ня ведаю, як у каго, а ў мяне дык скрозь дробязі раздражняюць. Ці гэта такое жыцьцё? Ці склад характару? Ці ўзрост?

Мяне да літаратуры ў пэўнай меры вялі падручнікі, граматыкі мовы. Расейскай і асабліва — беларускай.

Здаецца, у пятым класе ў граматыцы прыводзіліся прыклады з Коласаўскай «Дрыгвы», якія дужа інтрыгавалі дзіцячае ўяўленьне. Кніжкі, аднак, не было, і вось неяк улетку ў Селішчах у сельмагу ўбачыў «Дрыгву». Але ж грошы… Некаторыя хлопцы зь вёскі дралі на балоце кару з крушыны, сушылі, пасьля здавалі ў сяльпо. Давялося палазіць па кустоўі, трохі насушыў, аднёс у Гушчанскую Слабодку (кілямэтраў за пяць). Купіў «Дрыгву». Была асалода. Не пашкадаваў ні грошай, ні працы.

А «Як гартавалася сталь» была адна ў школьнага настаўніка, і яе чыталі па чарзе. Мая чарга выпала недзе пад весну, і цяпер памятаю надвор’е, праталіны і радасьць ад таго чытаньня.

Калі вучыўся, здаецца, у шостай клясе, зімой захварэў. Прастудзіўся, і пасьля прыключылася нешта іншае. Хварэў доўга. Калі крыху ачуняў, ісьці ў школу было позна, і тую зіму я быў дома. Чытаў, перачытваў усё, што было можна знайсьці, але болей за ўсё хадзіў у Двор-Слабодку, пачатковую школу, дзе мне настаўнік Крацёнак даваў кніжкі са школьнай бібліятэкі. Менавіта тады перачытаў ледзь ня ўсю расейскую клясыку. І як цяпер пагляджу, тая зіма ў сэнсе адукацыі была куды важнейшай, чым усе іншыя. Недарма кажуць, што дзіця разумнее, як хварэе.

Увогуле, кніжкі браў у бібліятэцы, у настаўнікаў, у сяброў — аматараў чытаньня. У майго аднаклясьніка Баброўскага з Чамярычына ад даўніх часоў застаўся куфар са старой літаратурай. Чытаў адтуль кніжкі, якіх не было нідзе: Шыльлера-Міхайлава, Станюковіча, Дастаеўскага, Пісемскага. У селяніна з Астроўшчыны Бобрыка захавалася падшыўка «Нівы» за некалькі год, выпрасіў, перачытаў усю. Пасьля «Огонёк» з 90-х гадоў ХІХ стагодзьдзя.

Тады быў яшчэ малы, яшчэ да школы. Далей гародаў нікуды не хадзіў. І вось аднойчы старэйшы мой сябра Валодзя Галавач кажа: «Пайшлі на возера». Пайшлі — праз парасьнікі, каля Навінаў, цераз роў, акрай Саўчонкаў. З гары адкрыўся цуд: лясное возера ўнізе, за ім лес на касагоры — прыгажосьць на ўсё жыцьцё.

Пасьля дазнаўся: на высьпе па-над ім было нейкае, яшчэ паганскае, збудаваньне, здаецца, расьлі дубы.

Так возера было са мной у дзяцінстве, на вайне, у чужыне — як асяродак Радзімы і вобраз хараства.

Усе хлопцы ў вёсцы былі старэйшыя за мяне — хто на два, хто на тры гады. Як адчынілася пачатковая школа ў Міхашонкавай хаце, пайшлі вучыцца. А я малы, мяне ня бралі. Тады было дужа маркотна, прасіў бацьку пусьціць у школу, і бацька аднойчы павёў. Настаўнік Аўласенка паглядзеў на малога, шасьцігадовага, і кажа: хай ходзіць. Валодзя Галавач зрэзаў на балоце трысьціну, уставіў у яе настаўнікава пёрка — пачалася вучоба.

Палітычныя ліхаманкі пэрманентна калацілі вёску. Яшчэ пры аднаасобніцкім жыцьці была ільнонарыхтоўка. Патрабавалі здаць усё і яшчэ болей. Хадзілі з вобыскам — ператрасалі лахманы, шукалі кужалі. Прымушалі раскручваць конскія путы — на здачу.

Мне было мо год пяць, як прыйшлі актывісты шукаць. Жылі тады яшчэ ў старой хаце, з істопкай, у якой правалілася столь, і маці ўсё палохала: ня лазь туды, правалішся. Шукалі-шукалі, нічога не знайшлі, паклікалі мяне:

«Мальчик, где отец спрятал лён?». Зласьлівасьць начальнікаў выклікала ў мяне адпаведнае пачуцьцё, і, помсьцячы, я ім сказаў: «На істопцы». Яны адразу палезьлі туды, а я зларадна думаў: хай праваляцца і заб’юцца. Аднак не праваліліся, а я ўцёк за сажалку.

У канцы вуліцы таго сяла жыў Азевіч Дзям’ян, аднарукі інвалід Першай сусьветнай вайны. Адною (цэлай) рукой ён рамантаваў гадзіньнікі, якімі ў яго былі завешаныя ўсе сьцены. Працаваў ён на падаконьніку і, як мне цяпер здаецца, рабіў цуды. Шкельцы для гадзіньнікаў, напрыклад, ён выразаў з бакавога лямпавага шкла. Здаецца, ён шмат іншага майстраваў з падручных матэрыялаў. Часам настаўнікі з Кублічаў перадавалі мне свае гадзіньнікі — то ўставіць шкло, то адрамантаваць. Дзёмка заўжды з платы ў адзін рубель даваў мне 20 капеек. Яшчэ ён выпісваў газету «Красная звезда», якая мяне тады дужа цікавіла: як жа, вайсковая газеціна.

Ці не праз тую газеціну ён у 1937 годзе лёг у Курапаты?

А ягоны сын Дзёмка Дзёмкаў стаў партызанам, нават ад’ютантам камбрыга.

Нашая хата была крайняй у вёсцы, далей было поле і — роў. Вялікая, даўгая аўражына, зарослая алешнікам, ляшчыньнікам. Там жа была і крынічка, у якой бралі ваду. Гэта ў маім дзяцінстве быў цэлы сьвет загадкавага, таямнічага, нязьведанага. Хоць зьведана там было ўсё: усе закуткі, сьцежкі, ручайкі і абрывы, кротавыя і барсучыныя норы, зарасьнікі крапівы, дзядоўніку, маліньніку. Зімой жа па сьцежках і кладках дабрацца да крынічкі было пакутна. І яшчэ горай — выбрацца з рову. Затое ўлетку гэта быў край хараства і таямнічасьці.

Белякоўская пачатковая школа разьмяшчалася, аднак, не ў Белякоўшчыне, а ў Двары-Слабодцы, у вялікім панскім доме, дзе яна займала два пакоі. У адным зь іх жыў настаўнік, у другім — састаўленыя ў два рады — стаялі парты. То былі трэцяя і чацьвёртая клясы. Пакуль настаўнік (Троцкі ці Крацёнак) займаўся з адным класам, другі працаваў самастойна. Бывала, я хуценька рабіў заданьне па мове ці арыфмэтыцы і слухаў, што рабілася ў чацьвёртай клясе. Гісторыю, напрыклад. Было дужа цікава. І калі настаўнік задаваў якое пытаньне, на якое ніхто з чацьвёртага клясу ня мог адказаць, тады я паднімаў руку з трэцяга. Сьпярша настаўнік зьдзіўляўся, а пасьля прывык. І вось аднойчы кажа: «Перасаджвайся ты, Быкаў, у чацьвёртую клясу». Я перасеў, скончыў чацьвёртую, але пятай тут не было, а я быў малы, каб хадзіць у Кублічы, і бацька пакінуў мяне яшчэ на год у чацьвёртай.

Гэтая кляса быў асаблівы, хоць бы па ўзросьце. Побач з дзесяцігадовымі, як я, там сядзелі хлопцы і дзяўчаты (асабліва дзяўчаты) пятнаццаціі шаснаццацігадовыя. Не скажу, каб старэйшыя ажыцьцяўлялі дыктат (як цяпер у школах) над малодшымі, але ўсё ж… Старэйшыя ўжо цікавіліся адносінамі паміж поламі, каханьнем. І вось неяк мяне пачалі дражніць каханьнем да Надзі Кананок, маленькай маўклівай дзяўчынкі са Слабодкі. Праўда, слаўненькая была дзяўчынка, але, здаецца, я зь ёй нават не загаварыў ніколі, як і ні з кім пра яе таксама. Між тым нешта прывярэдзілася нашым старэйшым, якія пры выпадку нязлосна кпілі зь мяне. Часам было дужа сорамна. І крыўдна. Яшчэ на той час клікалі мяне Базылём.

Мая мама, Ганна Рыгораўна, была родам зь вёскі Завулак, што на пару майго дзяцінства апынулася па той бок савецка-польскай мяжы, хоць і была ад маёй вёскі Бычкі праз якіх чатыры кілямэтры. Усю маладосьць сваю маці ўспамінала пра родныя мясьціны, пра брата Лявона, што застаўся па той бок, і дужа баялася, каб не надарылася бяда ў 1937–1938 гадах, калі забіралі шмат каго з тых, чые родзічы апынуліся за мяжой. Бог бярог, маіх бацькоў не забралі. Маці была дужа далікатная характарам, ня надта здаровая, часта хварэла. Я ня чуў ад яе якой сваркі з бацькам, ніводнага злосна-пагрозьлівага слова да дзяцей. Усё — ласкава, лагодна, зь нейкай застарэлай тугой у душы. Мусіць, таму, што жыцьцё аднеслася да яе даволі драпежна: у гады рэвалюцыі і грамадзянскай вайны яна страціла першага мужа, пасьля (ужо за маёй памяцьцю) памерла яе ад яго дачушка, шаснаццацігадовая Антунінка (ад прастуды). Маці была непісьменная (амаль). І колькі я яе памятаю, заўжды ў працы, у нязбыўным гаротным клопаце — як накарміць, у што апрануць нас, трох. І гэты свой клопат яна несла моўчкі. Толькі ўсё адбівалася на твары, і я змалку выдатна адчуваў усе зьмены яе настрою па выразах яе спакутаванага твару.

Тады па ўсім краі ішла калектывізацыя. Мужыкоў змушалі ўступаць у калгасы. Не зразумела, навошта была тая дабраахвотнасьць, тыя начныя сходы, якія вырашалі тое, што ўжо было вырашана бязь іх. Некалькі начэй ішоў сход і ў нашай вёсцы, і ўрэшце вырашылі абагульніць. Таго ж ранку пусьцілі па вёсцы актыў выгружаць збожжа (баяліся, што пахаваюць, ці што?), на золаку прыехалі і да нас. Я абудзіўся ад плачу маці, яна галасіла (чаго ніколі я ад яе ня чуў), бо зь істопкі выгрузілі ўсё — не пакінулі ні каліва. Чым было карміцца, што пасеяць у гародзе? А на двары стаяў яшчэ сакавік 1933 году, з якога пачынаўся вялікі голад аж да самай вайны. Толькі ніхто ня ведаў таго, што чакае людзей наперадзе.

Уладзімер Хведаравіч, мой бацька, паходзіў з гэтай жа вёскі, нават з суседняй хаты, у якой тады гаспадарыў старэйшы ягоны брат дзядзька Васіль. Была жывая і маці іх, Хвядорыха, якую мы не любілі з тае прычыны, што яна не любіла нас. Рэч у тым, што, як у маці, так і ў бацькі гэты шлюб быў другі — першая жонка бацькі памерла, здаецца, ад родаў. Бацька ў дзяцінстве скончыў царкоўна-прыходзкую школу ў Кублічах, лічыўся грамацеем у вёсцы. Да яго прыходзілі чытаць-адпісваць лісты непісьменныя салдацкія маці. У маладосьці ён сэзонна працаваў на цагельнях у Мітаве. Царскую службу правёў у Гародні, расказваў пасьля пра гэты горад, зь якім лёс зьвёў і ягонага сына. У час імпэрыялістычнай вайны будучы змабілізаваны ў армію генэрала Самсонава, трапіў зь ёй у нямецкі палон. Але ў палоне, казаў, яму пашэнціла: рабіў у баўэра, дзе да некалькіх «рускіх» парабкаў былі неблагія адносіны. Мусілі рабіць, але і кармілі, і апраналі. Прынамсі, пасьля ў калгаснай рэчаіснасьці ён успамінаў той час зь піетэтам, і, мусіць, меў падставу. Бо далей на ягоным жыцьці былі спрэс нэндза і катаклізмы: калектывізацыя, вайна, партызанка, трывога за дзяцей. Сын (я) у вайну быў няведама дзе, дачку Валю немцы некалькі разоў забіралі ў Нямеччыну (адзін раз яна выскачыла з цягніку). Але іншым дасталося болей, і гэта хіба суцяшала.

Характару ён быў не крутога, але зь дзецьмі абыходзіўся строга (прынамсі, мне так здавалася, можа, у параўнаньні зь мяккай маці). А ўвогуле, усё жыцьцё біўся як рыба аб лёд, і толькі на старасьці дажыўся да ладу і казаў, што хлеба даволі, ёсьць і да хлеба, і нейкая апратка — калі такое было? Толькі жыць ды жыць.

Але менавіта ў такую пару і прыйшоў канец. Памёр у 1966 годзе на дзень Сталінскай Канстытуцыі 5 сьнежня пасьля доўгай і цяжкой хваробы на расьсеяны скляроз.

Урэшце, я другі раз скончыў чацьвёртую клясу ў Двары-Слабодцы, далей трэба было падавацца ў Кублічы, дзе ўжо вучыліся мае сябры-аднавяскоўцы. Кепска — не было абутку. Сандалікі, што я насіў летась, сталі малыя і ня лезьлі на ступні. Тады бацька прыстасаваў іх арыгінальным спосабам: разрэзаў і надшыў заднікі. (Пята, праўда, не зьмяшчалася на падэшве, але тое не бяда.) Так я ў тых сандаліках дахадзіў да зімы. А зімой здарылася бяда: на лесанарыхтоўках у Пад’язеньні захварэў на тыфус бацька, паклалі яго ў бальніцу ва Ушачы. Дома не было дроў, каб згатаваць страву, трэба было ісьці ў лес, сьсекчы алешыну, прыцягнуць яе, насекчы. Гэта ўжо быў мой абавязак, часам дапамагаў Валодзя Галавач, мілы хлопец, старэйшы за мяне на тры гады, малодшы сын найдабрэйшай цёткі Анапкі. У лес і ў школу хадзіў я ў апорках, здаецца, гэткі адзін у клясе. Неяк на перапынку кліча мяне дырэктар і кажа: ідзі ў сяльмаг і выберы сабе чаравікі. Скажы, дырэктар прыслаў. Пайшоў, выбраў, а пасьля заняткаў дырэктар мне ўручыў новенькія, пахучыя чаравічкі, на якія я ня мог нарадавацца. Ідучы цераз Сатавізну дадому, дома таксама. Маці заплакала ад радасьці… Скураны пах тых чаравікаў я чую дагэтуль — такі ён мне быў мілы.

З абуткам ды й вопраткай была пастаянна нявыкрутка: то не было чаго купіць у сяльмагу, то не было за што. Кожны год у канцы лета, як трэба было зьбірацца ў школу, мама бедавала: у што апрануць дзяцей? Памятаю, аднойчы пашыла мне кашулю зь белых жаночых хусьцінак у кропачку. Але неяк не хапіла, і на грудзях трапіў шлячок, які выдаваў паходжаньне маёй кашулькі, ад чаго давялося дужа перажываць.

А з абуткам… Ледзь ня кожнага дня на золаку ўранку чуў я праз сон, як бацька пры газьніцы то падбівае, то зашывае мае чаравічкі, што дашчэнту ірваліся. Усё ж тры кілямэтры па макрэдзі, у сьнезе, цераз балота, па гразі. І кожны дзень. Неяк памарозіў пальцы на нагах, тыдзень ня мог абуцца. Зноў жа прастуды, кашаль. Асабліва дапякаў начны кашаль, які трывожыў бацькоў. Бацька звычайна бурчэў: казаў, не мачы ногі, ня йдзі праз аселіцу… Дык не! Неслух ты, Васька, цяпер во кашляй…

Той ранішні плач маці быў сімвалічным знакам, вяхой на мяжы дзьвюх эпох. З калгасамі пачалася эпоха нечуванай нэндзы, бясхлеб’я, прымусу. Мы былі малыя, а бацькі рабілі ў калгасе штодня — за палачкі, вядома. Увосень пры канчатковым разьмеркаваньні бацька пойдзе па зароблены за год хлеб і прынясе гэты свой заробак у торбачцы на плячы. Канешне, выручаў агарод, бульбачка, кароўка. Але ж і з агароду трэба было здаць бульбу, а таксама малако, воўну, яйкі, сплаціць страхоўку, падатак, пазыку. Дзе браць грошы?

У нас валютнай крыніцай былі курачкі — дзесяць рабенькіх, якія чымсьці карміліся і неяк несьліся. Маці [яйкі] зьбірала. Як зьбіралася дзясяткі тры-чатыры, бацька ў нядзелю раненька ішоў за 18 кілямэтраў у Вушачу і прадаваў: там было даражэй, чым у Кублічах, усё ж райцэнтар. Здаецца, цана была такая: 3 рублі за дзясятак. Во з гэтай валюты і сплочвалі ўсе абавязкі, куплялі соль, газу. Вясной перад Вялікаднем бацька купляў сабе чацьвярцінку гарэлкі, палову выпіваў на сьвяты сьняданак, а другую пакідаў на Каляды. Такое было стаўленьне да алкаголю.

Бадай, кожнай вясны да Вялікадня канчаліся хлеб і бульба, пачыналася пара траўнікаў — жахлівых коржыкаў зь лебяды і крапівы. І так аж да жніўня, калі дасьпявала бульба ў агародзе і пачыналі жаць ячмень — на крупы. Жахлівая пара на 7 гадоў — да самай вайны.

Улетку напярэдадні пятай клясы пачуў ад старэйшых, што ў Кубліцкую школу прыехала дужа сімпатычная настаўніца расейскай мовы. Увосень давялося пазнаёміцца зь ёй. Гэта сапраўды была маладая ўсьмешыстая Клаўдзя Якаўлеўна Пашута. Неяк так здарылася, ужо хлопцы-пяціклясьнікі дужа палюбілі яе, а яна нас таксама. (Чаго нельга, зрэшты, сказаць пра нашых дзяўчынак.) Зь пятай [клясы] ўсе наступныя гады прайшлі ў атмасфэры тае ўлюбёнасьці ў гэтую настаўніцу, ды і яна неяк не па-настаўніцку выказвала сваю прыхільнасьць. Вядома, я па-расейску вучыўся выдатна, можа таму яна заўжды ласкава адносілася да мяне — бывала, падыдзе, пакладзе руку на мае валасы, далікатна пагладзіць. Канешне, было страшэнна няёмка, амаль сорамна, але і радасна. І хто ведае, што болей значыла ў лёсе падлетка — тая яе навука па расейскай мове і літаратуры ці проста надта чалавечае, мацярынскае ці сястрынскае стаўленьне да яго…

Зь беларускай мовай усё якраз склалася наадварот. Выкладаў яе суровы, рэзкі Андрэй Дзям’янавіч Курчанка, кульгавы ад нараджэньня. Яго ўсе баяліся, асабліва дзяўчаты. Можа з тае прычыны я ня мог дазволіць сабе ня выканаць хатняга заданьня, ня вывучыць урок. Затое выклікаў ён мяне рэдка, і як толькі я пачынаў адказваць, саджаў на месца і ставіў «выдатна». Іншай адзнакі за гады вучобы ў Кублічах па беларускай мове і літаратуры я ня меў.

Зусім іншае было з матэматыкай. Можа таму, што выкладаў яе чалавек, былы завочнік пэдінстытуту, які сам бясконца блытаўся ў алгебры каля дошкі. А можа, была тут мая віна. Справа ў тым, што кожную хвіліну я чытаў кніжкі. Чытаў на ўроках, калі можна было. На матэматыцы было можна, бо настаўнік рэдка адрываўся ад сваіх канспэктаў

і дошкі, і, вядома, ягоных тлумачэньняў я ня слухаў, аддаўшыся прыгодам Жуль Вэрна ці Вальтэра Скота. Таму па алгебры ў мяне заўсёды было «пасрэдна», як па астатніх прадметах «выдатна». Аднойчы ў канцы паўгодзьдзя дырэктар выклікае і пытаецца: «У чым справа, Быкаў, чаму ў цябе па алгебры скрозь „пасрэдна“? Хацелі цябе залічыць у выдатнікі, ды як з „пасрэдна“ залічыш?».

Што праўда, то праўда — цераз тое «пасрэдна» я не пераступіў ні тады, ні празь некалькі гадоў.

У той год, як хварэў і не хадзіў у школу, недзе знайшоў старую, яшчэ дарэвалюцыйнага выданьня кніжку Ж. Вэрна «З гарматы на месяц». Чамусьці мне здалося, што пабеларуску гэтая кніжка ня выдадзена, бо ня мае перакладу. І некалькі тыдняў я сядзеў над перакладам, сьпісаў дзясятак вучнёўскіх сшыткаў. А пасьля паслаў ліст у «Піянэр Беларусі» з пытаньнем, куды мне паслаць пераклад. Атрымаў адказ з тлумачэньнем, што калі ёсьць тэкст расейскі, то навошта беларускі, у нас вывучаюць расейскую мову, таму прачытаюць і па-расейску. Што ж, можа і так, падумаў я, і тыя сшыткі пакрысе пусьціў на хатнія патрэбы.

Поруч з расейскай літаратурай, вядома, захапляла беларуская. Найперш у тыя гады дзяцінства аповесьці Янкі Маўра «Палескія рабінзоны», «Сын вады», «Амок». Але таксама і кніжкі нядаўніх і будучых «нацдэмаў» Міхася Зарэцкага, Васіля Каваля, а таксама Міхася Лынькова. Паэзія цікавіла менш, апроч хіба «Новай Зямлі» Я. Коласа, якая добра чыталася, як складная проза ці што. З прычыны майго «запойнага» чытаньня я ня меў клопату і з мовай — амаль без памылак пісаў дыктанты і сачыненьні. У старэйшых клясах сядзеў на адной парце з Шуркам Андрэйчыкам, які быў даволі слабаваты па мовах, затое добра петрыў у матэматыцы. І мы ўтварылі зь ім адметную каапэрацыю: на мовах ён бязбожна сьпісваў у мяне, а на матэматыцы — я ў яго. Настаўнікі, мабыць, бачылі тое, але неяк заплюшчвалі вочы. То і дзякуй ім.

Зрэшты, настала пара, калі настаўнікам стала не да вучняў. У Кублічах разьмяшчалася пагранкамэндатура, самая вялікая мураванка ў цэнтры мястэчка была занята пагранічнікамі, каля школы была стайня і вайсковы цір, у якім часьцяком бахалі такія прыцягальныя для вучняў стрэлы. Але ішлі рэпрэсіі. Арыштавалі аднаго капітана, мужа нашай настаўніцы Акулавай, пасьля інтэнданта камэндатуры (казалі, за шкодніцтва і плот, які ён пабудаваў [і які] паваліў вецер у буру). Пасадзілі нашага дырэктара (таго, што купіў мне чаравікі). Прозьвішча яго было Карчэўскі. (Гэта за тое, што абразіў бюст Леніна ў ДСК, а наша вучаніца Голда Меерсон убачыла і даказала.) Пасадзілі шмат каго з навакольных вёсак, у тым ліку і нашай: Бобрык[a], Азевіча, Барыса Быкава, Лявіцкага, Альхімоўскага і іншых. Бацька таксама кожную ноч чакаў арышту — за матку, у якой былі родзічы па той бок польскай граніцы. Але бацьку неяк бярог Бог. Ці, можа, Назараў Кузьма, наш вясковец, прымак з былых чырвонаармейцаў, які ажаніўся з адной мясцовай жанчынай. Ён быў расеец, актывіст, і, вядома, меў дружбу з пагранічнікамі і мясцовымі гэпэушнікамі. А іх вушацкі начальнік Перацяцькін некалькі разоў начаваў у яго, піў гарэлку, там яны абмяркоўвалі, каго можна ўзяць яшчэ. І бралі. Ніхто з узятых тады не вярнуўся, хоць усе рэабілітаваныя пасьля 1956 году.

Крыху раней да тых масавых рэпрэсіяў мы назіралі незвычайную зьяву — масавы пераход мяжы з Польшчы. Ішла ў асноўным моладзь, хлопцы з гармонікам. Ранічкай, ідучы ў школу, мы бачылі, як іх вялі з пагранзаставы каля Лісічана ў Кублічы. Хлопцы былі вясёлыя, добра апранутыя, у ботах, весела віталіся з намі. А пасьля заняткаў, ідучы дадому, часам мы зноў бачылі іх — на санях ці нават у кузавах палутарак, як іх везьлі пасьля допыту далей, у Полацак. Тады ўжо выгляд іхні быў іншы, ніхто не ўсьміхаўся! Сядзелі, паныла зьвесіўшы галовы, часам зь сінякамі на тварах.

Гэта грамілі КПЗБ.

У Астроўшчыне жыў селянін Бобрык, бедны гаротны чалавек з хворай жонкай і трыма малымі хлапчукамі. У той вёсцы ён зьявіўся пасьля рэвалюцыі і вайны. А да таго жыў недзе ў Расеі. Неяк упершыню трапіўшы ў ягоную хату, я быў зьдзіўлены. На яе сьценах віселі некалькі жывапісных (невялічкіх, праўда) карцін, выкананых алейнымі фарбамі, якія бачыў упершыню. Крыху пасьля такія ж карціны (алеем) я ўбачыў у культмагу ў Вушачы, то быў нейкі стэпавы пейзаж і вядомая карціна В. Зайцава «Чапаеў» (копія, вядома). У абедзьвюх карцінах мяне моцна вабіла неба зь белымі аблокамі, я некалькі разоў прыходзіў у той культмаг, каб толькі паглядзець на карціны. Але доўга глядзець было нельга. Сорамна.

А ў Бобрыка быў эцюд з хвояй і хатай, яшчэ, здаецца, з возерам. Яшчэ ў яго былі падшыўкі «Нівы» за некалькі год і «Огонёк», здаецца, за 90-я гады ХІХ ст.

Не адразу я наважыўся папрасіць пачытаць… А як прачытаў, аддаваць ужо не было каму — ворага народу Бобрыка арыштавала НКВД. І я думаў — ці не праз тыя царскія падшыўкі і панскія карціны на сьценах?

Увосень 1939 году, як вядома, Заходняя Беларусь была далучаная да Усходняй. То была радасьць, асабліва для маці, якая з 20-га году нічога ня ведала пра сваіх у Завулку. Але радасьць хутка змарнела, калі даведалася, што старая мяжа засталася, і яе, як і раней, захоўваюць пагранічнікі, нікога ні туды, ні адтуль не пускаюць. Аднак маці чакала. Між тым настала вясна 1940 году. І зь ёй, як заўжды, галадуха, не было хлеба, скончылася бульба. Тады мама наважылася. Неяк уначы бацька павёў яе ў Чырвоны Бор, адкуль яна ўжо адна выправілася парушаць дзяржаўную мяжу. І парушыла, і праз пару дзён вярнулася. Прынесла на плячы ў торбачцы кіляграмаў шэсьць мукі і невялічкі кумпячок, наплакалася, нахвалявалася і, здаецца, пастарэла на дзесяць год. Брат Лявон жыў зь немалой сям’ёй небагата, але такой нэндзы, як у калгасах, ня ведаў і толькі дзівіўся — лаяўся, як мама расказвала пра яе жыцьцё. Мабыць, адчуваў, што гэткае ж неўзабаве чакае і яго.

У дзяцінстве чытаў таксама газэты — сваю раённую, «Віцебскі рабочы», выпісваў (зрэдчас) «Пионерскую правду». Хацелася верыць у праўдзівасьць таго, што пісалі газэты. А ў газэтах тады было скрозь выкрыцьцё ворагаў народу і выкананьне плянаў пяцігодкі. Калі бацька скардзіўся на жыцьцё, спрабаваў суцяшаць: вось скончыцца пяцігодка, будзе лепш. На што бацька злосна адказваў: скончыцца пяцігодка — пачнецца яшчэ якая халера. Тут лепш ня будзе. Я не спрачаўся, але думаў: ну чаго бацька не разумее — вось жа газэты пішуць! Такая наіўнасьць! Аж цяпер сорамна за яе перад бацькам, якога даўно няма.

Пра лён пісаў ужо, як «выбівалі» яго зь сялянаў. Тое ж з хлебам. Сходы, вобыскі, арышты сабатажнікаў. Неяк надумалі пабіць жорны, каб не малолі, здавалі збожжа дзяржаве. Пайшлі па вёсцы і ва ўсіх пабілі верхнія камяні. Пабілі і ў нас, кінулі кавалкі ў крапіву пад плот. Але бацька змайстраваў абручы і ноччу, як пасьне вёска, неяк змацуе тыя кавалкі і паціху зьмеле на хлеб. А ранкам кіне тыя ж кавалкі на ранейшае месца ў крапіву, бо хадзілі, правяралі, ці ляжаць там, куды яны кінулі.

Зрэшты, тое апісана мною ў «Сьцюжы». Гэта ўжо ня выдумка, гэта балючая праўда.

Вучні ў новай (нядаўна пабудаванай за царквой) школе былі розныя па нацыянальнасьці, у асноўным беларусы. Хоць шмат было і яўрэйскіх дзяцей зь мястэчка. Круглы выдатнік (шматгадовы) быў у нас Сьвярдлоў Мэер, старэйшы за мяне гады на два-тры, зь ім мы разоў колькі езьдзілі ў Вушачу на якія школьныя мерапрыемствы, аднойчы ў лягэр у Стайкі. З ягоным стрыечным братам Лёвам мы вучыліся ў адной клясе. Было нямала і дзяўчат-яўрэек. Амаль усе яны загінулі ў верасьні 1941 году ў рове пад магільнікам каля Ушачы. Мэер Свярдлоў, праўда, пасьля вайны жыў у Маскве, працаваў у нейкай паштовай скрынцы. Адносіны беларусаў і яўрэяў былі абсалютна нармальныя, сяброўскія: я ня памятаю ніводнага канфлікту на нацыянальнай глебе. Вясковыя хлопцы сябравалі зь местачковымі, так, як іхнія бацькі і дзяды сябравалі. Местачкоўцы-яўрэі былі гандляры і рамесьнікі, кавалі, ваўначосы, лудзільшчыкі, паяльшчыкі, шаўцы і краўцы. Мая маці, напрыклад, усё жыцьцё мела прыязнасьць да Рывы-Рывіткі, як яна яе звала, што была краўчыха. Яна часам шыла нам пінжакі, кашулі, за якія маці плаціла то кавалкам сала, то яйкамі. Па ўзаемнай згодзе і выгадзе.

Выяўленчае мастацтва ўвайшло ў маю душу з малюнкаў, кніжных ілюстрацыяў. Асабліва захаплялі гравюры ў старых кнігах Жуль Вэрна і іншых. Сам ахвотна маляваў зь першых клясаў і, вядома, афармляў (здаецца, ва ўсіх клясах) насьценгазэту. Неяк сьпісаўся з Домам мастацкага выхаваньня дзяцей (у Менску?), адтуль прыслалі папулярныя брашуры з парадамі, як маляваць акварэльлю. Неяк стала вядома, што наш піянэрважаты Кандрацкі паступіў у Віцебскае мастацкае вучылішча, аднойчы (улетку, здаецца), расказваў пра сваё там навучаньне.

Між тым у тыя перадваенныя гады мае старэйшыя таварышы, зь якімі я пачынаў вучыцца, заканчвалі школу і разьляталіся, хто куды. Большасьць — у вайсковыя вучылішчы — артылерыйскія, лётныя. Юнацкі неспакой ахапіў і мяне, карцела кудысьці ехаць. Жыцьцё ў калгасе не рабілася лягчэйшым, хутчэй наадварот. Але я не хацеў быць вайскоўцам, я хацеў стаць мастаком. І вось аднойчы ўлетку пайшоў у школу і ўзяў свой атэстат за дзявятую клясу. Дырэктар Сьлімборскі не хацеў аддаваць; заставаўся адзін год да сканчэньня, зноў жа — выдатнік. Але аддаў. Бо я сказаў: паспрабую, паступлю дык паступлю, а не, дык вярнуся. Сабраў дакумэнты, некалькі малюнкаў — алоўкам і акварэльлю — і паслаў у Віцебск.

На ўступныя экзамэны я першы раз у жыцьці ехаў чыгункай, першы раз убачыў вялікі горад. Тыдзень ці болей жыў у інтэрнаце на Магілёўскай плошчы, здаваў экзамэны. Пасьля вярнуўся дамоў і пачаў чакаць выкліку.

Прыйшла тэлеграма: прыняты. Пачатак заняткаў зь першага верасьня. Тое радавала і трывожыла, асабліва бацькоў. Не было ні вопраткі, ні абутку. Ні грошай. У дзень ад’езду бацька запрог каня і заехаў у Двор да дзядзькі Сьцёпкі, пазычыў тры чырвонцы. Зь імі я і паехаў у вялікі сьвет. На станцыю Фарынава, адтуль — на Полацак.

Памятаю, ішоў дождж. Бацька заклапочана маўчаў. А я думаў, дзе ўзяць фарбы, бо, сказалі, фарбы трэба мець свае.

Усё тое лета дома было галаднавата, хлеба не было зь зімы, бульбачка паявілася толькі ў канцы жніўня. Тая галаднаватасьць была маёй спадарожніцай і ў горадзе, заўжды хацелася есьці. Порцыя пярловай кашы з лыжачкай масла ў сталоўцы каштавала 60 кап., але была дужа маленькая тая порцыя. А купіць другую…

Вясковая сарамлівасьць яшчэ доўга прыгнятала характар 15-гадовага падлетка. Бохан хлеба каштаваў рубель, гэта быў наш асноўны наедак. Але за ім трэба было раненька ўстаць, каб заняць чаргу і да дзевяці гадзінаў купіць свой бохан. Пасялілі нас чатырох у яўрэйскай сям’і на Смаленскім базары, апроч мяне быў яшчэ хлопец са Смаленшчыны, другі з Каўказу (Аганясян) і Алёшка з Коханава. Мы былі самыя бедныя. Я хадзіў да зімы ў брызентавых гамашах, зь якіх вылезьлі пальцы, а Алёшка зь верасьня шкломаў у бурках. Зімой, праўда, яму стала самы раз. Затое мне стала ніяк.

Мастацкае вучылішча зьмяшчалася ў старым асабняку каля гарадзкой ратушы (музэю) з клясамі і студыямі на першым і другім паверхах. На першым паверсе зь вялікім акном была майстэрня дырэктара вучылішча І. Ахрэмчыка, дзе заўсёды стаяў вялізны, на ўсю сьцяну, падрамнік са шматфігурнай кампазыцыяй. Часам там можна было бачыць мастака з палітрай у руках. Мы малявалі нацюрморты — кубкі, жбаны, часам садавіну, бульбіны. Ну і, вядома, натуршчыкаў. Жывапіс выкладаў Лейтман, ціхі, удумлівы мастак. У канцы месяца плацілі стыпендыю — 60 руб. На тое ў асноўным жылі.

Як вядома, горад — гэта перш за ўсё вуліцы і плошчы, затым будынкі, магазіны, музэі. Мне вельмі падабаліся некаторыя віцебскія вулкі: Замкавая, Вакзальная, стары мост цераз Віцьбу, знакамітыя віцебскія равы. Але былі і найбольш улюбёныя мясьціны, і гэта найперш музэі. Музэй Пэна з мноствам яго самых звычайных па зьмесьце карцінаў: шаўцы, старыя яўрэі, вуліцы гораду. На лесьвіцы вісеў партрэт (галава) каня, за якую аўтар атрымаў мэдаль на нейкай парыскай выставе. Карціны іншага зьместу былі ў галерэі за ратушай, з іх помню «Отцелюбие римлянки» — на антычную тэму. Добра, што для студэнтаў вучылішча ўваход у музэі быў бясплатны, і гэта дазваляла хадзіць туды часта і быць там колькі пажадаеш. Асабліва ў сьцюдзёную пару.

У вучылішчы арганізавалася скульптурнае аддзяленьне, на якое, здаецца, не было набору. Ужо ў пачатку навучальнага году [ст]алі агітаваць некаторых пераходзіць на яго з жывапісу. Ня надта хацелі, большасьць жадала быць жывапісцамі. Тады дырэктар аддаў загад і прыклаў да яго сьпіс з паўтара дзясяткам асобаў. Там аказалася і маё прозьвішча. Некаторыя пайшлі спрачацца, я не пайшоў. Тым болей, што ўжо тыдзень я не займаўся жывапісам — скончыліся фарбы. З гэтымі фарбамі быў немалы клопат — акварэльныя я мог неяк агораць па сваіх грашах, але на алейныя грошай не было. Пазычаў у некаторых, падбіраў сплюшчаныя цюбікі. Тое, вядома, не магло не адбіцца на маіх жывапісных посьпехах, і я думаў: што ж, скульптурнае, дык скульптурнае. Тым больш, што з малюнкам у мяне праблем не было.

Скульптурнае разьмяшчалася ў тым жа памяшканьні, толькі ўваход у яго быў з двара. Выкладала добрая клапатлівая скульптарка Бяляева. Ужо яна столькі праяўляла клопату, каб зацікавіць і навучыць. Ляпілі з гліны антычныя профілі — насы, вушы, вусны. Была і кампазыцыя. Здаецца, у мяне прарэзаліся і тут здольнасьці — мая кампазыцыя (пагранічнік зь біноклем) была прызнана найлепшай. Бяляева хваліла. І я быў рады.

Неяк увосень прыйшла сумная навіна: студэнтам вучылішча ня будуць плаціць стыпендыю. Сьпярша не паверылі: а як жа тады жыць? Вельмі многія з нас жылі толькі на стыпендыю, болей нічога ня мелі. Асабліва гэта адносілася да дзяцей калгасьнікаў. Стала так, што ўжо колькі дзён у маёй кішэні не было ні капейкі. Ды і ў маіх сяброў таксама.

Пачаўся пошук працы. Увесь дзень да зьмярканьня бадзяліся па горадзе, каб знайсьці якую работу. Два дні на станцыі разгружалі вагоны з рубэроідам. Нацягаліся, папэцкалі кашулі. Сказалі, заплоцяць заўтра, трэба прыйсьці ў кантору. Як назаўтра прыйшлі, сказалі, каб прыйшлі пасьлязаўтра. А пасьлязаўтра аказалася, што таварыш Кулеш зьехаў у адпачынак, а безь яго ведамасьць ніхто не падпіша.

Аднойчы я зайшоў да прыватніка, які ў нейкай кануры шыў шапкі, і прапанаваў яму зрабіць шыльду. Той пагадзіўся. Я знайшоў у вучылішчы фанерыну памерам 1,5 х 0,35 мэтра, неяк загрунтаваў яе і напісаў «Пошив головных уборов». З бакоў намаляваў кепку і капялюш. Прынёс майму заказчыку. Той доўга глядзеў, а пасьля сказаў, што ня возьме. «Чаму?» — «Таму, што тут капялюш. Я капелюшоў не раблю. Капелюшы рабілі для паноў. А ў нас паноў няма». Што было рабіць? Цягнуў цераз увесь горад гэтую рагаціну-дошку, а цяпер куды зь ёй? Кінуў я шыльду ў крапіву за сьцяной і, ледзь ня плачучы, павалокся на Смаленскі базар. А дзён праз колькі, апынуўшыся на Магілёўскай плошчы, убачыў сваю шыльду над дзьвярыма тае кануры-будкі. Толькі капялюш быў чымсьці замазаны. Але зайсьці па плату не хапіла адвагі.

Неяк мы з Аляксеем наняліся на Смаленскім базары перанесьці дровы з аднаго двара ў другі. Пайшлі за дзядзькам кудысьці на Суражскую шашу. Дроваў была процьма — цэлы штабель бярозавага бярвеньня, і мы цягалі яго ўвесь выхадны дзень да вечара. Увечары гаспадар добра нас накарміў і даў па пяцёрцы. То быў шчасьлівы дзень, хоць мы тады ледзьве дабрылі да сваёй халупы — ад стомы.

Аднак такіх удачаў было мала, часьцей усе нашы спробы заканчваліся фіяска. Цэлыя дні хадзілі галодныя. Абыходзіліся кіпнем, чайнік якога заўсёды ўранку нам гатавала гаспадыня. Пасьцельная бялізна (коўдры) у нас была свая, хатняя. І аднойчы, згаладнеўшы, я панёс сваю мамай тканую стракатую коўдру ў скупачную. «Ну, у крыжык, каму гэта цяпер патрэбна?» — сказалі там і не ўзялі. Іншага ў мяне нічога не было прадаць. Апроч кашулі. Зеленаватай, з адкладным каўняром. Верхнюю сьвітку надзеў на голае цела, а кашулю аднёс у камісійную краму. Далі за яе рублёў дванаццаць.

З тымі грашыма ў кішэні занёс у вучылішча заяву аб адлічэньні. Тады такія заявы падавалі многія, многія пакідалі вучобу. На днях зьехаў у сваё Коханава мой Лёшка. Дырэктар Ахрэмчык нешта прабурчэў, накшталт таго, што, маўляў, як бы пасьля не пашкадаваў, ды падпісаў маю заяву.

У той жа дзень купіў білет да Фарынава і на рэшту дзьве пышкі, якія зжаваў па дарозе. Да цягніку сядзеў у старым парку каля таго месца, дзе ў Дзьвіну ўпадае Віцьба, і сэрца маё аблівалася сьлязьмі. Сьлязьмі па мастацтву, якое я так палюбіў. Ды не было суджана.

У Фарынава цягнік прыйшоў уначы, да позьняга восеньскага сьвітаньня было далёка. Я сядзеў у цёмным вакзальчыку, чакаў, пакуль павіднее. Яшчэ там чакала дзяўчына, гэткая ж гаротная, як і я — ехала зь Віцебску, з аптэчнага тэхнікуму ў вёску. Мы зь ёй, можа ўпершыню, пагаварылі аб нашай няласкавай долі, пра крушэньне нашых мараў. Як трохі павіднела — разышоўся кожны ў свой бок. Мне да дому заставалася 30 кілямэтраў пехатой. Пабрыў па гразкай дарозе зь няцяжкім чамаданчыкам у руках…

Зноў пайшоў у Кубліцкую школу заканчваць дзясятую клясу. Але доўга вучыцца там ужо ня мог. Ды і не было як. Вучобу ў старэйшых клясах зрабілі платнай. А дзе было ўзяць грошы? З калгасу зусім нічога не давалі, хлеба не было ўжо з восені. Недзе ў пачатку зімы пачалі арганізоўвацца школы ФЗН, пайшоў набор моладзі. Набіралі ў асноўным у школы будаўнікоў. Адна з такіх школаў была ў Віцебску, і я наважыўся. Недзе ў пачатку сьнежня зноў прыехаў у Віцебск. Дакумэнтаў аб адукацыі тут не пыталіся, і мае засталіся ў Кублічах. Пасялілі нас сьпярша над равамі, а пасьля перавялі ў вызваленую для таго сярэднюю школу на вуліцы Гогаля. Тут была дысцыпліна, парадак. На заняткі хадзілі на Маркаўшчыну, строем пад камандаваньнем старасты і майстра. Мяне вызначылі ў групу муляроў. Вуглы, калоны, тычкі, ложкі, кельмы і правілы… Было малацікава, сьцюдзёна ў цэхах, але кармілі. А затым выдалі вопратку — фірменнае адзеньне зь літарамі ФЗН-5 у пятліцах… Сумаваў па мастацтву, у вольны час бегаў у музэі. Часам увечары падыходзіў да мастацкага вучылішча, заглядваў у нізкія вокны скульптурнай клясы, узіраўся ў знаёмыя твары шчасьліўчыкаў. Але не зайшоў ні разу.

Вясной перад выпускам школы стала вядома, што паедзем працаваць на Украіну. Неяк адпрасіўся на выходны і паехаў дадому. Трэба было забраць дакумэнты ў Кубліцкай школе. Зайшоў да дырэктара. Той распытаў, як і што. Знайшоў мой табель 10-й клясы з адзнакамі за першае паўгодзьдзе. Падумаў і сказаў: «Што мне з табой рабіць, выдатнік Быкаў?». І сваёй рукой паыставіў мне адзнакі за другое паўгодзьдзе, гэткія ж, якія стаялі за першае. Усё заверыў пячаткай, сказаў: «На, яшчэ спатрэбіцца, Муляр».

Пагодлівым летнім днём усёй групай ехалі на Украіну.

Орша, Крычаў, Хутар Міхайлаўскі. Першы раз я пакідаў мілую радзіму — Беларусь, ня думаў тады, ці надоўга. Паволі зьнікалі драўляныя хаты, пайшлі сёлы зь белымі мазанкамі. Успамінаўся Гогаль. Тое, што чытаў у ягоных творах, як жывое, паўставала перад вачмі.

Увечары, як зайшло сонца, аблёг нейкі дужа чырвоны небасхіл. Чырваньню заліло паўнеба. Падумалася з трывогай: што б гэта значыла?

Значыла, вядома, кепскае.

Прыехалі ў Шостку — невялікі гарадок на Чарнігаўшчыне. У ваколіцах убачылі руды, ссохлы лес. Пасьля аказалася, атручаны хімічным заводам. Парахавым заводам. На невялікі горад тры хімічныя вайсковыя заводы. І тыя пашыраліся, разбудоўваліся. Патрэбны былі будаўнікі. На тое нас вучылі. Для таго мы прыехалі.

Зноў жылі ў інтэрнаце, аднапавярховым бараку, і нешта будавалі. Здаецца, жылы дом. Мэханізмаў ніякіх, усё — цэглу, раствор, рыштаваньні — па страмянках, на сабе, у тачках. І — нормы выпрацоўкі. Заробак самы жабрацкі, толькі каб як пракарміцца. У вольны час — грамадзкая камсамольская работа. Мяне абралі сакратаром. Пачаліся планы, сходы, паседжаньні. Не падабалася мне гэта страшэнна. Але мусіў. Вымагалі найперш з гаркаму камсамолу, вядома.

І тут — вайна…

Яна ішла яшчэ недзе далёка, але ўжо празь якіх пяць дзён высока ў небе паявіліся адзінкавыя нямецкія самалёты-разьведчыкі. Аб’явілі паветраныя трывогі. Раздалі супрацьгазы. Праца нашая на будоўлі, аднак, не спынялася. І тут стала ведама, што захоплены Менск. Гэта мяне спалохала: як жа цяпер мне дабрацца дадому — дом пад фашыстам? Але пад фашыстам апынуўся ня толькі дом. Яны ўжо — пад Гомелем.

Усіх нас кінулі кілямэтраў за трыццаць на поўнач ад Шосткі капаць супрацьтанкавыя равы. Працавалі ад цямна да цямна. Гэта была катаржная праца. Роў шырокі, глыбокі. Каб выкінуць зямлю з дна, трэба было яе некалькі разоў перакідаць з прыступкі на прыступку. Працавала маса народу на той бязмозглай непатрэбнай рабоце. Наўрад ці затрымалі сотні і тысячы кілямэтраў тых равоў хоць дзясятак нямецкіх танкаў. Але капалі. Так патрабавалася па савецкай ваеннай навуцы — можа, самай бяздарнай з усіх існуючых вайсковых навук. І сапраўды, вельмі хутка немцы абышлі Гомель, пачалі ахопліваць з поўначы Кіеў. Каб не пакідаць пад немцам моладзь, ваенкаматы прызвалі ўсіх і, сфармаваўшы тысячы людзей у калёны, скіравалі іх у тыл. Нас у дадзеным выпадку — на поўдзень, пад Харкаў.

Усё лета па дзясятках украінскіх дарогаў паўзьлі калёны маладых людзей. Ішлі марудна, скрозь пехатой, харчуючыся чым Бог пашле. Добра, украінскі люд нам спачуваў, давалі хлеб ды іншае, кармілі ў часе начлегаў. Прайшлі гістарычныя мясьціны Кіеўскай Русі — Глухаў, Канатоп, Ахтырку. У Сумах стаў сьведкам зьдзічэлага выпадку, калі натоўп забіў на вуліцы чалавека. Нехта сказаў, што той — шпіён, падаваў сігнал нямецкаму самалёту, які на той час паявіўся высока ў небе. Як падаваў? Нібыта газэткай, што трымаў у руках, нібыта засланяючыся ад сонца. Ды і гамашы на ягоных нагах былі не тутэйшыя — на тоўстай падэшве. А як забілі, вынялі яго дакументы: аказалася, што гэта бежанец са Львова. І тут жа знайшлі позву з ваенкамату. Ішоў, значыцца, у ваенкамат. І не дайшоў.

Моладзь вандравала на ўсход, а немцы тым часам захапілі ўсю Беларусь і падышлі пад Харкаў. Хлопцаў ахапіла паныласьць. Куды ісьці? Зьбіраючыся ўранку пасьля начлегу ў сяле, мы недалічваліся суседзяў. Некаторыя, асабліва ўкраінцы з бліжніх абласьцей, паварочвалі аглоблі назад. Дадому. Нам, беларусам, вяртацца назад ужо не выпадала, і мы ішлі Бог ведае куды. З харчаваньнем рабілася ўсё горш, надта шмат нас было тут, шмат бежанцаў, эвакуяваных, вайскоўцаў, што ішлі з тылу на фронт і з фронту ў тыл. Пасьля аднаго пераходу пад вечар мы ўвайшлі ў Белгарад.

На вуліцах ішло звычайнае жыцьцё, яшчэ былі адчыненыя некаторыя магазыны. Купіць у іх ужо не было чаго, але я заўважыў, як у адзін зь іх, невялічкі магазынчык, шмыгаюць людзі — нешта купляюць, ядзяць на хадзе. Заскочыў і я. Аказваецца, там прадавалі фруктовую гарбату, якую можна было есьці, як сушаныя фрукты. Я купіў два пачкі, але пакуль дамогся таго, маёй калёны на вуліцы ўжо не аказалася. Я пабег далей. Ды патрапіў на разьвілку і, трохі паазіраўшыся, пабег па шырэйшай вуліцы. То была вялікая мая памылка, якая ледзь не каштавала мне жыцьця.

Тою шырэйшай вуліцай я, здаецца, выбег на ўскраіну гораду і тады папытаўся. Ніхто ня бачыў ніякай калёны.

Тады я вярнуўся назад на разьвілак, пабег па іншай вуліцы. На той таксама нікога не дагнаў. І тут стала зьмяркацца. А я ледзьве цягнуў ногі ад стомы і ня ведаў, што рабіць. У вёсцы можна б папрасіцца да якой цёткі, каб пераначаваць, а як папросішся ў горадзе? Так разважаючы, я патрапіў на нейкі недабудаваны ці разбураны дом і зайшоў у яго. Там было пуста, і я ў зьнямозе прылёг на нейкую лахманіну ў куце.

Здаецца, толькі задрамаў, як нехта засьвяціў у вочы ліхтарыкам. Аказалася, што вайсковы патруль. Мяне забралі ў камэндатуру. Там абшукалі, адабралі ўсе дакумэнты, небагатыя мае рэчы ў палявой кірзавай сумцы. Асаблівае падазрэньне выклікаў невялікі аркуш геаграфічнай карты, выдранай мною з падручніку ў нейкай школе. На той карце я адзначаў лінію фронту паводле паведамленьняў ТАСС. Крыклівы старшы лейтэнант у сіняй фуражцы НКВД патрабаваў прызнацца, якое і ад каго я атрымаў заданьне. Я бажыўся, што адстаў ад калёны, але ён не хацеў і слухаць. Што я затрыманы шпіён — сьведчыла тая карта.

Нічога ад мяне не дабіўшыся, старшы лейтэнант загадаў адвесьці мяне ў склеп. У склепе пад камэндатурай было поўна народу, можа, чалавек пяцьдзясят. Хто спаў, хто плакаў, хто стагнаў. Але ў цэнтры нікога нельга было ўбачыць. У тым сутарэньні мы прасядзелі можа сутак чацьвёра. Ніхто нас не карміў. Некаторых выклікалі на допыт. Некаторыя не вярталіся. Мяне не выклікалі. Пасьля нас стала неяк менець. І аднойчы ўранку мы прачнуліся ад страшнай бамбёжкі, думалі, заваліць нас у тым склепе. Ды не заваліла. А як сьціхла, расчыніліся дзьверы — і пачалі выводзіць па два. Назад ніхто не вяртаўся. Мы ўслухаліся: так і ёсьць, непадалёк грукаюць стрэлы. Грукне два разы і сьціхне. Страх ахапіў мяне: гэтак недарэчна загінуць.

Я зашыўся за шула, далей ад дзьвярэй. Побач сядзеў пажылы чалавек у фуфайцы. Мы былі апошнія. За намі нешта даўгавата не ішлі. Але во расчыніліся дзьверы. За парогам стаялі два чырвонаармейцы. Адзін малады, белабрысы, у пілотцы, і другі высокі, як мне здалося, пажылы, з вусамі, як у майго бацькі.

Нас вывелі за камэндатуру на агарод. Тут буяла бульбянішча, былі нейкія грады. А далей стары паламаны плот і чужы суседзкі садок. Зразумеўшы, што нас чакае, я не стрымаўся, сьлёзы самі лінулі з вачэй. Майго суседа тут жа белабрысы зваліў стрэлам у патыліцу і вярнуўся ў камэндатуру за вугал. А мой канваір нешта марудзіў. Запытаў толькі: «Адкуль будзеш?». — «Зь Беларусі», — сказаў я празь сьлёзы і пачуў ціхае: «Бяжы! Туды!». Я кінуўся цераз бульбу, да блізкага плоту, і як ужо пераляцеў праз яго, ззаду бахнуў стрэл. Угару. Мой расстрэльшчык паварочваў за мураваны вугал на двор.

Выбраўшыся з садкоў і агародаў, я апынуўся каля лініі чыгункі. Куды бегчы, ня ведаў. Пайшоў узбоч сьцежкай, аж неўзабаве спаткаў чыгуначніка. Той адразу спыніў мяне строга: «Куды ідзеш? Куды ідзеш? Там за разьездам немцы!». Я моўчкі павярнуў у другі бок. Папытаўся, куды вядзе чыгунка. Чалавек, мусіць, здагадаўся, хто я і што мне патрэбна. «Што, адстаў ад сваіх?» — «Адстаў, ага» — «Там вашых многа пагналі ў Ваўчанск. У Ваўчанск кіруй…»

І праўда, у Ваўчанску я дагнаў сваіх. На ўскраіне гарадку ў лесе фармаваліся новыя часьці. Усе мае дакумэнты засталіся ў Белгарадзе, але тут мяне ведалі. І я сказаў, што дакумэнты згубіў. А паколькі значыўся ў агульных сьпісах, дык асаблівага клопату не было. Нас разьмеркавалі на групы. Я трапіў у нейкі інжынэрна-сапёрны батальён. Зноў нешта капалі на поўнач ад Харкава — нейкія вялізныя ямы-катлаваны. Казалі, КП для маршала Будзённага. Але наўрад ці для Будзённага. Пасьля зноў пачаўся адыход — на поўнач, на Стары Аскол, у бок Варонежу.

У Варонеж трапілі ўжо ўвосень. Дажджы, сьцюжа. І галадуха. Цягніком скіравалі нас на станцыю Гразі, дзе зноў нешта фармавалі. Але там аказалася, што 1924 год нараджэньня яшчэ не прызываўся. І нас, сямнаццацігадовых, выбракавалі. Далі, памятаю, па бохану хлебу і даведку, што эвакуяваны ў Сумскую вобласьць. Зноў сфармавалі новую калёну на чале з адным падпалкоўнікам запасу, той павёў нас на ст[анцыю] Апна. Далей апынуліся на памятнай мне станцыі Елань Калена. Гэта было якраз на 7 лістапада, у сьвята. Надта добрыя людзі заапекаваліся намі на той станцыі. І далі памыцца, і накармілі. Быццам мы былі іхнія дзеці, якіх яны чакалі. Але прабылі мы там якіх два дні. І пайшлі далей, несучы ўдзячнасьць у душах. Удзячнасьць, якая жыве і цяпер. Мусіць, усё ж рэдкая зьява ў той жорсткі час была дабрыня. Таму і запомнілася.

На зямлю ўжо лёг сьнег, як мы прытопалі на станцыю Салтыкоўка Саратаўскай вобласьці. Тут нас разьмеркавалі па сёлах. Мы зь Лёшкам Арловым (родам з Ушачы) трапілі ў калгас «Камінтэрн» — на поўдзень ад станцыірайцэнтру.

У калгасе мяне пасялілі ў сям’і камбайнёра, які з тае прычыны меў браню і не прызываўся ў войска. У яго была даволі маладжавая жонка, маленькая пяцігадовая дачушка і старая маці. Калгас даваў паёк — 5 кг проса ў месяц, зь якога трэба было рабіць пшано. Гатавалі мне асобна, кармілі таксама — перад тым, як сядаць самім, клікалі мяне. Зімой працы ў калгасе асаблівай не было, і мой асноўны занятак быў — езьдзіць з санкамі ў стэп і прывозіць дудзьдзё сланечніку — на паліва. Сьпярша, вядома, трэба было яго наламаць і перабрацца цераз два равы. Не адзін раз я сядзеў над тымі равамі ў адчаі і роспачы і думаў-думаў. Усё пра тое ж: як там на маёй зьняволенай Беларусі? Што з бацькамі? Як сястрычка Валечка і адзінаццацігадовы браток Міколка? Часам у стэп езьдзілі-хадзілі з Лёшкам, адзінаю роднай душой у той чужыне. (Пасьля прызыву ўлетку 1942 году зьнік Лёшка Арлоў бязь сьледу. Ніхто нічога ня чуў, ня ведае. Колькі я ні пытаўся…) Як да мяне ні адносіліся ў сям’і камбайнёра, усё ж я адчуваў, што чужы тут, лішні. Маладая гаспадыня амаль са мной не размаўляла, мусіць таму, што ў асноўным апекавалася мной яе сьвякроў, зь якою яны былі ў вялікай нязгодзе. Гаспадар стараўся захоўваць нэўтралітэт. Неяк пад весну мы з Алёшкам рашылі рваць когці на фронт. Вядома, тайком. Але дабраліся толькі да Рцішчава, дзе нас затрымалі і вярнулі назад. Быў, вядома, скандал. Тады ў пачатку мая мы падаліся ў чыгуначную школу ФЗН у Атнарску. На тое калгас не пярэчыў — усё роўна яму гэта пайшло ў плян.

У той чыгуначнай школе ў г. Атнарску мы вучыліся на пуцейцаў. Укладка, догляд, рамонт пуці. Была сьпякотная вясна, дах над галавой, нас кармілі — што яшчэ трэба? Праца была ня лёгкая, але што ж… Працавалі, рамантавалі чыгунку Урала-Каўказскую, па якой бясконца ішлі цягнікі на захад. Адно толькі засмучала — казалі, чыгуначнікаў не бяруць на фронт. А мы хацелі на фронт. Мы жылі толькі фронтам. Лавілі ўсе чуткі адтуль, перачытвалі ўсе газэты. Найперш на гарадзкіх вітрынах. Аднойчы з тае вітрыны я дазнаўся пра жахлівую вестку — сьмерць Янкі Купалы. Такое цяжка было перажыць. Мінуў год, як я расстаўся зь Беларусьсю, і сэрца маё балела штодзень ад той ростані. Усё сьнілася яна мне[: ] бацька, нашыя рэчкіазёры, нашыя родныя алешнікі. Вакол жа ляжаў стэп, голыя вуліцы бязьлеснага гораду.

У жніўні 1942-га пачаўся прызыў 1924 году нараджэньня. Вучоба ў школе яшчэ ня скончылася, і нас не выклікалі. Але аднойчы мы з Арловым пайшлі ў ваенкамат. Запыталіся павесткі, але мы сказалі, што эвакуяваныя, і нас прызвалі. Мяне прызначылі ў вайсковае вучылішча ў Саратаў, а Лёшку, памятаю, — у Вольск. Так мы зь земляком рассталіся назаўсёды.

Праз шмат год давялося прачытаць твор А. Салжаніцына «Адзін дзень Івана Дзянісавіча», які дужа ўразіў некаторых жахам паднявольнага існаваньня, бяспраўем, нявольніцкай працай і г. д. Мяне ж ён ня ўразіў ніколькі, бо тое, што мы ў вучылішчы прымалі як нармальнае, было куды больш цяжкім і бяспраўным. Па-першае: строгі, нейкі бязмозгла-зьдзеклівы рэжым зь безьліччу яго рэгламентацыяў, абмежаваньняў, патрабаваньняў. Увесь час быў разьдзелены на гадзіны і хвіліны, усё бягом, строем, па камандзе. Жахлівая скучанасьць, казармы з трох’яруснымі нарамі, шматлюдзьдзе, беднае харчаваньне, гадзіны страявой і фізычнай падрыхтоўкі — на сьцюжы, марозе ў шынельках і чаравічках з абмоткамі. Зноў жа: нарады, праца, поўная адсутнасьць вольнага часу. І хоць мы былі людзі не расьпешчаныя, ужо трохі цёртыя вайной і жыцьцём, часам было невыносна. Невыносна пяць дзён у тыдзень тактыкі па 6 гадзінаў у полі, на сіверкім ветры, пры тэмпературы 25–30 градусаў марозу. Марозілі рукі, марозілі ногі. Дурная страявая з фінальным: «Запявай!». «Взвейтесь соколы орлами» — сьпявалі мы пасінелымі вуснамі, з даўно пустымі жыватамі. Шчасьцем былі заняткі па Статутах ці матэрыяльнай частцы зброі. Але іх было мала. Затое куды як шмат гадзінаў тактыкі, страявой, ПХЗ, інжынэрнай. Палітзаняткі былі ўзнагародай, на палітзанятках мы адсыпаліся. Асабліва мой зямляк Іваноў, у якога была адна неспатольная мара — дзе чаго паесьці.

Камандзіры на той час былі асаблівыя. Мала хто зь іх рваўся на фронт, некаторыя жылі зь сем’ямі пры вучылішчы і дужа стараліся адпавядаць, дагаджаць начальству, бо тых, хто ня змог дагадзіць, адпраўлялі, каб не вярнуліся. Дужа стараўся драць з нас скуру наш камандзір узводу крыкун лейтэнант Корш, з маўклівай зласьлівасьцю патрабаваў дысцыпліны наш ротны, старшы лейтэнант Грыб (здаецца, зямляк з Гомельшчыны). Трохі інакшы быў камандзір батальёну, пажылы, ужо, мабыць, з запасу, маёр Анціпас. Іншага начальства мы мала ведалі, хіба бачылі ў часе агульнавучылішчных пастраеньняў начальніка вучылішча палкоўніка Гагунова ды ягонага намесьніка падпалкоўніка Кіма.

Добрыя адносіны склаліся ў мяне з памяркоўным, неяк не вайсковага складу характару, выкладчыкам тапаграфіі старшым лейтэнантам Рамяственскім. Тапаграфію я любіў наогул як навуку пра карту і мясцовасьць, і наш выкладчык часам пакідаў мяне ад палявых заняткаў маляваць дапаможнікі — нейкія схемы, карты. Зімой гэта было як падарунак, як усьмешка лёсу. На якіх тры гадзіны да ці пасьля абеду.

Вайсковыя заняткі займалі дзесяць гадзінаў часу — шэсьць да абеду і чатыры пасьля. Але, апроч таго кожны тыдзень былі работы — па гаспадарцы, нарыхтоўцы і транспарціроўцы дроў, дастаўцы прадуктаў. Улетку 1942-га мабыць, зь месяц капалі траншэі пад нафтагазапровад каля Альшанкі, дзе адкрылі радовішча нафты. Працавалі па 10 гадзінаў, а пасьля ўсё ж праводзілі заняткі. Жылі па ротах і батальёнах, заняткі праводзілі па ўзводах і аддзяленьнях. У нашым аддзяленьні сабраліся неблагія хлопцы, у асноўным паходжаньнем з Саратаўскай вобласьці. Камандзірам быў сяржант Лёшка Сямёнаў, родам з Аткарску. Былі яшчэ Ананьеў з Алма-Аты, Валодзя Ляўчук з Саратава, Зудзікаў. Коля Беражны быў, здаецца, з Днепрапятроўшчыны. І быў мой адзін зямляк Іваноў, беларус. Гэты слаўны і добры хлопец не хацеў вучыцца, заўжды быў галодны, і яго камандзір роты хутка адкамандзіраваў у маршавую роту, што рэгулярна фармавалася для фронту. Больш я майго земляка ніколі нідзе ня бачыў — ня чуў. Мясцовыя хлопцы, вядома, часта атрымлівалі пісьмы ад бацькоў, якія таксама часьцяком наведвалі сыноў. Я ж не атрымаў ніводнага пісьма ні ад каго, пошта мяне мінала. Можа і добра, што надта перажываць ад таго не выпадала, вольнай часіны амаль не было ніколі.

Увосень 1942-га, як немцы падышлі да Сталінграду, у блізкім ад яго Саратаве пачалося пекла. Кожную ноч горад бамбілі: зь вечару вешалі ў небе некалькі ліхтароў на парашутах і пачыналі нішчыць вайсковыя аб’екты — асабліва крэкінг (перагонка нафты) і камбайнавы завод, які вырабляў самалёты-зьнішчальнікі. Кожную ноч нас, курсантаў, накіроўвалі на гэтыя аб’екты для дзяжурства і тушэньня пажараў. На камбайнавым дык гарэць было ня надта чаму (наш абавязак быў выкочваць самалёты з разбомбленых цэхаў), а вось на крэкінгу ўсё палала, не перастаючы ні ўдзень, ні ўначы. Кожны дзень мы хавалі нашых хлопцаў, шмат згарэла бяз рэшты. Так працягвалася да позьняй восені.

Як пачалося нашае наступленьне пад Сталінградам, у Саратаве трохі пацішэла. Горад быў забіты шпіталямі, дзе ня толькі лячыліся, але і паміралі параненыя. Хавалі памерлых на могілках, што месьціліся (як і нашае вучылішча) на Манастырцы. Гэта былі старыя гарадзкія могілкі, між магілаў і камянёў якіх праводзіліся нашыя заняткі. Месца ўвогуле — адкрытае, бяз дрэваў. Там жа высіўся помнік Чарнышэўскаму, купецкія ды дваранскія помнікі. У добрае надвор’е, расьсеўшыся на могілках, курсанты слухалі сваіх камандзіраў. Ці стоячы між магілаў у страі. Ледзьве ня ўся наша вайсковая навука засвойвалася намі на тых могілках. Ну, а тактыка, вядома, патрабавала прастору і праводзілася ў ваколіцах гораду, на Лысай гары, у прыгарадах, якія мы добра ўтапталі за тую зіму і лета. Страявой, вядома, займаліся на пляцы, то была ледзьве не галоўная з вайсковых навук. Таксама як і палітзаняткі. Я вучыўся ўвогуле лёгка, і калі прыйшла пара выпускных экзамэнаў, усё здаў на выдатна. Выпусьцілі з правам датэрміновага прысваеньня чарговага званьня, з фатаграфіяй выдатнікаў на вучылішчнай дошцы. Было гэта ўвосень 1943 году. Нам выдалі новыя салдацкія шынялі, кірзавыя боты, гэткія ж палявыя сумкі і залатыя пагоны з адной зорачкай малодшага лейтэнанта.

На фронт, які ад Сталінграду ўжо адкаціўся на Украіну, ехалі ў таварным цягніку, голых, непрыстасаваных вагонах. Прыстасоўвалі іх у дарозе — цягалі дошкі на нары, нейкія печкі, дровы і вугаль для іх. На дарогу мы атрымалі паёк — па кацялку мукі, трохі круп. Нейкія кансэрвы. З таго варылі суп, кашу. Ехалі з радасьцю, што набылі волю, ня будзе болей муштры, заняткаў. Было трохі трывожна за жыцьцё, але… Але аб тым стараліся дужа ня думаць. Амаль усе былі камсамольцы, толькі адзін хлопец зь Віньніцы перад выпускам уступіў у партыю. Мы кпілі зь яго: навошта? Ці камуністам загінуць лепей? Ён толькі пасьміхаўся, але не спрачаўся.

І вось недзе пад Краменчугом на Дняпры прыехалі. Баі ішлі на дняпроўскіх пляцдармах, а нас скіравалі ў франтавы рэзерв — на некалькі дзён, пакуль кадравікі разьмяркоўвалі па дывізіях. Найперш, вядома, у тых, дзе былі найбольшыя страты. Я трапіў у 111-ю стралковую дывізію. Абмяняліся хатнімі адрасамі і разьвіталіся. З многімі назаўжды.

А той віньніцкі сябра, які паступіў у партыю, быў пакінуты пры палітаддзеле арміі як інструктар па камсамольскай рабоце. Учуўшы тое, мы ўжо ня кпілі. Мы толькі падзівіліся ўласнай наіўнасьці.

Дывізія знаходзілася ў другім эшалоне, рыхтавалася да наступленьня. Толькі што ва ўпартых баях яна ўзяла горад Александрыю і атрымала назву 111-й Александрыйскай. Камандзірам 2-га стралковага батальёну, куды мяне паслалі, быў капітан Сьмірноў, нейкі дужа франтаваты па тым часе афіцэр у блішчастых хромавых ботах, што мяне зьдзівіла. Ён паслаў мяне ў роту лейтэнанта Міргарада, якога я знайшоў у нейкай адрыне, дзе ён спаў на саломе паміж сваіх салдат. Ён, як пасьля дазнаўся, быў зь ліку акружэнцаў, нядаўна вызвалены Чырвонай арміяй, адчуваў нейкую сваю правінку і камандаваў ротай надта строга. Нават празьмерна. Гэткі ж, з акружэнцаў, быў камандзір першага ўзводу старшы лейтэнант Н., але той, наадварот, зусім не камандаваў. Мне ён скардзіўся, што сам артылерыст, але во накіравалі яго ў пяхоту, тым, безумоўна, пакрыўдзіўшы. Ён падаў рапарт, ды адказу пакуль няма. А ў пяхоце жыцьцё нядоўгае.

Пачалося наступленьне і зь ім няспынная ні ўдзень, ні ўначы калатнеча — душы і цела. Агонь і пекла, грымоцьце разрываў мін і снарадаў, кулямёты, дым, бамбёжкі нямецкай авіяцыяй праз кожныя дзьве гадзіны. Крыкі і лаянка камандзіраў ззаду за ланцугом, кулявыя чэргі вакол. Забітыя, параненыя. Свае і немцы. Звычайна ўдзень ішоў агнявы бой у стэпе, сярод засьнежанага сланечніку ці кукурузы, уначы мы некуды ішлі, беглі — то ланцугом, то паходнай калёнай праз стэп і па прасёлках. Сьпераду і збоку джгалі кулямётныя трасы, рассыпаліся веерам над галовамі. Перад сьвітаньнем коратка спыняліся па дарозе ці ў полі, старшына прыносіў у рэчмяшку мёрзлы хлеб, дзялілі па кавалку на чалавека. І, грызучы той хлеб, зноў — наперад. У абход ачагоў супраціўленьня, зьбіваючы нямецкія заслоны.

Аднойчы ўначы нешта даўгавата ішлі ў спакоі, мінаючы сёлы, праз стэп, і на сьвітаньні спыніліся на ўскраіне нейкага сяла. З галавы калёны пачуліся крыкі, лаянка.

Зацікаўлены, я прайшоў туды і ўбачыў незвычайную ў войску зьяву: нашага начальніка штабу біў палкай па галаве нейкі генэрал. Той нават не абараняўся. Пасьля генэрал садраў зь ягоных плячэй пагоны, накінуўся на нас, хто стаяў непадалёк. Я пабег да сваёй роты. Пасьля аказалася, што начштабу заблудзіў у начным стэпе і прывёў полк не туды, куды трэба было. Болей у палку мы яго ня бачылі.

Дужа даймала сьцюжа. Ногі ў ботах з адной анучкай. Пад шыняльком, праўда, аўчыная камізэлька. І салдацкія трохпалыя рукавіцы. Здорава мёрз, асабліва начамі на сьнезе. Са зброі — быў аўтамат з адным магазынам (пісталета ў артзабесьпячэньні не далі, сказалі: пакуль няма, пісталет мне аддаў пасьля паранены лейтэнант з суседняй роты). На рамяні супрацьтанкавая граната (кумулятыўная). Кірзавая сумка цераз плячо. Там трохі папер, вайсковыя статуты. (Дзівак!) Такая экіпіроўка камандзіра 2-га ўзвода малодшага лейтэнанта Быкава Васіля.

Уся вайсковая навука, якой мы набіраліся ў вучылішчы, на фронце была непатрэбна. Такое было маё самае першае ўражаньне. Тут трэба было нешта іншае, чаму нас не вучылі.

Так, мы ляжым у ланцугу на мёрзлым полі, наперадзе з ускраіны сяла лупяць нямецкія кулямёты, а паступае каманда: устаць, у атаку! Гляджу, ніхто не падымаецца.

Камандзір роты замест таго, каб падаць загад і кінуцца першым, падымае над галавой лапатку. Адразу ў ёй дзьве дзіркі ад куль. Мы чакаем.

Чакае таксама камбат у недалёкай варонцы. Але ў камбата тэлефон, і нам чуваць, як ён апраўдваецца тым, мабыць, перад камандзірам палку. — Зараз, зараз падымаю ў атаку. Як толькі артылерыя перанясе агонь.

Празь дзесяць хвілінаў чуем: — Левы фланг пайшоў. Зараз падымаецца Міргарад. (А між тым ніхто яшчэ не пайшоў.)

Праз гадзіну: — Зачапіўся за ўскраіну. Вяду бой каля МТФ.

Я думаю, як жа ён будзе выкручвацца? Але выкручвацца і ня трэба было: недзе паднаціснулі суседзі, пад вечар немцы драпанулі зь сяла, і мы ўвайшлі ў яго без атакі.

Між тым увабралася ў сілу зіма, стаялі добрыя маразы. Асабліва па начах. Раніцой часьцяком выпадала шэрань, дрэвы ў сёлах, платы, быльнёг ля дарогі — усё стаяла прыбранае ў срэбра.

У такі ранак мы батальённай калёнай ішлі кудысь у абход Кіраваграду. Я даўно ўжо прызвычаіўся спаць на хадзе. Сьпіш і ідзеш. Як стануць усе — і ты спыняешся і адразу прачынаешся.

А тут я, мабыць, ішоў па ўзбочыне і не прачнуўся, як калёна спынілася. Бачыў у сьне, быццам іду нейкай алеяй, між дрэў, а наперадзе сьцяна нейкага замку і арка пад’езду. Цёмная арка, і я з трывогай набліжаюся да яе.

І тут я прачнуўся. «Куды ты прэшся?» — пытае нехта перада мной. Аказваецца, то разьведчыкі, калёна засталася ззаду. Адзін стаіць на дарозе, двое ляжаць у канаве. «Там немцы, глухі ці што?».

Трохі нават спалохаўшыся, вярнуўся назад у сваю роту. Міргарад ужо затрывожыўся. «Куды ты прапаў?» Камандзіры параіліся, і батальён павярнуў з дарогі ў стэп. А я думаў: ну і сон прысьніўся! Што б гэта ён значыў?

Сьвітанак застаў нас на ўскраіне нейкага сяла, побач былі могілкі, ямы, зь якіх сяляне, відаць, бралі пясок. Батальён разгарнуўся ланцугом на ўскраіне і залёг. Недзе наперадзе былі немцы. Але пакуль што скрозь было ціха.

Першы стрэл грымнуў як разьвіднела, і мы толькі атрымалі сьняданак. Каб зьесьці халодны пшонны суп, ускочылі ў тыя ямы на могілках. Хлябалі з аднаго кацялка ўдвох: я і мой памкамузводу Хазяінаў, пажылы ўжо чалавек, здаецца, зь Сібіры, які ваяваў ужо другі год, быў двойчы паранены. Бой, што неўзабаве пачаўся, яго мала непакоіў, непакоіла болей, што нас абдавала пяском ад выбухаў, пясок трапляў у кацялок, і Хазяінаў лаяўся: «Не дадуць зьесьці, фрыцы праклятыя…».

Немцы мэтадычна абстрэльвалі сяло, цяжкія міны ірваліся перад намі ў стэпе і ззаду — між сельскіх мазанак. Забілі там каля школы двух нашых афіцэраў. У нас пакуль што стратаў не было. Наперадзе відаць быў прыгарад Кіраваграду, ягоны шэры элеватар на гарызонце. Каля поўдня мяне выклікаў Міргарад, даў на ўзвод кулямёт (Дзегцярова), які я ня ведаў, каму ўручыць. Каго ні пытаўся, ніхто не прызнаўся, што ўмее зь яго страляць, а палова байцоў наогул мяне не разумелі, бо былі зь Сярэдняй Азіі. Тады я ўзяў кулямёт сам (ня кідаць жа зброю). Праўда, пад вечар яго забраў у мяне Хазяінаў, камусьці ўсё ж уручыў.

Абстрэльвалі сяло ўвесь дзень, і мы ляжалі пад тым абстрэлам да вечару. А як трохі пацямнела, далі каманду ўстаць і ўзяць накірунак направа, — на гару, у стэп. Ішлі па кукурузе, пасьля далучыліся да батальённай калёны і палявой дарогай рушылі кудысь у абход гораду. Страляніна сьціхла, настала ноч, у небе вісеў малады месячык, было ўвогуле сьветла на асьнежаным стэпавым прасторы. Я ішоў поруч з камандзірам першага ўзводу, ён ціха расказваў пра тыя баі, якіх я ўжо не засьпеў, пра забітых камандзіраў. Неяк паўзіраўшыся ў неба, мовіў: «А заўтра Раство, між іншым». Ага, значыць, каляды, падумаў я, і адразу думкі мае скіравалі туды, на поўнач, дзе быў дом, бацькі… Як яны там, ці жывыя? Ці будуць сьвяткаваць заўтра? Да вайны ж сьвяткавалі заўжды. Як маглі. Як дазваляла наша шматгадовая нэндза. Можа, мама сьпячэ што смачнейшае. Сястра Валя надзене навейшае (калі ёсьць), брат Міколка, мабыць, дастане свае арэхі, што назьбіраў, прыпас да калядаў. А мае каляды вось тут, у марозным стэпе.

Усе тыя дні і тыдні рэчаіснасьць даходзіла да сьвядомасьці ўрыўкамі, размытая, бы праз сон. Спалі ўрыўкамі, — у акопчыку, у сьнезе, на хадзе: заўсёды хацелася спаць. Мабыць, на той дарозе я прыдрамаў — можа, на хвіліну, ды раптам прабудзіўся немаведама ад чаго. І тут жа ўбачыў: блізка, збоч ад дарогі, у кукурузе нейкія постаці. Толькі хацеў сказаць аб тым старшаму лейтэнанту, як кукуруза выбухнула шквалам агню па калёне. Крапанка трасіруючых куль джгала над галовамі, між людзей, трасы рыкашэтам разьляталіся ўбакі — у зорнае марознае неба.

Сьпярша мы пападалі, з аўтамата я даў некалькі чэргаў па кукурузе, па цёмных постацях у ёй. Але там, згледзеў, паявіліся іншыя постаці — цёмныя кучы насунуліся бліжэй, і зь іх шалёна джгала трасамі — па дарозе, па полі. Я азірнуўся — ну так, батальён разьбегся ад дарогі далей — іншыя ляжалі, а іншыя ўцякалі пад агнём як мага далей ад кукурузы.

Я таксама ўскочыў і, прыгінаючыся, між чэргаў і трас кінуўся наўздагон. Часта падаў — як асабліва блізка і паразьліва над галавой джгалі трасы, азіраўся і бег далей. Здаецца, я ўсё ж адарваўся ад даганятых. Калі б ня танкі. Тыя ўжо выйшлі з кукурузы і пачалі даганяць нас. І страляць ня толькі з кулямётаў, але і з гарматаў. З гарматаў гахалі ўдалечыню, дзе ў полі чарнеліся сьцірты летняй саломы і куды кіравалі нашы. Беглі, вядома, ня ўсе — многія ўжо ляжалі ня кратаючыся, параненыя спрабавалі грэбсьціся ў рыхлым сьнезе.

Я ўжо амаль дагнаў сваіх, як па назе дужа выцяла вышэй костачкі, у боце хутка замакрэла. Ну, усё, падумаў я, лежачы на сьнезе. Калі куля перабіла косьці, дык я тут і застануся. Каб дазнацца аб тым, паспрабаваў ускочыць — не, нага не падламілася.

Тое, што я ўскочыў, мусіць, было нечакана для нямецкага танкіста, і ён павярнуў танк на мяне. Укленчыўшы, я накіраваў сваю кумулятыўную гранату і шпурнуў у танк. Здаецца, аднак, граната не ўзарвалася, ці я прамахнуўся. І ў той жа момант ледзьве выкруціўся з-пад танкавай гусеніцы, тракі якой праехалі па полах майго шынялю. Мяне засыпала сьнегам, я схапіўся за аўтамат, але, выцягшы яго са сьнегу, ня мог узьвесьці затвор, здалося, магазын зьвернуты ўбок і раструшчаны. Немцы тым часам былі ўжо блізка і крычалі: «Рус, здавайся!».

Танк, які ледзьве не раздушыў мяне, быў, можа, у метрах 50-ці наперадзе, і тады недзе там узьнікла імклівая постаць, яна размахнулася — і на брані танку выбухнула. Як чалавек размахваўся, я згледзеў на ім палявую сумку і зразумеў, што гэта быў лейтэнант Міргарад. (Здаецца, гэта было апошняе імгненьне, калі я яго бачыў. З таго стэпу ён ужо не вярнуўся.) Танк спыніўся, на яго браню зь люку выскачылі два танкісты, я ўсё ж выпусьціў па іх кароткую чаргу, аўтамат не страляў болей.

Немцы, аднак, прамінулі нас, яны кіравалі ўбок, туды, дзе былі сьцірты. Да мяне прышкандыбаў баец з нашай роты, у якога нерухома вісела прастрэленая рука, ён дапамог мне дабрацца да гусьцейшых зарасьцяў кукурузы. Беручы ўбок, мы доўга прадзіраліся зь ім па кукурузе, слухаючы, як грыміць побач бой. Апоўначы выбраліся на нейкую палявую дарожку, дзе нас напаткала фурманка з параненымі і дзяўчынай-санінструктарам. Тут упершыню я зьдзеў бот і выліў зь яго з паўлітра крыві. Санінструктарша перавязала нагу. Палявая дарожка вывела нас са стэпу ў сяло, пасярод якога ля царквы быў зборны пункт параненых.

У хаце я правёў цяжкую ноч. Толькі задрамаў на лаве, нехта будзіць; гляджу, нада мной стаіць камандзір батальёну, пытаецца: куды паранены? Кажу, у нагу. Ён сказаў, што батальён разгромлены. Цяпер зьбірае яго рэшткі. Мабыць, ранкам нямецкія танкі ўвойдуць у сяло.

Пад ранак у хату прыбіўся знаёмы па вучылішчы малодшы лейтэнант, зь якім мы зрабілі спробу выбрацца з гэтага сяла. Але на гародах ён быў цяжка паранены ў горла і памёр у мяне на руках. А пасьля сяло атакавалі нямецкія танкі.

Сьпярша яны са стэпу пачалі абстрэльваць мазанкі, нашы кінуліся на грэблю і далей па лагчыне. Параненыя, хто мог, распаўзьліся з хаты. Я выпаўз, мабыць, апошні, падабраўшы кінутую кімсьці супрацьтанкавую гранату. Яна мне здорава дапамагла, калі я замахнуўся на вуліцы на апошнюю фурманку, што ўцякала зь сяла. Тая фурманка пад танкавым абстрэлам давезла мяне да суседняга сяла, дзе на пагорку нейкі камандзір ладзіў абарону і ўсіх уцекачоў клаў у ланцуг. Лёг і я. Да вечару мы вялі бой з танкамі. Ззаду падышлі нашы трыццацьчацьвёркі, яны нам дапамаглі, і ўвечары параненыя сышлі з пагорка ў сяло.

Абудзіўся ўранку, мой сусед усё ляжаў побач, але я адчуў, што, здаецца, ён нежывы. Салома поруч была мокрая ад крыві. Ужо разьвіднела, і я дужа зьдзівіўся, згледзеўшы, што гэты нежывы — нямецкі афіцэр, обэр-лейтэнант, мяркуючы па пагонах. У хаце болей нікога не было, не чуваць было і бой у сяле. Толькі недзе гулі машыны і чуліся гранатныя выбухі.

І тут мне здалося, што ў сяле немцы.

Зрэшты, так яно і было. Яны ўжо ехалі і ішлі па вуліцы, зазіраючы на падворкі. Сонца ўзышло над сялом і ярка сьвяціла на сьнег. Я споўз з ложку і выпаўз у сенцы. Тут было цёмна, ля дзьвярэй у куце грувасьціўся засек з бульбай. Я лёг на бульбу і падрыхтаваў свой ТТ.

Доўга чакаць не давялося. Ад групы немцаў, што разбрыліся па вуліцы, аддзяліўся адзін і скіраваў на падворак. Адной рукой ён прытрымліваў аўтамат, а другой узяўся за ручку дзьвярэй і прыадчыніў іх. Я бачыў яго твар, яго позірк, мой пісталет быў скіраваны яму ў грудзі зь біноклем. Але я ня стрэліў. А ён мяне, мабыць, ня згледзеў зь ярка асьветленага падворку ў засені, і, кінуўшы расчыненымі дзьверы, вярнуўся да сваіх. Здаецца, яго паклікалі. Так мы падарылі адзін аднаму жыцьцё.

На тым бульбяным засеку я ляжаў доўга, чакаў. Аднак у сяле ўсё было ціха. А пасьля немцаў, якія кудысь сышлі, паявіліся нашы з танкамі. Я выпаўз на падворак, тут жа на вуліцы сабраліся яшчэ з паўтузіну параненых. Нехта ўгаворваў танкістаў ня кідаць, забраць нас з сабой. Але афіцэр-танкіст злаваўся: «Куды я вас забяру? Мы ўваходзім у прарыў». І ўсё ж, каб ня кідаць нас невядома каму, ён дазволіў залазіць на браню. Неяк мы ўскараскаліся на танкі і на цёплай брані паехалі. Толькі ня ў тыл, не на ўсход, а на захад, у прарыў.

Гэта была жахлівая ноч, нас няспынна бамбілі.

У зорным небе нічога не было відаць, а на асьветленай поўняй сьнежнай дарозе танкі былі відны, як удзень. І зь невялікімі перапынкамі на дарогу сыпаліся бомбы, выбухі якіх намагаліся паскідваць нас з брані. Але мы трымаліся рукамі і нагамі, а асколкі аж высякалі на брані сінія іскры. На нашым танку аднаго параненага ў грудзі забіла, другі быў паранены другі раз у галаву. Я неяк утрымаўся, стуліўшыся за вежай.

Ранак застаў нашую калёну каля чыгункі. Два ці тры танкі засталіся ззаду, на дарозе. Адзін згарэў. Далей танкі не ішлі, паварочвалі ў іншым напрамку. Танкісты нам паказалі кірунак у стэп. Сказалі, там нашы. Трохі цяжкапараненых мы пакінулі ў будцы на пераезьдзе, а самі пайшлі ў стэп. Я ішоў, абапіраючыся на нямецкі карабін — замест мыліцы. Хутка мы дазналіся, чаму тут не паехалі танкі. Ля дарогі стаяла бірка зь нямецкім надпісам «МІNEN». Але для нас іншага выйсьця не было — ззаду насядалі нямецкія танкі. Нейкі час мы ішлі па мінным полі і гадалі: якія тут міны? Калі супрацьтанкавыя, дык можа і пройдзем. А калі супрацьпяхотныя… Аказалася, і тыя, і другія. Хутка рванула, і адзін паранены быў расшкамутаны. Добра, што мы абралі дыстанцыю адзін ад аднаго — метраў на 30.

Ішлі па полі доўга і марудна, болей ніхто не падрываўся. Але ззаду да пераезду на чыгунцы паявіліся нямецкія танкі. За намі яны не пайшлі і, як ні дзіўна, па нас не стралялі. Можа, яны не маглі згледзець, хто мы — свае ці чужыя. Адлегласьць была ўсё ж далекаватая. Урэшце мы прыбіліся да адной з групы сьціртаў, што чарнеліся ў стэпе. Нас тут сабралася чалавек дванаццаць. Апроч параненых яшчэ было некалькі разьведчыкаў і артылерыстаў. Мы ўбіліся ў салому і сядзелі, ня ведаючы, куды падацца. Бо наперадзе стала відаць шаша, па якой няспынным патокам

ішлі нямецкія машыны — адступалі зь Кіраваграду. Куды мы ўлезьлі?

Так, улезьлі. Дзякуй саламяным сьціртам, якія ў стэпе заўжды давалі прытулак тым, хто меў у ім патрэбу. І сховішча. Так бы нас у стэпе даўно расстралялі. Старшым сярод нас аказаўся капітан-артылерыст. Зь ім было тры ці чатыры салдаты. Мы дасядзелі да ночы. Але рух на шашы не спыняўся. Якраз усчалася невялікая мяцеліца (пазёмка), а найгорш — на небе ўзышла поўня. У стэпе было скрозь відно. Нам, аднак, тут сядзець стала нясьцерпна. Рашылі ісьці наперарэз шашы. Хто пойдзе першы? Тое вырашыў капітан, і ён вызначыў: ты, малодшы лейтэнант. Ну вядома ж, я чужы. Не свайго ж ён пашле на пагібель.

Зглытнуўшы крыўду, я ўстаў і, абапіраючыся на карабін, пашкандыбаў па сьнезе. За мной крокаў праз сто рушылі іншыя.

Немцы на дарозе не зьвярнулі на нас ніякай увагі — яны сьпяшаліся вырвацца зь мяшка. Я чакаў аўтаматных чэргаў з шашы, але чэргаў не было. Як пералез цераз канаву, пастаяў крыху, прапускаючы нейкія аўтамабілі-фуры. Як зьявіўся прамежак, перайшоў дарогу і з усяе сілы пашкандыбаў у стэп. З шашы ўсё не стралялі. Як я адышоўся далекавата, усчалася страляніна, я паддаў хады. Нехта адтуль бег за мной — але, падобна, гэта прарываліся нашы. Хтось застаўся на дарозе, а чалавек шэсьць даганяла мяне. Але я іх не чакаў. Я стыргікаў у ноч — далей ад шашы.

Пад ранак я і яшчэ шасьцёра з тых, што перайшлі шашу, выйшлі да нейкага сяла над рэчкай. Тут былі нашы: абозы, машыны. Мы разышліся па хатах, набітых салдатамі. Я залез пад лаўку ля парогу і, здаецца, адразу заснуў.

Прачнуўся ад жахлівай бамбёжкі, зямля трэслася, вакол усё абвальвалася і сыпалася. З хаты ўсе павыбягалі, а я ня мог канчаткова прачнуцца. Так пад той лаўкай я ператрываў дзьве ці тры бамбёжкі, а пасьля вылез. Мусіць, трэба было ратавацца.

Удвох зь нейкім салдатам у паўшубку, параненым у руку, мы распыталі, дзе тут санчасьць. Санчасьць аказалася ў хаце цераз вуліцу. Там нас перавязалі і пачалі выпісваць карткі перадавога раёну на эвакуацыю ў шпіталь.

Санчасьць, аднак, аказалася нейкай часьці танкавай арміі, і дзяўчына не хацела выпісваць яе мне, афіцэру зь невядомай дывізіі. Але тут зноў наляцелі «юнкерсы», пасыпалася гліна са сьценаў, і яна выпісала мне лісток паперы з чырвонай паласой наўкось.

Але выбірацца ў тыл было нашай праблемай — транспарту ў іх не было ніякага.

Усё ж нам пашэньціла — па дарозе імчаў «віліс» зь нейкім начальнікам, ягоны шафёр аказаўся знаёмы майму спадарожніку, той крыкнуў: «Грыша!», і «Віліс» спыніўся.

Падвечар мы апынуліся ў гарадку Александрыя, дзе быў шпіталь 5-й танкавай арміі.

(Пасьля ўжо дазнаўся, што ў тых баях загінуў Міргарад, а таксама і камбат Сьмірноў, і камандзір палку Казар’ян, і шмат-шмат нашых салдатаў і афіцэраў. Большасьць зь іх пахавана (пасьля, як растаяў сьнег) у сяле Вялікая Севярынка пад Кіраваградам.)

Шпіталь быў перапоўнены параненымі і разьмяшчаўся, як звычайна, у будынку гарадзкой школы. У кватэры дырэктара ляжалі афіцэры. Мяне паклалі другім у ложак да лейтэнанта Варашылава, танкіста. Тут увогуле былі скрозь танкісты. Рану перавязвалі, і яна гаілася. Аднак неўзабаве выйшаў кавалак косьці з галёнкі. Пачалося нагнаеньне.

Абмундзіроўку ў нас не адбіралі, можна было калі выйсьці ў горад. На базар, дзе прадавалі семкі. Іншага я за свае грошы купіць ня мог.

Часу было шмат, пасьля перавязак увечары афіцэры расказвалі пра нядаўнія баі, пра даваенную жытку. Запомніўся расказ пра рэйд 8[-га] МК у тыл да немцаў на ст. Малая Выспа, які скончыўся разгромам гэтага корпусу.

Усе дактары былі жанчыны, сёстры — таксама. Нас, афіцэраў, даглядала вясёлая Нінка Барысава, што раздавала таблеткі глюкозы. Замест цукерак.

Здаецца, у канцы студзеня шпіталь перасоўвалі на поўнач, у раён Знамянкі. Сьнег тую зіму рана растаяў, і тыя, што былі ў валёнках, аказаліся ў незайздросным становішчы. Ішлі пехатой. Атабарыліся на нейкай жывёлагадоўчай ферме. У даўгіх аборах наслалі ля сьценаў саломы, паставілі на сярэдзіне бочкі-печы. Параненыя ляглі па абодва бакі ад праходу. Афіцэры, праўда, пасяліліся ў нейкай дамоўцы.

Каб чымсьці заняць салдатаў і сяржантаў у аборы, мяне і лейтэнанта Тавакіна прыкамандзіравалі да іх праводзіць заняткі. Кожны дзень пасьля сьняданку мы чыталі ім статуты. Слухалі, аднак, дрэнна, у моладзі былі свае інтарэсы.

Пасьля было яшчэ адно перамяшчэньне — пад ст. Цьвяткова. Там я некалькі дзён пажыў у мілай украінскай сям’і сельскіх інтэлігентаў зь дзьвюма дочкамі — студэнткай мэдінстытуту і дзесяціклясьніцай. Малодшая мяне зацікавіла, але часу на разьвіцьцё якога пачуцьця не ставала. Здаецца, у тым сяле я ўпершыню выпіў украінскай самагонкі і здорава ўпіўся. Ноччу ішоў дадому, трымаючыся плятню.

Вясной нас з Тавакіным выпісалі са шпіталю.

Гэта цэлая эпапея — даганяць фронт, які перайшоў у наступ.

Даганяць, канешне, пехатой, вясной, па гразі, раскіслым украінскім чарназёме. Кіравалі мы, вядома, у сваю армію, якая, аднак, не ішла ў адным кірунку, а ўвесь час мяняла напрамак: то на захад, то на поўнач. І наш шлях пралягаў на Шполу, Тальное, Умань, Бершадзь. Скрозь па шляхах нядаўніх баёў з разгромленымі рэшткамі нямецкага войска, чародамі спаленых машынаў на дарогах. Ішлі мы не адны, зьбіраліся ў групы такія, як мы, афіцэры, што выпісаліся са шпіталяў. Начавалі і карміліся ў сёлах — бедных, абнішчаных з калгасаў і канчаткова дабітых вайной. «Фасоля і бараболя — болей нічога няма», — казалі звычайна гаспадыні, шчырыя ўкраінкі.

На ўскраіне Бершадзі, дзе мы начавалі, жылі цыганы, і цыганка мне пагадала. Сказала, што на фронце ўсё будзе добра, што буду жанаты тройчы. Дзіўнавата тое здалося тады, але запомнілася.

Недзе пасьля аднаго начлегу я згубіў Тавакіна, далей ішоў з выпадковымі людзьмі, кампаньёнамі на адзін дзень шляху. Мы стараліся як мага хутчэй дагнаць фронт, але на гэты раз фронт набраў добры тэмп, і гэта, вядома, радавала.

Між тым настала вясна, прыгравала сонца, наўкол зелянела трава. На бяду, разваліліся мае боты, якія я абвязваў тэлефонным провадам — каб неяк ісьці. Аднойчы за гэтым заняткам мяне застала калёна войска, што ішла нам насустрач, і я цераз канаву глядзеў на стомленых, брудных салдат і афіцэраў — яшчэ ў зімовых убраньнях, кажухах, шапках, і раптам адзін старшы лейтэнант, што сядзеў на артылерыйскім перадку, мне здаўся знаёмым, і я крыкнуў яму. Ну так і ёсьць, гэта ж быў мой сусед, камандзір першага ўзводу з роты Міргарада. Мы павіталіся і загаварылі. Аказваецца, гэта ішла мая дывізія (111-я Александрыйская), якую перакідвалі на нейкі іншы ўчастак фронту. Але ў ёй — ніводнага знаёмага твару. Старшы лейтэнант сказаў, што дывізіі ўвогуле не шанцуе, камандаваньне мяняецца, наш камандзір палку маёр Казар’ян загінуў пад Севярынкай, і ён параіў мне ісьці ў аддзел кадраў якой-небудзь іншай арміі, сказаць, што не магу адшукаць сваю часьць.

Мы разьвіталіся з ім у той веснавы дзень, і я пайшоў далей.

У нейкім сяле я сапраўды набрыў нарэшце на штаб арміі. Гэта, як пасьля аказалася, была 4-я гвардзейская армія. Там у аддзеле кадраў я напісаў рапарт, каб мяне залічылі ў яе, бо не магу знайсьці сваю. Ішло наступленьне, афіцэры такога рангу, як мой (камандзір узводу), былі дужа патрэбныя, і мяне накіравалі ў 252-ю СД. Выйшаўшы са штабу, я запытаў у аднаго сустрэчнага капітана, дзе шукаць 252-ю СД? Той паглядзеў на мяне, неяк перасмыкнуў тварам і паказаў у канец вуліцы: «А вунь там, дзе грукоча. Дзе надта грукоча». Сапраўды, у адным баку дужа грукатала, гэта 252-я вяла бой на плацдарме. Туды скіраваў і я.

Называецца, трапіў з агню ў полымя.

Пасьля (і вельмі хутка) я пашкадаваў, што пакарыстаўся той маёй хітрасьцю — аказалася ўсё ж, што мая дывізія выводзілася ў рэзэрв, а гэтая, 252-я, была ў самым пекле. У штабе мяне прызначылі камандзірам узводу батарэі 45 мілімэтровых гарматаў — у вучылішчы мы вывучалі супрацьтанкавую артылерыю, справа была нескладаная. У той жа дзень пад вечар мы ўжо былі ў баі. Мой узвод складаўся з аднаго разьліку (7 чал.), другі быў нядаўна разьбіты. Знаходзячыся ў баявым парадку батальёну, мы мала стралялі (галоўным чынам па кулямётах), затое паяўленьне танкаў — была ўжо нашая справа. Пакуль што, аднак, танкаў на нашым участку не было. Тым ня менш узвод нёс страты: забілі аднаго правільнага, паранілі ездавога. Пайшлі тлумныя дні — у агнявым грукаце, джганьні кулямётных чэргаў, перакопваньні зямлі (на кожнай новай пазыцыі трэба было акапаць гармату, выкапаць акоп-ровік для людзей). І, вядома, як заўжды — нэрвовасьць, лаянкі камандзіраў.

Немцы здорава супраціўляліся, але мы, зьбіўшы іх зь непадрыхтаваных, пасьпешліва занятых пазыцыяў, усё ж упарта прасоўваліся наперад.

Малдаване ў занятых сёлах нас сустракалі няблага, прыязна. Аказалася, што тут сельскае насельніцтва жыло куды лепш, чым на Украіне. Тут я ўпершыню за вайну пакаштаваў белага хлеба. Было і да хлеба. Было нават віно, якім, мінаючы сёлы, мы пасьпявалі іншы раз добра пачаставацца. Былі бедныя сем’і, што жылі на мамалызе, але ў большасьці людзей гаспадаркі былі спраўныя — якіх даўно ўжо не было ў нас — на Беларусі і Украіне, — вынішчаных вайной і калгасамі.

У баі пад Бельцамі ляснуў мой апошні разьлік, гарматы ня стала. Прамое пападаньне з танку пакарэжыла гармату, забіла трох з разьліку, астатніх параніла. Я неяк уцалеў, завалены зямлёй побач у ровіку. Але і астатнія гарматы з батарэі былі разьбітыя — адна зусім, другая пашкоджаная. Разьбіты накатнік.

Са штабу загадалі: людзей, што засталіся (12 чалавек), перадаць у стралковы батальён, на папаўненьне, а самім прыбыць на НП камандзіру палку.

Полк тым часам выйшаў на дзяржаўную мяжу ў раёне ст. Унгены і стаў. Наперадзе была вышыня, якую ён памкнуўся ўзяць, ды ня ўзяў. Праз дзень атакавалі зноў. Адзін раз уварваліся ў іхнія акопы, ды немцы ўсё ж зьбілі батальёны з вышыні, і тыя перайшлі за рэчку. Занялі абарону па схілах, кілямэтры паўтара ад вышыні. Ззаду за пяхотай на схіле быў НП камандзіра палку. КП — на другім баку схіу. Там мы і атабарыліся ў зямлянцы. Я і мой камандзір батарэі.

У спакоі хоць выспаліся. Хоць спакой быў адносны — за пагоркам грымеў бой — гэта ўсё за тую праклятую вышыню. Але то ўдзень. Уначы было больш-менш спакойна.

Настала сьвята 1 Мая. Мы з камбатам сядзелі каля цяпельца, грэліся і чакалі пасланца з суседняга палку. Справа ў тым, што ўчора камбат атрымаў новае прызначэньне — начальнікам артылерыі ў суседні стралковы полк. Гэта было павышэньне, а галоўнае — пасада-лафа, амаль штабная для 30-гадовага капітана. Ён быў узрадаваны, мы выпілі з ягонай пляшкі нямецкага шнапсу, і ён паспачуваў мне. Бо пэрспэктыва ў мяне была незайздросная — зноў стралковы батальён.

Тым часам прыехаў канавод з вольным канём на повадзе, і капітан са мной разьвітаўся. Яны рысьсю паехалі па лагчыне, дзе, аднак, дарога раздвойвалася: адна ішла ў аб’езд пагорку, па лагчыне, другая падымалася на пагорак. Шлях цераз пагорак быў карацейшы. Камбат трохі памарудзіў, відаць, разважаючы, куды падацца. І павярнуў на пагорак. Як ён выехаў на яго вяршыню, раздалося два мінныя выбухі — якраз абапал дарогі. Ён прышпорыў каня. Зноў выбухнула, накрыла коньніка пылам і дымам, а як пыл асеў, стаў відаць адзін конь. Коньніка на ім не было.

Увечары прывезьлі забітага капітана, які так і не даехаў да свае жаданай пасады.

І вось я на НП камандзіра палку, дзяжуру ноччу з разьведчыкам і тэлефаністам. Камандзір палку маёр Валошын у гэты час за пагоркам на сваім КП. Нашая задача — глядзець і слухаць. Наперадзе ўсё тая ж праклятая вышыня, перад ёй унізе рэчка і невялікае, пакінутае малдаванамі сяльцо — на нэўтральнай паласе. Трохі лявей выцягнуліся вуліцы большага сяла Багені-ноу — але тое на нямецкім баку. Удзень тут грыміць бой, але нашыя не наступаюць, выдыхліся, толькі шпурляюць мінамі — тыя і другія. Уначы ўвогуле ціха. Можна б і пакімарыць, калі б не тэлефон, які ўсё зумарыць — начальства з тылу пытаецца: што чуваць? Толькі пад ранак неяк усё сьціхае.

Тым часам мой разьведчык-назіральнік, маўклівы камлюкаваты хлопец родам з Пермскай вобласьці, заўважыў, што ўначы ў напаўразбураным сяле на нейтралцы паяўляюцца адзнакі нейкага жыцьця. Неяк ён папрасіў пусьціць яго, каб туды наведацца. Я і пусьціў. Праз нейкі час разьведчык прыйшоў і паведаміў, што ў другой ад краю мазанцы жыве малдаванін — безь сям’і, але з такой-сякой гаспадаркай. Той пачаставаў разьведчыка, які нават прынёс на НП кавалак хлеба з салам і яшчэ нешта. Мы пачалі наведвацца да таго гасьціннага малдаваніна. Хадзіў і я некалькі разоў, як было ціха, перадавая замірала — звычайна пад ранак. На НП было холадна, а ў хаце той малдаванін, не стары яшчэ мужчына, распальваў печ, лавіў на гародзе сваю ці чужую курыцу, абскубваў яе і ладзіў пачастунак. Для таго патрэбны быў час, і я бавіў яго ў цеплыні хаты. Аднойчы і задрамаў. А прачнуўся раптоўна ад страшэннага вэрхалу, што ўсчаўся з надворку — грукацелі чэргі, бахалі выбухі гранат. Ускочыўшы, я кінуўся на сваю гару, у НП, дзе ўжо надрываліся тэлефоны, трывожыліся, што здарылася і дзе начальнік НП Быкаў. Стаўся невялікі скандал, начальнік штабу вылаяў мяне, што гэтак моцна сплю, калі трэба ня спаць.

На тым нашае наведваньне гасьціннага сяла скончылася. Аказалася, туды наведваліся ня толькі савецкія, але і нямецкія аматары кураціны. Нечакана спаткаліся ўначы — і адбылася бойка.

Недзе ў сярэдзіне мая мяне паклікалі з НП у штаб палку. Сказалі ўзяць рэчы, будзе іншае заданьне.

Іншае заданьне было дзіўнаватым.

Начальнік штабу капітан Травін загадаў з камандай у дванаццаць чалавек адправіцца ў недалёкае сяло Барсучэнь, эвакуяваць у тыл усіх ягоных насельнікаў і арганізаваць камэнданцкую службу. Камэндантам назначаўся малодшы лейтэнант Быкаў. Увечары мы прыйшлі ў Барсучэнь, знайшлі старшыню сельсавету. Але ніхто не хацеў кідаць гаспадарку і ехаць немаведама куды. Давялося ўгаворваць і сварыцца, і пагражаць. Але толькі назаўтра малдаване запрэглі куруцы, паскідалі ў іх якое майно і паехалі за зону эвакуацыі — праз 15 кілямэтраў ад фронту.

Нечакана я зрабіўся гаспадаром бязьлюднага сяла. Паставілі ў абодвух яго канцах шлягбаўмы, наладзілі каравул. Камэндатуру я абсталяваў у хаце псаломшчыка і вугалем вывеў на белай сьцяне «Камэндант». Галоўнай задачай было ня даць нашым войскам, якіх скрозь была процьма, разрабаваць тое, што пакінулі насельнікі. А пакінулі яны ўсе прыпасы: збожжа, кукурузу, маёмасьць і таксама віно, бочкі якога пазакопвалі ў дварах, на агародах, у хлявах. Усе харчовыя прыпасы падлягалі арганізаванай рэквізіцыі, якую ажыцьцяўлялі інтэнданцкія службы дывізіі. Езьдзілі па сёлах і ўсё вымяталі падчыстую. Але езьдзілі ня толькі службы — шныралі і байцы з розных часьцей, разьведчыкі ды іншыя. Як ні пільнавалі, яны прарываліся ўдзень і ўначы, выкочвалі бочкі віна, напіваліся, налівалі каністры і бутлі. Кожны дзень былі ў мяне сваркі і стычкі, часьцяком абодва бакі хапаліся за пісталеты. У Барсучэні, аднак, пакуль што бог мілаваў, ніхто не застрэліў нікога.

Фронт стаў у абарону, баі папрыціхлі, але войскі жылі сваім жыцьцём. Ня надта спакойным. Здаецца, у канцы мая ў Барсучэнь прыбыў армейскі інжынэрны батальён, які заняў усе пустыя хаты. Штаб яго разьмясьціўся ў хаце цераз вуліцу ад камэндатуры. Неяк наведаўшыся туды, убачыў усьмешыстую дзяўчынку ў вайсковым, яна жартаўліва загаварыла са мной, памятаю, прасіла пачаставаць арэшкамі. То была Тося, пісар гэтага штабу. Так сталася, што неўзабаве і яна завітала да мяне ў камэндатуру, пасьля мы зь ёй сустрэліся і прайшліся па вуліцы. А яшчэ праз колькі дзён мне ўжо хацелася бачыць яе штодня… Вакол было войска, салдаты, і яна ўсё часьцей забягала да мяне ў камэндатуру, вядома, увечары, як канчалася служба. Як сьціхала вёска, уначы мы гулялі зь ёй па вуліцах, сядзелі на лаўках пустых хацінаў. Побач квітнеў бэз, і мы нацалаваліся. Я ўжо кахаў Тосю — першым пакутным каханьнем. Клікалі яе ў штабе «птенчик», і я таксама так клікаў.

Калі я сядзеў адзін у псаломшчыкавай хаце (памятаю, чытаў «Так говорил Заратустра», што знайшоў на паліцы тут жа), зайшоў незнаёмы лейтэнант з інжынэрнага. Павітаўшыся, зазначыў: «Уполномоченный контрразведки СМЕРШ. Знаете, что такое СМЕРШ?». Як ні дзіўна, але тое слова я чуў упершыню, у нас у вучылішчы гэтых людзей звалі проста «асабісты». «Смерть шпионам!» — растлумачыў лейтэнант. Тут жа ў размове ён не схаваў, што цікавіцца пісарам штабу Кастэнка Таісай. Мне здалося, што ён да яе заляцаецца. Мабыць, так яно і было. Бо калі я расказаў пра гэтую сустрэчу Тосі, тая заплакала. А я падзівіўся: чаго яна так, калі заляцаецца?

Але, мабыць, было чаго ня толькі заплакаць.

У пачатку чэрвеня той інжынэрны батальён перакінулі на іншы ўчастак, і я разьвітаўся з Тосяй. Пачалося ліставаньне. Я пакутна перажываў ростань, вельмі чакаў лістоў ад яе, сам пісаў шмат. Тося таксама пісала. Дзе яна была, зь лістоў даведацца было немагчыма, так ахоўвалася вайсковая тайна.

Так мы болей і не спаткаліся ў жыцьці.

Здаецца, у сярэдзіне лета мяне з камандай перавялі ў недалёкае сяло Кашкадэнь усё з той жа камэнданцкай задачай. Салдаты ў камандзе былі розныя, болей, аднак, немаладога ўросту (самы малады, здаецца, быў я). Намесьнікам камэнданта і першым яго памочнікам быў старшына Ганчарэнка, кіраваградзкі бухгалтар. Кашкадэнь таксама было эвакуяваным сялом, хаця некаторыя зь ягоных насельнікаў павярталіся і жылі ў сваіх хатах. Тут былі меншыя строгасьці, чым у Барсучэнях, бо сяло было ад фронту кілямэтрах у пятнаццаці. Клопат мой быў той самы: ахоўваць сяло ад рабаваньня. Усё харчовае, што можна было вывезьці, ужо вывезьлі, не засталося і кукурузы. Віно таксама ўжо ўсё адшукалі шампаламі і паадкопвалі. Часам наведвалася начальства, часьцей — начштабу палку капітан Травін, спакойны, дзелавы чалавек, значна старэйшы за мяне. Неяк пасьля пачастунку ён застаўся пераначаваць і расказаў мне, што ён — сын сьвятара. З прычыны чаго ня надта зрабіў кар’еру ў войску. Неяк прыехаў начальнік штабу дывізіі, палкоўнік Фралоў. Аднойчы ўсё сяло заняла дывізія палкоўніка Машляка, героя Хасана. Ягоныя разьведчыкі вытурылі камэнданта з будынку, які спадабаўся і ім. Пасьля злоснай сутычкі, што ледзьве ня скончылася стралянінай, я перайшоў далей ад іх, у іншую хату.

3-і Украінскі фронт усё стаяў у абароне ў Малдавіі, затое перайшлі ў наступ беларускія франты. Яшчэ ў чаканьні гэтай падзеі (у канцы мая) я паслаў бацькам пісьмо — на ўсялякі выпадак. Калі, можа, вызваляць. І во дзіва! Пісьмо маё не прапала, яго атрымалі, і я атрымаў адказ! Пісалі, што ўсё добра, усе жывыя, хоць хапіла рознага. І там жа паведамілі, што атрымалі на мяне пахаронку пасьля зімовых баёў. Але параўналі даты і пераканаліся: жывы.

У сяле за аселіцай жылі дзьве сястрычкі з малым дзеўчанём. У старэйшай, Веры, муж быў мабілізаваны ў румынскую армію, а малодшая, Оля, жыла пры ёй. Часам Оля забягала да камэнданта, маўчала, усьміхалася. Была яна прывабнай, прыгожанькай дзяўчынкай, і сэрца дваццацігадовага лейтэнанта — ня камень. Калі-нікалі Оля заставалася і да раніцы.

Пад канец таго Богам пасланага мне ў якасьці падарунку лета здарыўся кепскі выпадак, які ледзьве ня спляжыў усю маю кар’еру. І мусіць бы спляжыў, каб у канцы жніўня не пачалося наступленьне — Яса-Кішынёўская апэрацыя.

У сяло прыяжджалі ня толькі франтавыя камандзіры, але і партыйнае малдаўскае кіраўніцтва. Неяк прыехаў упаўнаважаны ЦК КП Малдавіі. Зь ім мы добра выпілі, ды аказалася мала. Віна больш не было. Тады нехта з маіх салдатаў сказаў, што трэба наведацца на хутар, магчыма, там знойдзецца.

Так і зрабілі, паехалі на фурманцы да хутару, не даяжджаючы метраў сто пайшлі сьцежкай між збажыны да падворку, і раптам на падворку ўзьнікае постаць нашага салдата, які, крычучы штось п’янае, пачынае страляць па нас з карабіну. Адна куля трапіла ў карабін таго члена ЦК, які таксама хацеў па ім стрэліць, і, разарваўшыся на ім (бо была разрыўная), выбіла вока начальніку. Хуценька на фурманцы мы павезьлі яго ў шпіталь, па дарозе дамовіўшыся сказаць начальству, што нас абстралялі немцы (можа, нямецкія разьведчыкі?). Я так і зрабіў у сваім данясеньні начштабу. Але ўсчалося сьледзтва, і хутка ўсё высьветлілася. Члена ЦК выключылі з партыі (за ашуканства партыі), а на мяне завяла справу ваенная пракуратура. Той жа капітан Травін тады сказаў словы, якія я запомніў на ўсё жыцьцё: «Хіба такое можна схаваць? Тут наогул нічога схаваць нельга». Мабыць, так. Салдата адправілі ў штрафную, а да мяне пачаў езьдзіць сьледчы, пісаць пратаколы.

У жніўні зноў пачаліся баі — прарыў нямецкай абароны, мяне адклікалі ў полк. Ранічкай мы разьвіталіся зь мілым Кашкадэнем і паехалі кудысь на захад, куды перамяшчалася ўся нашая дывізія. У абход Унген. У самім прарыве я ня ўдзельнічаў, прыбыў у батарэю крыху пазьней.

Неяк, рухаючыся з салдатамі акрай кукурузнай нівы, наскочылі на двух немцаў, якія змушаныя былі падняць рукі. Мы адабралі ў іх зброю — карабін і кулямёт «МГ-42», абшарылі кішэні. Мне дастаўся трафей — гадзіньнік у футарале і аўтаручка. Немцаў трэба было адправіць у тыл, але канваіраваць не выпадала. Тады паказаў ім, куды кіраваць, і, калі яны адышліся, даў чаргу па-над іх галовамі — каб не марудзілі.

Пачаліся баі. Пра адзін зь іх хацелася б расказаць словамі ветэрана нашай дывізіі падпалкоўніка А. Піліпенкі, якія надрукаваныя ў кнізе «Наша 252-я», што выйшла ў 1983 годзе ў Пермскім кніжным выдавецтве.

«23 августа в ходе Ясско-Кишиневской операции противник оказал сильное сопротивление его полку, наступавшему в южном направлении вдоль берега реки Прут.

Боевые порядки стрелкового батальона капитана Савченко, которому был придан взвод противотанковых орудий лейтенанта Быкова, атаковала вражеская пехота, поддержанная сильным огнём артиллерии и миномётов. Около трёх часов шёл напряжённый бой. Гитлеровцы несколько раз ходили в психическую атаку, но это им не помогло. Расчёты орудий Быкова, ведя огонь прямой наводкой, посылали снаряд за снарядом в цепи фашистов, заставляя их откатываться назад. Измотав противника, подразделения полка утром 24 августа перешли в наступление.

На рассвете следующего дня гитлеровское командование бросило в бой несколько танков. На участке стрелкового батальона, который поддерживал лейтенант Быков, появились три вражеские машины. Быков подал команду „огонь“. Два снаряда разорвались рядом с передним танком, но тот продолжал двигаться. Грянул третий выстрел — и немецкая машина остановилась. Другие вражеские танки стали обходить горящую машину, ведя на ходу огонь по нашим орудиям.

Осколком вражеского снаряда было повреждено орудие, убит его командир сержант Лукьянченко, ранены наводчик и заряжающий. В эту трудную минуту к орудию стал Быков. Через канал ствола он навёл орудие, затем зарядил и выстрелил в приближающийся танк противника. Фашистская машина развернулась на одной гусенице и остановилась…».

Тут, аднак, ня ўсё дакладна. Прозьвішча камандзіра гарматы было іншае. Наводзіў гармату я не праз канал ствала — яе і наводзіць не было патрэбы, бо танк быў ад гарматы ў 10 метрах. Прыцэл, праўда, быў разьбіты, і мы вазілі гармату да канца 1944 году без прыцэлу. У якасьці запасной. Я так і не дачакаўся яго, бо ў сьнежні 44-га быў паранены і выбыў у шпіталь.

Але гэта — між іншым.

За той бой мяне прадставілі да ўзнагароды, якой я так і не атрымаў. Засталіся толькі паперы, якімі і пакарыстаўся былы афіцэр штабу 252-й падпалкоўнік А. Піліпенка. Што ж — дзякуй яму за гэта.

Баі працягваліся і па той бок Прута, фронт упарта каціўся на поўдзень да Бухарэсту. Я зноў застаўся без гарматаў і быў выкліканы ў штаб палку. Там начальнік штабу прапанаваў мне новую пасаду — ад’ютантам камандзіра палку. Гэтым камандзірам нядаўна стаў маёр Коваль, даволі крыклівы, нэрвовы афіцэр, пераведзены з суседняга палку, і я заўпарціўся. Тады, паколькі вольных артылерыйскіх пасадаў не было, мяне прызначылі камандзірам узводу ў роту аўтаматчыкаў. На нейкім падворку прыняў узвод — 15 чалавек, ушчэнт змораных салдатаў і двух сяржантаў. Пачаліся баявыя будні. Звычайна з раніцы мой узвод пакідалі ў рэзерве камандзіра палку. Але праз гадзіну-другую, як пачынаўся бой, ужо кідалі на які фланг, у які батальён. Бегчы трэба было пад агнём, між разрываў. Адтуль зноў беглі кудысь — паступала новая каманда: адбіць атаку, контратакаваць, перарэзаць шлях. Пад вечар ужо ня беглі, а ледзьве брылі ад зьнямогі. Праз колькі дзён нас засталося чалавек сем — на ўзвод, аддзяленьне. Неяк бегалі, адбівалі і контратакавалі. Аж пакуль і ўся дывізія не растала ў баях.

Увосень 44-га ўсю нашу 4-ю гвардзейскую армію выводзілі на перафарміроўку. Наш полк грузіўся на нейкай невялічкай румынскай станцыі. І тады я захварэў на малярыю. (Думалі, што малярыя, бо дужа трэсла.) А хутчэй за ўсё была прастуда, бо ехалі пад палаткамі на адкрытых плятформах. А ўсё ж быў кастрычнік. Пасьля Чарнавіцаў я ўжо ня мог падняцца, і мяне ўзялі ў вагон санчасьці. Там давалі нейкія таблеткі (стрэптацыд), а я хварэў. Так хворага прывезьлі ў лес пад Луцкам, дзе атабарылася дывізія. Батальёны пасяліліся ў буданах, а для санчасьці адвялі паўразбураны дом без вакон і дзьвярэй. Паслалі саломы і паклалі аднаго хворага — Быкава.

У тым доме я праляжаў з тыдзень і зразумеў (адчуў), што калі ня ўстану, дык памру. Аднойчы ўстаў, нічога ня кажучы дактарам, і, хапаючыся за хвойкі, пайшоў да майго ўзводу.

Неяк патроху расхадзіўся.

Там мяне прызначылі на ўзвод ПТА ў другі батальён. Зноў прыняў дзьве гарматы (адну ўсё тую ж, без прыцэлу), шэсьць коней — трафейных нямецкіх біцюгоў. Пачаліся заняткі, вучэньні з баявой стральбой.

Камандзірам батальёну быў (зноў!) старшы лейтэнант Сьмірноў, ня кадравы, мабілізаваны настаўнік. Жыў ён у зямлянцы зь мілай старшыной медслужбы — дзяўчынай у акулярах, што выклікала зайздрасьць і нараканьне камандзіраў рот.

Надвор’е стаяла халоднае, з восеньскімі дажджамі. Усе былі мокрыя. Начальства злавала. Чакалі і не маглі дачакацца, калі ж адправяць на фронт?

Недзе ўжо ў лістападзе перафарміроўка скончылася, дывізіі атрымалі папаўненьне. Ваенны трыбунал асудзіў двух салдат за марадзёрства і згвалтаваньне, і перад нашай адпраўкай на фронт полк быў пастроены літарай П. Усярэдзіне яе выкапалі яму і прывялі асуджаных. Зачыталі прысуд, і камэнданцкі ўзвод даў залп. Полк, аднак, прыняў тое з задавальненьнем, бо за час нашай фарміроўкі розныя блатнякі, якіх было ў дывізіі нямала, рабілі набегі на навакольныя сёлы і хутары, рабавалі і забівалі. Тым болей, што, як казалі, яны, — бандэраўцы, «чего жалеть!»…

Перад адпраўкай на фронт атрымаў кароценькае пісьмо ад Тосі. Пісала, што таксама хварэла (ножкі), была недзе ў тых жа мясьцінах — пад Луцкам. Нейкае дужа панылае было пісьмо. Здаецца, я на яго не адказаў — не было пэўнасьці, што будзе з намі, які адрас і г. д.

У лістападзе пагрузіліся ў цяплушкі і паехалі на фронт. Фронт у той час праходзіў у Югаславіі, Трансыльваніі. Цягнікі марудна везьлі нас цераз Карпаты. Часта спыняліся. Нас кармілі, як звычайна, па тылавой норме, а для коней корму ніякага не было. Коней кармілі тым, што ўдавалася раздабыць на станцыях у час прыпынкаў. Неяк салдаты назапасілі буракоў, і адна кабыла-біцюг, пераеўшы іх, здохла. На мяне пракуратура завяла справу — за падрыў баяздольнасьці войска, якое адпраўляецца на фронт. Выклікалі ў вагон трыбуналу, вялі допыт салдат ва ўзводзе. Ужо думаў, не дадуць даехаць — асудзяць. Маячыла штрафная ці штурмбат. Зноў жа быў клопат: як прыедзем, чым цягнуць гармату?

Усё ж выгрузіліся ў Ваяводзіне, каля югаслаўскага гораду Нові Сад. Салдаты раздабылі каня — проста ўкралі: адрэзалі запаснога ад румынскай фурманкі. (Румынская армія тады стала нашай саюзьніцай.) Справа мая ў пракуратуры неяк заглухла. Палкі дывізіі пехатой высоўваліся на фронт. Праходзілі паўз гарады і сёлы Югаславіі, затым Венгрыі. Назіралі жыцьцё Эўропы і не маглі ня бачыць, што жыцьцё гэта куды не такое, як у нас. Людзкае жыцьцё. Ладныя дамкі, ладныя вуліцы. І ў дамках багацей, чым дзе ў нас. І куды болей культуры, добраўпарадкаванасьці. Югаславы сустракалі нас як братоў, венгры стрымана, але ўвогуле добразычліва: венгерская армія тады ваявала поруч зь нямецкай — супраць нас. Сьнегу яшчэ не было, ішлі дажджы, ратавала на дарозе адно — плашчпалатка. Ногі заўжды былі мокрыя.

1 сьнежня ўвайшлі ў горад Байя, што ляжаў на Дунаі, уначы прайшлі яго і сталі на беразе вялізнай ракі. Загадалі фарсіраваць. На тым беразе немцы. А шырыня ракі кілямэтра паўтара. Дажджы скончыліся, стала прымарожваць. На траве ляжала шэрань.

Паставіў сваю гармату па-над берагам. У прызначаны час пачалася страляніна. Па тым беразе біла палкавая артылерыя, дывізійная і тая, што нас падтрымлівала. Але той бераг маўчаў. Ды і ні чарта там не было відаць. Апоўначы прыходзіць камбат капітан Сьмірноў, кажа: «Што ты б’еш немаведама куды? Траціш снарады. А на тым беразе чым будзеш адбіваць танкі?». Наогул правільна, перастаў страляць. Аж прыбягае начартпалку, крычыць: «Пачаму перастаў страляць? Пачаму не падтрымліваеш пераправу?». Таксама правільна, пачаў страляць.

Той начы, аднак, пераправа аказалася няўдалай, перадавую групу, што пераправілася, немцы на беразе ўсю расстралялі. Пад ранак прыплыў адзін разьведчык — паведаміў…

На дзень нас адвялі ад ракі. Пасьля падышлі бронекацеры Дняпроўскай флатыліі, якія пачалі пагрузку на борт. Але бяз коней. Я занепакоіўся: як жа бяз коней? Але на тым беразе коней хутка раздабылі — у першым жа сяле — цягнуць гармату, і нават мне — ладную кабылку зь сядлом. Толькі сядаць на яе пакуль не было дзе — пачаліся баі.

Пачалося маруднае наступленьне па схеме: дзень ішоў агнявы бой, а ўвечары немцы недалёка адыходзілі — да наступнага сяла ці гарадка, і мы пасоўваліся за імі. Мясцовасьць сьпярша была зь лясамі і пагоркамі, пасьля пачалася раўнінная забалаць з мноствам мэліяратыўных каналаў. На палях стаяла няўбраная кукуруза, якая была для нас неблагім сховам у нашых палявых манэўрах. Кепска, што высока стаялі грунтовыя воды, і акопчык можна было выкапаць толькі да калена, далей вада. Але клаліся і ў ваду. Асабліва пад абстрэлам. А абстрэльвалі немцы заўжды здаля — артагнём, зблізку — мінамётамі і з кулямётаў.

Камбат старшы лейтэнант Ігар Сьмірноў камандаваў учэпіста, не даючы продухі. Дзе б ні былі, увечары склікаў камандзіраў рот, падводзіў вынікі, ставіў задачы. І даваў вымовы. Але ў баі ён быў усё ж у тыле, праз які кілямэтр ад ротнага ланцугу. Бліжэй за іншых да нас заўжды апынаўся яго намесьнік па страявой старшы лейтэнант Салярэнка. Гэта таксама быў крыклівы камандзір, але не такі зласьлівы, як камбат.

Стралялі мае артылерысты мала: бераглі снарады, падвозу якіх з-за Дунаю не было зусім. Праўда, пакуль што не было і нямецкіх танкаў. Затое дужа ўпарцілася нямецкая пяхота. Пад гарадком Цэцэ мы ляжалі на мокрым полі пад абстрэлам амаль суткі. Уначы рушылі: немцы пакінулі паўднёвы прыгарад, але засталіся на паўночным. Я з гарматай трохі адарваўся ад батальёну (шукалі пераезд цераз мэліярацыйны канал), а пасьля цераз горад шукаў полк. І на сьвітаньні падскочыў на маёй кабылцы пад нямецкі кулямёт. Зьнянацкая чарга зваліла кабылку пад драцяную агарожу, цераз якую я кулём пераляцеў у гарод. Гэта мяне і ўратавала. Але не кабылку.

Перад тым уначы, таксама шукаючы КП батальёну, я заблудзіў. Езьдзіў-езьдзіў па палёх, цераз плянтацыі вінаграду, нідзе ня мог знайсьці сваіх. Нарэшце ўбачыў: быццам нехта акопваецца на краі вінаградніку. Але менавіта тое, што акопваўся, трохі мяне насьцярожыла, і я моўчкі, ціха ехаў туды. Блізка стаў, услухаўся, і мне стала страшна[: ] размаўлялі па-нямецку. Я павярнуў назад. Але куды было ехаць? Тады заўважыў, што кабылка ўвесь час забірае некуды ўбок, і я адпусьціў повад. Яна і прывяла мяне да КП батальёну. Дзе былі звыклыя для яе коні.

А вось як клікалі кабылку — забыўся.

Была восень, сьцены ўсіх венгерскіх паселішчаў чырванелі ад пляцёнак перцу (папрыкі), якая тут была чымсьці накшталт беларускай бульбы. Зь яе венгры (мадзяры) гатавалі безьліч страваў. Перападала і нам. Наогул, мы тут болей былі на падножным корме, якога багата было ў кожнай вёсцы, амаль у кожным двары. Як праходзілі па вясковай вуліцы, салдаты забягалі ў двары і хутка выбягалі адтуль то з боханам белага хлеба, то з кумпяком ці банкай кампоту, а то і з бутляй ці каністрай віна. На батальённую кухню па кашу ніхто не хацеў ісьці — прысылалі пісьмовы загад, бо нельга было гатаваць абед, калі не разабраны сьняданак.

А нас каля гарматы няблага карміў запасны разьлік Закірава. Там быў наш абоз і тыл. І тады думалі: добра мець гармату без прыцэлу.

На подступах да Секешфехервара, недзе ў раёне паселішча Шар-Карастур, баі сталі асабліва ўпартыя. Цэлы дзень мы біліся за ўскраіну сяла Тач, ды так і не ўзялі. На другі дзень тут паявіліся танкі і паляцелі «месэршміты», пачалі бамбіць. Пяхота пачала ўцякаць ад ускраіны ў поле. Тое я заўважыў позна, а як заўважыў, адступаць стала позна, на ўскраіну выйшлі танкі. Да таго мы не стралялі, але па бліжэйшым танку адкрылі агонь, і той спыніўся на агародзе. Праўда, не загарэўся. Скарыстаўшы момант, мы на руках адкацілі далей гармату, туды, дзе пабегла пяхота, там быў лясок. Але на паўшляху да яго ўперліся ў канал мэтраў пяць шырынёй, поўны вады. Тут і спыніліся. Я ляжаў на адкосе, назіраў за ваколіцай. І раптам як плясьне перад тварам, гразёй заляпіла вочы. Як я працёр іх крыху, убачыў перад сабой азадак снараду, што тырчэў зь зямлі. Не разарваўся, дзякаваць Богу. Танкі лупілі цераз нашы галовы па ляску.

Пад вечар, як трохі сьціхла, камандзір гарматы сяржант Сьвінцоў кажа: трэба схадзіць на КП батальёну, падаць заяўку на падбіты танк (такі быў парадак). А я быў змораны, знэрваваны, ды і танкі стралялі яшчэ. Кажу: схаджу потым.

А як пайшоў уначы дакладваць пра бой камандзіру батальёну, той, выслухаўшы, кажа: «Ну во, ужо трэці падае заяўку. На адзін танк. Я яго яшчэ раніцай аформіў на маіх мінамётчыкаў».

Так я і вярнуўся з дуляй. А Сьвінцоў кажа: «Умей падбіць, але ўмей і далажыць. У час».

Што праўда, то праўда.

Той ранак застаў нас каля мэліярацыйнага каналу, дзе мы ўчора і спыніліся.

Але пяхота ноччу разьведала, што немцы адышлі з паселішча, і яна хутка заняла яго. Як разьвіднела, мы таксама падагналі коней і пераехалі невялікае сяльцо Таг. Па той яго бок было шырокае, бясьсьнежнае яшчэ, але ўжо ўмерзлае поле. Там заляглі ротныя ланцугі. Мы трохі ад’ехалі ад дарогі і адчапілі ад перадку гармату. Толькі пачалі яе акопваць, як наперадзе загрымела… Наўкось цераз дарогу ішлі танкі.

Танкаў было няшмат, можа сем ці дзесяць, і мы ня дужа сьпяшаліся.

Яны спыніліся перад батальёнам і пачалі мэтадычна расстрэльваць адзіночныя акопчыкі. Мабыць, снарадаў у іх было багата.

Мая саракапятка адкрыла агонь. Наводчык Пронін быў неблагі артылерыст, але ўсё ж адлегласьць была велікаватая для нашай гарматы. Лежачы крокаў празь пятнаццаць ад яе, я назіраў у бінокль. Трасэры бранябойных недзе там ля танку рыкашэцілі і адляталі ў хмарнае неба. Відавочна сьпярша танк нас не заўважыў, але вось прыкмецілі. У бінокль я згледзеў, як той бліжэйшы ад дарогі танк пачаў паварочваць гармату — у наш бок. Я закрычаў наводчыку, каб ён хутчэй, каб апярэдзіў ягоны стрэл, замахаў рукой, каб зразумеў камандзір Сьвінцоў. Аднак наводчык не пасьпеў. Перада мной грымнула, акаціла мяне гарачым паветрам і зямлёй, сыпанула камякамі… Дужа запякло руку. Зірнуўшы на правую кісьць, я ўбачыў кроў, якая лілася па рукаве, па пальцах… «Агонь, Пронін, агонь». Пронін яшчэ двойчы стрэліў, ды марна, снарады той танк ня бралі — было далёка. За час гэтай калатнечы мы, аднак, перасталі пазіраць у бок, дзе за прыдарожным кустоўем, аказваецца, паявіўся і яшчэ адзін танк. Мы адчулі ягоную там прысутнасьць, як ён урэзаў па нас з кулямёту. Людзі за гарматкай пападалі ніц, Сьвінцову прастрэліла плячо, двух забіла паміж станінаў.

З адной рукой я быў не ваяк, і, пакінуўшы ля гарматы Закірава, папоўз у тыл. Бой на полі неяк сьціхаў.

Там ля дарогі ў пасадцы, дзе быў перадок з коньмі, мяне перавязалі. Далейшы мой шлях быў у паселішча, дзе я знайшоў палкавую санчасьць.

Начальнік санчасьці выцягнуў з рукі даволі вялікі востры асколак і выпісаў накіраваньне ў шпіталь. Сказаў, што раненьне не цяжкое, але гэтыя косьці — зь імі заўжды невядома як будзе. Але адправіцца ў шпіталь пакуль было неяк — не было транспарту, і я, люляючы маю лялькуруку ад болю, прабыў ноч у мадзярскім доме. Дачка гаспадара карміла мяне, а пасьля малявала спрытныя дзявочыя фігуркі — такія, як у часопісах мод. Аказваецца, яна працавала мастаком-мадэльерам у Будапэшце.

Раніцай на грузавой машыне з групай параненых я паехаў па знаёмай дарозе на поўдзень.

Нас прывезьлі ў невялікі гарадок Сэксард, дзе на цэнтральнай вуліцы быў гатэль, які занялі пад шпіталь. Пасьля памыўкі абмундзіроўку пакінулі, у якой мы былі. Я быў апрануты ў жоўтую венгерскую скуранку, з пілоткай на галаве. Быў у мяне і прыхаваны пісталет — нямецкі «вальтэр»: штатны ТТ змушаны быў здаць у палкавой санчасьці. Пасьля перавязкі атрымаў месца — у аднамесным нумары таго гатэлю-шпіталю. Але ложак ужо быў заняты афіцэрам, параненым у сківіцу. Галава і твар яго былі абматаныя бінтамі, і ён выглядаў, бы касманаўт у шпіталі.

Доктаркі былі дзьве, маладыя жанчыны, мяне лячыла маладзейшая, ардынатар. Пасьля рэнтгену аказалася, што між фалангамі ў ране ёсьць яшчэ невялікі асколак, і яна, расьсекшы ранку, выняла яго. Яшчэ меншы асколачак, аднак, застаўся ў руцэ назаўсёды.

Гэты шпіталь быў нібы дом адпачынку, тое, што балела рука, было не ў залік. Я навучыўся ўпраўляцца адной. Прыгожы невялічкі гарадок вабіў утульнасьцю сваіх цэнтральных вулічак з фантанамі і мармуровай скульптурай. Там жа быў рэстаран, дзе нас абслугоўваў вёрткі, цыганістага выгляду, гарсон. На фасадах дамоў бялелі і чырванелі аб’явы з заклікам уступаць у венгерскую камуністычную партыю. А на гары за горадам, сярод вінаграднікаў былі вінныя сутарэньні, поўныя віна ў прастрэленых вялізных бочках. Віно па канавах цякло аж да гораду: наш брат-вызваліцель не цырымоніўся з буржуямі.

Параненыя са шпіталю пратапталі на тыя сутарэньні сваю сьцежку. Пару разоў схадзіў і я з аплеценым бутлем. Але другі раз мне не пашэньціла: у двары шпіталю мяне затрымаў нампаліт, адабраў бутлю і мой «вальтэр», якога мне было шкада і які мне неўзабаве дужа спатрэбіўся б.

Калі-нікалі мы пачалі наведваць сядзібы багацейшых мадзяраў, — проста так, дзеля знаёмства. Дзеля пачастунку. Венгры заўжды частавалі гасьцей-заваёўнікаў. Тады яшчэ яны не называлі нас вызваліцелямі.

Мы выбралі той раз прыстойны катэдж на краі гораду, зайшлі. Гаспадары адразу пасадзілі нас за столік, нарэзалі каўбас, вяндліны. Гаспадар прынёс невялічкі графінчык чагось рудога. Мы думалі, віно, і пашкадавалі, што так мала. Аднак выпіўшы па тры-чатыры чаркі, зразумелі: э, нешта ня тое… Аказалася, то быў каньяк, які я тады пакаштаваў упершыню ў жыцьці. Гаспадар, які аказаўся мясцовым банкірам, трохі гаварыў па-руску. Тады ён сказаў нам тое, што нас амаль абурыла (асабліва майго напарніка-сібірака): — Фашызм і камунізм — два канцы, адна палка.

Тое я моцна запомніў, хоць сьпярша і быў зь ім нязгодны.

У шпіталі, вядома, былі маладзенькія сёстры, а таксама параненыя вайсковыя дзяўчаты. Мне прыглянулася адна з фізыятэрапіі: статная, з кароткай стрыжкай (пасьля тыфу) бляндынка Галя, некалькі разоў я праводзіў яе са шпіталю да кватэры, дзе яна жыла. Пазнаёміўся яшчэ з Валяй, лейтэнантам мэдслужбы з нашай 4-й арміі. Зь імі і яшчэ з некалькімі параненымі афіцэрамі мы сустрэлі новы 1945 год. Выпілі трохі віна, памарылі пра будучае.

А тое будучае неўзабаве паднесла нам сюрпрыз. Адразу пасьля новага году немцы вялікімі сіламі прарвалі наш фронт. Сексард апынуўся пад пагрозай захопу. Параненыя былі ноччу паднятыя па трывозе, тых, што не маглі хадзіць, уладкавалі на які-колечы транспарт, а хадзячых адправілі сваім ходам.

Пісталет мне мой не аддалі, далі кавалерыйскую шаблю, і мы праз завею рушылі на поўдзень… Я ішоў з Галяй, разам зь яшчэ некалькімі параненымі. Тую ноч, а затым і дзень мы шмат перажылі і шмат перагаварылі. Цераз Дунай перапраўляліся пехатой па крыгах, ледзьве не патанулі. Затым сушыліся на левым беразе каля Баі, зноў ішлі і ехалі да Сегеда, куды эвакуяваўся ўвесь наш шпіталь. Там я нядоўга далечваўся…

У канцы студзеня мяне выпісалі са шпіталю і накіравалі ў аддзел кадраў арміі, які знаходзіўся ў Дунайварашы. Па дарозе я завітаў у ранейшы шпіталь, які ўжо быў у новым месцы пад Будапэштам, коратка пабачыўся з Галяй. Сумнае было тое спатканьне. І апошняе. У Венгрыі пад Балатонам ішлі лютыя баі, туды кідалі ўсё, што было на нашым фронце. Фронт пасьпяхова перамолваў і людскія рэсурсы.

Болей Галю я ўжо ніколі ня бачыў.

У аддзеле кадраў артылерыі мне далі накіраваньне ў 10-ю супрацьтанкавую брыгаду, якая была на фарміроўцы па той бок Дунаю. Мне гэта падабалася, бо дужа ўжо апрыкла ваяваць у пяхоце. У брыгаду я ішоў яшчэ з двума лейтэнантамі — Івановым і Ражковым. Тыя, наадварот, — былі дужа засмучаныя, бо разьлічвалі на пасады ў карпусной артылерыі — па спэцыяльнасьці. Абодва яны толькі што адбылі свой тэрмін у штурмбаце, куды трапілі як акружэнцы, што прыжыліся на Адэшчыне пасьля летняга разгрому ў 41-м годзе. Я іх супакойваў. Мне здавалася, што пасьля пяхоты горш ня можа быць. Зрэшты, для мяне і не было. У іх жа, канешне, тое прызначэньне ў супрацьтанкавую артылерыю выклікала расчараваньне.

10-я зьнішчальна-супрацьтанкавая брыгада была кінутая ў студзеньскіх баях насустрач нямецкім танкавым дывізіям пад Балатон і амаль уся там засталася. Рэшту афіцэраў і салдатаў вывелі недалёка ў тыл і там хутка папаўнялі. Нас трох разьмеркавалі па батарэях. Я трапіў у 2-ю батарэю старшага лейтэнанта Ахрына. Яшчэ ў батарэі быў лейтэнант Борматаў і лейтэнант Калегаў. Камандзір палку падпалкоўнік Аўчароў сьпярша загадаў мне зьняць маю белую кубанку, якую я сабе справіў у Сегедзе, надзець армейскую шапку. У палку (1245 ПТАП) кожны дзень ішлі заняткі, звычайная служба. Аднойчы, калі я быў у каравуле, здарыўся пажар, я тушыў яго і спаліў полы свайго шынялю. Нарэшце атрымалі гарматы 76-мм ЗІС-3, якія ня дужа былі здатныя для вайны супраць танкаў. Але я быў рады: у параўнаньні з маімі ранейшымі саракапяткамі гэтыя здаваліся сілай. У канцы лютага мы выехалі на фронт, які быў недалёка, кілямэтраў праз пяцьдзясят. Гарматы цягнулі магутныя амэрыканскія «студэбэкеры», і я дужа радаваўся.

Сьпярша займалі ПТОРы, дзе-небудзь за пяхотай, але не на перадку. Акопвалі гарматы, маскавалі і чакалі, калі будзе прарыў нямецкіх танкаў. У нашай батарэі аказалася тры гарматы, якія камбат падзяліў так: дзьве гарматы Борматаву і адну — Быкаву. (Зноў, значыць, з адной гарматай.) Але з таго я не сумаваў. У разьліку было некалькі чалавек зь Беларусі (Заходняй), а камандаваў ім старшына Лук’янчанка, стары салдат з трыма ордэнамі. Ён звыкла клапаціўся пра ўсё.

Карміліся вельмі добра, зь мясам, часьцяком і зь віном, — пра тое дбаў старшына батарэі Жараў. Калі было ціха, наведваліся ў бліжняе венгерскае паселішча, які фальварак. Вячэралі і распытвалі мадзяраў пра іх аднаасобную жытку, параўноўвалі з савецкай, калгаснай. Тое параўнаньне, вядома, было ня ў нашу карысьць. Добра, заможна і культурна жылі венгры, было даволі і хлеба, і мяса. З агародніны і садавіны нічога ў іх не прападала. Усё перапрацоўвалі і захоўвалі ў скляпах і сутарэньнях, звычайна скрозь застаўленых слоікамі, гаршкамі і бутэлькамі. Неяк сядзелі, як бамбілі фальварак, елі і пілі ў тым склепе, і хтось пажартаваў: хай бы яны (немцы) бамбілі хоць тыдзень. Харчу і пітва хапала…

Часам на батарэю прыходзіў камсорг палку. Павячэрае з камбатам, вып’е. Зойдзе на агнявыя. «Ну як вы?» Нічога.

Праверыць планы камсамольскай работы. Баявы лісток. Вельмі клапаціўся, каб гэты блянк баявога лістка быў запоўнены. І пойдзе. Канешне, у тыл, дзе болей спакойна і бліжэй начальства.

У баі мы яго ніколі ня бачылі.

Ды і што яму рабіць у баі?

Звычайна, калі была вольная часіна, я маляваў у невялічкім альбомчыку, алоўкам. Так, замалёўкі быту, партрэты-профілі салдат, пейзажы. Апошні малюнак зрабіў на гэтай агнявой. Там ён і застаўся.

Сьнег ужо растаў, поле было голае, чорнае, мы як заўжды займалі ПТОР. Перадавая пяхота была кілямэтры праз тры наперадзе. Я прачнуўся ў бліндажы на золку ад страшэннага грукату, грому, — выскачыў да гарматы, дзе ўсё раўло, і праз дым пырскалі іскры полымя. На нас накіравалі «мэсэршміты»: з кулямётаў яны стралялі па агнявых пазыцыях, запалілі скрынку з сыгнальнымі ракетамі, і тыя гарэлі, разьлятаючыся ва ўсе бакі. Уся агнявая была ў дыме. Мы кінуліся тушыць пажар, а ў той час за дарогай поўз густы танкавы грукат. Стрэлы і выбухі скаланалі зямлю ва ўсіх напрамках, цяжка было зразумець, што адбываецца. Дым і пажар на нашай агнявой, аднак, уратавалі нас, бо за той час за дарогай прайшла калёна нямецкіх танкаў, якая зьлізала зь зямлі ўсю нашую артылерыю і пяхоту. Нашая другая батарэя была па гэты бок дарогі, і яна ўцалела, хоць засталася ў тыле танкаў. Хутка Ахрын атрымаў загад камандзіра палку адыходзіць кружным маршрутам, і да гармат пад’ехалі «студэбэкеры»: мы, шалёна сьпяшаючыся, пагрузіліся.

Цэлы дзень і ноч мы выбіраліся з акружэньня, ехалі па нейкім лесе, равах; як праяжджалі адкрытую мясцовасьць, танкі расстралялі дзьве машыны з разьлікамі. Нас усё ж Бог убярог.

Ранак застаў нас на нейкім фальварку. Тут сабралася ўсё, што засталося ад палку. Мы кіравалі на пераправу, што была пад станцыяй Шыманторніа, але спазьніліся — пераправу ўжо занялі немцы.

У нас засталіся дзьве гарматы, якія паставілі ў вішаньніку па абодва бакі фальварку. У машыне-радыёстанцыі камбрыг палкоўнік Парамонаў зьвязаўся па радыё з начальствам. Перад маім разьлікам ляжаў голы, шырокі роў, за якім ішла шаша на станцыю. І на гэтай шашы і абапал раптам пайшоў танкавы натоўп — іначай ня скажаш, — можа, сотня танкаў. Усё навакол скаланалася, дрыжэла і раўло. Камандзір брыгады загадаў мне адкрыць агонь. І ў ранішняй смузе над ровам бліснуў першы трасэр. Але чаму ён пайшоў далёка за танкі — у неба? Я кінуўся да наводчыка Расцалуева, мы паправілі прыцэл, той навёў — стрэл і — снарад ударыў праз 15 мэтраў у зямлю. Гармата аказалася няспраўная. Цягаючы яе ноччу па равах і зарасьніках, мы, відаць, пашкодзілі цягі яе прыцэлу. Агонь спынілі. Зноў тое нас уратавала.

Танкі прайшлі на пераправу, нас у фальварку зусім адрэзалі. Камбрыг загадаў мне з групай салдатаў абысьці Шаманторніа збоку, пераправіцца цераз канал Шыо і зьвязацца з нашымі, што былі па той бок каналу.

З групай чалавек дванаццаць я перайшоў цераз роў, і полем мы пайшлі да каналу. Але нас тут добра бачылі з пагоркаў з-за каналу і зь цяжкіх мінамётаў пачалі абстрэл. На тым адкрытым полі я страціў трох забітымі, чатырох параненымі і зразумеў, што яшчэ на падыходах да каналу нас усіх пераб’юць. Мы ўзялі двух цяжкапараненых і вярнуліся на фальварак. Камбрыг мяне дужа аблаяў, але болей туды не пасылаў. Ён паслаў другую групу на чале зь лейтэнантам Борматавым убок да станцыі. Тыя таксама не прабіліся, але Борматаў супрацьтанкавай гранатай падарваў нямецкі танк на шашы і таксама вярнуўся.

Цераз канал рашылі прарывацца, як сьцямнее.

Нас сабралася невялікая калёна, машынаў, можа, шэсьць. Гарматы, вядома, наперадзе. Мой «студэбэкер» ішоў другім. Перад пантонным мастом на пераправе быў закрыты шлягбаўм, немец у касцы паказаў нам чырвоны кружок, хальт, маўляў. Але замест таго, каб спыніцца, пярэдні «студэбэкер» даў газу, зьбіў рэгуліроўшчыка, шлягбаўм і выскачыў на пантон. За ім астатнія. Немцы ачомаліся не адразу, абстралялі з аўтаматаў апошнія машыны, а першыя ўжо схаваліся на паваротцы, за каменнымі дамамі на вуліцы.

Мы праскочылі начное паселішча і выехалі на дарогу па той бок станцыі.

Тут камбрыг падаў каманду спыніцца.

Агнявыя пазыцыі занялі ўправа ад дарогі. Мой разьлік на краі кукурузнага поля, што займала тут схіл вышыні. Вышыня ляжала перад намі, гэта быў даволі вялікі і высокі пагорак на поўдзень ад станцыі. Зьлева ад нас была дарога і блізка за ёй пракляты канал Шыо.

Немцы былі на вышыні і за каналам.

За ноч мы як-колечы акапаліся, замаскавалі гармату. А раніцай пачаўся бой — за вышыню, на якой абаранялася нашая пяхота. Немцы ірваліся пашырыць пляцдарм. Сьпярша бамбілі іх самалёты. Лежачы ў ровіку побач з гарматай, я назіраў за іх д’ябальскай карусельлю. Высунуцца з ровіку было нельга, і за вышынёй я назіраў толькі бокам, праз адзін акуляр біноклю. Мы былі бліжэй за ўсіх ад немцаў, але дужа старанна замаскавалі гармату, і яны стралялі цераз нашыя галовы ў наш тыл.

Упартыя баі за тую вышыню працягваліся цэлы тыдзень. Некалькі разоў немцы зьбівалі з яе нашу пяхоту. Аднойчы раніцай рэшткі яе ўцяклі ў тыл, мінаючы наш разьлік. Некаторыя мае хлопцы запанікавалі: трэба ратавацца. Але я меў загад: ні кроку назад, і мусіў яго выконваць. На шчасьце, туманным ранкам немцы нас не заўважылі ў кукурузе, пад сваім носам. Увесь іх агонь быў скіраваны далей, у наш тыл. Тым іх агнём быў забіты камандзір пятай батарэі капітан Кавалёў, сьмяротна паранены камандзір палку Аўчароў, забіта нямала салдатаў. Пасьля ўначы на падмогу нам падышлі з тылу танкі, але як разьвіднела, іх папалілі «тыгры», б’ючы з-за каналу. Неяк ноччу нас прабамбілі нашыя ж «кукурузьнікі», павесілі бомбыліхтары і адбамбіліся.

Трэба было ўтрымацца, не пусьціць далей немцаў, асабліва іхнія танкі.

Звычайна ўначы праводзілася палітработа. З тылу прыяжджалі камсорг, парторг, прапагандыст палку на чале з нампалітам маёрам Цквітарыям. Ён зьбіраў разьлікі і «толкал» ім мараль. Якраз у такі час пачаўся артналёт, салдаты шмыганулі ў перапоўнены ровік. А тоўсты маёр Цквітарыя ляжаў зьверху і крычаў: «Пусьціце мяне, я намесьнік камандзіра палку». Як налёт скончыўся, усе вылезьлі, і маёр ніякавата ірвануў у тыл.

Праз колькі дзён ноччу маю гармату вывезьлі з-пад носа ў немцаў, крыху далей ад вышыні. Тут ужо можна было хоць зірнуць сьмялей з ровіку. Мы чакалі танкаў. Але танкі таранілі нашу абарону па той бок станцыі — на паўднёвы ўсход. Ім трэба было прарвацца да Дунаю.

Ноччу, як трохі заціхаў бой, сваю работу вялі і нямецкія агітатары. Іх самалёты ўдзень засыпалі нашы пазыцыі ўлёткамі з заклікамі, каб здаваліся, пераставалі ваяваць за крывавага Сталіна. Ноччу з вышыні праз дынамік пачынала гучаць знаёмая музыка — песьні пра Волгу, пра ямшчыка, а затым выступалі прапагандысты. На добрай расейскай мове ўсё выкрывалі пра крывавы сталінізм, ангельскую плутакратыю, пагражалі вялікаю карай, калі хто не захоча здацца ў палон. Здавацца, аднак, у нас не было дурняў.

8 сакавіка на сьвітаньні недзе за вышынёй грымнуў магутны выбух, і мы зразумелі — штось здарылася. І праўда, здарылася — немцы ўзарвалі пераправу і пачалі адыход на поўнач, за Балатон. Неўзабаве наша пяхота ўжо была на вышыні: хадзіла там, не баючыся, ва ўвесь рост. Мы таксама завіталі туды. Заўжды страшнавата і цікава зазірнуць туды, дзе быў вораг. Схілы вышыні былі заваленыя трупамі — нашых і немцаў, уся зямля перакапана траншэямі, абрушана выбухамі бомбаў і снарадаў. Сьвежыя трупы немцаў былі пры зброі, з майном, і нашыя мелі магчымасьць пажывіцца.

У той дзень мы паехалі на поўнач, наўздагон ворагам. Недзе ненадоўга спыніліся, пераначавалі пад дахам, а галоўнае — атрымалі папаўненьне і новую матчасьць. Гармату маю замянілі (як і ўсім) на 57-мілімэтровую супрацьтанкавую. Гэта сапраўды была добрая гармата супраць танкаў, — трапная і добра прабівала браню. Я яе сам прыстраляў — за 1 км у ствол тонкага дрэўца. Толькі думаў: вось каб такую ды раней, калі я быў у пяхоце.

Ехалі ў напрамку Секешфехервара па знаёмай дарозе. Камандзір палку спыніў калёну, загадаў камандзірам батарэй заехаць на свае былыя АП, каб забраць снарады, што не пасьпелі забраць, як адтуль нас выбілі немцы. Мы з камбатам Ахрыным паехалі на АП першай батарэі, дзе цераз дарогу ад маёй гарматы засталіся дзьве гарматы лейтэнанта Беражнога. Ягоная агнявая пазыцыя была разварочаная гусеніцамі цяжкога танка, гармата разьбітая снарадам, між станінаў ляжалі два забітыя, а на бруствэры, зьвесіўшы ногі ў ровік, ляжаў Беражны. Кішэні ягоных штаноў былі вывернутыя, ордэн зрэзаны з грудзей. Мы сьпяшаліся, але закапалі ў тым ровіку забітых, забралі снарады ў скрынках і паехалі даганяць калёну.

А якраз за дзень да нямецкага прарыву я ўзяў у Беражнога кніжку Драйзэра, ды так і не пасьпеў вярнуць.

Гэта быў мой другі сябра з аднолькавым прозьвішчам Беражны. Нават і імя тое ж: Мікалай. Той, першы, мой аднакашнік па вучылішчы, загінуў на 2-ім украінскім фронце.

Зрэшты, і камадзіраў батальёнаў у мяне было два па прозьвішчы Сьмірноў. Адзін загінуў, другі застаўся жывы.

Вялікіх баёў на поўнач ад Балатону ў нас не было, аж пакуль мы не паспрабавалі перарэзаць ім шлях да адступленьня.

Усю ноч нас кідалі ў розных напрамках, ехалі то па прасёлках, то па полі. Празь нейкія паселішчы і ляскі — то на поўнач, то на ўсход. Ахрын трымаў радыёсувязь з камандзірам палку, які мяняў нам напрамкі. Нарэшце пад ранак пераехалі нейкае паселішча і спыніліся. Камбат загадаў займаць агнявыя пазыцыі.

На краі сяла былі сьцірты саломы, каля адной мы і нарыхтавалі гармату. Праз прыцемак ночы ня шмат было відаць, але мы чулі нейкі гул, грукат наперадзе. Там была дарога, і па дарозе ішлі і ехалі немцы. Мы напружана чакалі сьвітаньня.

Як трохі стала відаць у прыцэл, наводчык Расцалуеў клікнуў мяне. Праз оптыку прыцэлу стала відаць у тумане суцэльная калёна: машыны, танкі, падводы і пяхота. Мы тут жа адкрылі агонь.

Камандзір гарматы Лук’янчанка сваю справу ведаў, і як толькі загарэліся два танкі, загадаў страляць асколачнымі, каб болей параніць пяхоты. Колькі хвілінаў мы малацілі іх з адлегласьці якіх 800 мэтраў, усё там гарэла, дыміла, крычала і сквірчэла. І ніякага супраціўленьня. Немцы кідалі машыны, ратаваліся пешшу. А мы іх — асколачнымі.

Як разьвіднела, бой скончыўся.

Троху пагадзя мы пайшлі на шашу паглядзець на сваю работу. Слаўная была работа, здаецца, я расплаціўся за ўсе свае няўдачы і паражэньні. І трафеяў тады ўзялі. Толькі адзін зь недабіткаў-немцаў падстрэліў нашага старшыну батарэі.

1 красавіка выйшлі на мяжу з Аўстрыяй…

Далей немцы не хацелі пускаць — завязаліся ўпартыя баі. Мы стаялі з гарматамі перад вялізнай разложыстай далінай, за якой былі немцы — танкі і пяхота. Нашая пяхота спрабавала атакаваць, ды амаль уся засталася на гэтым схіле. Прыехала нейкае начальства на «вілісах», якраз палезла на маю гармату, і генерал загадаў: гармату на прычэп і цераз даліну — на той бок. Кепская гэта была справа, але нічога не папішаш… Хоць і не хацелася гінуць у самым канцы. Прычапілі, паехалі. А немцы сыплюць мінамі, толькі шмацьцё ляціць з абодвух бартоў. Неяк праскочылі між кусьцікаў, занялі АП, пачалі акопвацца. Болей з нашых — нікога. І толькі акапаліся, з нашага боку пачалі садзіць па нас з палкавых 120-мілімэтровых мінамётаў. Так ужо яны старанна нас абклалі, што мы думалі: канец! І быў бы канец, калі б не насунулася хмарка і не шыбануў лівень. Ён нас схаваў ад зыркастых вачэй сваіх жа «самаварнікаў».

Але пакуль па нас стралялі свае, немцы нас не чапалі, хоць мы былі ў іх пад самым носам. Мабыць, не маглі зразумець, што адбываецца.

Ад венгерскай мяжы ў Аўстрыі пайшлі суцэльныя баі, кожны дзень. Немцы не хацелі аддаваць Аўстрыю, хопіць таго, што яны страцілі Венгрыю. Колькі сваіх танкавых дывізіяў яны там пакінулі. Ды й нашых там засталося нямала.

У гарыстай мясцовасьці танкам не было дзе разьвярнуцца, болей дзейнічала пяхота. Танкі дробнымі групамі дапамагалі. На нашым участку дзейнічала самаходная артылерыя. 76-мілімэтровыя самаходкі з брызентавым верхам. Мы іх звалі «Прашчай, Родзіна». Яно так і было. Неяк не маглі зьбіць немцаў з ваколіцаў аўстрыйскага гарадка, расстралялі ледзьве ня ўсе снарады. Пакінулі толькі па два снарады — на крайні выпадак. І тут з тылу едуць штук шэсьць самаходак, сходу кіруюць у атаку. Мы крычым: «Ашалелі ці што? Там у іх „тыгры“». — «Ні чарта! — крычаць у адказ. — Мы тыграў не баімся, самі паляўнічыя, сібіракі!». І ўсьміхаецца чарнявы такі, вусаты самаходчык у танкавым шлеме.

А пад вечар, як узялі гарадок, бачым, стаіць каля рэчкі абгарэлая самаходка, на брані якой, зьвесіўшыся, ляжыць той вусаты. З абгарэлымі вусамі.

Як заўжды пад вечар ці нават ужо ўначы занялі пазыцыі на краі поля. Наперадзе — роў, а за ровам нейкія будынкі. Абнесеныя мураванай сьцяной. Раніца выдалася ціхая, дзе немцы — нікому не вядома. На ўскраіне недалёкага паселішча быццам наша пяхота. А за ровам у тых будынках, кажуць, манастыр.

Было цікава, і я наважыўся зьбегаць, паглядзець. Сапраўды, цікава. Царква з убранствам, кельлі, калідоры.

Кляштар. Насельнікаў манастыра нікога не было, толькі іхняе майно… І тут — страляніна. Чую: страляюць танкі. Выскокваю і — куляй цераз роў да сваёй агнявой. А гарматы ўжо няма. Па ўзараным полі да дарогі бяжыць пяхота, удалечы хаваюцца апошнія машыны… Далі драпу!

Над полем джагаюць кулямётныя чэргі, людзі то падаюць, то некаторыя ўстаюць, каб бегчы зноў. І тут я бачу нашага ўпаўнаважанага СМЕРШу, капітана. Мы бяжым зь ім удвох. Але тое, што творыцца, гэта — паніка. Чаго яны пабеглі? Хто пабег першы? Хто даў каманду на адход? Гэта і яшчэ шмат што раззлаванае я крычу на бягу «асабісту», а ён толькі маўчыць. Той мой крык таксама можна палічыць як праяўленьне панікі. Але здаецца, шанцу ў нас дабегчы да дарогі па гэтай ральлі няшмат. І тое надае мне рашучасьці.

Усё ж мы дабягаем. Тут за пагорачкам мае хлопцы. Я крычу: «Чаго вы рванулі?». А мне кажуць спакойна: «Усе рванулі, ня мы адны…».

А таго капітана я пачаў усяляк пазьбягаць, каб лішні раз не трапляцца яму на вочы, бо тое, што я яму выказаў у запальчывасьці пад агнём, вельмі лёгка магло спляжыць усё маё жыцьцё.

У баях, наступленьнях мы, афіцэры, дзейнічалі аўтаномна і рэдка калі сыходзіліся разам. Хіба што ўначы, на вячэры. Размова ішла галоўным чынам пра надзённыя справы, баі. Пра начальства таксама. Але ніколі пра генэралітэт, пра тых, што сядзелі ў Маскве, таму што ў баях ніякіх генэралаў мы ня бачылі — мы толькі на сваёй скуры адчувалі «мудрасьць» іхняга камандаваньня, але гаварыць пра тое было небясьпечна. Мы ўжо ведалі, што кожны другі-трэці — сэксот. Напэўна, у кожнай батарэі ён ёсьць. Але хто — во ў чым загвоздка. І таму лепш памаўчаць.

Ноч, імжыць дожджык, сьцюдзёна. Мы занялі АП на ўскраіне паселішча. Больш-менш акапалі гарматы. Дужа хочацца спаць. А побач ладны дамок, і я пастукаў у дзьверы.

Сям’я ўся ня сьпіць (вядома, які сон, калі ў двары гармата, гатовая адкрыць агонь па танках). Я зайшоў, кажу: пару гадзінаў шляфэн. Я, я, кажуць, фэрштэйн. Мне трэба было, каб яны зразумелі, што я — не забіваць, не рабаваць, а толькі пакімарыць трохі. А гаспадыня, папоркаўшыся, кажа: біттэ! Гляджу, чысты ложак, накрахмаленыя прасьціны… Але я не магу нават распрануцца. І няма сілы тлумачыць. Так і заваліўся на той ложак, у шынялі і ботах.

Пад’яжджалі на «студэбэкеры» з гарматай да ладнае вілы — наводшыбе ад гарадку, стукаем у дзьверы. Няхутка выходзіць дзяўчына, аднак не нямецкага (ці аўстрыйскага) выгляду, і пытаецца чыста па-расейску: «Что вы хотите?». Во як! «А ты хто такая?» — «А я тут работаю». — «Русская?» — «Русская. Из Днепропетровска». — «Дык чаго ж ты так нас сустракаеш?» А яна і праўда — стала на парозе і не пушчае. «А ну пакліч гаспадара!» Не ідзе, бароніць гэтага гаспадара ад сваіх. Во дзіва! Мы яе адпіхнулі, яна — у крык. Выйшаў стары гаспадар зь кіёчкам, нейкі адвакат ці што.

Я захварэў на малярыю. Мабыць, гэта вярнулася тая летняя хвароба. Варта было дзе толькі зірнуць на ваду — рэчку ці сажалку, як пачынала трэсьці.

Тады таксама затрэсла, і я лёг пад кусьцікамі, непадалёку ад АП, нехта накідаў на мяне кучу трафейных коўдраў, і я забыўся ў гарачцы. Ачнуўся таму, што пачуў незнаёмыя галасы. Галасы немцаў. Выграбся з-пад коўдраў. Бралася на прыцемак, гарматы на агнявой не было, хтось побач капаў зямлю.

Унізе было паселішча, дзе ўдзень быў КП камбата Ахрына, і я прыпусьціў па схіле ўніз. Аказваецца, зьмянілі АП, а пра мяне падумалі, што я пайшоў да камбата.

Між тым Аўстрыя ўражвала. Горад, краіна, горныя дарогі, невялічкія гарадкі, асобныя будынкі ў гарах. Жылі аўстрыякі культурна, але бедна — ня тое, што венгры. Харч быў нармаваны. Хлеба было мала. Нашае наступленьне прыпынілася ў нейкім гарадку, які мы занялі, а далей немцы не пусьцілі. Маю гармату паставілі каля аднаго з апошніх дамоў, ля самай дарогі. Ззаду была лесапільня — дрэва, дошкі, пілавіньне. Там я раздабыў веласіпед і ноччу на дарозе вучыўся езьдзіць. Па асфальце веласіпед добра ішоў, асабліва з гары. Як навучыўся, часам езьдзіў і ўдзень, калі ня надта стралялі. Неяк добра разагнаўся ад агнявой да павароткі, а як павярнуў за будынак, бачу, на сярэдзіне асфальту стаіць наш асабіст. Я разгубіўся, мабыць, ён — таксама, і я яго ўдарыў колам між ног. Мы абодва ўпалі, пасьля ён падняўся, вылаяўся і кажа са злосьцю: «Ты думаеш, я забыўся, што ты гаварыў, там, бегучы… Я табе гэта папомню…».

Сталася, аднак, што не папомніў. Ці, можа, я ня ведаў, як ён мне папомніў.

У батарэю прыслалі новага ўзводнага лейтэнанта Бахцігозіна. Выглядаў ён надта маладым нават для сваіх 20 гадоў, быў танклявы, як трысьцінка, зь дзявочым тварам. І памкненьні былі ў яго хлапечыя: то — давай згуляем у валейбол, то зьбегаем во да той дачы. «Ды там жа немцы. Ты што?» — «Немцы, да? Гэта сур’ёзна»… Начальства яго не ўзьлюбіла. Ён яго таксама.

Наш Ахрын сябраваў з камандзірам 3-й батарэі капітанам Коханам. Калі была магчымасьць, хадзілі адзін да аднаго ў госьці. Тады Кохан трохі пабыў, яны выпілі, і ўжо ў прыцемку капітан пайшоў да свае батарэі, якая была, можа, у якім кілямэтры ад нашай. Ды так і не прыйшоў да яе. Назаўтра спахапіліся, шукалі і знайшлі. Ляжыць камбат з прастрэленым сэрцам у кусьціках за 20 мэтраў ад свае гарматы. Аказваецца, ішоў, вартавы, як звычайна:

«Стой, хто ідзе?». Ці камбат не пачуў пытаньня, ці вартавы не пачуў адказу — стрэліў, і ўсё сьціхла. І якраз у сэрца камбата.

Пахавалі ў горадзе Обэрварт, у парку.

Атрымаў зь інжынэрнага батальёну адказ на маё пісьмо да Тосі. Пісаў знаёмы, пісаў са штабу, што Кастэнка Таісія дэмабілізаваная па цяжарнасьці. Такі сюрпрыз.

Па салдацкай пошце пайшлі чуткі, што Германія капітулюе. Бэрлін ужо быў узяты. А немцы ўсё стаялі перад намі, акопваліся, лупілі ва ўсю зь мінамётаў. А бліжай — і з кулямётаў. Нашы, адчуўшы хуткі канец вайны, кінуліся рабаваць. Неяк адышоўся за рэчку, там на схіле сядзібы на падворку ў траве ляжыць маладая жанчына — згвалтаваная і забітая. У доме ўсё перавернута, мяккая мэбля парэзаная фінкамі, толькі тырчаць спружыны. Люстры пабітыя…

7 мая быў дзень, як і ўсе, немцы пастрэльвалі. Нашую ўскраіну, дом і дарогу некалькі разоў за дзень абстралялі з буйнакалібернага кулямёту — папсавалі ўсю сьцяну будынку. Але горш за ўсё — мы атрымалі загад на наступленьне. У 19.00 гадзінаў. Я падумаў: во будзе здорава, калі загіну ў апошнім баі. Выбраў хвіліну часу, напісаў пісьмо бацькам. На канвэрце (трохкутніку) дапісаў, каб пераслалі ў выпадку маёй сьмерці.

Роўна ў 19.00 пасьля кароткай артпадрыхтоўкі пяхота паднялася. Але… бою не было. Хутка бяжыць камбат, крычыць: хутчэй падганяць машыны.

Немцы перад вечарам ірванулі на захад. Нам загадалі даганяць.

І мы даганялі.

Ноччу і ранкам таго пагоднага майскага дня. Абганялі калёны нямецкай пяхоты, якая зважліва ўступала нам дарогу на вулічках аўстрыйскіх гарадкоў. Насельніцтва скрозь вітала нас, у вокнах і на балконах віселі белыя прасьціны. Нам кідалі прысмакі, цукеркі. Я злавіў пачак падушачак, і мы ласаваліся тады знаёмымі змалку цукеркамі, якія я не смакаваў шмат гадоў.

А на душы ігралі аркестры, і было так вольна і бясьпечна — вайне канец!!! Гэта было асаблівае пачуцьцё, ад якога мы адвыклі за гады вайны. І ў аснове яго — упэўненасьць, што будзеш жыць, што жыцьцё тваё не абарвецца ні сёньня падвечар, ні заўтра. І нішто табе не пагражае.

Аднак пагражала.

Зь лесу з-за рэчкі падбілі нашую самаходку на дарозе, другая, вадзіцель якой, мабыць, быў п’яны, звалілася на крутым павароце ў раку. Мы, аднак, не спыняліся, мы ўсіх абганялі, каб хутчэй дапяць да амэрыканцаў.

Дапялі толькі ў канцы 8 мая перад ракой Энс. Тут быў невялікі гарадок Ротэнман, мост цераз раку, і за мастом амэрыканцы. Яны туды зьявіліся раней, чакалі нас. І як толькі на гэтым беразе зьявіліся нашыя машыны, завіталі на госьці. То былі маладыя, рослыя салдаты, некаторыя гаварылі па-польску, мы мелі на такі выпадак віно, добра ўпіліся, напаілі амэрыканцаў. Тыя ўсё мяняліся «на памяць»: то пілоткамі, зоркамі, гадзіньнікамі, то пісталетамі, а то нават штатнымі карабінамі.

Пад вечар я, п’яны, заснуў ля свае машыны.

Прачнуўся ноччу. Вакол усе ўпокат спалі. Нашыя ў абдымку з амэрыканцамі. Камандзіраў нашых нікога нідзе не было, я пабрыў па гарадскіх вуліцах, якія, аднак, кішэлі ад народу — нашых, амэрыканцаў, аўстрыйцаў.

У адным месцы ўбачыў, як зь нейкай будыніны людзі цягнуць скрынкі. То быў прадуктовы склад: мука, масла, кансэрвы. Я вярнуўся да батарэі і пабудзіў шафёра сваёй машыны. Мы пад’ехалі на «студэбэкеры» да складу. Падыходзяць аўстрыякі, адзін пытаецца: пан афіцэр, ці можна ўзяць місачку мукі? Кажу: бяры, дзед, мех! Абы данёс. Узвалілі хлопцы на яго мех, захістаўся, але ня ўпаў, панёс.

Мы там пагрузілі на машыну колькі скрынак шакаладу, сыру, лікёру. Трафеі нашых войск.

На другі дзень — Дзень перамогі — прыехала начальства. Усіх амэрыканцаў прагналі на той бок ракі, на мосьце паставілі каравул. Полк выстраілі ў паходную калону, і мы рушылі далей ад амэрыканцаў, у тыл, да гораду Леабэн.

Усе гады на чужыне быў сярод чужых людзей. А так хацелася спаткаць земляка, чалавека зь Беларусі. Хоць каб павітацца, а то пагаварыць, успомніць. На жаль, тое здаралася дужа рэдка. Было ў батарэі два-тры чалавекі, салдаты аднекуль з-пад Брэсту. З афіцэраў за вайну не сустрэў ніводнага беларуса.

Пад Леабэнам у лесе каля лужка разьмясьціліся лягерам. Пабудавалі буданчыкі. Саставілі ў шэраг машыны і гарматы. Начальства надумала зрабіць страявы «смотр». Пасьля быў мітынг. Назвалі ветэранаў палку. Самым старым ветэранам (з часу фармоўкі) аказаўся начфін. Усе астатнія ня больш, як па году. А камандзіры батарэяў і ўзводаў — нават меней. Кароткі быў наш век у баях. Для мяне гэта быў трэці полк. Плюс два шпіталі. Такая во франтавая служба.

Скончылася вайна, а ня ўсе радаваліся. Валька Бахцігозін захандрыў, і было чаму. Не заслужыў Валька ніякіх узнагародаў. Быццам і служыў, як усе, і ў баях удзельнічаў, а вось жа камусьці не дагадзіў. Мне было шкада Вальку. Несправядлівае ўсё ж да яго начальства.

Усе нашыя трафеі загадалі здаць тылавой службе ПФС.

Прыйшло начальства, ператрэсла нашыя машыны, забралі скрынкі. А пасьля загадалі здаць і рэчы, якіх трохі завялося ў батарэях. Здаваць не хацелі, хавалі, дзе маглі.

Полк паднялі па трывозе, выцягнулі на шашы. Камандзір брыгады Парамонаў аб’явіў, што будзе марш на поўдзень, у Балгарыю. Зьявілася вышэйшае начальства, з арміі. Сказалі: здаць усе трафеі, барахольшчыкамі вас цераз Эўропу не павязём.

У нас былі хромавыя скуры, узятыя яшчэ ў Венгрыі, — знайшлі, адабралі. Загадалі здаць музыку. І тады хлопцы, каб не здаваць, пакідалі хто што меў у раку. Паплылі гітары ўніз па Дунаі. Лаяліся і крыўдавалі салдаты. А начальства мела свой інтарэс. Даведаліся пасьля: ужо з Балгарыі наш начальнік палітаддзелу і начальнік контрразьведкі адправілі ў Адэсу кожны па нагружаным «студэбэкеры». Родзічам і вышэйшым начальнікам. На прэзэнт.

Нам жа яшчэ ў баях вясной было дазволена паслаць па адной пасылцы бацькам. Помніцца, я паслаў кірзавыя боты. І яшчэ шакалад.

Ехалі празь Венгрыю, Югаславію. Па тых жа мясьцінах, дзе нядаўна паўзьлі з баямі. Уразілі статкі іржавых, пакалечаных танкаў (сваіх і нямецкіх) пад Сэкешфэхервварам. Югаславы махалі нам скрозь, пакуль ехалі па Сэрбіі. У балгарскім горадзе Відзін пераехалі па пантоне цераз Дунай.

І вось — Сафія!

Плоўдзіўская шаша, 4-ы кіламэтр. Цераз поле велічная Віташа. Тут у балгарскім вайсковым гарадку суджана будзе пражыць год.

Салдат разьмясьцілі ў казармах, афіцэры жылі ў інтэрнаце — па чатыры-шэсьць чалавек у пакоі. Зь першых дзён заняткі па баявой і палітычнай падрыхтоўцы. Пасьля баявой вольніцы цяжкая гэта аказалася справа для салдатаў і афіцэраў. Нецікавая, надакучлівая. Ніхто не хацеў служыць, чакалі дэмабілізацыі. У горад сьпярша не пускалі. Хадзілі ў самаволку. Уцякалі некаторыя. Лавілі, судзілі. Будучыня наша, маладых афіцэраў, была няпэўная.

У канцы лета дэмабілізавалі старэйшыя ўзросты да 1924 году нараджэньня ўключна. Але — салдатаў і сяржантаў, не афіцэраў. Афіцэры атрымалі права выхаду ў горад. І яны рынуліся.

Сафія была дужа эўрапейскім горадам, з буржуазным укладам жыцьця, ад якога мы былі ўжо адвучаныя. Або зусім ня бачылі. Вайна таксама зьмілавалася над Балгарыяй. Людзі да нас адносіліся сапраўды як да братоў і клікалі братушкамі. Усюды, дзе мы зь імі сустракаліся, нас чакала прыязнасьць, а то і пачастунак.

У цэнтры Сафіі перад помнікам Аляксандру-вызваліцелю быў арганізаваны Дом афіцэраў з рэстаранам, куды мы ірваліся кожны выхадны. Пілі так, што балгары хапаліся за галовы: шклянкамі ня толькі віно, але і каньяк. Апроч таго ў горадзе было шмат піўніцаў, сладкарніцаў, дзе можна было выпіць віна, ракіі, мастыкі. Трохі горш было з закусьсю, але што-небудзь знаходзілася.

Кожны вольны час мы наведваліся ў горад, але былі вельмі кепска апранутыя. У мяне быў зусім папалены шынэлак. А гімнасьцёрка… Яшчэ ў баях, старая, разьлезлася на плячах, і ў ОВС мне выдалі з рамонту: з двума лапікамі, меншым — зьлева над кішаньком і большым — ззаду пад лапаткай. Гімнасьцёрка з забітага. Стаю, бывала, на Арловым мосьце ў Сафіі, чакаю аўтобусу ў свой гарадок, ідзе дробны сьняжок, і чую, як балгары пра мяне кажуць: пэўна, сібірак, марозу ня чуе.

А шынэлак мне зусім нельга апрануць.

Балгарскія афіцэры амаль усе былі звольненыя з арміі і жылі з таго, што прадавалі абмундзіроўку. Нехта мне параіў завітаць на пэўную кватэру, дзе мне прапанавалі амаль новы шынэлак. (Рэч у тым, што форма балгарскіх афіцэраў была вельмі падобная на форму рускай арміі — і савецкай таксама, толькі на шынялях замест пяці гузікаў у радзе было шэсьць.) Але гэты шынэлак быў адмысловы — генэральскі, з выдатнага англійскага драпу і, што мяне крыху засмучала, — на чырвонай падкладцы — пад поламі і пад бартамі. Адпаведна і кант быў чырвоны. Вагаўся я, але аддаў грошы і перачапіў на генеральскія плечы лейтэнанцкія пагоны.

Раніцай я спазьняўся на развод і ішоў пехатой — чатыры кілямэтры па шашы да нашага гарадку. Раптам мяне абганяе «віліс» і спыняецца. Я радасна падбягаю, бачу, то наш камбрыг. Кажа: сядай. Сеў, прыехалі ў гарадок, я хацеў неўпрыкмет шмыгануць у батарэю, але камбрыг кажа: пастой. І вядзе мяне на развод на пляц, дзе ўжо выстраена брыгада. І там пасьля прыняцьця дакладу начштабу і каманды «вольна» ён пачаў бэсьціць мяне перад строем:

«Паглядзіце, перад вамі генэрал, яму наш, рускі салдацкі шынэль не даспадобы» і г. д. Строй сьмяецца, пацяшаецца, а я гатовы згарэць ад крыўды і сораму.

Начальнік ОВС выдаў мне новы — наш «рускі» шынэль, ды толькі дужа кароткі. Я спрабаваў падшыць яго зьнізу, атрымалася ня лепш… З гімнасьцёркі, што нам выдалі неўзабаве (англійскай, ваўнянай), у горадзе пашыў кіцель — як-колечы абарахліўся. А раскошны генэральскі шынэлак прадаў начальніку палкавой школы, дзе яго таксама чакаў незайздросны лёс: быў перашыты на кіцель і брыджы, якія неўзабаве густа абліў чарнілам п’яны камандзір узводу. Каб адпомсьціць за нейкую зьнявагу.

У пачатку зімы мяне перавялі з батарэі ў палкавую школу, вучыць сяржантаў. Парадкі там былі, вядома, болей строгія, чым у палку, і кожны дзень — заняткі. То на пляцы, то ў артпарку, то ў полі. У полі мне нават падабалася: неглыбокі пухнаты сьнег. Марозік градусы 2–3, цёплы, амаль ласкавы вецер з Адрыятыкі. Дужа мне падабалася тая зіма ў Балгарыі. Але астатняе… Да таго ж начальнік школы маёр Батурбаеў быў нейкі дзіўны чалавек — дурны і дужа строгі. І я пачаў хадайнічаць, каб мяне вярнулі ў полк.

У адным пакоі са мной жыў старшы лейтэнант К. Сам родам з Уладзівастоку. І па гадах старэйшы, ён ня надта вадзіў дружбу з намі, заўжды ў вольную часіну недзе зьнікаў і зьяўляўся на службе толькі перад разводам на заняткі. Аднойчы, вярнуўшыся раней часу, я засьпеў у нашым пакоі палкавога «асабіста» зь яшчэ адным афіцэрам, яны штосьці шукалі. Пад ложкам у К. Яны сказалі мне, каб — нікому, нічога. Усё ж я расказаў аб той сустрэчы К., які здагадаўся, што гэта рэч у ім. Бо ў яго завялося каханьне з адной балгаркай. Аднойчы ў выхадны зімовы дзень ён запрасіў мяне зрабіць вандроўку на Віташу. Па дарозе мы зайшлі ў адно кафэ на Рускім бульвары, дзе ён спаткаў сваю Ліляну. Пайшлі ўтрох. Ліляна аказалася прыгожай цемнавокай балгарачкай, студэнткай унівэрсытэту, дачкой нейкага партыйнага дзеяча. Здаецца, нават члена ЦК. Але ўсё роўна мець такія адносіны з балгарамі (тым больш з балгаркамі) нам катэгарычна забаранялася. А К. меў намер зь ёй ажаніцца.

Мы доўга паднімаліся сьнегавой дарогай на Віташу, любаваліся недалёкім Пернікам, Сафіяй унізе. Пасьля дабрылі да паляўнічай хаціны — горнага гатэлю, і там павячэралі. К. зь Лілянай засталіся і назаўтра, а мне заўтра ранічкай трэба было заступаць у нарад, і я на сьвітанку пабрыў з Віташы.

Але тую рамантычную пілігрымку запомніў назаўжды.

А К. неўзабаве злавілі зь Лілянай і дэмабілізавалі. У сакавіку я праводзіў яго на вакзал. Ліляны не было.

Мяне абралі камсоргам палкавой школы, начальнік палітаддзелу сказаў, што трэба рыхтавацца ўступаць у партыю. Якраз выдавалі камсамольскія значкі, за якія трэба было сабраць нейкія грошы. Заадно і членскія складкі. То было ў суботу, а ўвечары таго дня мы, вядома, завіталі ў Дом афіцэраў. Але грошай было малавата, перад палучкай, якая мелася быць у панядзелак. І вось хлопцы кажуць: у цябе ж ёсьць складкі, пазыч, а ў панядзелак з зарплаты мы аддамо. Я і пазычыў. Усё, колькі меў, там і засталося. Але так сталася, што ў панядзелак начфін грошай не атрымаў. А мяне ўвечары паклікаў начпалітаддзелу палкоўнік Юрчанка. «Ну, як справы?» — «Ды, так…» — «Працуеце?» — «Працую». — «Узносы зьбіраеце?» — «Зьбіраю…» — «І здаеце?» — «Не. Яшчэ не…»

Карацей кажучы — выкрыў мяне і тут жа зьняў з пачэснай пасады камсорга. Пра ўступленьне ў партыю размовы больш не было.

Сяброўства тае пары было калектыўнае — група камандзіраў узводаў палку. Борматаў на той час стаў камандзірам батарэі. Валька Бахцігозін быў па-ранейшаму мой лепшы сябра. Яшчэ я зблізіўся з афіцэрам штабу Віталём Дзібнерам. Гэты апошні быў старэйшы за мяне год на сем, родам зь Ленінграду, да вайны скончыў Ленінградзкі ўнівэрсытэт, быў чалавек інтэлігентны і адукаваны. А мяне на той час дужа пацягнула да культуры, ведаў, якіх я не дабраў да вайны. Мы з Дзібнерам абходзілі ўсе музэі ў Сафіі, усе выставы і саборы. Зноў пачаў маляваць — пераважна акварэльлю, вядома, цудоўную Віташу, прыгарадныя каплічкі, прыроду. Таксама заняўся фатаграфіяй — купіў старэнькі «кодак». З дому атрымліваў невясёлыя пісьмы — разруха, голад, недарод… Бацька падрабязна апісваў сваю жытку, пісаў, як заўжды, алоўкам, акуратна, сваім каліграфічным, набытым у царкоўна-прыходзкай школе почыркам.

Недзе пад вясну мяне зноў вярнулі ў полк, у тую ж другую батарэю.

Здаецца, у маі 1946 году полк (і брыгаду) нечакана расфармавалі. Афіцэраў параскідвалі па розных часьцях. Бахцігозіна перавялі ў нейкі артполк. Дзібнер дэмабілізаваўся, паехаў у свой Ленінград. Мяне прызначылі ў стралковую дывізію, якая дыслакавалася пад Бургасам.

Зь некалькімі афіцэрамі ехалі ў новую часьць. Білеты ў Сафіі далі самыя лепшыя — у першую клясу, зь мяккімі аксамітнымі полкамі, занавескамі. Але аксаміт той быў парэзаны фінкамі і чарнеў палосамі. Стала адразу зразумела: «братушкі» здабывалі тут «бархаткі» для бляску на ботах… Такая ўжо была нашая расейская салдацкая натура: узяць, дзе кепска ляжыць, а што нельга ўзяць — панішчыць.

Бургаская дывізія таксама доўга не ўтрымалася на месцы — пачала грузіцца ў вагоны для адпраўкі ў Саюз.

Увогуле, у Саюз мы ўвесь час імкнуліся. «Дамоў», — было ва ўсіх на языку, хоць і любілі Балгарыю, хоць і неблагая тут была жытка. Але доўгая ростань з роднымі, з Радзімай ужо станавілася нясьцерпнай. Цяпер мы ехалі дамоў. Толькі надта вялікі быў наш «дом», і шанец трапіць мне ў маю Беларусь быў мізэрны. Тое не магло не засмучаць.

Нядоўгае чыгуначнае падарожжа скончылася на прыгранічнай станцыі Унгены, пад якой нашая дывізія стаяла ў абароне ўлетку 44-га і якую затым бралі. Якраз выгрузіліся і на сваім гужавым транспарце паехалі цераз Малдову на ўсход. Праяжджалі знаёмыя месцы. І тую вёску, куды мы з НП з камандзірам палку хадзілі ў самаволку, і тую вышыню, за якую полк біўся ўсю вясну 44-га. Але які жах быў перад намі! Скрозь ляжалі чорныя палі, палеткі не былі засеяныя, усё спляжыла другая запар засуха. Сёлы стаялі пустыя, ратуючыся ад голаду, людзі падаліся хто куды: на поўнач, у Букавіну, на Украіну. Мы ўсе панылі, прадчуваючы кепскае.

Перайшлі Днестр і спыніліся на станцыі Кодыма Адэскай вобласьці. Тут належала расфармавацца, здаць людзей, тэхніку, майно і атрымаць новае прызначэньне. Нямногія з нас, маладых афіцэраў, прагнулі тых прызначэньняў, — мы хацелі дэмабілізавацца і пачаць новае, цывільнае жыцьцё. Але ў нас не пыталіся. Усё вырашалі за нас вышэй, адпаведна зь яшчэ больш высокімі загадамі.

Клопату ў Кадыме было няшмат, заняткаў амаль не праводзілі. Хапала вольнага часу, толькі зусім не было грошай. Яшчэ ў вайну я паслаў бацькам атэстат на 600 рублёў, сабе засталіся нейкія рублі. Але гэта тады ў вайну і за мяжой. Тут жа, на радзіме, права на тыя дадатковыя грошы я страціў.

А ў станцыйным буфэце між тым прадавалі віно і напоі. І заўжды былі на закусь бутэрброды з чырвонай ікрой. Каб грошы… А ўвогуле, жытка тут ня тое, што ў Балгарыі: усё па картках, на кірмашы — дарагоўля. Нас, вядома, кармілі. Але заўжды былі мы галодныя — і афіцэры, і салдаты. Дужа хацелася дамоў — у адпачынак, якога ніхто з нас ня меў, ці назусім. Тады я падаў ці не другі рапарт на дэмабілізацыю. Але адказу — ніякага.

Напачатку лета атрымаў прызначэньне ў стралковы полк, які кватараваў у Нікалаеве.

Прыехаў у гэты вядомы на поўдні горад, які мне ўвогуле спадабаўся. Казармы яшчэ старой, царскай будоўлі, у цэнтры гораду. Побач зьліваюцца дзьве ракі. Адносна зялёныя вуліцы. Адно кепска — полк за Бугам, у стэпе ў лягерах. Каля вёскі Цярноўка.

Зноў, як і колісь, трапіў у палкавую батарэю 45-мілімэтровых гарматаў. Адразу — на заняткі ў стэп. Сьпёка, пыл, вецер. Жылі ў палатках. Скрозь усё пакрыта пяском і пылам: коўдра і падушкі на ложках, сталы і посуд у сталоўцы. Ценю ў лягеры няма ніякага. Неўзабаве стаў, як і ўсе — загарэлы, аж аблупілася скура на носе.

Бясконца марыў пра Беларусь, нашыя палі і пашы, лясы і гайкі. Дрэвы! Вязы, клёны на падворках, бярозкі. І дубы. І хваёвыя бары, пошум якіх зь дзяцінства стаяў увушшу. А азёры! Маё зь дзяцінства Белякоўскае возера жыло ў маёй душы, прыходзіла ў снах… А прачнуўшыся, бачыў зусім іншае. Найперш пясок на зубах, сухавей у стэпе. Ссохлая трава навакол, хамлакі палыну. Адно прывабнае месца было адразу за лягерам — бераг Бугу. Але туды не падступіся: ганяе начальства. Ды і заняткі. Ад штабу відаць усё вучэбнае поле — хто дзе займаецца. Хіба калі тактыка. Тады можна адысьціся далей.

І я адышоўся. Заняткаў было да самага абеду, справіліся трохі раней. Заставалася якая гадзіна часу, і памкамузвод кажа: а давайце пакупаемся, таварыш лейтэнант. Кажу: ладна, толькі нядоўга. Сам сеў над абрывам, салдаты распрануліся і — у ваду. Трохі пабоўталіся. Даў каманду заканчваць. Вылезьлі, апрануліся. А адзін камплект абмундзіроўкі ляжыць на пляжы. Дзе? Хто?

Хутка вызначылася — хто.

Пачалі шукаць у вадзе — знайшлі. Але ўжо тапелец. Хлопец з Заходняй Беларусі. Чаму і як — ніхто не заўважыў.

Далажыў начальству. Тапельца адвезьлі ў горад, у шпіталь на ўскрыцьце. Мяне пачалі цягаць па начальстве: чаму дазволіў купацца?

Празь дзён тры камандзір батарэі адправіў з фурманкай на пахаваньне. Змайстравалі труну, усё зрабілі, як мае быць. Выкапалі магілу на гарадзкіх могілках. Пахавалі. Памкамузводу асабліва перажываў — то быў ягоны зямляк. Пасьля паховінаў кажа: давайце памянем бедалагу, у мяне во трохі грошай ёсьць. Зьбегаў ён у закусачную, купіў дзьве бутэлькі «Горнага дубняку», нейкую закусь. Селі мы на старых могілках пад акацыямі і выпілі той напой. Пасядзелі. Вяртацца ў наш лягер было ранавата, некаторыя расьцягнуліся ў засені, падрамалі. Калі сонца апусьцілася, я падаў каманду «Пад’ём». Усталі, пачалі строіцца. Аднаго няма.

Шукалі, крычалі, бегалі па вуліцы, пыталіся прахожых — ніхто нікога ня бачыў. Зьнік чалавек.

Праклінаючы ўсё на сьвеце, павёў строй у полк.

Не хапіла духу далажыць камбату, што прапаў салдат. Думаў: далажу заўтра, усё роўна вечар, вячэра і адбой. Аж уначы выклікае камандзір палку. Мяне і камбата. Прыйшлі да яго ў палатку. Палкоўнік сьвірэпы, як тыгр. Камбат не разумее, у чым справа. А я разумею, але маўчу. Толькі думаю: адкуль яму ўначы стала вядома пра маю бяду? Наіўны я быў яшчэ хлопец. Толькі споўнілася 22 гады.

З тае палкоўнікавай палаткі адправіўся на гарнізонную гаўптвахту.

Першую за маю нядоўгую службу.

А салдат назаўтра прыйшоў на абед.

Аказваецца, так добра заснуў, што праспаў амаль суткі. Казаў, спаў бы і болей, ды захацеў есьці.

Мне ж усё роўна трэба было адбыць пяць сутак.

Парадкі на гаўптвахце былі жорсткія, зусім турэмныя. Арыштаваныя жылі напаўгалодныя, у цесных камэрах. Трэба было яшчэ выконваць рэжым. У 5 гадзінаў быў пад’ём, канваіры забіралі тапчаны — каб ня спалі. А каб не ляжалі на бэтоннай падлозе, налівалі на яе 2–3 вядры вады. Добра, аднак, што не было сумна. У камэрах сядзела па пяць-шэсьць афіцэраў, якія ўвесь час «травілі», размаўлялі. І ня толькі размаўлялі. З волі знаходзілі спосаб перадаць бутэльку, і тады тайком выпівалі. Але начальнік гаўптвахты быў чысты зьвер — здавалася, ён усё жыцьцё ненавідзеў афіцэраў і помсьціў ім за штосьці.

Вярнуўшыся з гаўптвахты, я падаў чарговы рапарт на дэмабілізацыю.

Самае горкае становішча ў вайсковай службе — апынуцца ў адзіноце, страціць сувязь зь сябрамі, быць вырваным са звыклага сяброўскага асяродзьдзя. Шчасьлівыя тыя людзі, што праваявалі ўсе гады вайны ў адной часьці, не апыналіся, як я, кожны раз у якасьці новенькага, чужога. І ўжо шчасьцем было спаткаць на вайсковых дарогах старога сябра. Выпадкам у Нікалаеве я сустрэў Вальку Бахцігозіна, аказваецца, ён служыў у артпалку гэтай жа дывізіі. І ўсё быў малодшым лейтэнантам. Не шанцавала Вальку на службе. Мабыць, як і мне таксама.

Увосень я захварэў на дызэнтэрыю і трапіў у шпіталь. Хвароба гэта, як вядома, ня надта цяжкая, але даволі дакучлівая, трэба выконваць дыету, прыймаць нейкія лекі. Сьпярша было нават прыемна — адпачыць ад прыгнёту службы, заняткаў, пастраеньняў, парадаў. Нават ад арганізаваных паводле плянаў нампалітаў выхадных дзён. Ад выводак конскага саставу, якія выматвалі сілы ў салдатаў і афіцэраў. Але шпітальнае жыцьцё хутка і надакучвала — найперш адсутнасьцю волі. Так хацелася проста выйсьці за агароджу, на гарадзкія вуліцы. А нельга ў шпітальным халаце, тапках.

Выпісаўся акурат перад восеньскай інспэктарскай праверкай.

На праверку прыехаў са штабам камандуючы Адэскай акругай маршал Жукаў. Пастроілі афіцэраў палку. Далажылі. Выйшаў, стаў перад строем — каржакаваты, у шынялі, са строгім тварам. І загадаў — усіх у фізгарадок. Прывялі, перастроілі ў калёну па два. Загадаў: на «каня» — наперад! Адзін за адным пабеглі. Мала хто пераскокваў, большасьць не магла. Яно і зразумела: афіцэры былі розныя — маладыя і гадоў пад пяцьдзясят. Жукаў загадаў: хто пераскочыў — вольныя, астатніх трэніраваць і пасьля далажыць. Адбэсьціў нас усіх: «Зажрались, разжирели!.. Вот смотрите, как надо!». Падагнуў полы шынялю, коратка разьбегся і гоп — пераскочыў.

Мы засталіся, ашаломленыя зласьлівасьцю знакамітага палкаводца сталінскай школы.

Полк перабраўся на зімовыя кватэры — у гарадзкія казармы. Трэба было шукаць якое жытло ў горадзе. У часьці нікому кватэр не давалі. Я перанёс свой мяшэчак да Валькі, які яшчэ раней кватараваў за паркам імя Пятроўскага. Гаспадыняй кватэры была старая сівенькая бабка ды бабчын кот. Яна папрасіла ў нас ня грошай — прасіла: можа б прывезьлі якога паліва. Мы бадзёра абяцалі, хоць ведалі добра — дзе мы яго возьмем, тое паліва? Так і жылі ў сьцюдзёнай бабчынай хатцы, накрываліся салдацкімі коўдрамі, шынялямі і плашч-палаткамі. Саграваліся лепш на вуліцы, хуткім крокам па дарозе ў казармы. Па-ранейшаму было галаднавата, грошай амаль не было зусім. Да новага, 1947 году ўвесь мой заробак пераводзіўся на атэстат, які я не хацеў адклікаць. Неяк перабіваўся на надзённым пайку. Пасьля новага году стаў атрымліваць свае 650 рублёў у месяц.

Між тым у паўднёвым горадзе Нікалаеве буяў бандытызм. Былі выпадкі нападу бандаў на каравул пры складах. Ноччу рабавалі запазьнелых прахожых і афіцэраў. Асабліва ў раёне Пятроўскага парку. Аднойчы камандзір роты суседняга палку, позна вяртаючыся са службы, прыхапіў з сабой свой ТТ, і як яго спынілі двое, патрабаваўшы зьняць боты, стрэліў і забіў аднаго. Афіцэра судзілі і далі шэсьць гадоў за забойства. Такое было заканадаўства — у інтарэсах крымінальных элемэнтаў, як і заўжды, дарэчы. Пасьля таго выпадку забаранілі даваць афіцэрам іх зброю. Хай лепш зьдзіраюць боты.

А зьдзіралі доўга яшчэ. Беспакарана.

У лютым нечакана мне далі адпачынак. Выправіў дакумэнты і кінуўся на вакзал. (Там сустрэў колішняга вучылішчнага выкладчыка тапаграфіі Рамественскага.) Валька зьезьдзіў у свой Ачынск, здаецца, раней за мяне.

Дабіраўся зь перасадкамі: у жахлівым Харкаве, Вільнюсе. І вось на золаку зьлез з цягніку ў Падсьвільлі, дзе працавала рахункаводам сястра Валя. Знайшоў яе ў нейкай раённай установе. Разам зь сяброўкай яна начавала на сталах у той жа ўстанове. Былі сьлёзы і радасьць сустрэчы. Удзень мы пехатой выбраліся цераз лес і балота да Кублічаў. Трохі падвезьлі на санях лесанарыхтоўшчыкі. А каля Кублічаў сустрэла стрыечная сястра Жэня, паклалі на яе сані мой няцяжкі ўвогуле, але надаедны чамадан.

Дома ўсё аказалася такім, якім я пакінуў гадоў 7 таму.

Вёска неяк убераглася ад разгрому. Маці пастарэла дужа, бацька таксама. Затое падрос брат Мікола. Удвох зь ім мы зьезьдзілі ў Гаі, сьсеклі і прывезьлі сухадрэвіну на дровы. Жыцьцё тут было да жаху беднае, каровы не было. Бацька хадзіў прасіць паўлітра малака ў брыгадзіра — для афіцэра Чырвонай арміі. Гадавалася малое парасё, якога вырашылі прырэзаць з нагоды госьця. Каб хоць заскварыць булён. Расказвалі пра вайну, што давялося перажыць. Страху натрываліся даволі і за сябе, і за сына, ад якога не было ні слыху, ні духу. А затым па вызваленьні ў 44-м прыйшла «пахаронка». Добра, што тут жа прыйшоў ад мяне ліст. Сястру Валю немцы вывозілі ў Германію, ды яна ўцякла — саскочыла з цягніку. Пасьля былі нямецкія аблавы, у часе адной зь якіх яе выдала стрыечная сястра. Схавалася была ў кусьце каля сажалкі, а тая паказала немцу. З зайздрасьці, што ўратуецца.

Хлеба не было, бульбы таксама. Успамінаючы, аднак, вайну, казалі: затое тады ад’еліся. І хлеба было, і да хлеба. Калгасы распусьцілі, абраблялі свае надзелы. Было і немцам, і партызанам, і сабе заставалася. Ня тое, што ў калгасах… Ды мінулася тое. Цяпер зноў калгас.

Сябры дзяцінства былі дзе хто. Некаторыя маладзейшыя яшчэ служылі. Некаторыя пагінулі ці зьніклі за вайну. Настаўнікі таксама. Ды і настаўніцы. Мястэчка Кублічы, ладнае такое, старажытнае мястэчка, было панішчана дашчэнту, засталося некалькі хат. Усё яўрэйскае насельніцтва знайшло свой канец яшчэ ў верасьні 41-га году каля Ушацкіх могілак, у агульнай яме.

Увечары прыходзілі да мяне старэйшыя аднавяскоўцы, расказвалі пра свае партызанскія жахі. Жахі блякады. Жахі пераходу фронту, як іх бяззбройнымі калонамі пасылалі празь Віцебскія вароты па зброю. Пра тое расказваў Азевіч Дзям’ян, сын «ворага народу».

Маці падумала схадзіць у свой родны Завулак пазнаёміць мяне са сваім братам Лявонам і яго сям’ёй. Першы раз у жыцьці перайшлі зь ёй былую дзяржаўную мяжу, лесам, каля спаленай Асінаўкі выйшлі да спаленага Завулку. Дзядзька Лявон зь немалой сям’ёй жыў у асеці. Там мы з маці і гасьцявалі дзень. Адзін сын дзядзькі Лявона загінуў пад Кёнігсбэргам, другі яшчэ служыў у войску. А дзядзька Лявон, аднавокі вясёлы чалавек, як і ўсё жыцьцё, лавіў рыбу. З таго і жылі.

Трэба было зрабіць адзнаку ў ваенкамаце аб прыезьдзе і выезьдзе, таму паехаў у Вушачу. Там спаткаў сябра дзяцінства Мішу, які працаваў загадчыкам парткабінэту, а жанаты быў з маёй аднаклясьніцай Сімай. Ён нядаўна дэмабілізаваўся і цалкам ужо ўвайшоў у грамадзянскае жыцьцё. І, вядома, быў членам ВКП(б). У Мішы і Сімы я добра пачаставаўся самагонам і пайшоў дадому. Ішоў доўга. Сьпярша па саннай дарозе, пасьля з Селішчаў па цаліку. Ледзьве дабрыў.

Некалькі разоў падаў, але, паляжаўшы, уставаў. Баяўся замерзнуць.

Няласкава сустрэла мяне радзіма Беларусь, але дужа не хацелася ад’яжджаць на далёкі апрыклы поўдзень. Ды мусіў. Нічога нельга было зрабіць па сваёй волі, усё маё жыцьцё падлягала волі чужой. Дзяржаўнай. І не было каму скардзіцца, да каго апеляваць.

На тлумных, набітых пасажырамі цягніках неяк дабраўся да Нікалаева. Урэзаў свой водпуск дні на тры — каб не спазьніцца ў часьць. За спазьненьне дужа ўшчувалі. А я і так быў ня самы ўзорны ўзводны. Прыехаўшы, адразу падаў рапарт на дэмабілізацыю. І тут жа атрымаў адмову. Трэба служыць, мацаваць абароназдольнасьць Радзімы, у чым і заключаецца абавязак кожнага грамадзяніна СССР. Дзякуй за тлумачэньне, думаў я, пакідаючы кабінэт начальніка аддзелу кадраў дывізіі. Мацуем, аж уваччу цёмна.

Вясной зноў пярэбары ў надакучлівы, пракляты лягер пад Цярноўкай. Уся мая душа пратэставала супраць бязмозглых армейскіх парадкаў, камандзірскай дэспатыі, улады паліторганаў, якая пасьля вайны ўсё болей убіралася ў сілу. Пасьля зімовага водпуску я, здаецца, абсьмірэў, мабыць, рашыў, што па-добраму з войска ня вырвацца. Думаў, як быць далей. Менавіта ў той час да мяне пачалі пад’язжджаць: уступай у партыю. Хоць малады, але франтавік і г. д. А мне ўжо абрыдзеў нават камсамол зь яго нуднымі папяровымі справамі, фармальнымі сходамі, усёй яго дзелавой нікчэмнасьцю. Я, колькі можна было, аднекваўся. Але ўрэшце парторг загнаў у кут: дамовіўся, рэкамэндацыю дадуць. Ужо і далі. Што ж, напісаў заяву. На сходзе пярвічнай нават прынялі. І я думаў: здаецца, папаўся, што было рабіць?

Але душа мая пратэставала, не згаджалася. Адчуваў: прымуць у партыю — з арміі ня вырвуся. А я не хацеў служыць ні аднаго дня.

І тут у канцы красавіка — загад аб дэмабілізацыі вялікай групы афіцэраў. І Быкава ў тым ліку.

Я кінуўся ў штаб, з абхадным лістом аббегаў службы.

Хутчэй-хутчэй, пакуль не затрымалі тыя… Бо ўжо засталася толькі парткамісыя пры дывізіі… Але я адчуў волю, да якой імкнуўся і апроч якой у мяне нічога не было ні ў душы, ні ў сэрцы.

У Дзень перамогі 9 мая 1947 году шчасьлівы і вольны ехаў цягніком з Харкаву ў Менск. Будучае ўяўлялася дужа няпэўна. Канешне, да бацькоў у галодны, разбураны край ехаць ня мела сэнсу. Якой хлебнай спэцыяльнасьці таксама ня меў. Думаў, можа ўдасца паступіць вучыцца ў тое ж мастацкае вучылішча? Дачуўся, што ў Менску жыве колішні наш дырэктар мастак І. Ахрэмчык. У паўразбураным горадзе адшукаў Саюз мастакоў, сказалі, Ахрэмчык будзе пасьля абеду. Пасоваўся па горадзе, пасядзеў на лаўцы ў сквэры. А надвячоркам і праўда пабачыў Ахрэмчыка.

Сустрэў ён мяне невясёла, сказаў, што мастацкага вучылішча ў Віцебску няма і наўрад ці будзе. У Менску нават прафэсыйным мастакам жыць цяжка. Асабліва матэрыяльна. У Заходняй Беларусі ў гэтым сэнсе трохі лепш. Многія мастакі атабарыліся там. Напрыклад, у Гародні. Пакуль што, канешне, халтура, заказы. А праз год-два, мабыць, зьявіцца магчымасьць арганізаваць вучобу. У Менску ці Віцебску.

Ён даў мне накіраваньне да старшыні гарадзенскай філіі мастакоў Віктара Марозава, і я пайшоў на вакзал выпраўляць білет. На Гародню.

У Гародню цягнік прыйшоў з раніцы, я выйшаў на маленькую прывакзальную плошчу і спыніўся. Старыя, невялікія дамкі, старыя дрэвы, некалькі вуліцаў, што разыходзіліся ў розных кірунках. Па якой ісьці?

У мяне быў невялічкі фібравы чамаданчык і шынэлак. У кішэні вайсковыя дакумэнты і 1.200 рублёў грошай. А ў горадзе ніводнага знаёмага. Праўда, у вагоне пазнаёміўся зь дзяўчынай, якая, дазнаўшыся, хто я і за чым еду, расказвала пра Гародню. Расказвала з захапленьнем. І я ўжо гатовы быў захапляцца. Асабліва Нёманам, замкам над ім. Толькі дзе яны? Зьнікла і дзяўчына. Абяцала пачакаць, ды прапала.

Пайшоў па адной вуліцы — Будзённага, павярнуў на Пясочную, выйшаў да гарадскога парку. Папытаўся, дзе вуліца Клары Цэткін. Паказалі. Пайшоў…

Сшытак другі

Шкада, тут няма карты Беларусі.

Гэтая філія Саюзу мастакоў, а дакладней — майстэрня, была ў адным пакойчыку на першым паверсе старога дому.

За сталом сядзела сакратарка — прыгожая дзяўчына Марыя, неўзабаве паявіўся і Віктар Марозаў — сярэдніх гадоў мужчына, былы камбат супрацьтанкавых гарматаў, з ордэнам Чырвонага сьцягу на борце. Я расказаў пра сябе. Віктар Фёдаравіч уздыхнуў, але тут жа і засьмяяўся: «Што ж, будзем працаваць. Каб толькі была праца. Ну але ладна. Кватэра ёсьць?» — «Не, няма». — «Ну, кватэру знойдзем. Трэба ў Мар’і Іванаўны папытацца. А чамадан пакуль што можна во ў Коха пакінуць». Ён кіўнуў у бок франтавата апранутага чалавека з бародкай, мастака Коха, які таксама згодна заківаў галавой. «Ну так, мо-о-жна». Неўзабаве ён павёў мяне да сябе на кватэру, кудысь за вакзал, там яго гаспадыня пачаставала мяне кубкам малака з лустай хлеба. Можна было жыць.

Надвячоркам у майстэрню сабраліся гарадзенскія мастакі, апроч ужо вядомага В. Марозава, прыйшоў Ігар Васільевіч Сямёнаў, загадчык майстэрні Яфім Сальнікаў, павялі мяне некуды за Нёман. Перайшлі пантон — прыгожы і, мабыць, высокі мост быў узарваны і ляжаў пралётамі ў вадзе. На пачатку вуліцы Ласасянскай стаяў ладны дамок, дзе кватараваў былы сяржант падначаленай Марозаву батарэі — Фёдар Іванавіч Лукаянаў з жонкай Марыяй Іванаўнай і двума дзецьмі. Яны і прынялі новага кватаранта, адвёўшы яму невялікі пакойчык з тахтой пры сьцяне. У той жа вечар пайшлі гэтую справу абмыць. Абмывалі ў рэстаране «Нёман», пасьля чаго ў мяне засталося якіх рублёў 300 грошай. Ну але тое — не бяда, сказалі мне мае новыя дружбакі, шчасьце — ня ў грошах. Увогуле я быў згодны. На той час.

Пачыналася маё новае жыцьцё «на гражданке», якога я ня ведаў, да якога ня быў прызвычаены. Мар’я Іванаўна, мілая гаротніца-жанчына, клапацілася пра мяне, бы маці: і пакорміць сьняданкам, і памые бялізну. Фёдар Іванавіч недзе працаваў у партыйна-гаспадарчым апараце, вяртаўся ноччу, як правіла, пад моцным хмелем. Часам буяніў, памыкаючыся біць Мар’ю Іванаўну — была ў яго на яе нейкая крыўда. Аднойчы, як я яе бараніў, перапала і мне — расьсек губу. Цьвярозы ж гэта быў ціхі мірны чалавек. Пасьля дазнаўся, што быў ён рэпрэсаваны, адсядзеў гадоў пяць у турме. А да таго працаваў «у ворганах» у Баку. Хапаў сам па начах, а неяк сказалі: «Табе, Лукаянаў, сёньня адгул. Адпачывай». І тады схапілі самога. Праўда, у пачатку вайны вызвалілі і адправілі на фронт. Меў Фёдар Іванавіч тры ордэны. На вайне быў разьведчыкам у артылерыі.

Адразу пераапрануўся ў цывільнае: танны гарнітурчык зьбярог яшчэ з часу аўстрыйскіх трафеяў. Затое ў Гародні купіў шэры капялюш — здавалася, без капелюша мастаку нельга. Мастакі аднесьліся да дэмабілізаванага хораша, па-таварыску. Самі амаль усе былі такія ж. Іван Пушкоў, старшы лейтэнант, артылерыст, Сальнікаў, Сямёнаў, Парахня, мастакі-афарміцелі былі зь ліку вызваленых палонных, у лягерах таксама працавалі мастакамі. Увогуле слаўныя былі людзі, але бяда ў тым, што было мала работы. Заказы — выпадковыя і капеечныя. Зарплату плаціць не было з чаго. Затое, калі каму перападала, зьяўлялася капейчына — ішлі гурбой у рэстаран. І там да канца. А на другі дзень — у доўг. «На карандаш». Тут у маіх сяброў былі шырокія магчымасьці. Усюды, ва ўсіх забягалаўках яны ведалі па імёнах буфэтчыц, афіцыянтак. Сувязі і кантактабэльнасьць былі самыя дзівосныя. Асабліва пад градусам.

Марозаў таксама жыў за Нёманам, ад мяне — цераз бульбяное поле. Звычайна раніцай я ішоў па яго і чакаў каля весьнічак. Жонка, мілая клапатушка Леначка, выпраўляла яго на працу. «Ну, дык ты ж, Ванечка, сёньня не бяры…» — «Не, ну што ты!» — «А то ж учора пазнаць было нельга: як зямля». — «Не, сёньня не, я ж сказаў…» — «Але ж ты і ўчора казаў». — «Дык то ўчора. А сёньня маё слова — жалеза», — казаў Віктар Фёдаравіч і падміргваў мне.

Мы выходзілі на вуліцу.

«Ну, куды пойдзем?» — пытаўся сябра. У абодвух пасьля ўчарашняга трашчэлі галовы, а грошай не было — учора спусьцілі зарплату, і Віктар Фёдаравіч пачынаў калькуляцыю: «У блакітным сядзелі аж на тым тыдні, але там я павінен мнагавата. У Фені былі пазаўчора. Не, не гадзіцца, скажа, кожны дзень ходзіце. У Ніны Пятроўны даўно не былі. Праўда, і той вінен. Але ўсяго сто. Ідзем да Пятроўны».

Пятроўна гаспадарыла ў чыгуначнай забягалаўцы.

Віктар Фёдаравіч з парогу чынна раскланьваўся, цалаваў ручку гаспадыні і пачынаў заказваць. «Два па дзьвесьце, вунь тую вяндлінку, гурочкі»… Пятроўна нецярпліва напамінала пра доўг, і Віктар Фёдаравіч таксама нецярпліва яе запэўніваў: «Усё будзе, дай заказаць. Расплачуся чынчынам». Хоць і зь недаверам, гаспадыня ставіла закусь, налівала дзьве шклянкі. Паправіўшы галоўку, Віктар Фёдаравіч уставаў, зноў цалаваў ручку і лез у кішэнь. Далей наступала самае важнае. На пачырванелым, трохі са сьлядамі асьпінак ягоным твары адбівалася зьбянтэжанасьць, і ён зь непадробным жалем, з роспаччу енчыў: «Во халера! Гэта ж я другі касьцюм надзеў… А грошы…».

Трэба было разумець так, што грошы засталіся ў другім, найноўшым гарнітуры. (Каб той быў у яго!) Пятроўна злосна сьмяялася. «Не перажывай, — запэўніваў яе Марозаў. — За мной не заржавее».

І выходзіў, пахмялёны і задаволены.

Працы ў майстэрні было ня дужа шмат, вольнага часу даволі. Я маляваў алеем і акварэльлю, хадзіў у прыгарады на эцюды. Зрабіў некалькі копіяў — фламандцаў і Шышкіна. Бачыў, аднак, майстэрства майго бракуе. Усё ж для мастака патрэбна няспыннасьць, штодзённасьць занятку, інакш рука траціць цьвёрдасьць, а зрок — вастрыню. А ў мяне якіх сем гадоў перапынку, — час, аддадзены вайне, вайсковай навуцы, якая цяпер без патрэбы.

Але мастацтва — дзеля вольнага часу, дзеля душы. А для жыцьця штодзень патрэбныя былі грошы, якіх не было. З Андрэем Засьпіцкім (таксама дэмабілізаваным скульптарам) мы што-колечы афармлялі для кінатэатру. Афармлялі парк. Калі што зараблялі, дык тут жа ўсё і пакідалі ў рэстаранах ці забягалаўках. Цяжкі быў час. А людзі мне падабаліся.

Апроч Віктара Марозава, які лепш за ўсё працаваў у графіцы, някепскім майстрам абяцаў стаць Іван Пушкоў, а таксама Дзіма Парахня, жывапісец з адметным густам. Часам прыходзілі да нас Валяньцін Савіцкі, Міхаіл Плужнік. Часьцяком «прыбрыдаў» да майстэрні хворы, няшчасны Дзешка, які ўжо амаль нічога не рабіў, жыў толькі тым, што зь літасьці атрымліваў ад сяброў. А некалі ён скончыў Варшаўскую акадэмію, дзе вучыўся разам з Кохам.

Арыстакратам мастацкага цэху лічыўся Ігар Васільевіч Сямёнаў, мастак-афарміцель. Афарміцель ён сапраўды быў выдатны, усё рабіў па вышэйшым клясе: прыгожа і акуратна. Гэта быў рыцар, маг рэстараннага дзейства: калі меў грошы, частаваў направа і налева, плаціў вялікія чаявыя, паводзіў сябе ў хмелі высакародна і прыгожа. Калі грошай не было і яго самога частавалі, ён прасіў толькі:

«Разьлічвацца дай я буду». Тады яму перадавалі кашалёк, і ён шчодра адорваў афіцыянтку. Марозаў наадварот, у гэтае справе паводзіў сябе авантурна: калі падабаўся хрэн, закупляў яго оптам, усё блюда. А то мог папытацца, колькі каштуе люстра пад стольлю, і, заплаціўшы ашалелую суму, пабіць яе палкай. У той жа час быў чалавек разумны і адукаваны. Варта было яго паслухаць на начной вуліцы, калі мы пасьля рэстарана вярталіся дадому. Да якіх толькі філасофскіх вышыняў ён не ўзьнімаўся!..

Гэта быў выдатны мастак-філосаф. З пакарэжаным вайною лёсам.

Зараблялі мала, а пілі ўсё болей. Калі бывала ў кішэні паяўлялася якая сотня, Марозаў у забягалаўцы калькуляваў яе так: на 95 рублёў выпіўка і на пяць рублёў — закусь.

«Не чревоугодничай», — запісана ў Бібліі, напамінаў ён нам. Увогуле, яму не пярэчылі.

Апошнім буйным заказам, які мы выканалі ў тую восень, было афармленьне гарадзкога кірмашу: шыльды, стэнды, рэкляма. Пасьля ўжо не было нічога. Не было і грошай.

У забягалаўцы, што была на пачатку вуліцы Клары Цэткін, часам паяўляўся высокі пажылы чалавек, выпіваў куфаль піва. Неяк Ігар Сямёнаў пазнаёміў мяне зь ім. То аказаўся бухгалтар рэдакцыі абласной газэты «Гродненская правда». Рэдакцыя была побач, у суседнім будынку. Гэты Кавальскі, аднак, быў палкоўнік царскай арміі, былы кавалерыст. Вядома ж, дваранін. Што-нішто ён расказваў з колішняга свайго жыцьця і тым цікавіў нас. У яго ж можна было папытацца, як робіцца газэта, — то ўжо была мая цікаўнасьць. І вось у канцы году ў «Гродненской правде» паявілася аб’ява пра тое, што рэдакцыі патрабуецца карэктар, які добра ведае беларускую мову. І ў мяне зьявілася жаданьне. Пры сустрэчы я сказаў Кавальскаму, які тут жа і завёў мяне ў рэдакцыю. Да адказнага сакратара Цыпінай.

З новага году «Гродненская правда» павінна была выходзіць на дзьвюх мовах, і рэдакцыя рабіла пэўную падрыхтоўку. Ганна Ільінічна Цыпіна шмат са мной не размаўляла — прапанавала напісаць біяграфію і заяву. Прачытаўшы іх, мабыць, засталася задаволенай і загадала другога студзеня прыйсьці на працу.

Пачалося новае жыцьцё, зьвязанае са словам, з паліграфіяй, з няспыннай вытворчасьцю. Граматыку беларускай мовы я ведаў (дзякуй Андрэю Дзям’янавічу Курчанку), газэтная лексыка, як вядома, ня самая цяжкая ў мове. Праўда, нуднавата было вычытваць гранкі, рабіць зьверку карэктуры. Працавалі па парах, з падчытчыкам. Падчытчыкам у мяне быў малады хлопец зь мясцовых Міша Яскевіч. Побач быў наборны цэх, дзе стракаталі лінатыпы, вярстальны цэх. Там усё было цікава. Мяне дужа цікавіла ўсё, што было зьвязанае з друкам. З друкаваным словам.

Рэвізійным карэктарам рускага выданьня на той час працаваў Мікола Аўчароў, таксама з вайскоўцаў, былы настаўнік. Чалавек труднага лёсу, ён на пачатку вайны трапіў у палон, атруціўся ў канцы вайны метылавым сьпіртам, таму амаль ня піў. Да яго ўсё чаплялася НКВД, цягалі на допыты. Гэта быў адмысловы грамацей, верны рыцар газэтнай пісьменнасьці. Змагар. За тое яму і перападала, [што] зрабіла яго нэрвовым і падазроным. Але па ведах граматыкі ў рэдакцыі яму не было роўных.

З прычыны кепскай працы друкарні газэта спазьнялася з выхадам, карэктары нярэдка працавалі да глыбокай ночы. Па начным горадзе я дабіраўся да свае Ласасянскай. Горш стала, як разьліўся Нёман і зьнесла пантон. Тады сувязь з Занямоньнем была толькі на лодках. Адзін рубель з чалавека за пераправу.

Вясной мяне перавялі ў сакратарыят стыль-рэдактарам.

Маім абавязкам стала вычытваць усе пераклады матэрыялаў, што здавалі з аддзелаў, іх перакладалі дзьве машыністкі — Быкава і Радзішэўская. Часам таксама Баўдзей. Я заняў месца ў асобным кабінэце намесьніка рэдактара па беларускім выданьні Лютарэвіча. Тут было вальней, чым у карэктарскай, але зноў жа — вытворчасьць, тэрміновасьць. Калі перадавалі які афіцыйны матэрыял па тэлетайпе, каб паскорыць пераклад, дыктаваў яго машыністцы. А такіх перадачаў было ледзьве ня кожны дзень. Усе пастановы ЦК, прапагандовыя матэрыялы, да якіх вельмі чуйны быў рэдактар, былы партызан Бураў (затым Вадап’янаў). Але зь імі я меней меў справу, болей з адказным сакратаром Ганнай Ільінічнай Цыпінай, клапатлівай газэтнай працаўніцай, жонкай былога рэпрэсаванага цэкоўца Дзяніскевіча. Яе намесьнікам быў А. Кіркевіч, сталы газэтчык, што ў войску працаваў у газэце. Але самы сімпатычны чалавек у сакратарыяце быў незабыўны Георгій Аляксеевіч Цьвятніцкі, выпускаючы, сталы жыхар Гародні, чалавек з унівэрсальнай адукацыяй і буржуазнага выхаваньня. Ён ведаў усё, мог адказаць на любое пытаньне. І быў спакойны, паважны і пачцівы. Звычайна маўклівы, заняты працай, ён толькі ўвечары, калі мы заставаліся ўдвох, мог разгаварыцца — аб чым хочаш. Але ніколі аб сабе. Яно і зразумела. Георгій Аляксеевіч усю акупацыю пражыў у Гародні, а гэта на той час шмат што значыла. Найперш для органаў.

Патрэбныя былі дакумэнты аб адукацыі, але дзе іх узяць? Напісаў у райана ў Вушачу, ды адказу ўсё не было. Школы ў Кублічах таксама не было, зьбіраліся будаваць замест спаленай у вайну. Між тым самому захацелася пісаць у газэту. Схадзіў на Гарадзенскі шклозавод, напісаў невялікі нарыс «Шклавары». Надрукавалі, акуратна выразаў і паклаў у свае паперы. Зь нецярпеньнем чакаў лятучку, калі раз на тыдзень рабілі разбор надрукаванага. Асабліва ніхто не пахваліў, але і не палаялі, і то добра.

Вясной пад Дзень Перамогі накрэмзаў нешта, што назваў апавяданьнем «Цьвілі акацыі», і, набраўшыся рашучасьці, аднёс намесьніку рэдактара Андрэю Абрамавічу Салаўёву. Той прачытаў і сказаў у сакратарыяце, каб усе чулі: «Гэта заслугоўвае самай сур’ёзнай увагі». 9 мая надрукавалі. То было, канешне, абсалютна бездапаможнае сачыненьне на прапагандовую тэму, але той першы водгук старэйшага таварыша меў для мяне вырашальнае значэньне. Можа ўпершыню тады я адчуў, што нешта ўмею. Хоць, канешне, адчуваньне тое было надта ілюзорнае.

Улетку пад восень ажаніўся з Надзеяй Кулагінай. Яна вучылася ў пэдінстытуце, працавала ў вольны час у рэдакцыі падчытчыцай, дзе мы і пазнаёміліся. Расьпісаліся ў загсе, і яна паехала на работу ў Мсьціслаў. Кватэры, вядома, не было, жыць не было дзе.

У пачатку восені знайшоў кватэру ў прыватным дамку пад Каложай. Перабірацца было проста — ніякай маёмасьці ня мелі. Мар’я Іванаўна ў якасьці пасагу дала мне кававарку. Толькі не было кавы. Жыць удвох на маю зарплату ў 930 рублёў было нялёгка. Зь першых дзён узьнікалі праблемы. Вольнага часу зусім не было, з рэдакцыі вяртаўся позна, гадзінаў у дзесяць вечара. Раніцой бег да дзевяці.

У канцы восені перабраліся на новую кватэру па вуліцы Лермантава. Дамок быў у ціхай мясьціне, але дужа стары. У той жа кватэры, у суседнім пакоі, жыла яшчэ сям’я, кухня была агульная. Дроў, вядома ж, не было — ні для прыгатаваньня ежы, ні для ацяпленьня. Жылі так, бы на вакзале. Толькі перабыць ноч.

Неяк пабачыў Міхася Васілька, прыяжджаў у рэдакцыю, прывёз верш на сьвята. Жыў ён у сваёй Баброўні, выгляд меў сялянскі: у кажуху, валёнках. Але характарам паказаўся мне надта ж добрым — сардэчным, уважлівым. Толькі зь нейкаю затоенай гаркотай у душы. Пасьля дазнаўся: была гаркота і надта па тым часе вялікая.

Напісаў і надрукаваў у сваёй газэце яшчэ адно апавяданьне «У першым баі». Гэтае мне падабалася больш за папярэдняе, і таксама пра вайну. Асабліва яго ніхто не чытаў, водгукаў не было. Пісьменьніцкага асяродзьдзя тады ў Гародні не існавала, нават літаб’яднаньня не было. Штонішто было ў мяне напісана і яшчэ, але пакуль я нікому тое не паказваў, ды і сам быў ім незадаволены. Згубіўшы надзею атрымаць якія дакумэнты аб адукацыі, вырашыў падрыхтавацца і здаваць [экзамэны] экстэрнам за дзясятую клясу. Але патрэбна было нешта мець хоць за дзявятую.

Аднойчы, прыйшоўшы ў сакратарыят, убачыў новую супрацоўніцу прамысловага аддзелу, якім загадваў Л. Красьнянскі. Гэта была практыкантка з унівэрсытэту: маленькае, чарнявенькае дзеўчанё зь вялікім чорным бантам на патыліцы. Хто тады думаў, чым яна стане для мяне — але праз шмат год…

Прыйшла вясна, і зноў напомніла пра сябе армія. Аднойчы атрымаў абвестку на вайсковыя зборы. Пайшоў да намесьніка рэдактара А. Салаўёва, той заклапаціўся: хто будзе працаваць, тры месяцы — ня жарты, і ён напісаў на фірменным блянку адносіну да гарваенкама палкоўніка Янузакава, аддаў мне. Я пабег у ваенкамат. Там, у прыёмнай ваенкама, было ўжо нямала такіх, як я, — усе хадайнічалі аб вызваленьні ад збораў. Палкоўнік быў злы і раздражнёны, як я заўважыў, нават не зірнуў на мяне, моўчкі ўзяў паперку. Ён прачытаў яе і пачаў крычаць, што ўсе адлыньваюць, а абараняць радзіму няма каму. Усё ж я бачыў, што ён вагаецца, і легкадумна рашыў падштурхнуць яго ў пэўным кірунку. І я сказаў: «Рэдактар кажа, што будзе званіць у абкам, калі вы…» — «А, у абкам? Званіць у абкам? Хай звоніць! — раптам вызьверыўся ваенкам. — Хоць да госпада Бога! Хай звоніць! А вы — заўтра ў 9.00 — у ваенкамат! Панятна?».

Так, здаецца, я спляжыў усю справу. І ня толькі справу, але і ўвесь ход майго жыцьця. Наступствы той мае рэплікі вылезьлі мне бокам, перавярнулі лёс…

Вайсковыя трохмесячныя зборы былі арганізаваныя недалёка ад Гародні, на беразе Нёмана за Грандзічамі. Між дубамі былі пастаўлены палаткі, лінейна арганізаваны распарадак дня. І — заняткі. Як звычайна: статуты, палітпадрыхтоўка, артылерыя, артстралковая тактыка. Так поўны тыдзень. Афіцэраў запасу сабралі з усёй Беларусі, усе яны былі франтавікі. Вучылі іх таксама франтавікі, але кадравыя. Хоць былі і маладыя, пасьляваенных гадоў выпуску. Усё гэта была даволі апрыклая справа. Тым болей, што — непатрэбная. На тых зборах я сустрэўся з колішнім аднапалчанінам па 1245 ІПАТАПУ — лейтэнантам Крывавязам, ён жыў недзе ў Брэсцкай вобласьці.

Усё тое лета і частка восені прайшлі на зборах. Вучыліся, практыкаваліся, здавалі экзамэны. На сваю бяду я здаў пасьпяхова. Пасьля прыйшоў у рэдакцыю і атрымаў водпуск — на 24 дні. Трэба было б паехаць дадому, але рашыў пачакаць: не было грошай. Рашыў падзарабіць. Ды й апрануцца. Бо ўсё хадзіў у вайсковым кіцелі і ў лейтэнанцкім шынялі. Даношваў боты. Надзя прывезла з Мсьціслава сястру Веру, выпускніцу тамтэйшай школы. Паступіла ў культпрасьветвучылішча. Жыць стала, вядома, у нас.

Адпачынку ў мяне заставалася ўсяго некалькі дзён, як паклікалі ў ваенкамат. Думаў: якога д’ябла. Адбыў зборы, казалі, цяпер мінімум гады два ня будуць чапаць. Аж у ваенкамаце аб’явілі загад міністра абароны аб залічэньні ў кадры Савецкай арміі. Войска, якое то скарачалі, то пашыралі, тады якраз пашыралася. Тэрмін прыбыцьця ў часьць — праз два дні. Часьць знаходзілася ў Слоніме. Я ледзьве ня ўпаў ад тае навіны. У нашай групе на зборах былі афіцэры, што прасіліся ў войска, але ня я. Я лічыў, што разьвітаўся зь ім назаўсёды. Аж не…

З жалем разьвітаўся з рэдакцыяй, з Гародняй, дзе не давялося пажыць, а хацелася б. Слаўны ўсё ж горад. Праз два дні быў ужо ў Слоніме, адкуль атрымаў накірунак у недалёкі Альбэрцін — там фармавалася мэхдывізія. Зноў — мэхбатальён, батарэя супрацьтанкавых гарматаў. Далі дзень, каб знайшоў кватэру, і — на заняткі па раскладзе. Абмундзіраваньне пакуль ня выдалі — не было на складзе. Вось так! Часьць фарміруюць, а матэрыяльных сродкаў няма. Так, дарэчы, заўсёды. У той былой Савецкай арміі.

Кватараваў у Альбэрціне ля могілак, у хворага на астму дзядзькі. Зрэшты — не кватараваў, толькі начаваў. Раніцай яшчэ ў цемры — бег у часьць, што разьмяшчалася ў бараках нямецкай будоўлі на краі пасёлку, вяртаўся зусім зьмерзшы позна ўвечары. Заняткі, бадай, усе — у полі, у руху, на сьнезе і марозе. Калеў, гібеў, мёрз, трываў лаянку кадравага начальства і думаў: навошта мне ўсё гэта? Але ўслых таго нельга было сказаць. За нашым настроем пільна сачылі камандзіры, палітработнікі, СМЕРШ, вольная пракуратура, трыбуналы.

Ранейшыя веды і вопыт (у тым ліку франтавы) мала што значылі, сталі прысылаць новыя статуты, новыя правілы. І ўвялі страшэнную сакрэтнасьць. Статут для заняткаў трэба было ўзяць у сакрэтнай часьці і пасьля заняткаў здаць яго туды пад расьпіску. Каб кожны раз ня бегчы ў штаб, некаторыя афіцэры пачалі рабіць выпіскі ў асабістыя блакноцікі. Адзін камандзір батальёну павыпісваў з БУП-2 розных нормаў, а пасьля на занятках у полі згубіў той блакнот. Вясковы дзядзька, паехаўшы па дровы, знайшоў, прачытаў на вокладцы прозьвішча і рашыў, што трэба аддаць, бо маёру, мабыць, ён патрэбны. У кірмашовы дзень адвёз у Слонім і аддаў у камэндатуру. Зрабіў падаруначак афіцэру.

Той падаруначак каштаваў маёру ягоных пагонаў плюс шэсьць год пазбаўленьня волі.

Зімой прыехала жонка, уладкавалася настаўніцай расейскай мовы ў Альбэрцінскай школе. Знайшоў новую кватэру, болей зручную, у кульгавага шаўца, таксама каля альбэрцінскіх могілак. Зіма таго году была лютая на халады, і амаль усю яе не зьнімаў шынялю. Настрой быў паганы, якім ня быў нават у вайну. Гародню і маю працу ў рэдакцыі ўспамінаў як адзіны сьветлы прамежак у маім жыцьці. Увесь час думаў, як вырвацца з гэтае вайсковай пасткі? Ды, мабыць, вырвацца не было як.

Зіма была без адзінай адлігі, а вясна ўдарыла раптоўная і даволі раньняя. На першае мая ўжо ўсё было зелена, лес убраўся ў лістоту. У Альбэрціне і ваколіцах стала нават прыгожа: хвоі, возера… І менавіта ў такі час я атрымаў новы загад: зьбірацца на Далёкі Усход. На замену афіцэрам, якія выслужылі там свае тры — пяць гадоў і пераводзіліся на захад. Загад, вядома, зьбянтэжыў, але што зробіш? І хоць бы папярэдне паклікаць, пагутарыць. Дык не, загадана і ўсё. Канешне, у іх разнарадка, а я — новенькі. Усюды кепска быць новенькім, у тым я пераканаўся яшчэ ў вайну. Разьлічыўся са службамі, зьбіў скрыню для багажу і на станцыю. Да новага далёкага жыцьця. Новай службы.

Ехалі болей за дзесяць дзён, праз увесь Саюз, да Уладзівастоку. У мяне была бакавая паліца, ляжы і глядзі ў вакно. Бяскрайнія і неабсяжныя расейскія краявіды. Нечарназем’е, пасьля Урал, Сібір. Прыгожыя забайкальскія мясьціны, само возера Байкал. На станцыях прадавалі гарачую бульбу, таплёнае малако, рыбу — омуль — каля Байкалу. Увогуле цікава. Амаль усе пасажыры вагону былі афіцэры з жонкамі і дзеткамі, ехалі, як і я, на замену. Меркавалі, куды трапяць. Найлепш было б у Прымор’е, найгорш — на Чукотку, у Певек — на край зямлі.

Уладзівасток, Другая Рэчка — яны памятныя ледзьве ня ўсім афіцэрам пасьляваенных часоў, многія прайшлі празь іх. На Другой Рэчцы паблізу ад Уладзівастоку быў перасыльны пункт. У вялізарных казармах на двух’ярусных жалезных ложках разьмяшчаліся афіцэры — з жонкамі і дзецьмі, чакалі транспарту ў аддаленыя раёны — на Сахалін, Камчатку, Курылы. Я тут прабыў ледзьве ня месяц у тым чаканьні. Прызначылі мяне на Курылы, самы паўднёвы іх востраў — Кунашыр, дзе стаяла ПАД — кулямётна-артылерыйская дывізія.

Справаў тут ніякіх не было, часам езьдзілі на рэйсавых аўтобусах у горад. Уладзівасток, вядома, не эўрапейскі горад, але нішто, стаіць на гарыстым рэльефе. Мяне ўразілі памеры будынкаў МДБ — цэлы вялізны квартал у цэнтры. (Тады яшчэ я ня бачыў такі ж квартал у Менску.)

Але вось у канцы мая або ў чэрвені [ — ] каманда грузіцца на цеплаход. Цеплаход той, праўда, ідзе на Сахалін, у Холмск, але, сказалі, там хутчэй будзе транспарт на Курылы.

Выйшлі з порту якраз напярэдадні шторму, які перачакалі ў бухце Вольга. Даволі пакутная гэта справа — марское падарожжа на непрыстасаваным судне, у твіндэку, дзе ўсё тыя ж дзясяткі людзей у агульным памяшканьні з двух’яруснымі ложкамі. Да таго ж марская хвароба.

На Сахаліне немалой праблемай стала перабрацца з Холмску ў другі порт — Карсакаў. У Карсакаве таксама трэба было чакаць. І чакалі ў нейкім клапоўніку бліз порту. Адлучацца нікуды не дазвалялася, кожны дзень мог зьявіцца параход. Такіх дзён набралася, можа, з тузін. Нарэшце пагрузіліся.

Кунашыр трэба было абагнуць з праліву, і мы доўга ішлі паўзь яго гарыстыя берагі. У цёмнай вадзе гулялі касаткі. Нарэшце паказаўся маленькі здалёк берагавы пасёлачак — райцэнтр востраву — Паўднёва-Курыльск. Тут быў штаб дывізіі, куды мне і належала зьявіцца. (Дарэчы, так кожны раз пры перамяшчэньні — па інстанцыях зьверху ўніз: армія, корпус, дывізія, полк, батальён. І — усюды трэба знайсьці штабы, камандзіраў, прадстаўляцца, чакаць прызначэньня ніжэй. Ідыёцкая працэдура, што патрабавала безьліч часу і высілкаў. І нэрваў, канешне. Але нашыя нэрвы-высілкі ў разьлік ня браліся.)

У штабе дывізіі далі накіраваньне ў самы паўднёвы пасёлак, што стаяў на беразе праліву з Хакайда. Пасёлак называўся па імені расейскага дасьледчыка Галаўніна. Там быў кулямётна-артылерыйскі полк, на пірсе якога аднойчы ранкам і высадзіўся з кацеру лейтэнант Быкаў з жонкаю. Прадставіўся ў штабе. Палкоўнік Муратаў, тыповы франтавы выдзьвіжэнец, малапісьменны, але дужа ўзнагароджаны, адвёў каморку ў афіцэрскім доме з жалезнай печкай. Дом стаяў якраз на беразе заліву. Усе зручнасьці — у двары. На пагорку за рэчкай — драўляныя казармы. Там мая батарэя. Прызначылі камандзірам узводу ўпраўленьня. (Да таго ўсё быў — агнявога ўзводу.) Тут ужо справа з разьведчыкамі, сувязістамі — не з гарматамі. Камандзір батарэі — капітан Балюкоў, франтавік, узнагароджаны пяцьцю ордэнамі, увогуле, як мне здалося, памяркоўны, незласьлівы афіцэр.

Пачалася служба. На краі зямлі. Ззаду быў мацярык, Радзіма і японскі востраў Хакайда. Наперадзе — Ціхі акіян і Амэрыка.

Пайшла звычайная вайсковая служба: заняткі, нарады, праверкі. Зрэшты, ня толькі звычайная. Было вельмі шмат працы. Амаль кожны тыдзень у бухце, далёка на рэйдзе паяўляліся параходы, іх трэба было разгружаць. Грузы розныя, але тое лета была процьма боепрыпасаў — артылерыйскіх снарадаў. Сьпярша іх выгружалі з трумаў у кунгасы — вялізныя такія лодкі, пасьля з лодак — на пірс, і затым на машынах везьлі ў недалёкі (10 км) пасёлак ля сопкі, дзе былі асноўныя склады. Праца амаль уся ручная, цяжкая. Салдатам даставалася.

Былі частыя землятрусы, асабліва вясной і ўвосень, таму дамы ўсе былі з дрэва, а печы — толькі жалезныя. Ад тае печы я ледзьве не спаліў дом — іду на сьнеданьне і бачу: на маім даху гарыць дранка — ад жалезнай трубы. Добра, убачыў у пару — затушылі. А начальнік штабу падпалкоўнік Вячоркін так і спаліў свой дом — выскачыў у адным кіцелі. Пажараў было даволі. Асабліва зімой. Ды й улетку.

Чытаць тут не было чаго, газэты паўгоду не прыходзілі — прысылалі вясной усе разам за некалькі месяцаў. Напісаў два ці тры апавяданьні і вясной паслаў у Менск, у часопіс «Полымя» на адрас любімага мной зь дзяцінства Міхася Лынькова. Праз колькі часу і праўда — атрымаў адказ. Міхась Ціханавіч вельмі падрабязна разабраў апавяданьні, але ў канцы паскардзіўся на вялікую занятасьць, і я намёк зразумеў. Болей апавяданьняў не пісаў і нікуды не пасылаў нічога.

Вясной быў нераст ласосевых — ішла гарбуша. Вусьце рэчкі, што ўпадала ў затоку, было перапоўнена вялізнымі, з чалавека, рыбінамі, якія імкліва прабіраліся да вытокаў. Іх білі васьцямі, стралялі зь пісталетаў. Увесь травяністы бераг рачулкі быў закіданы рыбінамі — бралі толькі ікру, якую, падсаліўшы, елі лыжкамі. Асабліва на закусь. Пілі разбаўлены 95 % сьпірт, які на разьліў куплялі ў суседняй вёсцы Вінаі, дзе быў і заводзік агару (агар — рэчыва, што здабывалі з марскіх водарасьцяў).

Аднойчы полк паднялі ноччу па трывозе і вывелі на пазыцыі. Пазыцыі нашай батарэі былі на беразе затокі, гарматы паставілі на прамую наводку, выкапалі агнявыя, НП камандзіра батарэі. Усё, бы на вайне — сапраўды пачалася карэйская вайна. І хоць была яна чорт ведае дзе, нашае камандаваньне праявіла пільнасьць і засьведчыла баявую гатоўнасьць. Мы думалі: пасьпім колькі дзён і вернемся ў казармы, але не. Назад нас не вярнулі, загадалі як мае быць абсталяваць пазыцыі, арганізаваць кругласутачнае дзяжурства.

Каб абсталяваць пазыцыі ды НП як мае быць, патрэбнае дрэва. А дрэва паблізу не было. Быў лес у сопках, кілямэтраў за дзесяць — пятнаццаць, як яго адтуль было прывезьці, калі не давалі машынаў? Ды і сам лес ахоўваўся лясьніцтвам. А між тым да нас зачасьціла начальства — з палку, дывізіі, арміі — камандзіры і камісіі, усё з праверкай, з нарадамі, з крыкам, лаянкай і вымовамі. Капалі траншэі, зямлянкі, вузлы сувязі. Дрэва па начах кралі, дзе толькі можна было. Часам — адзін у аднаго.

З той пары пачалося зусім франтавое жыцьцё — у зямлі. Як на вайне. Старэйшым дык то было звыклым, зямля прыхільна прымала чалавека, над якім — небясьпека. А маладыя бунтавалі. Мой сябра Лёнька Клімаў заўжды быў у канфлікце з камбатам, то праз свае частыя адлучкі ў вёску, то праз п’янкі. Балюкоў таксама часьцяком быў пад градусам. Сам жыў адзін, жонку адправіў на мацярык. Улетку піў сьпірт, а як ня стала сьпірту, ад камбата так і несла пахам трайнога [адэкалону].

Між тым сваім чарадом ішлі заняткі, асабліва палітпадрыхтоўка — два дні па дзьве гадзіны ў тыдзень. Апроч таго — інструктажы ў нампаліта. Праверка канспэктаў. І трэнажы па артылерыйскай падрыхтоўцы. Ішлі бясконцыя партыйныя сходы, на якіх адпрацоўвалі любімую тэму пільнасьці. У дні партыйных сходаў мяне, як беспартыйнага, прызначалі ў нарад. Са зьдзіўленьнем даведаўся, што ў гэтым палку ўпаўнаважаных СМЕРШу не адзін афіцэр на полк, а, мабыць, сем: на кожны батальён, дывізіён. Усё лавілі, выкрывалі шпіёнаў.

Аднойчы раненька я прыйшоў на пірс — даведацца, калі пойдзе кацер на Паўднёва-Курыльск. І тут бачу: наш старшы ўпаўнаважаны СЬМЕРШу капітан Шырокаў вядзе капітана Авяр’янава, за якім ідуць два аўтаматчыкі са зброяй. Я падзівіўся, Авяр’янаў быў у шынялі, але без пагонаў. Гэты афіцэр служыў начальнікам штабу батальёну, быў неблагі служачы. Пасьля дазнаўся, што атрымалася. Аднойчы капітан праспаў развод на заняткі — не зазваніў будзільнік. І ён, не стрымаўшыся, вылаяўся на адрас стаханаўскай вытворчасьці. А за тонкай, з дошак, сьцяной тое ўчуў ягоны саслужывец, падпалкоўнік, які і стукнуў.

Празь дзень на афіцэрскай нарадзе палкоўнік Муратаў аб’явіў, што капітан Авяр’янаў арыштаваны за антысавецкія размовы.

Пра тое, наколькі небясьпечныя шчырыя размовы, я ведаў

і раней. Але тут паявілася новая небясьпека — бытавая. Пасьля кожнага сьвята, калі газэты друкавалі на першай старонцы вялікі партрэт Сталіна, раненька оперупаўнаважаныя перакопвалі сьмецьце за хатамі — шукалі дзе скамячаную газэту з тым партрэтам. Пасьля было сьледзтва. І віноўніка знаходзілі. Гора таму было. У лепшым выпадку выключалі з партыі.

Увесь той год прайшоў для мяне на НП над затокай, якую я вывучыў да дробязяў. Назіраў, як мяняўся акіян; улетку і ўвосень, уранку і ўвечары. Часамі ён быў цудоўны, часамі агідны — у непагадзь. Жонка працавала настаўніцай у мясцовай сямігадовай школцы. Час чаргаваўся між працай, дзяжурствам, заняткамі, праверкамі, дробнымі непрыемнасьцямі ва ўзаемаадносінах з начальствам. Вельмі шмат займаліся артстралковай падрыхтоўкай на тым жа змайстраваным мініятурным палігоне. Гэтым кіраваў інтэлігентны і на рэдкасьць добразычлівы начарт маёр Стаянаў.

У канцы году мяне падвысілі — перавялі ў штаб палку да начальніка артылерыі падпалкоўніка Еўдакімава. Там я зрабіўся старшым ад’ютантам артылерыі — начальнікам штабу. На мяне леглі ўсе папяровыя справы — планаваньне, справаздачнасьць баявой падрыхтоўкі, арганізацыя артстралковай вучобы афіцэраў артылерыі. Увогуле гэта было спакайней і прыемней, чым сядзець зіму ў дымных зямлянках і прымаць начальства ды правяраючых са штабоў. Але тут зьявіліся свае праблемы. Шмат турбот патрабавала абсурдная сакрэтнасьць; кожная паперка ў штабе была з грыфам «сакрэтна», яе трэба было атрымаць пад расьпіску, пад расьпіску здаць і ня дай Бог згубіць. За страту не адзін афіцэр паплаціўся кар’ерай. А то і воляй.

У лютым, якраз 23-га, на дзень Савецкай арміі, нарадзіўся мой першы сын Сяргей. Нарадзіўся дома, з дапамогай фэльчаркі суседняе вёскі. Умовы для яго маленства былі ня надта прыдатныя: стаялі халады, завеі, у пакоі за ноч замярзала вада. З дровамі былі хранічныя праблемы. Паявіліся новыя (і немалыя) клопаты, новыя цяжкасьці. Трэба было падтрымліваць хоць бы мінімальную тэмпэратуру жытла, а тое пры жалезных печках было небясьпечна: часта востраў трэсьлі землятрусы. У такі час развальваліся бляшаныя дымаходы і здараліся пажары.

Усчаліся праблемы з камандзірам маёй былой батарэі маёрам (ужо маёрам) Балюковым. Жывучы халасьцяком, маёр добра запіў. Часам дапіваўся да гарачкі. Неяк зьявіўся на батарэю і аб’явіў збор. Прыбеглі разьлікі, усе ўлезьлі ў большы бліндаж. І тады камбат запаліў дымавую шашку — хацеў праверыць проціхімічную гатоўнасьць. Але многія былі без процівагазаў, і некаторыя страцілі прытомнасьць. Ледзьве ажывілі. Начальства адхіліла маёра ад камандаваньня, назначыла з паніжэньнем у дальні гарнізон. А мяне вярнулі ў батарэю — выконваць абавязкі камбата.

Менавіта ў гэты час пачалі цікавіцца маёй беспартыйнасьцю. Як мог я аднекваўся — дужа не хацеў уступаць. Ужо хоць бы таму, каб ня большыць сваю залежнасьць. (І без таго быў залежны на 90 %). Ды не хадзіць на партсходы, якія выклікалі ў мяне дрыготку. Доўга цягнуў. Ды ўсё ж далі рэкамэндацыі, у тым ліку і маёр Стаянаў, які, бы спачуваючы, сказаў: «Куды дзенешся? Калі служыш, то трэба ўступаць. Я вось таксама позна ўступіў, і ў 45 год — маёр». Але ўся справа ў тым, што служыць я і не зьбіраўся — я хацеў вырвацца з арміі. Толькі не было як.

На партыйным сходзе разглядалася пытаньне аб маім прыёме ў партыю. Але, здаецца, тады ня вырашылі нічога. Трэба было праверыць маю біяграфію, біяграфію бацькоў. Паслалі запытаньні — па ўсіх лініях. І вось з аддзелу кадраў (ГУК) Міністэрства абароны прыйшоў адказ, што лейтэнант Быкаў В.У. забіты 7 студзеня 1944 году і пахаваны ў брацкай магіле, што ў вёсцы Вялікая Севярынка Кіраваградзкай вобл. Мяне пацягнулі да начальства: начальніка штабу, оперупаўнаважанага СЬМЕРШ. Пісаў тлумачэньні, запаўняў анкеты… Рашэньня пакуль ніякага не было, і я ўжо ня ведаў, чым тое скончыцца. І тады ўвосень са штабу аб’явілі, што я павінен паехаць на курсы ўдасканаленьня, якія былі на Сахаліне. Пры штабе акругі. Гэтая навіна мяне, канешне, не парадавала, але мой ад’езд спыняў агідную тузаніну з уступленьнем у партыю. Уступленьне адкладвалася да часу звароту з курсаў. А курсы былі дзевяцімесячныя.

Жонка з сынам заставаліся ў палку.

Яшчэ зь некалькімі афіцэрамі палку скіравалі на Сахалін.

Была позьняя восень, ішлі на вайсковым старажавіку, мора шалела. Мы не жывыя і ня мёртвыя ляжалі ў твіндэку, стараючыся толькі ўтрымацца за жалезныя прэнты ложкаў — так кідала з борту на борт. Ад марской хваробы сьвет быў нямілы, здавалася, раней сканаем, чым патонем. А патануць быў шанец, маракі пасьля самі казалі, што не спадзяваліся прыйсьці ў Карсакаў. Назаўтра ўбачылі: усе палубныя збудаваньні абмерзьлі глыбамі лёду, судна магло перакуліцца. Але неяк Бог нас зьбярог. Дабраліся нарэшце да Паўднёва-Сахалінску, сталіцы тутэйшага краю.

Зноў жыцьцё ў казарме, строгі распарадак дня, увесь дзень — вучоба. У клясах, у полі, на пляцы. Бясконцыя пастраеньні, пачынаючы з ранішняй зарадкі. Афіцэры ў групе ўсе франтавікі, пераросткі для сваіх невялікіх чыноў. З вайсковых навук самая нялёгкая і самая патрэбная — тэорыя артылерыі, артстралковая падрыхтоўка. Да звычайных артылерыйскіх задачаў па стральбе тут дадаваліся яшчэ — марскія стрэльбы, упраўленьне агнём на вайсковых суднах. Справа гэтая дужа мудрагелістая, патрабавала спрытнага розуму і глыбокіх здольнасьцяў у матэматыцы. Здаецца, у мяне нічога з таго не было, тым ня менш сталася так, што я апынуўся ці ня самым першым у сваёй групе. Скончыў курсы круглым выдатнікам (усё на 5), па артстралковай на экзамэнах выконваў самую складаную артылерыйскую задачу — стральбу па рыкашэтах. Таксама на 5.

Але яшчэ трохі раней, у сакавіку, адбылося здарэньне, якое так шмат значыла ў нашым лёсе. Я маю на ўвазе сьмерць Сталіна. Якраз у нас былі заняткі па артылерыі, якія вёў наш любімы выкладчык — матэматык, падпалкоўнік Емяльянаў. Нехта яго паклікаў у калідор. Хутка вярнуўшыся, падпалкоўнік з каменным тварам аб’явіў:

«Памёр таварыш Сталін. Устаць!». Усе ўсталі, моўчкі ўзіраючыся ў барадаты твар падпалкоўніка, і я сказаў сабе ў думках: «Слава табе, Госпадзі». Усе, аднак, тую навіну выслухалі моўчкі, ніхто не заплакаў. Былі абыякава-стрыманыя і пасьля на перапынку. Пачаліся траўрныя пастраеньні, мітынгі, палымяна-жалобныя прамовы палітначальства ды яго падбрэхачаў. Курсанты-афіцэры маўчалі. Мы адчувалі, што нешта павінна зьмяніцца, і прагнулі, каб зьмянілася ў лепшы бок. У горшы ўжо не было куды.

У пачатку лета, пад канец курсаў група чалавек з 25 сядзела ў полі каля дарогі. Заняткі праводзілі самастойна. Таму скончылі раней часу. Сядзелі, гаварылі. Гаворка зайшла пра сэксотаў, усе пагаджаліся, што, як і ўсюды, у нас былі сэксоты. Але колькі? Меркавалі, чалавек пяць. Іншыя сьцьвярджалі: палавіна. Тады нехта прапанаваў напісаць паперкі і кінуць у шапку. Хай сэксоты зробяць метку-крыжык, а іншыя — прочырк. Так і зрабілі. Ананімнасьць была захаваная. Пасьля разгарнулі паперкі.

Аказалася, з 25 паперак у 18 былі крыжыкі. Усе былі ашаломленыя. Але кожны лічыў, што ён паставіў прочырк. Між іншым, членаў КПСС з нас таксама было 18…

На грузавым судне дабраўся да Кунашыру. Па дарозе з радыё пачуў аб арышце Берыі. Дзіва было вялікае. Верны сталінец — і агент трох разьведак. Які ж з таго прапанаваўся вывад? А ўсё той жа: пільнасьць трэба мацаваць! Калі ўжо ў Крэмль забраўся агент, дык што ж тады казаць пра аддаленыя гарнізоны!

Мусіць, так яно і было зразумета адпаведнымі органамі. Мацавалі пільнасьць, мацавалі абарону.

Вярнуўшыся ў полк, застаў яго ўвесь на будоўлі. Вярхоўнае начальства рашыла збудаваць на Кунашыры вайсковы аэрадром для зьнішчальнікаў. Каб ужо зусім закрыць межы на замок.

Мая батарэя працавала ў сопках кілямэтраў за пятнаццаць ад пасёлку. Пракладвалі дарогу, раўнялі сопкі, церабілі тайгу. Усю працу было заплянавана скончыць да зімы. Але адна справа — плянаваць у штабах, і другая — будаваць. Плян не выконваўся.

Зноў — начальства, нарады, вымовы, камісыі. Сьцюжа, макрэдзь, жыцьцё ўпрогаладзь. Па тыдні не зьнімаеш шынэля. Спалі ў палатках.

І тут настала другая фаза ў жыцьці нашага войска — яно пачало скарачацца. Прыйшоў загад аб расфармаваньні палку. Расфарміроўвалі паступова. Некуды перадавалі салдатаў, тэхніку. Афіцэры разьяжджаліся па адным. Усімі распараджаўся Сахалін. На мяне, аднак, загаду не было. Ужо і камандзір батальёну паехаў, і камандзір палку. А я ўсё зь невялікай групай салдатаў дарабляю аэрадром. Урэшце перадалі некуды і апошніх салдатаў. Ужо канчаецца восень, хутка спыніцца навігацыя, і тады застануся адзін у гарнізоне? Урэшце мы засталіся ўдвох: я і начальнік штабу палку, ён падрахоўваў ліквідацыю палку. А загаду ўсё няма, і тады ён кажа: «Плюй на загад, Быкаў, жыцьцё даражэй за загад. Заўтра я еду ў Паўднёва-Курыльск, праз колькі дзён будзе апошні параход на мацярык. Зьбірайся, паехалі».

І праўда, паехалі. У Паўднёва-Сахалінску, аднак, трэба было чакаць. І тут я атруціўся ў сталоўцы нейкай рыбай, паклалі ў шпіталь. Ледзьве ня даў дуба. Праляжаў з паўмесяца. Праўда, на апошні параход усё ж пасьпеў. Прыйшлі ва Уладзівасток. Усё на тую ж Другую Рэчку. Тут усё было як і тры гады таму. Маса афіцэраў зь сем’ямі. Усе чакаюць прызначэньняў. А іх даюць з такой марудаю.

Месяц прасядзеў на Другой Рэчцы. Захварэў сын Сярожа, ляжалі з маці ў пасялковай больніцы. Я часам езьдзіў ва Уладзівасток. Часам узлазіў на сопкі над горадам. Туга вялікая панавала ў маім сэрцы — навошта я тут? Чаму я ня дома? Дзе мой мілы няшчасны дом? Навошта мне гэтыя зьдзічэлыя сопкі, гэтая тайга? Гэтыя вар’яцкія вайсковыя гулі?

Вайсковыя гулі, аднак, разьвіваліся паводле сваіх бюракратычна-вайсковых правілаў. Празь месяц кадравікі ў штабах разабраліся, што загад па мне быў аддадзены яшчэ ўлетку, па заканчэньні курсаў. І што я павінен быў адправіцца служыць на Сахалін, у горад Долінск, дзе кватараваў гаўбічны артполк. Каб даведацца пра тое, спатрэбілася паўгоду часу і два марскія падарожжы, пры адным напамінку аб якіх цягне на ваніты. Але што зробіш? Трэба было ехаць у порт і рыхтавацца да новага падарожжа.

У пачатку зімы прыбыў у раённы гарадок Долінск, што ў паўднёвай частцы Сахаліну. Далі кватэру — пакойчык у кватэры нампаліта камандзіра батарэі. Казармы праз кілямэтар на пагорку. Ад вайсковага гарадку да гораду кілямэтры тры па дарозе. Жонка хутка ўладкавалася ў гарадзкую школу — усё настаўніцай расейскай мовы і літаратуры. Сярожу ўзялася на паўдня даглядаць суседка.

Служба ў гэтым палку, аднак, пачалася з канфлікту. Мяне арыштавалі на 10 сутак з утрыманьнем на гарнізоннай гаўптвахце. За адмову выканаць загад. А загад быў такі: зь дзесяцьцю салдатамі адправіцца ў гарнізонны пасёлак (кілямэтраў за 50), прыняць дрывяны склад і ахоўваць яго. Дровы ўсе пад сьнегам, колькі іх — не палічыш. Казалі людзі, іх там палавіну прапілі ранейшыя ахоўнікі разам зь інтэндантамі, якія па замене зьехалі на мацярык. Як я мог прыняць? Як ахоўваць? І як пасьля здаваць? І я заўпарціўся.

Тая ўпартасьць мне ж і вылезла бокам. На гаўптвахце пачаліся праблемы з сэрцам. Зноў захварэў. Колькі дзён недаседзеў, выпусьцілі. Але ўсё ж загналі на той склад, дзе прагібеў за гарой у лясной хатцы месяцы два.

Вярнуўшыся, зноў падаў рапарт аб звальненьні ў запас.

Рапартаў аб звальненьні я падаваў яшчэ некалькі. Звычайна на іх ніхто апроч маіх непасрэдных начальнікаў не адказваў. Аднойчы напісаў маршалу Маліноўскаму, як дэпутату Вярхоўнага Савету па Далёкім Усходзе. Празь які месяц клічуць у штаб дывізіі. Пехатой патопаў у Долінск. Памятаю, быў глыбокі сьнег, дзьмуў насустрач марозьлівы вецер. Ішоў і думаў, што, мабыць, мой рапарт дамогся нейкага рашэньня. Аж маёр у аддзеле кадраў нудна і доўга мне тлумачыў, якія каварныя ворагі — англа-амэрыканскія

імпэрыялісты і якія мы павінны быць пільныя. Служыць Радзіме. Чаго ён мне і пажадаў.

Тою зімой здарылася няшчасьце — згарэла казарма нашага дывізіёну.

Зь людзей ніхто не загінуў, але згарэла шмат маёмасьці, зброі, радыёстанцыі. Тое здарылася ноччу, як батарэя была ў нарадзе. Нас, камандзіраў, хацелі судзіць трыбуналам, але толькі звольнілі камандзіра палку. У мяне ж склаліся неблагія адносіны з камандзірам дывізіёну падпалкоўнікам Дзятлавым, спакойным, граматным афіцэрам. Дзеля яго я таксама мусіў старацца, стрэльбы (марскія) батарэя правяла добра, я страляў цяжкую задачу, але выканаў на 4. Неяк пачала выроўнівацца, спакайнець і служба.

Здаецца, два зімовыя месяцы батарэя была ў дальняй камандзіроўцы на нарыхтоўцы лесу. Гэта была жахліва цяжкая праца. Трэба было падняцца на сопку (а сьнег вышэй каленяў), адкапаць дрэва, сьпілаваць яго, раскрыжаваць. І не адно, а дрэваў пяць-шэсьць за дзень — на салдата. Пасьля гэтыя бёрны волакам сьцягнуць уніз, да дарогі, дзе можна было пагрузіць на машыну. Машынамі дастаўлялі на станцыю, грузілі там на плятформы. Дроў трэба было нямала, план не выконвалі, салдаты выбіваліся зь сілы.

А вясной, як сышоў сьнег, пачаліся таёжныя пажары. Гарэў лес, елкі, піхты, гарэлі нарыхтаваныя зімой штабялі. Ледзь ня круглыя суткі тушылі, але затушыць было немагчыма. Як падзьме вецер, зноў разьдзьмувае пажар…

Вясной 1955 году споўнілася пяць гадоў маёй службы на Далёкім Усходзе, і я атрымаў права на замену. Для таго напісаў рапарт аб пераводзе ў Беларускую ваенную акругу. Звычайна служыць у Беларусі аматараў было няшмат, бальшыня імкнулася на Украіну, у Закарпацьце, у Прыбалтыку. Я ж — у Беларусь. І праўда, у пачатку восені прыехаў капітан мне на зьмену. Я пачаў разьлічвацца. Гэтая працэдура цягнулася доўга — пакуль здаў усю маёмасьць, зброю. Неяк так сталася, што не хапіла кулямёту. Ніхто нідзе не губляў нічога, а тут значыўся паводле палкавога ўліку нейкі кулямёт. Давялося начарту ставіць бутэльку каньяку, каб падпісаў абхадны ліст.

На гэты раз ляцелі да Хабараўску самалётам, а адтуль [ехалі] цягніком да Масквы. Тады ж упершыню пабачыў Маскву, цэнтар, вул[іцу] Горкага. Накіраваньне было ў Асіповічы, у армейскі артполк начальнікам дывізіёну 152мм гармат. Ехаў і думаў: мабыць, нічога ня зробіш, прыйдзецца служыць. Ужо быў згодны. Тым больш на роднай Беларусі. Той артполк, аказваецца, разьмяшчаўся пад Лапічамі, у старых, царскіх часоў, казармах.

Як звычайна, далі два дні на кватэрнае ўладкаваньне, знайшоў палову хаты ў суседняй вёсцы. Хадзіць у часьць трэба было недалёка — цераз поле. Праз пару тыдняў, аднак, далі адпачынак, у якім ня быў некалькі гадоў.

З малым трохгадовым Сярожкам паехалі на маю радзіму. Да станцыі Зябкі. Брат Мікола загадзя пад’ехаў на фурманцы. Была ўжо восень, імжэў дожджык, навокал буяў лістапад. Сабралася ўся сямейка: бацька, пастарэлы, але яшчэ бадзёры, ціхмяная мама, сястра Валечка, што рабіла рахункаводкай у Чарапоўшчыне, брат Мікола — падрослы дзяцюк. У нядзелю схадзіў у Кублічы, на месцы некалі сымпатычнага мястэчка — зачатак вёскі, раскіданыя па пагорках сядзібы. Амаль такая ж і Вушача. Людзі, аднак, патроху абжываліся, будавалі дамы, нараджалася і ўбіралася ў сілу новае пакаленьне.

Як прыехаў з адпачынку, быў ашаломлены навіной — паслалі на звальненьне. Якраз праводзілася скарачэньне войскаў — 660 тысячаў, першае хрушчоўскае скарачэньне. Што ж, я не хваляваўся. Цяпер у Беларусі, тое не палохала. Хаця праблемаў было нямала.

Жонка з сынам паехала ў Гародню — да свае сястры Веры, якая за той час, як мы былі на Далёкім Усходзе, выйшла там замуж. Я застаўся ў Лапічах чакаць загаду.

Загад прыйшоў у самым канцы году, атрымаў разьлік і паехаў у Гародню.

Жончына сястра жыла з мужам і малой дзяўчынкай у аднапакаёвай кватэры каля рэстарану «Нёман». Муж працаваў у органах, што для мяне, вядома, стала дзіўнаватай навіной. Неяк разьмясьціліся — дзьве сям’і, шэсьць чалавек на 18 кв. метрах. Стаў на ўлік у гарваенкамаце. Пачаў атрымліваць [грошы] (1 год) за званьне.

Схадзіў у рэдакцыю, да рэдактара В. Булая, — усё ж у войска мяне прызвалі з гэтай установы. Але Булай быў чалавек новы, а вольных месцаў у рэдакцыі не было. Зазірнуў у аддзел культуры, дзе літкансультантам працаваў Міхась Васілёк. Там зноў пабачыў Ірыну Сувораву, якая прыветліва павіталася. Васілька не застаў на працы.

Аднойчы прыйшоў з працы муж Веры — Павел Старавойтаў — і кажа: вызвалілася кватэра ў старым доме на вул. Трудавой, гаспадар паехаў працаваць на раён. Трэба займаць, а там хадайнічаць, каб замацавалі. Так я і зрабіў. Увечары перанесьлі два чамаданы і малога на тую ўбогую кватэру. Але не пражылі там і тыдню, як прыйшлі з домакіраўніцтва: самавольнае ўсяленьне! Хто дазволіў? Асвабадзіць! — Куды асвабадзіць? На двор з малым?

Празь дзень прыходзяць ужо ўдвох — аказваецца, тая кватэра належала КДБ. Патрабуюць вытрахнуцца, пагражаюць. Пацягнулі да начальства і Старавойтава.

Яшчэ паўпарціўся з тыдзень і зразумеў, што маёй перамогі ня будзе. Знаёмы мастак падказаў, што ёсьць вольны пакой у сябра па вул. Падгорнай. Перайшоў туды.

Пайшоў у майстэрню да мастакоў, там яшчэ былі знаёмыя. Марозаў, праўда, зьехаў у Кіеў, затое былі Пушкоў, Парахня, Кох. Кох ужо пасьпеў пасядзець у лягэрах, у Комі — за тое, быццам ён у вайну маляваў карыкатуры на Сталіна. На працу мяне не прынялі, таксама не было вакансій, але далі аформіць нейкі стэнд — шрыфтавая работа. Сядзеў у сваёй халоднай кватэры (дроў не было, вады не было), лобзікам выпільваў з фанэры літары і слухаў радыё. Адзначаліся ўгодкі Дастаеўскага. Здаецца, упершыню загаварылі пра яго як пра вялікага рускага пісьменьніка. Значыць, прызналі нарэшце.

Тады ж давялося пачуць і шмат якія перадачы Радыё Свабода, Бі-Бі-Сі, Голас Амэрыкі. Было дужа цікава. І — вядома, страхотна. Радыё рэгуляваў, каб нічога не было чутна ў суседзяў.

Неяк сустрэў на вуліцы А. Салаўёва, намесьніка рэдактара газэты. Кажа: зайдзі, ёсьць праца. Зайшоў. Прынялі. Зноў трохі папрацаваў у карэктарскай, а пасьля перайшоў у сакратарыят. Адказным сакратаром быў А. Колас, выпускаючым — усё той жа знаёмы Георгій Цьвятніцкі. Побач за сталом працаваў мастак-рэтушор, былы кінаапэратар Фрыдрыхсон. Во ў такім калектыве пайшлі дні і тыдні газэтнай пільніцы. Я вычытваў (як стыліст) матэрыялы, што паступалі з аддзелаў, і рыхтаваў увесь «белтаўскі» матэрыял, што перадавалі зь Менску па тэлетайпе.

Перазімаваўшы, па вясьне перайшоў на новую кватэру — адзіную каморку ў доме па вул. Ажэшка (насупраць Дому афіцэраў) з выхадам на тратуар. Зімой напісаў апавяданьне «Страта» — зноў пра вайну. Паслаў у Менск, «Маладосць» надрукавала. З гэтага часу, лічу, пачалася мая сталая літаратурная творчасьць.

У сьнежні Саюз пісьменьнікаў запрасіў на нараду-сэмінар маладых, што праводзіўся ў Каралішчавічах. Паехаў зь вялікай ахвотай і надзеяй, хоць літаратурны багаж мой быў небагаты. На сэмінары пазнаёміўся са старэйшымі — Я. Брылём, І. Мележам, І. Грамовічам. З маладых сэмінарыстаў былі В. Адамчык, А. Капусьцін, Я. Каршукоў. Вельмі карысны быў сэмінар — у сэнсе знаёмства і абмеркаваньня. Першая мая літаратурная школа.

Вясной здарыўся прыступ апэндыцыту, і мяне «хуткая» ноччу адвезла ў другую бальніцу. Хірург Краўчук у 2 г[адзіны] ночы зрабіў апэрацыю. Трохі паляжаўшы, выпісаўся. Але дома пачаліся болі, павысілася тэмпэратура. З падазрэньнем на брушны тыф адвезьлі ў інфэкцыйную бальніцу, дзе я ледзьве не сканаў. Пакуль знакаміты ў Гародні хірург Нічыпарук не прызнаў ува мне свайго хворага і не забраў назад у другую. Зноў апэрыравалі ўжо ўдвох з Краўчуком. Адразу палепшала.

У маі пасьля бальніцы прафсаюз даў пуцёўку ў Дом адпачынку ў Ждановічы. Жыў у агульным пакоі на шэсьць чалавек, хадзіў па лесе. Пачаў пісаць аповесьць «Апошні баец». Тады яшчэ не адчуваў усю фальш яе ідэі. Тое разуменьне прыйшло пасьля. А тады — абы надрукаваць, абы патрафіць — гэта тое самае цяжкое, што перажывае кожны, хто пачынае пісаць.

У чэрвені, якраз на мой дзень нараджэньня, у Гародні нарадзіўся мой другі сын. Назвалі Васілём. Перад тым перайшлі на новую прыватную кватэру за яўрэйскімі могілкамі. Вуліца называлася Пажарскага. Дом належаў мілай жанчыне па імені Франя. Муж яе загінуў ад рук бандытаў, і яна жыла зь дзьвюма дочкамі. Тады гэта быў край гораду, далей было поле і — Грандзічы. Блізка гарадзенскае ўрочышча Пышкі.

Увесь той час да канца году працаваў у рэдакцыі, пісаў нарысы і карэспандэнцыі — пераважна з гарадзкога жыцьця. Дапісаў аповесьць, некалькі апавяданьняў. Адно апавяданьне паслаў на фэстывальны конкурс (рыхтаваўся сусьветны фэстываль моладзі), надрукавала «Маладосьць». Пасьля мне за тое апавяданьне прысудзілі нейкі прыз. Дарэчы, разам з другім пачаткоўцам — Ул. Караткевічам. Мне тады споўнілася 33 гады. Яшчэ быў малады.

Пісаў сатырычныя апавяданьні ў «Вожык». Некаторыя друкавалі, рэдактар часопісу Павел Кавалёў ставіўся да іх прыязна. Адно апавяданьне надрукаваў у «ЛіМе», рэдактар тае газэты Васіль Вітка сказаў добрае слова пра здольнасьці аўтара. Тое, вядома, натхняла. Хацелася напісаць што-небудзь важнае, значнае.

Найбольшую для мяне цікавасьць у гэтым сэнсе мела, вядома, вайна…