Прызнанне левага крайняга

Міхась КАЦЮШЭНКА

ПРЫЗНАННЕ ЛЕВАГА КРАЙНЯГА

АПОВЕСЦЬ

1

Мусібыць, яшчэ ніколі ў жыцці ў мяне так шалёна не калацілася сэрца ў час чакання самалёта (акрамя таго моманту, калі мы прайгралі ў мінулым годзе з жахлівым лікам сярэдняй французскай камандзе і нейкія хлопцы з выбрытымі скронямі называлі нас у «Арлі» «чырвонымі шчанюкамі»). 3 вялікай асцярогай я ўглядаюся ў людзей, быццам яны могуць пазнаць мяне, аднак клопатаў у іх хапае і без мяне — летні сезон у самым разгары, і яны цягнуць свае чамаданы, дзяцей на Поўдзень, дзе натоўп стане натоўпішчам, дзе пра адпачынак можна забыць. Затое яны пабываюць на моры, а не паехаць на мора ў наш час проста сорамна. Гэтаксама як не абмеркаваць матч любімай каманды (нават калі ты яго і не бачыў), асабліва пралікі асобных ігракоў, памянтачыць языкамі пра розныя тэарэтычныя напрамкі сучаснага футбола. У спорце, асабліва ў футболе, разбіраюцца літаральна ўсе — студэнты і рабочыя, пенсіянеры, хатнія гаспадыні, салдаты і генералы, вучоныя і афіцыянты. Яны не абмінуць у размовах і тое, колькі футбалісты прывозяць апаратуры з замежных паездак, каго яны выбіраюць у жонкі, машынамі якіх марак карыстаюцца, па колькі гекталітраў шампанскага выпіваюць у час адпачынку. Можа, таму мяне амаль не засмучае мізэрная колькасць гледачоў на стадыёнах. Я ведаю, на матчы ходзяць сапраўдныя знаўцы футбола, яны лічаць нас сябрамі, а значыцца, могуць дараваць памылкі. Мой напарнік па нападзенні (ён правы крайні) Стас Прануза, наадварот, не можа гуляць на поўную сілу, калі стадыён не забіты да адказу, ён гаворыць: «Тарсіда раве, і я забіваю, калі тарсіды няма — у мяне знікае натхненне». Дарэчы, у гэтым самым аэрапорце (мы ляцелі ў той дзень на чвэрць фіналу кубка Саюза ў Тбілісі) Стас паспрачаўся з Санькам Картавенкам, што за ўзнагароду (прэміяльныя — сто рублёў!) будзе везці яго на тачцы да самага трапа самалёта, а той яшчэ пры гэтым павінен кожнае імгненне крычаць: «Я — Харытон. Я — Харытон. Я — Харытон...» Так і адбылося. Людзі здзіўлена глядзелі на хлопцаў са сваёй каманды (яны проста не маглі іх не пазнаць). Калі маладзенькі сяржанцік міліцыі падбег да таго месца, дзе заузята крычаў Санька, той яго супакоіў, сказаў, што вось так маральна ён рыхтуецца да чвэрцьфінальнага матча. Сяржант раптоўна пачырванеў ад ягоных слоў і спытаў: «Як вы думаеце, з якім лікам скончыцца матч?»

Нейкія блазенскія ўспаміны лезуць у галаву, бадай, ад таго, што сэрца калоціцца ў сваім шалёным рытме. Думкі блытаюцца. Мне трэба (калі я ўжо вырашыў) амаль непрыкметна знікнуць з гэтага горада, з аэрапорта, перад вачыма ў мяне туман, адчуванне такое, быццам мяне доўгі час білі баксёрскімі пальчаткамі, набітымі свінцом. Нейкія маладыя хлопцы ў джынсах і чорных куртках-варонках (яны вельмі падобныя на заходніх рокераў) з цікавасцю паглядаюць на мяне, яны нават аб нечым гавораць са сваімі моднымі сяброўкамі, тыя ўсміхаюцца мне пустымі, абмаляванымі вачыма (здаецца, гэткіх вялікім тыражом выпускаюць на бройлернай фабрыцы). Мяне яны не ведаюць, гэта ясна, але я, па інерцыі, адыходжу ўбок і мацней прыціскаю да сябе спартыўную сумку. У гэтых малайцоў ніхто не будзе распытваць пра мяне, яны знікнуць як мыльныя пухіры; самае небяспечнае далей — рэгістрацыя. Вось-вось яе аб’явяць. I тая бялявая дзяўчына ў блакітнай форме можа звярнуць увагу на маё прозвішча ў тым выпадку, вядома, калі яна цікавіцца футболам або калі ў сям’і ёсць мужчыны, а яны, вядома, неаднойчы пераціралі мае збітыя косці: я не забіў з выдатнай пазіцыі або своечасова не аддаў пас, зноў праявіў сябе абсалютным эгаістам і вырашыў сам абысці ўсю абарону, што скончылася праваламі атакі, а можа (бывала і такое), і ўсёй гульні... Паспрабавалі б яны самі хоць аднойчы адчуць, як мяч раптоўна ліпне да нагі, быццам прыцягнуты магнітам вялізнай сілы, з усіх бакоў чуецца перарывістае дыханне супернікаў, і ўся твая істота падпарадкоўваецца аднаму жаданню: забіць, забіць... Ты пачынаеш верыць, што заб’еш, табе бачацца свабодныя месцы на левым краі, і мяч ляціць, ляціць уздоўж лініі, мільгацяць побач твары фанатаў, пачынаецца страшэнны роў наўкола, і ты не бачыш нічога, акрамя мяча...

Стоп! Мае думкі рынуліся не ў той бок, мне не трэба пра гэта думаць, на душы робіцца дрэнна, я магу не дачакацца рэйса № 103 і зноў кінуся (як было нядаўна) на стаянку машын, дзе прыпаркавана мая «васьмёрка», памчу назад у горад і нараблю новых памылак. Мне б незауважаным праскочыць у самалёт! Але — як? Раптам мне ў галаву прыходзіць элементарная ідэя. I вось я імчу цераз усю залу чакання, спускаюся ў туалет, аказваюся перад круглым люстэркам, аглядваюся — нікога побач. Я зачэсваю валасы на лоб, амаль на самыя вочы, так лепей, я не падобны на сябе. Дастаю з сумкі акуляры. Цяпер я б сам сябе не пазнаў. Акуляры, нават сонечныя, я цярпець не магу, гэтыя прывёз з апошняй паездкі за мяжу па просьбе аднаго знаёмага. Але знаёмы некуды знік, і акуляры засталіся ў мяне.

...Больш-менш паляпшаецца настрой — ніхто не пазнае мяне, а значыцца, на пытанні Фалалеева (ён адразу ж кінецца ў аэрапорт) пра тое, куды паляцеў чалавек з імем і прозвішчам левага крайняга з ягонай каманды, ніхто не зможа адказаць. Я вяртаюся ў залу чакання, спакойна гляджу на акружаючых з-за надзейнай маскі, але нядоўга — раптоўная думка ўшчэнт разбівае мой часовы спакой, зноў вымушае калаціцца сэрца. Божа, я сапраўдны крэцін, разыгрываю сапраўдную камедыю з маскай у гэтым ідыёцкім аэрапорце. Усё ж дарэмна! Кожны нармальны чалавек (акрамя мяне, вядома) мог бы датумкаць, што падобныя намаганні не маюць сэнсу. Варта праглядзець лісты рэгістрацыі пасажыраў на самыя розныя рэйсы (а Фалалееў дадумаецца), і мае сховы адразу раскрыюцца. Трэба было купіць білет на вячэрні цягнік. Паспрабуй тады здагадацца, у якім напрамку я знік.

Я пацягнуўся ў кішэню па білет, каб тут жа разарваць яго на шматкі, але стрымаў сябе. Нічога страшнага не здарыцца. Няхай Фалалееў і ўсе астатнія (а цікавіцца маёй персонай будзе не толькі ён) даведаюцца, што я паляцеў у Маскву. Што з таго? Масква — горад вялікі, да таго ж я магу памчаць з любога вакзала ў самым нечаканым кірунку. У Фалалеева ў сувязі з маёй паездкай у Маскву могуць з’явіцца падазрэнні, ён пачне званіць у Цэнтральны савет нашага спартыўнага таварыства, распытваць, ці не там я, потым ён звернецца ва ўпраўленне футбола, да старшага трэнера зборнай. Яшчэ да каго? Але — дарма. Яму не даведацца, дзе я... Дый здагадацца, чаму я ўцёк, ён не зможа. Учынкі ўсіх без выключэння людзей Фалалееў суадносіць са сваімі ўласнымі, і, калі яны не адпавядаюць ягонаму стэрэатыпу, ён губляецца. Нешта я занадта пра яго... Фалалееў валодае нейкім асаблівым дарам рассакрэчваць нас, хоць марнуе на гэта нямала часу. Але цяпер ён пакуль бяссілыіы. Я ў гэтым упэўнены...

Запальваецца табло «Рэйс № 103», я кідаюся да месца рэгістрацыі. Ніхто не звяртае на мяне ніякай увагі, што, між іншым, мяне ўжо не цікавіць. Няхай пазнаюць, я нават здымаю акуляры, бо дужа ціснуць нос. Дзяўчына ў блакітным касцюме глядзіць на мяне так, быццам перад ёй чамадан, а не пасажыр. Яна страсянула галавой: «Праходзьце». Я развітваюся са сваёй спартыўнай сумкай (не памятаю нават, што панапіхваў у яе) і саджуся ў доўгі аўтобус. Колькі разоў у жыцці я карыстаўся самалётамі? Немагчыма падлічыць. У сезон прыкладна па два-тры разы на тыдзень — і гэтак амаль паўгода плюс палёты за моры і акіяны (некалькі разоў здавалася, што ляснешся, як ташкенцкі «Пахтакор», і ніколі болей не адчуеш пад нагамі цвёрдай зямлі). Аўтобус кранаецца з месца, значыцца, астаюцца лічаныя мінуты, зараз самалёт адарвецца ад зямлі, і мой план (калі гэта можна назваць планам) пачне здзяйсняцца.

Па доўгім калідоры заходжу ў салон, адшукваю сваё месца. Прыемная радасць ва ўсім целе — нарэшце! Маладзенькая сцюардэса (здаецца, я ўжо лятаў з ёй) загадвае прыемным голасам, каб усе карысталіся рамянямі. Але я гэтага не раблю ні ў машыне, ні ў самалёце, бо адчуваю сябе прыкаваным да нечага небяспечнага. Потым паведамляе, колькі лёту да Масквы (усяго пяцьдзесят мінут), прозвішчы членаў экіпажа, а мне хочацца крыкнуць: «Хутчэй, хутчэй!»

***

Вакол мячы — сінія, чорныя, чырвоныя, жоўтыя, плямістыя. Яны ляцяць на мяне з усіх бакоў, я адбіваюся і крычу нябачнаму Фалалееву: «Навошта так многа, навошта?! Гэта не трэніроўка, а здзек!» Аднак Фалалееў не чуе маіх слоў, аднекуль здалёк прабіваецца да мяне ягоны металічны смех, а мячы ляцяць і ляцяць з вялізнай хуткасцю, б’юць мяне па галаве, плячах, спіне, некаторыя з іх я адбіваю то правай, то левай нагой, яны адлятаюць і зноў вяртаюцца да мяне. Я крычу, што сіл больш няма, пачынаюць нясцерпна балець балячкі — старыя траўмы, аднак слоў маіх ніхто не чуе. Я іх і сам амаль не чую, бо яны дзесь глыбока ва мне... Раптам мячы завісаюць у бязважкасці, і я не магу ўдарыць па іх, але яшчэ працягваю штурхацца нагамі. Мячы робяцца празрыстымі, шклянымі. I тады выплывае твар майго бацькі — лысы чэрап, глыбокія зморшчыны, пранізлівыя вочы. Я здагадваюся, што апынуўся ў ягонай лабараторыі, мяне заўсёды цягнула сюды з незвычайнай сілай, і бацька радаваўся гэтаму. Ён гаворыць мне, што ягоная лабараторыя, а значыць, і навука (сэнс яго жыцця) павінны стаць маім домам, другім, але галоўным домам, сэнсам і майго жыцця. «Ты пагнаўся за славай, лёгкім жыццём. I ўсё дзеля натоўпу, тупога натоўпу, які не валодае сапраўднымі каштоўнасцямі жыцця, гэты натоўп хутка забудзе цябе, як забыў дзесяткі, сотні іншых, гэткіх, як ты, вы патрэбныя яму, як гладыятары былі некалі патрэбныя рымлянам, не больш, ты павінен зразумець гэта сёння, бо заўтра будзе позна...» Мне хочацца засмяяцца ў адказ, сказаць, што ён так і застаўся тэарэтыкам і мала разумее сапраўдпае жыццё, тое, што адбываецца за межамі ягонай лабараторыі, кафедры. Я магу сказаць яму, што наша жыццё ў спорце сапраўды кароткае. I нас хутка забываюць, і мы потым робімся нікому не патрэбнымі, але ёсць у ім такое, што не прамяняеш на нешта іншае... Вядома, я мог застацца ў лабараторыі назаўсёды, мог пайсці ягоным, бацькавым, шляхам, аднак сам ён знік з маіх вачэй занадта рана (мне было крыху больш чатырнаццаці) — пакінуў сваю лабараторыю і кафедру, свае славутыя эксперыменты ў інстытуце фізікі і памчаў з новай жонкай Ларысай у далёкі паўночны горад, дзе пачаў іншае, незнаёмае для мяне жыццё. Праз паўгода памерла ад сардэчнага прыступу маці (ніколі да таго, як пайшоў бацька, яна не ведала, дзе знаходзіцца сэрца).

Я апынуўся ў спартыўным інтэрнаце з футбольным ухілам, куды мяне цягнула, пачынаючы з чацвёртага класа, а мой старэйшы брат Андрэй, як толькі скончыў школу, падаўся ў лётнае вучылішча.

Бацьку можна разважаць пра маё лёгкае жыццё, ён лічыць, што я цалкам змарнаваў свае лепшыя гады немаведама дзеля чаго, дый брат — таксама, хоць і ў меншай ступені, чым я (усё ж такі лётчык!), бо меў добрыя даныя для навукі. Да таго ж бацька клікаў яго паступаць у свой інстытут, але брат не захацеў. Мне смешна слухаць бацьку, я кажу, што ён сам нічога не разумее ў жыцці.

— Ты сам нічога не разумееш, ты сам,— крычу я і расплюшчваю вочы. Сівы, зморшчаны дзядок кранае мяне за плячо (адкуль ён узяўся, я не заўважыў яго пры пасадцы).

— У вас жалезныя нервы, малады чалавек,— гаворыць дзядок.— Вы добра, са смакам спалі, але пачалі крычаць, і, прабачце, я вымушаны быў спыніць ваш сон. На вас пачалі звяртаць увагу.

— Дзякуй вам,— толькі і сказаў я, уважліва паглядзвўшы па дзядка. Ён нечым нагадваў старога хамяка.

— У маладосці я таксама мог спаць у любых абставінах, а цяпер толькі ўспамінаю пра тыя часы. Сон стаў нечым нерэальным, яго чакаеш, як вялікае шчасце,— гаворыць дзядок з усмешкай.

Я нічога не адказаў і заплюшчыў вочы. Мячы, якія толькі што ператвараліся ў празрыстыя шкляныя шары з бацькавай лабараторыі, зніклі. Сну больш не было. Я паспрабаваў уявіць сабе твар маці, мой лоб умакрэў ад напружання, але нічога не атрымалася. Перада мной з’яўляліся вочы, потым шчокі, прычоска, але ўсё гэта не стварала адзінага аблічча. Яе няма вось ужо больш як дзесяць гадоў, а мне ўсё бачыцца той дажджлівы асенні дзень, калі яе прывезлі дамоў нежывую, з маладым мармуровым тварам (было ўражанне, што ўсе перажыванні не пакінулі на ім ніякіх слядоў). Потым з'явіўся бацька, які ўжо перабраўся з паўночнага горада ў Маскву. Ён быў збялелы, незнаёмы, увесь час чакаў ад мяне і Андрэя нейкіх агрэсіўных выпадаў (мы абодва гэта выдатна адчувалі, і Андрэй папрасіў мяне трымацца). Потым бацька больш-менш супакоіўся, зноў стаў непрыступным знешне, знаходзіў магчымасць гутарыць са сваімі былымі сябрамі, якія да апошняга дня дапамагалі маці, адзін з іх, Хведар Вайцюшэня, добра падпіў пасля пахавання, прыціснуў бацьку ў куток і сіпла спытаў:

— Ты мне адно растлумач — як так магло здарыцца... У вас было такое цудоўнае жыццё, усе мы, грэшныя, зайздросцілі вашаму каханню. Такое толькі ў фільмах паказвалі, ды і то даўно...

Бацька чырванеў, мармытаў нешта накшталт таго, што сёння, мусіць, не варта ўспамінаць пра колішняе. Вайцюшэня чапляўся да бацькі, спрабаваў сказаць яшчэ нешта, аднак яго адцягнула жонка, а ў майго старэйшага брата, які ўвесь час трымаўся надзіва мужна (я наогул скамянеў, што нікога не здзівіла), нервы не вытрымалі, ён пачаў калаціцца, паўтараючы: «Успомні, успомні, як мы жылі... Гэта было калі-небудзь ці не, ты адкажы, адкажы мне...»

Ен страціў прытомнасць, ад яго не адыходзіў урач, а мяне так і падбівала кінуцца да бацькі, карцела сказаць яму што-небудзь вельмі крыўднае, потым мне стала шкада ўсіх нас: маці, якая знікла назаўсёды і цяпер можа вярнуцца толькі ва ўспамінах, бацьку, што пераблытаў самае галоўнае ў сваім жыцці, нас з Андрэем, а больш за ўсё наша мінулае жыццё, якое таксама больш ніколі не вернецца.

Для нас з Андрэем адносіны паміж бацькамі таксама былі незвычайнымі. Наўкола былі зусім іншыя прыклады, вельмі часта сямейнае жыццё знаёмых людзей нагадвала штармавы акіян; у нашай сям’і ўсё было іначай: бацькі беражліва адносіліся адно да аднаго, стрымлівалі сябе, калі раптоўна сярод яснага, сонечнага неба насоўвалася навальніца; адзін, больш спакойны ў тыя небяспечныя для сямейных адносін хвіліны своечасова адступаў, а другі, разумеючы гэта, таксама хутка супакойваўся. Усе людзі навокал былі ўпэўнены, што, калі б не маці, бацька ніколі б не дабіўся поспехаў у жыцці, мажліва, ніколі б не адолеў цяжкі шлях ад кандыдата да доктара навук, ад дацэнта да прафесара. Бацьку літаральна завалілі ў той час ананімкамі. У самыя адказныя, складаныя моманты жыцця бацьку, як любіць паўтараць наш старшы трэнер Эдгар Фалалееў, ахінала разгубленасць, ён пачынаў нагадваць дзіця, і толькі маці магла яго супакоіць, надаць сілы, і ён зноў пачынаў ірвацца наперад, у бой, раскідаючы сваіх нядобразычлівых канкурэнтаў (а іх у навуцы нават больш, чым у футболе), пачынаў працаваць з незвычайнай сілай і дасягаў немалога.

Тады мы з братам, па сутнасці, былі хлапчукамі, час дазволіў паглядзець на многае па-іншаму, нешта зразумець, а ў нечым канчаткова заблытацца (гэта ў большай ступені тычыцца маёй асобы).

Праз пяцьдзесят мінут палёту я апынуўся ў Масквс, у горадзе, дзе вось ужо многа гадоў жыве і працуе бацька. Я часцей чую ў тэлефоннай трубцы ягоны голас, чым бачу яго самога. Ён пастаянна знаходзіць мяне ў спартыўнай гасцініцы, калі мы прыязджаем на матчы, у час гульні зборнай (калі мяне ў яе запрашаюць), ён падрабязна распытвае пра маё жыццё, пра брата Андрэя, з якім у бацькі адносіны больш складаныя, бо лёс увесь час кідае Андрэя па самых далёкіх гарнізонах. Бацька ўвесь час кліча зайсці ў госці, але я заходжу даволі рэдка,— і не таму, што мне непрыемна бачыць сівога бацьку, паважанага члена-карэспандэнта побач з маладой жонкай Ларысай (яна мне здаецца неразумнай, шэрай у параўнанні з маці) і дзвюх дачок васьмі і пяці гадоў. Трэба ж — ад першага шлюбу два сыны, ад другога — дзве дачкі! Справа не ў гэтым. Я даўно ўжо бачу перад сабой чалавека, які жыве толькі ў маіх успамінах, а сённяшні амаль не існуе. Я часта лаўлю сябе на думцы — не мне судзіць бацьку (як, напрыклад, лічыць Андрэй), мне проста напляваць на яго сённяшняга, мая скамянеласць з моманту мацерынай смерці не знікае. Час ад часу з паездак за мяжу я прывожу падарункі для сваіх сясцёр, у такія мінуты бацька бывае вельмі ўдзячны мне, на яго вачах нават з яўляюцца слёзы (усё ж такі ён вельмі састарэў). Аднак мяне не цягне ў бацькаў дом. А можа, мне проста здаецца, што я абыякавы да бацькі, гэтаксама як ён да мяне.

Футболам бацька не цікавіцца, я казаў пра гэта раней. Яшчэ тады, у даўнія гады, калі мяне на школьнай футбольнай пляцоўцы прыкмеціў трэнер і запрасіў у секцыю, ён быў праціўнікам майго захаплення, спрабаваў перамяніць секцыю, аднак з ягоных спроб нічога не атрымалася. Па сем-восем разоў у тыдзень я хадзіў на трэніроўкі ў футбольную школу моладзі, амаль кожную вольную хвіліну ганяў мяч па двары. Бацька ўздыхаў: «Мабыць, сур ёзна і надоўга!» Цяпер ён таксама ўздыхае: «Мяне ведаюць, дзякуючы табе. Літаральна на ўсіх узроўнях, нават самых высокіх, што для мяне з’яўляецца сапраўдным сакрэтам, пытаюцца, ці сапраўды ты з’яўляешся маім сынам. Потым пачынаюцца віншаванні. Пра маю работу быццам забываюць».

2

Вось і фініш — мяккая пасадка. Мне ўсміхаецца сцюардэса:

— Я вас, здаецца, пазнала!

Я спрабую выціснуць з сябе ўсмешку.

— Дзіва што! Я — новы вядучы тэлевізійнай перадачы «У свеце жывёл».

У Маскве навальніца, сыры, пранізлівы вецер, быццам раптоўна надышла позняя восень. Дзіўна, што мы даляцелі нармальна, а не прызямліліся дзе-небудзь у Рызе ці Вільнюсе (з чым можна параўнаць пакутлівае, шматгадзіннае чаканне ў бясконцых аэрапортах?!). Я бягу міма стаянкі таксі, на якой не менш тысячы чалавек, туды, дзе звычайна таўкуцца «левакі» на машынах розных марак у чаканні заробку. Гэтак і ёсць, яны на месцы, высоўваюцца з вокнаў машын, аглядаюць мяне, ці не маю я нічога агульнага з прадстаўнікамі ўлады, пытаюцца: «Куды?» Я нічога не адказваю, саджуся ў кабіну, называю маршрут. Шафёр са здзіўленнем глядзіць на мяне:

— На сямідзесяты кіламетр Мінскай шашы? Гэта ж далёка...

— А — што?

— А ведаеш, колькі будзе каштаваць?

— Мінулы раз плаціў два чырвонцы. Між іншым, мяне гэта не цікавіць. Стаўка можа быць большай.

Ягоныя вочы цяплеюць.

— Тады паехалі. Дастаўлю як мае быць.

Я маўчу. Люблю ехаць у машыне, асабліва ў такое надвор’е. На душы робіцца спакойна, нішто цябе не хвалюе. Дарэчы, можна было б паехаць сюды на машыне, нейкіх шэсць-сем гадзін добрага ходу, але напружанне нерваў і без таго вялікае. У такім стане лепш, каб цябе везлі. Гэта я добра ведаю... Я зірнуў на гадзіннік. Праз некалькі мінут Фалалееў выведзе каманду на трэніроўку. Словы: «Яго няма. Зноў спазняецца... Пачакаем!» Кароткі крос, распасоўка мячоў, адпрацоўка ўдараў, камбінацыі, гульня... Колькі разоў гэта паўтаралася ў маім жыцці?! Тысячы разоў? Падлічыць немагчыма, ды і каго можа цікавіць такая лічба? Можа, толькі стрыечнага брата бацькі Станіслава Пятровіча. Нават побач з самымі заўзятымі фанатамі футбола ён бы заняў месца сярод прызёраў. У Станіслава Пятровіча цэлая бібліятэка з газетнымі і часопіснымі артыкуламі, кніжкамі на ўсіх мовах, справаздачамі пра самыя розныя матчы, дасье на асобных ігракоў — дзе і калі нарадзіўся, калі пачаў займацца футболам, колькі забіў альбо прапусціў, колькі разоў выступаў за той ці іншы клуб... Ён вядзе асобныя, як гаворыць мой бацька, «амбарныя кнігі» на лепшыя прафесійныя клубы свету і можа ў любы момант даць падрабязную даведку пра іх поспехі і няўдачы. Дзеля футбола ён траціць вялікія грошы на замежныя падпісныя выданні. Я неяк сказаў яму (без адцення жарту), што ён можа спакойна кідаць свой дом адпачынку пад Масквой, дзе здаўна працуе галоўным урачом, і жыць на вольным хлебе. Ён амаль што прафесійны футбольны статыстык.

Але ён толькі ўсміхаецца, ён любіць сваю родную вёску Васільеўскае, ганарыцца, што тут жыў у маленстве сам Герцэн, ён збірае кніжкі пра яго і з жалем гаворыць, щто мы да гэтага часу не можам усвядоміць, наколькі вялікім быў гэты адзін з самых сумленных рускіх людзей усіх часоў.

Калі я думаў, куды мне лепш за ўсё знікнуць, то ўспомніў неблагі адрас — Вільнюс, там жыве мой сябра, былы ігрок нашай каманды, а цяпер спартыўны аглядальнік «Вячоркі» Башэйкіс, але я, вядома, не паспеў пазваніць яму. А раптам яго няма, паехаў на поўдзень разам з жонкай. Цяпер жа лета, час адпачынку. Альбо — у турысцкую паездку за мяжу (ён любіць вандраванні). Ёсць у мяне нямала і маскоўскіх адрасоў, дома нават застаўся ключ ад кватэры Валеркі Захар’іна, з якім мы некалі пачыналі разам у маскоўскім «Дынама» (як даўно гэта было!). Валерка выступаў за гэты клуб даволі доўга (у адрозненне ад мяне), але з футболам вымушаны быў развітацца з-за траўмы нагі. Я не разумеў у той час, як можна наогул пакінуць футбол (сапраўдная трагедыя), і таму раіў яму згадзіцца на складаную аперацыю, маўляў, ёсць нямала людзей, якія выдатна адчуваюць сябе са штучнымі жыламі, аднак Валерка не згадзіўся. Ён сказаў, што не хоча заставацца інвалідам у дваццаць сем гадоў і цяпер трэніруе дзяцей, ажаніўся, адразу ж патаўсцеў і стаў падобны на бюргера, які рэкламуе баварскае піва. У мінулы раз (мы тады гулялі са «Спартаком») Валерка прыйшоў да нас у раздзявалку, паведаміў, што едзе з дзецьмі на поўдзень, забірае з сабой дачку і жонку, і сунуў ключ у кішэню маіх трэніровачных штаноў, дадаў пры гэтым, што чалавек я малады, несямейны, да таго ж у добрай спартыўнай форме (ён з жалем паляпаў сябе па тлустым жываце), і падміргнуў мне, маўляў, а ці памятаеш ты наша футбольнае юнацтва?! Дарэчы, пра гэта я не вельмі люблю ўспамінаць, хоць было ў тыя гады нямала прыемнага. Часам мне здавалася, што я жыву ў ілюзорным, нерэальным свеце, гляджу нейкі каляровы фільм, у якім сам з’яўляюся галоўным героем, і ўсё адбываецца не са мной. У мяне атрымлівалася па-сапраўднаму (гэтак не толькі я сам лічыў, а і многія людзі наўкола), калі ў нашай футбольнай школе моладзі, якая стала маім родным домам, з явіўся высокі чалавек з тварам прафесійнага баксёра Валерын Гаўрылавіч Ярэмчанка. Ён адразу ж атрымаў мянушку Гладыятар. Ярэмчанку ведаў кожны чалавек, які хоць крыху захапляўся футболам. Ягонае жыццё — жыццё прафесійнага трэнера — было самым звычайным: поспехі змяняліся цяжкімі няўдачамі; то ён трэніраваў каманду і выводзіў яе ў чэмпіёны, то яму даручалі зборную, давалі высокія званні, потым пачыналіся правалы, ён развітваўся са зборнай, сваім клубам, што поўз уніз, пераязджаў у другі горад, потым трэці, аказваўся ў першай лізе альбо на адміністрацыйнай рабоце, пакуль зноў не наступала ягоная чарга. Пасля аднаго няўдалага сезона Ярэмчанка, якому пераваліла за шэсцьдзесят, адчуў, што зусім страціў здароўе. Ён пакінуў маскоўскі клуб, вярнуўся ў свой родны Мінск, але і тут не змог без футбола — крыху падлячыўся і з’явіўся перад намі ў футбольнай школе моладзі.

Пасля некалькіх трэніровак Гладыятар сабраў нас і задаў нечаканае пытанне:

— Як вы думаеце, чаму ў нас вось ужо колькі гадоў няма добрага айчыннага футбола?

Нашы трэнеры (а сярод іх былі неблагія ў мінулым футбалісты, якія самі некалі прайшлі школу Ярэмчанкі) маўчалі, мы таксама паглядалі адзін на аднаго разгублена. Пытанне сапраўды было пастаўлена нялёгкае.

— Прычын, вядома, многа, і я не збіраюся сёння рабіць перад вамі навуковы даклад. Гэтым ёсць каму займацца...

— Трэба больш даваць нам гуляць з мячом, а не марнаваць сілы на ўсё астатняе,— выпаліў нехта, перабіўшы Ярэмчанку.

Усе мы цярпець не маглі цяжкіх заняткаў па агульнафізічнай падрыхтоўцы, бясконцых кросаў, цягання штангі.

Гладыятар заўсміхаўся ва ўвесь свой шырокі твар, матнуў галавой і павярнуўся да таго, хто выказаўся.

— Ты не зусім дакладна адказаў, але сэнс у тваіх словах ёсць немалы. Сапраўды, многія нашы спецы забываюць, што галоўнае ў футболе — сам футбол, тое, як мы валодаем мячом, як можам трымаць яго, гонім яго да варот альбо гуляем з ім, як з жывой істотай. За многія гады да таго я пераканаўся, што мы часта не бачым у футболе галоўнага, таго, чым ён з’яўляецца, калі хочаце, адным з відаў мастацтва. А мастацтва не можа быць сапраўдным без філіграннай тэхнікі...

Ён доўга гутарыў з намі ў тую першую сустрэчу, а назаўтра на трэніроўцы мы ўбачылі стацыянарны магнітафон з дзвюма вялікімі калонкамі. Ярэмчанка расказваў пра лацінаамерыканскі футбол, асабліва бразільскі і аргенцінскі. «Вы заўважылі, яны быццам выконваюць танец з мячом, і ты не ведаеш, куды ён паляціць у наступнае імгненне!» Гаварыў, што трэба прывучаць сябе адчуваць мелодыю гульні. Гладыятар націснуў клавішу, і пачаўся танец, якому не было назвы. Мы павінны былі пераадолець пэўныя кавалкі поля з мячом і пры гэтым вырабляць несусветныя фартэлі.

— Вы павінны дабіцца галоўнага — адчуць, што мяч быццам прывязаны да вашай нагі,— крычаў нам Ярэмчанка, які таксама (хоць і даволі марудна) вёў мяч.

Праз некалькі месяцаў ён запрасіў мяне да сябе ў госці.

Сказаў:

— Мне хочацца пагутарыць з табой.

Я здзівіўся — здаецца, не зрабіў нічога такога... Апошнім часам у мяне ніводнай пасрэднай адзнакі! А можа, ён вырашыў пашкадаваць мяне, выдатна ж ведае, што замест дома ў мяне пустая кватэра, дзе прапісана яшчэ мая цётка, аднак яна забягае вельмі рэдка, у яе свая сям’я.

Я здзіўлена паглядзеў на яго.

Ён усміхнуўся.

— Усё нармальна. Проста пасядзім з табой удвух, вып’ем добрага чаю, пагаворым пра жыццё, футбол.

Вечарам я апынуўся ў ягонай надзвычай вялікай кватэры. Яна нагадвала спартыўны музей — кубкі, прызы, медалі, вымпелы на ўсіх мовах свету. Жонка Ярэмчанкі, якая выглядала сапраўднай бабуляй у параўнанні з ім, прыгатавала добрую вячэру. Злавіў сябе на думцы, што празмерна многа ем (інтэрнатаўская ежа, хоць і неблагая, надакучыла), і сарамліва паглядзеў на Ярэмчанку. Той зразумеў мяне.

— Не саромейся... Успамінаю сябе ў тваім узросце — апетыт быў проста воўчы. Харошая машына (ён паляпаў мяне па плячах) патрабуе адпаведнай запраўкі.

Потым мы пілі чай. Ярэмчанка ўспамінаў былыя футбольныя гады, сяброў, розныя эпізоды свайго няпростага трэнерскага жыцця.

— Ты, вядома, здзівіўся, Кастусь, што я запрасіў цябе ў госці.

— Дзіва што...

— Справа вось у чым. Сам разумееш, я крыху ведаю футбол, шмат чаго пабачыў у ім. I магу разгледзець сапраўдны талент адразу... Заўсёды бывае шкада, калі чалавек з такім талентам гіне для футбола, калі ў яго не атрымліваецца тое, што закладзена самой прыродай. Я не хачу, каб гэта здарылася з табой.

Я не верыў пачутаму. Збянтэжана спытаў:

— Вы лічыце...

— Упэўнены, што з цябе можа атрымацца выдатны ігрок. Думаю, нападаючы. Я ўважліва сачыў за табой на ўсіх трэніроўках, гульнях і перакананы ў тваім выдатным будучым. Запомні адно — усё залежыць ад цябе. Ты павінен ведаць, што спорт дасць табе, мусіць, усё ў жыцці, аднак і многага цябе пазбавіць. Патрэбны твая адданасць, гатоўнасць ісці на шматлікія ахвяры. Днямі я сустракаюся з кіраўніцтвам нашай футбольнай каманды і скажу ім, што адзін чалавек можа выступаць за дубліруючы састаў.

Праз некалькі месяцаў я і сапраўды выйшаў на гульню ў складзе дубля і забіў свой першы гол у чэмпіянаце краіны. Яшчэ праз паўгода — гульня ў асноўным саставе. Прайшло яшчэ два гады — першая гульня ў складзе зборнай, удзел у турнэ па Злучаных Штатах, галы амаль што ў кожным матчы. Усё адбывалася так імкліва, што я не мог усвядоміць, як і што.

Ярэмчанка часта са мной сустракаўся і задаволена гаварыў, што ён не памыліўся.

Але па сутнасці памыліўся я...

3

Нехта магутным рухам перакрывае заслону дажджу. 3-за павароту вынырвае Масква-рака. Я люблю гэтыя прасторныя мясціны, з прыгожымі, быццам намаляванымі пералескамі, старым, чырвонага колеру, замкам, пабудаваным малавядомым графам на месцы дома бацькі Герцэна. Мясцовыя жыхары расказваюць, што апошні з графскага роду з’явіўся на тым беразе ракі ў складзе нямецкай арміі ў 41-м (тут якраз знаходзілася лінія абароны Масквы). Ён аддаў загад не страляць па замку, спадзяваўся апынуцца на тым баку, каб зноў гаспадарыць у сваім замку. Але не давялося; замак застаўся цэлым, цяпер у ім дом адпачынку.

Мы пад’язджаем да варот. Я лезу ў кішэню па грошы, разлічваюся з леваком, які паглядае на мяне са здзіўленнем (усю дарогу я маўчаў), і іду па цяністай алеі да замка. Ніводнага чалавека, пах кветак і дажджу. Кабінет галоўнага ўрача зачынены, стукаюся ў суседні пакой. Насустрач мне падымаецца хударлявая жанчына ў акулярах (яна заўсёды нагадвала мне гераіню з аднаго англійскага фільма).

— Вы?! — у яе голасе здзіўленне.— Станіслаў Пятровіч гаварыў, што праз некалькі дзён збіраецца на матч у Маскву, дзе абавязкова ўбачыць вас.

Я не магу ўспомніць яе імя. Пытаюся:

— Дзе ён?

— Галоўны ўрач будзе позна вечарам. Паехаў па неадкладных справах у Маскву.

— Прабачце, але я вельмі стаміўся,— кажу я.

— Разумею, разумею... У нас ёсць толькі адзін свабодны пакой, збіраемся рамантаваць яго. Замку далёка за сто гадоў, перакрыцці гніюць.

Я супакойваю яе, кажу, што прыехаў літаральна на тыдзень, а можа, і таго менш і магу начаваць хоць на даху. Яна корпаецца ў шуфлядзе ў пошуку ключа, гаворыць, што Станіслаў Пятровіч распачаў дома рамонт, жонка з дачкой і двума ўнукамі паехалі адпачываць на поўдзень. Гэта мяне, шчыра кажучы, радуе. Сам не ведаю чаму, але яго жонку цярпець не магу. Станіслаў Пятровіч, выдатна разумеючы гэта, спрабуе нераканаць мяне, што чалавек яна ў цэлым добры, вось толькі характар у яе дзіўнаваты, і я павінен гэта разумець, бо ўспрымае яна мяне як вельмі блізкага і роднага чалавека. Я з ім згаджаюся, але, кажучы па шчырасці, радуюся, што яе няма. У гэтым сэнсе мяне немагчыма перарабіць, у мяне заўсёды пануе ўражанне пра чалавека, якое склалася пасля першай сустрэчы з ім.

Па дубовай лесвіцы (з усіх бакоў на мяне маўкліва глядзяць пустыя ўнутраныя вокны другога паверха) падымаюся ў свой пакой. Вялізная паўкруглая зала, балкон выходзіць на газон, які па колеры кветак нагадвае англійскі сцяг. Яго старанна захоўваюць. Зноў пах кветак, іх тут, пад вокнамі, мусібыць, дзесяткі тысяч. Мяне ахінае страшэнная стомленасць, павекі закрываюцца самі па сабе, я ледзьве знаходжу сілы, каб аддзячыць намесніка галоўнага ўрача (я так і не ўспомніў яе імя), і, скінуўшы куртку, валюся на ложак. Сну няма, я знаходжуся ў паўзабыцці.

Я разганяюся і б’ю па мячы — штанга!

Уважлівыя вочы Фалалеева: «Што адбываецца, як ты думаеш, чаму каманда прайграе...»

Святло фар, вочы старога, я націскаю на тармазы...

Маці ідзе здалёк насустрач у сваім любімым касцюме, яна працягвае да мяне рукі...

Я адкрываю вочы і нічога не разумею — я не спаў, адкуль жа магло з’явіцца гэтае відовішча. Зноў закрываю вочы і зноў бачу самыя розныя, кароткія сюжэты са свайго жыцця. Галава мая робіцца цяжкай...

Нарэшце рашуча адкрываю вочы, падымаю з ложка сваё незнаёмае, чыгуннае цела, гляджу на гадзіннік — палова дзевятай. Колькі я праспаў? Хоць не, я ўпэўнены што не спаў... Прайшло больш дзвюх гадзін. На стале ежа!

Без асаблівага жадання ем, потым доўга гляджу на англійскі газон. Некалі я прыязджаў сюды разам з маці, раніцой мы беглі з гэтага самага пакоя сярод мора кветак да рэчкі, пераходзілі яе па падвесным мосце (ён хістаўся пры кожным кроку, і спачатку мне было жахліва глядзець уніз, на раку), потым беглі па вузенькай мяккай дарожцы міма старых вязаў, разбуранай царквы... Кожную раніцу мы плавалі ў сцюдзёнай рачной вадзе, вочы ў маці ажывалі, яна гаварыла, што тут, у гэтых мясцінах, яна адчувае сябе па-сапраўднаму шчаслівай.

У калідоры — нечыя цяжкія крокі. Плыве ў пакой знаёмы твар.

— Мне сказалі, што ты прыехаў, а я не паверыў — без званка, ды і наогул чаму цяпер, у разгар сезона? Кажу сваёй намесніцы: «Не, гэта не ён, а нейкі самазванец, вы ўсё на свеце пераблыталі!»

Станіслаў Пятровіч моцна прыціскае мяне да сваіх шырокіх мяккіх грудзей.

— Нічога не разумею,— гаворыць ён, сеўшы ў крэсла насупраць.— У мяне ў кішэні білет на ваш матч з «Тарпеда», а ты тут, нічога не разумею.

— Невялікі адпачынак,— крыва ўсміхаюся я.— Траўма, Станіслаў Пятровіч. Так, чарговая траўма.

Ён з усіх бакоў аглядае мяне, быццам збіраецца ўбачыць маю траўму. Потым раптам гаворыць:

— Ты гэта кінь, якая яшчэ траўма?! У мінулым матчы ты правёў на полі роўна дзевяноста мінут. Я ні на імгненне не адыходзіў ад тэлевізара, хоць гэта было даволі цяжка для мяне. Не магу зразумець, што з вамі здарылася, у мінулым сезоне — другое месца ў чэмпіянаце, а цяпер сядзіцё, як прыкаваныя ў небяспечнай зоне, побач з адпетымі калунамі.

Я ўздыхаю, разумею, што яго цяжка падмануць.

— Траўму атрымаў на трэніроўцы. А каманда? Лепш за мяне разумееце — рознае бывае. Прычын можна называць шмат, але няма сэнсу — ідзе гульня, і ўсё тут.

Станіслаў Пятровіч напружана ўглядаецца ў мяне.

— Паслухай, а можа, зноў?.. Зноў у цябе якая-небудзь непрыемная гісторыя. Сам разумееш, як тады... Пабудзеш у мяне ці тут?

— Мне тут больш падабаецца, чым у цябе. Сярод даўніны адпачываю душой.

— Колькі прабудзеш?

— 3 тыдзень.

— Трэба будзе аплаціць.

— Няма праблем,— я дастаю з кішэні скрутак грошай.— Колькі трэба?

Станіслаў Пятровіч усміхаецца.

— Ты, я гляджу, гэтак і не навучыўся абыходзіцца з грашыма.

Я паціскаю плячыма і нічога не адказваю. Мы п’ём чай і размаўляем пра футбол. У яго, як і заўсёды, шмат незвычайных пытанняў. Мяне зноў ахінае слабасць. Ён гэта заўважае. Гаворыць:

— Прабач, Кастусь, табе, відаць, хочацца адпачыць. Я пайшоў. Да заўтра. Спадзяюся, ты дапаможаш мне...

— Дапамагу. Я нядрэнны майстар, ты ж ведаеш...

Ён пайшоў. Я пераапранаюся ў спартыўны касцюм, стаўлю касету ў партатыўны магнітафон.

Станіслаў Пятровіч ведае, я не люблю ўспамінаць тую даўнюю гісторыю, пасля якой многія людзі (і я сам у тым ліку) амаль пахавалі мяне.

Той непрадбачаны пераезд у Маскву... Зборная тады ў асноўным складалася з маскоўскага «Дынама». У яе ўваходзілі яшчэ некалькі сталічных ігракоў, а я адзіны быў прадстаўніком з правінцыі. Вось мне і прапанавалі перайсці ў базавую каманду, каб увесь час трэніравацца і гуляць разам з партнёрамі па зборнай. У глыбіні душы я радаваўся, асабліва па той прычыне, што пераеду ў Маскву. Усё ж там бацька, няхай ён яшчэ раз зразумее, што я не такі ўжо ідыёт і нечага дабіўся ў жыцці без ягонай дапамогі. Старшы трэнер каманды лічыўся сапраўдным прафесіяналам у сваёй справе, слоў на вецер не кідаў і абяцанні — службовая аднапакаёвая кватэра ў цэнтры Масквы (пакінуць сваю ў Мінску я не мог — у ёй усё было звязана з маці), аўтамашына «Волга» (упершыню ў жыцці я з жахам пачаў пералічваць грошы, якія трымаў у шуфлядзе і з палёгкай уздыхнуў — хапае) — трэнер стрымаў. Праз месяц у блакітным касцюме (я прывёз яго з Італіі) за рулём «Волгі» я з’явіўся ля бацькавай дачы, уключыў на поўную магутнасць магнітафон, адчыніў дзверцы і крыкнуў бацькавай жонцы Ларысе, якая корпалася ля кветак:

— Я вас шчыра вітаю, мадам!

— Божухна, Аляксей, паглядзі хутчэй, хто да нас прыехаў?!

Бацька выйшаў з веранды ў шортах і дынамаускай майцы (мой падарунак) і пакруціў галавой:

- Нічога не скажаш, вось ён, герой нашага часу, ідэал сучаснай моладзі!

Ён падышоў да машыны, паляпаў па капоце.

— А вось я, уяві сабе, пакуль што не магу сабе такога дазволіць і многія мае калегі таксама.

Я сказаў:

— Магу толькі выказаць спачуванне. Відаць, справа ў тым, што вас, прафесараў, намнога больш, чым ігракоў зборнай. Да таго ж у цябе вялікая сям’я, а мне намнога прасцей, я жыву адзін. Даўно ўжо...

Бацька, відаць, зразумеў, што я магу нагаварыць зараз многа лішняга, ён хуценька павіншаваў мяне з пераездам у Маскву, сказаў, што гэта сур’ёзнае прызнанне майго таленту, проста так людзей у Маскву не пераводзяць (тут ён меў на ўвазе і, безумоўна, сябе). Ларыса запрасіла нас да стала. Я прабыў у іх нядоўга. Бацька неаднойчы падкрэсліваў — тое, што адбываецца са мной, зусім нядрэнна, усе мы, хочам таго альбо не, шмат думаем пра сваё матэрыяльнае становішча, а я, паводле ягоных слоў, здабываю ўсё сваёй нялёгкай працай, за кошт свайго ўласнага здароўя, нерваў, і гэта не бясконца. Паводле яго слоў, мне трэба вучыцца.

Я зрабіў выгляд, што ягоныя словы мяне не тычацца. Ведаючы захапленні Ларысы, як той дурань пачаў расказваць пра апошнюю паездку за мяжу, і асабліва пра фантастычныя ратэрдамскія крамы (у яе вачах пачалі свяціцца агеньчыкі), а потым гэтак жа нечакана развітаўся. Ехаў ад бацькі злосны на сябе самога, мой трыумф перад ім не адбыўся.

Нагрузкі тым часам былі проста страшэнныя. Я сам здзіўляўся, як вытрымліваю, адкуль бяруцца сілы. Тры, чатыры трэніроўкі на дзень, бясконцыя, рознай працягласці зборы, змены гарадоў, супернікаў... Рэдка я аказваўся ў сваёй паўпустой кватэры, дзе з усіх бакоў на мяне глядзелі голыя сцены. Там, дома, засталіся нямногія родныя людзі, сябры, а тут, у Маскве, я, па сутнасці, адзін.

I раптам у маім жыцці з’явіўся цэнтральны абаронца Юрка Булдык. Яму было гадоў пад трыццаць, ён, паводле ягоных уласных слоў, падыходзіў да апошняй рысы — сезон-два, не больш, а потым, калі застануцца сілы, турнэ па першай лізе, яшчэ крыху пазней вечныя сто дваццаць рэ за трэніроўку хлапчукоў, як любіў казаць Юрка, будучай змены савецкага футбола.

— Мне шкада глядзець, як ты жывеш, хлапчук! — сказаў неяк Юрка.— Ці разумееш ты, што цяпер твой самы зорны час, тваё імя ведае кожны чалавек, да таго ж многія вельмі салідныя людзі лічылі б за гонар мець цябе сярод сваіх сяброў, а ты існуеш, як шэры, занюханы правінцыял.

Размова адбывалася пасля матча, у якім я забіў два галы. На выхадзе са стадыёна да аўтобуса кінуўся натоўп балельшчыкаў, некаторыя з іх выкрыквалі маё імя, але мне было не да іх — балела траўміраваная нага, замарозка, якую зрабіў наш доктар на полі, амаль не дзейнічала, я ледзьве клыпаў. Таму, відаць, даволі сухавата спытаў у Юркі:

— Не разумею, што ты хочаш сказаць...

— Хачу параіць табе тое-сёе.

— А мне настаўнікі непатрэбны.

— Вось дурань! — уздыхнуў Юрка.— Ды я ж — шчыра, а ты... Псіхолагі сцвярджаюць, што для нас, прафесіяналаў, надзвычай карысныя прыемныя эмоцыі. Да таго ж эмоцыі, звызаныя не са спортам, а з самым звычайным жыццём, якое мы рэдка бачым і мала разумеем.

Тут ужо ўздыхнуў я:

— Ты, я гляджу, яго добра ведаеш.

— А як жа! Удары па мазгаўні, павер, не садзейнічаюць павышэнню інтэлекту. Яшчэ не варта забываць пра тое, што наўкол... Вечарам я заеду па цябе. Не магу глядзець, як добры хлопец дарэмна марнуе сваё жыццё.

Ён яшчэ бубнеў нешта пра тое, што вось такое наша жыццё ніколі больш не паўторыцца, мы знікнем як асобы.

I ўспамінаць пра нас будуць адно — статыстыкі.

Вечарам я сядзеў перад відэамагнітафонам і тупа глядзеў фільм пра барацьбу з д’яблам. I дачакацца не мог, калі праб’е дзесяць, каб заваліцца спаць. Я зусім забыў пра Юрава абяцанне заехаць за мной, стараўся не думаць пра нясцерпны боль у назе. I раптам — званок у дзверы. На парозе ў сваім парадным касцюме стаяў Юрка. Я звярнуў увагу, што на шыі ў яго бліскучы гальштук.

— Ды ты што?! Нас чакаюць лепшыя дзяўчаты сталіцы! — закрычаў Юрка, убачыўшы, у якім я выглядзе.— Матор унізе.

— Навошта матор? Мая машына побач.

— Заказаны столік у «Цэнтральным». Думаю, сёння можна крыху прыняць. У цябе ёсць на гэта прычына! — ён запытальна глядзіць на мяне.

Юрка і хлопцы з каманды ведаюць, я не выношу сніртнога, гэта, відаць, перадалося ад бацькі. Нават пасля шампанскага я адчуваю сябе блага, мяне раптоўна ахінае незразумелы жах, і таму я стараюся пазбягаць выпівак.

— Можна, вядома,— адказваю я і бяру грошы з шуфлядкі.

Я разумею Юрку. Ягонае матэрыяльнае становішча няпростае. Ён не ў зборнай (дый не быў у ёй ніколі, Юрка лічыўся добрым серадняком), у асноўным саставе ён апошнім часам не заўсёды з’яўляецца. Да таго ж Юрка развёўся з жонкай, яна вядомая ў Маскве манекеншчыца, у яго двое дзяцей. Карацей кажучы, «яго фінансы пяюць рамансы».

Юрка літаральна ляціць наперадзе да таксі, ён зноў папярэджвае, што нас чакаюць «незвычайныя» дзяўчаты, якія патрабуюць да сябе пэўнай увагі і паважлівых адносін. Ён яшчэ не быў разам са мной у падобных сітуацыях і таму не разумее, на што я здольны. А я, калі раптам і бываў у кампаніі з дзяўчатамі, сам не пазнаваў сябе. Мне рабілася сумна, хацелася хутчэй ехаць дадому, я не любіў пустых размоў, «для парадку», якія звычайна вяліся ў такіх выпадках (іншых я проста не ведаў).

Мы неўзабаве аказваемся ля рэстарана. Здалёк Юрка заўважае дзвюх дзяўчат у модных шыракабортных пінжаках.

— Тавар на месцы,— радасна гаворыць ён.— А я баяўся, што не прыйдуць, занадта пераборлівыя, але ты не пужайся — наперад!

Дзяўчаты з цікавасцю разглядаюць мяне. Мусіць, Юрка зрабіў напярэдадні адпаведную рэкламу.

— Паверце, мне цяжка было прывесці гэтую кульгавую зорку айчыннага футбола. Не мог адарваць ад відэамагнітафона ва ўласнай кватэры. Дарэчы, наш трэнер радуецца, калі ён у майцы роднага клуба выходзіць на поле, бо ўвесь час за мяжой,— гаворыць Юрка калі мы праходзім міма швейцара (той сустракае Юрку, як роднага чалавека).

- У вас надзвычай цікавае жыццё, — гаворыць бялявая дзяўчына ў адказ на словы Юркі. — Я вам шчыра зайздрошчу. Дарэчы, мяне завуць Вера.

Я працягваю ёй руку:

— Кастусь.

Юрка задаволена ўсміхаецца і падміргвае другой дзяўчыне.

Я рады, што з самага пачатку паміж вамі ўсталёўваецца добры кантакт.

- Спадзяюся, мы пасябруем,— гаворыць дзяўчына, якую завуць Святлана.

— Дзіўнае імя — Кастусь,— гаворыць Вера.

— Мяне так і запісалі, па-беларуску, у гонар дзеда.

— Мне больш падабаецца, чым, скажам, Канстанцін.

Ля нашага століка з’яўляюцца два афіцыянты.

— Хлопцы, прашу, каб усё было па вышэйшаму класу. Малады чалавек рэдка бывае на роднай зямлі, і гэтыя мінуты павінны яму добра запомніцца.

Раптам усё пачынае мне падабацца: з дзяўчатамі лёгка і прыемна, не трэба выціскаць з сябе нейкія разумныя банальнасці, ва ўсялякім разе знаходзіцца ў гэтай кампаніі больш прыемна, чым сядзець ля відэамагнітафона.

Мы пілі шампанскае, Юрка апавядаў неверагодныя гісторыі са сваёй футбольнай біяграфіі, і часам мне здавалася, сам пачынаў верыць у іх.

«Аднойчы вячэралі ў Тэхасе з сынам Ханта Ламара, і ён раптам прапаноўвае мне перайсці ў яго ўласную каманду; вакол вядомыя прыгажуні ў дайманах, рынгах, самыя шыкоўныя ва ўсёй Амерыцы, ну і кантракт адпаведны — мільён долараў у год!»

«У Рыме падкатвае да мяне Рывеліна, які стаў цяпер буйным мільянерам, і гаворыць: «Давай, Юрка, адпачнём, як тады, у Монтэ Карла альбо Акапульцы, спадзяюся, ты памятаеш тыя цікавыя мясціны?»

«Прыязджаем у адну вілу, а там чакае дачка Анасіса, якая нядаўна развялася з нашым хлопцам са знешгандлю, і нябожчыца Ромі Шнайдэр».

Гэткіх гісторый у Юркі неверагодная колькасць.

Мне робіцца весела, я запрашаю Веру на танец і ледзьве не падаю ад вострага болю — я зусім забыў пра сённяшнюю траўму. Аднак, сціскаючы зубы, іду танцаваць. Пайшлі на карысць музычныя трэніроўкі Ярэмчанкі і пэўны міжнародны, як гаворыць Юрка, вопыт. Нячаста, але мы ўсё ж бываем на розных прыёмах, сустрэчах у маладзёжных клубах.

На сваё месца я вяртаюся ўзмакрэлы.

— Што з вамі? — пытаецца Вера.

— Нашага героя сёння ледзь не зрабілі інвалідам першай групы. Але шампанскае пайшло яму на карысць. Мне яшчэ скажуць дзякуй трэнеры і балельшчыкі,— гаворыць Юрка.

Вечар заканчваецца надзвычай хутка, хоць на гадзінніку за поўнач.

— Ты не шкадуеш, што я адарваў цябе ад тэлевізара? — пытаецца Юрка і пераможна паглядае на мяне.

— Дзякуй табе, я па-сапраўднаму адпачыў.

Побач са мной ідзе Вера. На нашу кампанію паглядаюць з усіх бакоў. Юрку гэта натхняе яшчэ больш, ен нешта гучна расказвае. Мне ягоная балбатня пачынае дзейнічаць на нервы. Я бяру Веру пад руку, і мы амаль выбягаем з рэстарана. Пытаюся ў Веры:

— Што далей?

— Прашу цябе не назначаць спаткання, добра?

— А я і не збіраюся.

Сапраўды, гэта мне і ў галаву не прыйшло.

— Спорту з мяне хапае,— кажу я,— а іншага паміж намі быць не можа.

— Вось як?!

— Чыстая праўда.

— Тады запішы мой нумар тэлефона, хоць не, давай лепш свой. Я табе сама пазваню.

Я паціскаю плячыма і кажу:

— Мяне цяжка знайсці дома. Сама разумееш, увесь час паездкі.

— Нічога, я знайду,— гаворыць яна ўпэўнена.

I тут з’яўляецца Юрка са Святланай.

— Прапаную праведаць Кастуся, у яго ёсць нядрэнныя фільмы.

Ён трымае ў руках дзве бутэлькі шапманскага.

— Другім разам,— гаворыць Вера.— Мы пра ўсё дамовіліся,— яна бярэ мяне пад руку, і мы садзімся ў машыну.

Яна назвала адрас, гэта недзе ў раёне метро Шабалаўская.

Мы моўчкі сядзім побач.

— Не хацела я знаёміцца, а цяпер не шкадую,— гаворыць яна, і я адчуваю яе дыханне.

— Я таксама не шкадую. Быў страшэнна стомлены, у дрэнным настроі, а цяпер усё быццам бы цудоўна.

— Вось і добра. Я пазваню табе, абавязкова пазваню,— паабяцала яна і знікла сярод ночы.

Назаўтра быў свабодны дзень, мне пазваніў Юрка, падрабязна распытаў пра тое, чым скончылася сустрэча з Верай, сказаў, што характар у яе не з лепшых, але нічога, яна не адзіная на свеце. Ён прапанаваў новую, прыкладна аднолькавую праграму на вечар, але я адмовіўся, сказаў, што вырашыў схадзіць у тэатр.

— Тэатр?! — здзівіўся Юрка.— Ты ж не пенсіянер!

— Прабач, Юрка, але я спяшаюся.

Вечарам я нікуды не пайшоў, хоць у кішэні ляжалі два білеты на «Таганку». Раптам знікла жаданне. Ды і з кім ісці? Я ляжаў і гартаў перад тэлевізарам розныя часопісы. Але чытаць таксама не хацелася. Да мяне забег Мікола Аржан з нашай каманды, прынёс дзве касеты з відэафільмамі, і ўвесь вечар мы сядзелі ля тэлевізара. Фільм быў нічога сабе, яго герой нечакана для сябе самога стаў прафесійным забойцам. На тое была асаблівая прычына — ад рук гангстэраў загінулі дачка і жонка, герой набыў кольт і вырашыў адпомсціць. Ён блукаў па начах па цёмных вуліцах, дзе правацыраваў нападзенне на сябе і тут жа адкрываў агонь са свайго кольта. Страляў ён выдатна, некалі служыў у джы-ай і меў нядрэнны вопыт.

— Ты, я гляджу, увесь час сядзіш дома,— заўважыў Мікола.

— Чаму! Учора быў выдатны вечар у «Цэнтральным».

— Там амаль кожны вечар тырчыць Юрка, гэта ягоная фірменная база,— адказаў Мікола.

Я не здзівіўся.

— А мы з ім былі разам.

— Ты чалавек новы ў нашай камандзе, я табе не раю звязвацца з Юркам.

— Чаму?

— Учора ты заплаціў за стол.

— Ну і што?

— А дзяўчына, якую прывёў Юрка, знікла, не пакінуўшы тэлефона.

Я нічога не адказаў.

— Пазнаю Юрку,— засмяяўся Мікола.— Ягоны любімы прыёмчык. Прывесці прафесіяналак, а потым чакаць ад іх увагі... Ёсць і яшчэ некаторыя.

— Напрыклад.

— Аднойчы ён прывёў некалькі жаўтароцікаў з дубля ў рэстаран (Мікола, мусіць, забыў, што я маладзей ад многіх дублёраў), сказаў, што запрашае іх на сяброўскую вячэру, а потым знік. Вядома, па-англійску, нечакана. Юрка ў нас джэнтльмен. У хлопцаў не хапіла грошай, каб расплаціцца, распачалася сапраўдная лаянка з адміністратарам, афіцыянтам, выклікалі міліцыю. Назаўтра пра ўсё даведалася кіраўніцтва каманды. Быў сход, Юрка стаяў збялелы перад усімі, кляўся, што не хацеў гэтага, усё атрымалася выпадкова... У камандзе яго пакінулі, ён быў тады больш патрэбны, чым цяпер. Аднак вялікіх сяброў у яго сярод нас няма. Так — прывітанне, бывай — не больш.

Я паціснуў плячыма — нічога страшнага, на мой погляд, Юрка не зрабіў. Можа, перабраў крыху. У той жа час маё сэрца здрыганулася: «Значыць, яна ніколі не пазвоніць мне!»

Некалькі разоў мы з Юркам хадзілі ў нейкія кампапіі, не сядзець жа аднаму ў пустой кватэры! Да таго ж хочацца ўбачыць іншыя твары, новых людзей. А то ўвесь час адны і тыя ж людзі наўкола, адны і тыя ж размовы пра футбол.

Аднойчы, стомленыя пасля працяглай трэніроўкі, мы апынуліся ў вялізнай прыхожай старога маскоўскага дома. 3 плаката на мяне паглядзеў знаёмы твар, зусім малады, вясёлы. Але хто гэта?

— Зараз пазнаеш,— махнуў рукой Юрка.

У пакоі за доўгім сталом сядзела кампанія — наш Мікола Аржан і два спартакаўскія ігракі — Рахманаў і Бубка. Побач з імі было некалькі дзяўчат. Так, на плакаце быў Рахманаў...

— Знаёмцеся,— сказаў Юрка.— Гэта наш новенькі...

Рахманаў заўсміхаўся:

— Ведаем, ведаем... Толькі вось чаму ён не да нас, а ў «Спартак» трапіў?

Абстаноўка ў пакоі была для мяне незвычайная — мэбля пад даўніну (альбо на самай справе з мінулых часоў), карціны ў масіўных рамах.

Рахманаў паляпаў мяне па плячы:

— Крыху адпачнём... Наогул мы павінны добра ведаць адзін аднаго... Дарма, што розныя клубы... Сітуацыі могуць здарацца самыя неверагодныя...

Ён зірнуў на гадзіннік.

— Дзе ж Мінерал?

— Які Мінерал? — спытаў я са здзіўленнем.

— Той самы... Пан Мінералаў з «Рапіда». Уласнай персонай. Абяцаў наведаць старых сяброў, але вось не бачна...

Юрка сумна зазначыў:

— Нядаўна быў побач... Цягнуў лямку, як усе... Не, ён, вядома, быў таленавіты, але да класікі далёка... Пашанцавала. Ды і час меў... Дваццаць сем гадоў... Ён паспеў, а мы — не... Вось гэта факт...

У пакой ускочыў яшчэ адзін спартакавец (я некалькі разоў бачыў яго ў асноўным саставе) з падносам у руках.

— Вітаю маладое пакаленне,— кінуў ён у мой бок... Мог бы і дапамагчы...

Я ніяк не мог усномніць ягонае прозвішча. Спытаў:

— Што трэба зрабіць?

— Вы не хвалюйцеся,— усміхнулася адна з дзяўчат.— Гэтыя хлопцы самі ўсё выдатна зробяць. У іх кампаніі адчуваеш сябе жанчынай, а не хатняй гаспадыняй...

Я зірнуў на дзяўчыну. Яна была вельмі прыгожая, амаль з часопіса «Бурда моден».

— Вы сядайце,— запрасіла дзяўчына.

Яна яшчэ раз усміхнулася мне. Я разваліўся ў мяккім скураным крэсле.

— Колькі можна чакаць?! — уздыхнула дзяўчына.— Калі з’явіцца наша замежная зорка?

Рахманаў набраў нумар тэлефона:

— Сяргея Анатольевіча можна? А, паехаў... Шкада...

Ён падышоў да дзяўчыны:

— Зараз з’явіцца... У яго шмат спраў на роднай зямлі. Фінансавых, асабістых... Прабачце, але без яго няёмка пачынаць вячэру...

— Вось так заўсёды,— надзьмулася дзяўчына,— зноў мы не самыя галоўныя ў гэтым жыцці... ПІкада.

— Але вы з намі, вось што важна,— амаль закрычаў Юрка.

Па ягоных вачах я зразумеў, што ён крыху выпіў. I калі толькі паспеў?!

— Вы ведаеце, я б хацеў бачыць у нашай кампаніі свайго старшага трэнера,— працягваў Юрка.— Ён такі цудоўны чалавек, дае магчымасць пагуляць у футбол нават мне... Вы не можаце паверыць... Такі стары чалавек здольны яшчэ бегаць, а не толькі валяцца на ложку ў доме для састарэлых...

Рахманаў падышоў да відэамагнітафона, паставіў касету. На экране нейкі чалавек павольна рухаўся па начным парку. Ён трымаў у руцэ пісталет...

— Зноў фільмы жахаў,— дзяўчына наблізілася да мяне.— Маё імя Марына...

— Кастусь,— адказаў я.

— У нас вельмі падобная работа...

— Не разумею,— я са здзіўленнем паглядзеў на яе.— Жаночы футбол...

— Не, з іншай оперы... Усё на продаж...

Я нічога пе адказаў. Неўзабаве ў дзвярах з’явіўся Мінералаў, высокі хлопец з рэзкімі рысамі твару. Ён мякка ступаў па дыване... Я заўважыў, што пры яго з яўленні дзяўчаты прыкметна ажывіліся.

Рахманаў падняў тост за сябра, потым распачалася гаворка.

— Спачатку страшнавата было,— расказваў Мінералаў,— іншае жыццё. Як бы вам расказаць лепш... Ніхто нікому не прэцца ў душу, ды і маны менш, чым у нас. Пра што думаюць, пра тое і гавораць. Ды і ў поўным сэнсе прафесіяналы. Уся падрыхтоўка — гульня ў футбол. Ніякіх збораў. Перад гульнёй — два дні адпачынку. На поле выскокваеш, як звер...

— Тады і ў футбол гуляць захочаш,— з зайздрасцю ў голасе сказаў Юрка.— Гэта не мы...

Мінералаў працягваў:

— I ветэранаў паважаюць. Дарэчы, у іх нават стаўкі большыя...

— Вы не змяніліся, Мінерал... Нават Захад не змог вас сапсаваць,— заўважыла Марына.

— А я, прызнацца, шукаў твой твар сярод гледачоў... Лічыў, што ты даўно змяніла месца жыхарства...

— Вырашыла часова затрымацца, хоць, сам разумееш, прапаноў нямала... А ты такі ж, як і быў.

Мінералаў рассмяяўся.

— Там мяняюцца толькі нашы былыя грамадзяне. Сустракаў я іх... А мне мяняцца не трэба. Мне дадому хочацца. 3 поўнымі кішэнямі, вядома...

— А як наогул жыццё? — спытаў Рахманаў.

— Як табе сказаць, стары... Жыццё складанае. Сам разумееш — партгрупа, райком...

I тут Рахманаў нечакана спыніў ягоны расказ тостам:

— Вып’ем за Мінерала... Заўсёды, калі ён быў у абароне, мы былі спакойнымі. Цяпер спакойны «Рапід»...

— Так, Мінерал быў надзейным абаронцам,— зазначыў Юрка, які сядзеў побач са мной.— Вельмі надзейны, хоць і не зорка ў звыклым уяўленні... Прайсці яго было складана...

Я паставіў бакал на стол.

— У чым справа? — спытаў Рахманаў.

— Не хочацца... У прынцыпе я не п’ю.

— Так, так... I я ў твае гады... Не прымушаю, але стрэс трэба знімаць...

І тут аднекуль з бакалам у руцэ з’явіўся незнаёмы чалавек. Ён адрозніваўся ад футбалістаў. Быў намнога старэйшы, чырванатвары...

— Хлопцы... Я не маню. Мала людзей, якія любяць вас, як я... 3 вамі я быццам наведваю іншую планету. Радасную, цудоўную. Дык давайце вып’ем за сапраўдных сяброў!

Юрка штурхануў мяне ў бок:

— Буйны чалавек... Загадчык базы. Многія мараць патрымацца за ягоную руку. Не ўсе могуць гэта зрабіць. Але толькі не мы. Ён футбольны фанат. У гэтым наша шчасце...

Мінералаў раптам падхапіўся з месца:

— Рахманчык, у мяне для цябе падарунак. Ледзь не забыў.

Ён вярнуўся праз хвіліну з пачкам відэакасет у руцэ.

— Таможня не глядзела... I сярод іх сустракаюцца неблагія хлопцы, якім хочацца добра жыць... Тут ёсць усё...

Ён паставіў касету.

Дырэктар базы замахаў рукамі:

— Гэта казкі для маленькіх... Давай натуру!

...Дзяўчына выконвала ў кабарэ імклівы танец. Да яе цягнуліся дзесяткі рук з грашыма. Танцоўшчыца не звяртала на іх увагі. Танец яе быў рытмічны, амаль віхурны, тэмп павялічваўся з кожнай хвілінай. Твары наўкол таксама раскачваліся...

Марына раптоўна апынулася побач са мной.

— Дзіўнае ўражанне... Я знаёмая са многімі спартсменамі. Вы адрозніваецеся ад іх... Сама не разумею чым...

Я крыху разгубіўся.

— Бацька хацеў, каб я стаў урачом. Ён хірург. Вядомы ў Маскве...

Марына паціснула плячыма:

— Хто ведае... Можа, бацька бачыў далей, чым вы... Нашы бацькі гэтым і адрозніваюцца...

Юрка тым часам скардзіўся Мінералаву:

— Надакучыла ўсё. Ды і страшна... Асабліва калі адзін. Пачынаеш думаць — навошта ўсё?

— Ды ты кінь... Лепш знайдзі добрую бабу без комплексаў і жыві спакойна. Ты ж яшчэ патрэбны...

— Каму?!

Марына зноў падышла да мяне.

— А вось яго ты не чапай. Хлапчук яшчэ, і нядрэнны,— выкрыкнуў Юрка ёй у твар.

Я адчуў, як чырвань разліваецца на маім твары.

— А ты ягоны татачка,— усміхнулася Марына і адышла.

— Посцілка! — прашыпеў ёй услед Юрка.

Ён быў зусім п'яны. Я пастараўся хутчэй выцягнуць яго на вуліцу. Падумаў — зараз ён успомніць пра Веру. Але размовы пра яе не было. Маўчаў Юрка, маўчаў і я. I вось аднойчы, каля дванаццаці гадзін ночы (я толькі вярнуўся з аэрапорта), пачуўся тэлефонны званок.

— Я не позна званю?.. Вы не забылі мой голас?

Так, гэта яна. Я з цяжкасцю схаваў сваё хваляванне.

— Якія вашы бліжэйшыя планы?

— Заўтра лёгкая трэніроўка, тут, у горадзе, а пасля абеду і да позняга вечара поўная свабода! Мы можам сустрэцца. Прапаную прагулку за горад, напрыклад, у Архангельскае.

Яна згадзілася, а ноччу я чамусьці дрэнна спаў, відаць, стаміўся пасля паездкі, праўда, раней гэта не дзейнічала на мой сон.

Назаўтра пасля трэніроўкі я да бляску адмыў сваю дваццацьчацвёрку, апрануў модную кашулю, новую куртку, якую прывёз з Гановера і ўвесь час саромеўся надзець, пад’ехаў на Шабалаўку. Яна са здзіўленнем агледзела машыну, а потым і мяне, села побач і сказала, што працяглы час званіла, але ўсё было дарэмна, тэлефон маўчаў, яна шкадавала, што не пакінула тады мне свой нумар тэлефона, і аднойчы нават хацела прыйсці на футбольны матч, але пабаялася быць сярод тых дзяўчат, якіх міліцыя адганяе ад нашых аўтобусаў.

На душы ў мяне зрабілася спакойна. Мы правялі цудоўны дзень, а потым паехалі да мяне. Яна гаварыла, седзячы насупраць, што я не сучасны чалавек.

— Чаму? — здзівіўся я і адарваўся ад відэамагнітафона (я спецыяльна для яе паставіў канцэртную праграму).

— Усе маладыя людзі, якія дасягаюць намнога менш, чым дасягнуў ты, занадта самаўпэўненыя.

Я засмяяўся:

— А ў чым мне быць упэўненым? У сабе? Заўтра могуць зламаць альбо гульня не пойдзе. I канец усяму. Колькі такіх хлопцаў я ведаю... Мы патрэбны ўсім, пакуль забіваем, перамагаем, а потым... Быць упэўненым у сабе...

Яна замахала рукамі:

— Вось гэтага не трэба. Баюся расчараваць цябе. Да таго ж у мяне практычна ёсць адзін фрэнд, але ты можаш лічыць, што яго ўжо няма. Калі табе гэта трэба... Але занадта ўпэўненым быць не трэба...

I эта была своеасаблівая перасцярога ад таго, што здарылася потым... Ад яе нечаканых слоў я камянею як тады, у дзяцінстве на пахаванні маці. Святло фар, вочы старога. Яны заўсёды перада мной. Я націскаю па тармазы, але машына ляціць па мокрай шашы...

4

...Раніцой я прачынаюся з жахам — спазніўся на трэніроўку. Але трэніровак няма — я далёка ад таго месца, дзе сёння мая каманда. Нада мной высокая столь, перада мной акно на ўсю сцяну. За ім лес, як на карціне вядомага мастака, не верыцца, што ён і рака сапраўдныя. Граф некалі выбраў месцейка для свайго замка. Я супакойваюся, але сэрца б’ецца занадта часта. Падымаюся, надзяваю спартыўны касцюм, гляджу на гадзіннік — палова сёмай. Дом адпачынку яшчэ спіць спакойным сном. А мяне цягне на той бок ракі, на вузенькую сцежку, якая цягнецца ўздоўж берага. Я не павінен губляць спартыўнай формы, нягледзячы на мае ўцёкі.

Я бягу ўніз і, паступова набіраючы хуткасць, шыбую спачатку ўздоўж англійскага газона, потым — падвесны мост (зноў успамінаю маці — яна любіла, каб я ішоў па мосце наперадзе яе), міма разбуранай старажытнай царквы, сонных дамоў вёскі на шырокім, бясконцым полі (у маленстве мяне цягнула паглядзець, што за яго межамі, але не хапала сіл дайсці). Я люблю бегчы проста так, без выніку, калі можна спакойна назіраць прыроду, адчуваць, як паступова пачынае працаваць кожная мышца твайго цела. А яно з’яўляецца механізмам з неабмежаванымі магчымасцямі, аднак у той жа час даволі тонкі — варта распусціцца, не трэніраваць яго некалькі дзён, як ён адразу прывыкае да спакойнага рэжыму, імгненна псуецца і патрабуецца зноў-такі некалькі дзён, каб натрэніраваць яго. Праўда, я сустракаў шчасліўчыкаў, на спартыўную форму якіх не дзейнічалі ніякія парушэнні рэжыму. Адзін з маіх былых напарнікаў па камандзе Генадзь Мохартаў, па мянушцы Мох, здзіўляў цэлую навуковую брыгаду, якую прывёз у наш горад новы старшы трэнер (гэта было яшчэ задоўга да Фалалеева) Васілевіч. Кожны дзень брыгада пры дапамозе самых сучасных прыбораў з замежнымі надпісамі вывучала фізічныя магчымасці ігракоў. Прыборы дапамагалі таксама кантраляваць асабістае жыццё футбалістаў, яны фіксавалі нават самае нязначнае адхіленне ад рэжыму. Да аднаго Моха брыгада не магла падступіцца як след. Напярэдадні трэніроўкі ён мог добра выпіць (што рабіў даволі часта), але арганізм працаваў як гадзіннік, і прыборы былі бяссілыіымі, у Генадзя нават не падскокваў ціск, ён мог бегчы пасля чарговай перегрузкі, як звычайна. Аднак гэта працягвалася нядоўга, Мох усё-ткі сарваўся, некалькі разоў яго не маглі знайсці перад матчамі (прыкладна як цяпер мяне), ён трапляў у розныя непрыгожыя гісторыі, сутыкаўся з міліцыяй. Цярпенне ў кіраўніцтва каманды скончылася, Моха дыскваліфікавалі. Ен год бадзяўся па стадыёне ў якасці рабочага, потым напісаў пісьмо ў спартыўную газету, у якім даваў абяцанне ніколі не парушаць спартыўны рэжым, не падводзіць таварышаў і родную каманду. Яму дазволілі выступаць у першай лізе, але і там Мох праз некаторы час пачаў парушаць рэжым з новай сілай і цяпер працуе рубшчыкам мяса ва універсаме.

А навуковая брыгада пасля таго, як правяла свае эксперыменты (усё было добра, аднак гульня давала зусім іншыя вынікі, чым паказчыкі электронікі, і мацнейшыя фізічна ігракі на полі аказваліся слабейшымі), кінулася разам са старшым трэнерам вырашаць свае бясконцыя асабістыя праблемы — машыны мяняліся як пальчаткі, паспеўшы праехаць адлегласць ад магазіна да дома, і тут жа прадаваліся людзям з Поўдня. Паездкі за мяжу нагадвалі нападзенне гангстэраў на супермаркеты. Скрыні з апаратурай дома нават не раскрываліся і тут жа аказваліся ў кліентаў. Час ад часу, асабліва пасля заканчэння сезона, нас везлі на базу, дзе давалі магчымасць як салідным людзям набыць дублёнкі, андатравыя шапкі. Брыгада цягнула ўсё, што недабіралі астатнія. Пакуль каманда трымалася ў першай шасцёрцы, гэтага як быццам не заўважалі (я ж да гэтага часу з’ехаў у Маскву), і яна на чале з Васілевічам кінулася ў іншы рэгіён.

Пакрыўджаны, паўп’яны Мох падбягаў пасля матчаў да аўтобуса з былымі напарнікамі па камандзе, жаліўся, што яго, па сутнасці, знішчыла навуковая брыгада разам з трэнерам-драпежнікам.

Лаўлю сябе на думцы, сёння я амаль не звяртаю ўвагі на навакольную прыгажосць, я не знаходжу нават тут спакою і зноў-такі думаю пра тое, ад чаго збег.

Вяртаюся знаёмым шляхам назад, пераходжу падвесны мост (адзначаю пры гэтым, што пульс у мяне нармальны, а ззаду не менш пятнаццаці кіламетраў) і з задавальненнем кідаюся ў сцюдзёную рачную ваду. Наўкруг — ні душы. Цішыня. Раптам знаёмы голас аднекуль зверху;

— Вітаю вас, малады чалавек. Цудоўная ў вас была трэніроўка, ці не так?.. Я ўбачыў, як вы імчалі міма майго дома з хуткасцю кур’ерскага цягніка, а потым я згубіў вас — у пакоі няма, ля англійскага газона таксама. I вось сустрэча. Значыцца, вы адолелі нямала кіламетраў...

На ягоным твары выраз нецярплівасці, а я спакойна абціраюся, мармычу нешта пра тое, што тут выдатнае месца для заняткаў спортам, бяжыцца і дыхаецца надзіва лёгка... Станіслаў Пятровіч робіць выгляд, што яго больш нічога не цікавіць, і пачынае ўжо ў каторы раз расказваць, што гэта невыпадкова, па-першае, сама прырода стварыла непаўторныя ўмовы для работы сэрца і лёгкіх, а, па-другое, графіня спецыяльна высадзіла тут незвычайны парк, у якім пароды рэдкіх траў з усяго свету. Парк да гэтага часу захаваўся, адразу пасля вайны ў замку знаходзіўся лёгачны санаторый, у яго прыязджалі нават кіраўнікі некаторых дзяржаў, у іх гонар над замкам вывешваліся сцягі той ці іншай краіны.

Слухаю Станіслава Пятровіча, упэўнены ў тым, што ён толькі робіць выгляд, што зноў захапіўся расказам пра родныя мясціны, а сам думае зусім пра іншае, пра маю асобу і пра тое, чаму і як я тут апынуўся. Я іду ціха, бо пад’ём крутаваты для Станіслава Пятровіча, я чую, як ён перарывіста дыхае. У маім пакоі мы п’ём чай, ён гаворыць, што зараз сюды прынясуць ежу. I запытальна глядзіць на мяне. Я маўчу, ён таксама. Нарэшце зноў занепакоена пытаецца:

— Дык што ўсё ж такі здарылася?

Я не магу яму больш маніць, але не ведаю, з чаго пачаць. Сапраўды — з чаго?! Каб я сам ведаў...

— У нядаўніх гульнях усю каманду, і цябе ў тым ліку, было проста не пазнаць. Я ўявіць не магу, як ты мог не забіць гол у апошнім матчы. Да варот было метраў восем, не больш, табе ніхто не перашкаджаў. Затое ў вашы вароты мячы ляцелі, як у казцы пра Хатабыча.

Я па-ранейшаму маўчу. Ён закрануў тое, пра што да гэтага мне ўдавалася не думаць. Разумею, не змагу яму ўсяго растлумачыць.

— Разумееш, Станіслаў Пятровіч (мы з ім даўно на «ты», нягледзячы на розніцу ва ўзросце, праўда, ён калі-нікалі любіць да мяне звяртацца на «вы», тым самым як бы ўзвышае маю непаўторную асобу над грэшнай зямлёй), сітуацыя складаная, каб вось так адразу... Я палічыў, што мне лепш за ўсё зрабіць перапынак на некаторы тэрмін.

— Збег? — ён пужаецца.

— Збег.

Станіслаў Пятровіч з незвычайнай лёгкасцю падскоквае са свайго месца.

— Хлапчук, вось вы хто! А вам, дарэчы, не так ужо і мала. Можа, нагадаць?! Больш як чвэрць стагоддзя. Уяўляеце, чым гэта можа скончыцца?! Вам мала той, я лічу, проста страшнай гісторыі?!

— Я таксама лічу — дастаткова,— згаджаюся я.— Але я не мог вытрымаць, не мог, зразумей ты мяне.

Адыходжу ад акна.

— Потым, цераз некалькі дзён, я, можа, змагу... Але толькі не цяпер.

— Фалалееў ведае, дзе ты? — ён пераходзіць на «ты».

— Ніхто не ведае. Фалалееў таксама.

— Дык гэта ж поўнае глупства. Калі ты знік?

— Учора не з’явіўся на трэніроўку, сёння не з’яўлюся зноў.

Ён падыходзіць да мяне.

— Апошнім часам я памылкова лічыў цябе дарослым чалавекам, які навучыўся нарэшце задумвацца над сваім жыццём, які аналізуе свае ўчынкі. Фалалееў усіх падыме на ногі — кіраўніцтва, міліцыю. Так заўсёды робяць, калі знікае самы звычайны чалавек. А ты ж у нас вунь хто?!

— Я думаў пазваніць яму, сказаць, што са мной усё нармальна,— адказваю я зусім спакойна. I сам веру ў свае словы.

Станіслаў Пятровіч уздыхае:

— Ды ён, відаць, ужо аб’явіў усесаюзны вышук. Зараз жа пайшлі да тэлефона!

Я разумею, мне не адчапіцца ад яго. Да таго ж ён расхваляваўся, у яго чырвоны твар, быццам ён толькі што скочыў з верхняй паліцы ў лазні.

— Добра, пайшлі, а потым загадай, каб распалілі лазню. Дамовіліся?

— Яшчэ ўчора я сказаў, каб яе з раніцы ўключылі.

Мы спускаемся ў ягоны кабінет, я аказваюся сярод мэблі, інкруставанай чырвоным дрэвам. Пытаюся:

— Крэсла таксама графскае? Калі так, не буду садзіцца. Мне непрыемна...

У яго вачах раздражненне.

— Кінь ты дурэць! Называй нумар тэлефона.

Я зірнуў на гадзіннік — палова дзевятай. Фалалееў разам з камандай на нашай базе. Хутка ранішні крос...

Надакучыў ён усім сваімі кросамі, кажа — нічога лeпшага для выхавання вынослівасці няма.

— Дык давай жа нумар, зараз жа давай. На ўліку кожная хвіліна.

Называю нумар тэлефона адміністратара нашай базы, дадаю, што лепш за ўсё Станіславу Пятровічу прадставіцца кім-небудзь афіцыйна, іначай Фалалеева не паклічуць да тэлефона.

— Добра, я прадстаўлюся спартыўным аглядальнікам,— гаворыць ён.

— Вось тады ён зусім не падыдзе да тэлефона.

— Так,— ён зноў нецярпліва торгае за тэлефонны шнур,— тады я скажу, што гэта з Федэрацыі футбола, Фалалееў патрабуецца па неадкладнай справе.

— Давай,— згаджаюся я.

Станіслаў Пятровіч набірае нумар, высокім голасам гаворыць, што Фалалеева турбуюць з Федэрацыі футбола СССР, яму адразу ж даюць нумар тэлефона старшага трэнера. Я сцяміў, адступаць няма куды — мяне прыціснулі да сцяны, і я вымушаны буду вось зараз, праз імгненне гаварыць з Фалалеевым. Зрабіць гэта і сапраўды трэба, чаго казаць, я паступіў па-свінску, ад’езд мой выглядае дзіцячай забавай у параўнанні з астатнімі. Станіслаў паглядае на мяне з выглядам пераможцы і накручвае нумар тэлефона. Некалькі разоў у яго зрываўся набор. Нарэшце ён працягвае мне трубку. Вось гэты самы момант, мне позна бегчы, позна!

Бяру трубку і чую голас Фалалеева:

— Слухаю вас, гаварыце.

Ягонае вечнае ідыёцкае «гаварыце», быццам па тэлефоне можна рабіць што-небудзь іншае.

— Добры дзень, гэта я...

— Дзе ты? Такога я ад цябе ніколі не чакаў, ніколі! Ты хоць разумееш, што ты робіш у самы адказны час?

— Са мной усё ў парадку, не трэба мяне шукаць. Я хутка буду.

— Што ты там мармычаш, я не спаў усю ноч! Што я растлумачу кіраўніцтву, што?! А ты, відаць, п’яны?

— Ты ж ведаеш, я не п’ю.

— Куды і з кім ты знік?

— У мяне ўсё нармальна, шукаць не трэба.

— Паслухай мяне ўважліва і паспрабуй усё зразумець! Скажы, дзе ты знаходзішся, ты мне вельмі патрэбны, гэты матч у Маскве многае вырашыць. Канец першага круга, усё валіцца, літаральна ўсё, у мяне адны непрыемнасці, сам не разумею, у чым справа. Куды табе пазваніць, куды за табой заехаць, тэрмінова скажы, прашу цябе...

Яшчэ крыху, і я не вытрымаю.

— Я з’яўлюся... Не ведаю калі, але з’яўлюся. Цяпер не магу.

— Праз тры дні мы выязджаем у Маскву. Я прыдумаю што-небудзь. Ты толькі скажы, што будзеш на матчы, абяцай!

— Я не ведаю, але са мной усё ў парадку, ты не хвалюйся.

— А мне здаецца, што наадварот. Прашу — скажы, што з табой здарылася?..

Я кладу трубку. Ціха гавару:

— Вось я і пазваніў яму.

— Што ён табе сказаў?

— Каб я абавязкова быў на матчы.

— Праз сем дзён?

— Угу.

Ён запытальна глядзіць на мяне, але нічога не гаворыць.

— Даўно быў у бацькі? — пытаецца раптам.

— Даўнавата. Уже не памятаю калі.

— Дарэчы, Аляксей званіў мне, пытаў, што я думаю пра вашу каманду. Гаворыць, не пазнаць яе і Кастуся таксама.

Майму здзіўленню няма межаў.

— Бацька... Пытаў пра футбол... Чаму я не забіваю?.. Нічога не разумею.

Станіслаў Пятровіч замахаў рукамі.

— Вось я і прагаварыўся, выдаў ягоную галоўную тайну. Ды ён жа яшчэ некалькі гадоў назад папрасіў у мяне ўсе артыкулы з газет і часопісаў, дзе толькі з’яўлялася тваё імя, перазняў іх на ксераксе ў сваім інстытуце. Ён нават быў на некалькіх матчах з тваім удзелам. Уяўляеш, яму падабаецца, гаворыць, атрымлівае сапраўдную разрадку ад усіх стрэсаў.

Мне робіцца горача. Кроплі поту адна за адной цякуць па твары, як у час доўгай дыстанцыі. Ну і адкрыццё!

Станіслаў Пятровіч працягвае:

— У футболе ён, вядома, нічога не петрыць, яго цікавіш толькі ты, назіраць за ім у час матча адно задавальненне. Сапраўдны тэатральны спектакль.

Я ўяўляю бацька сядзіць сярод шматтысячнай тарсіды.

— Чаму ты ніколі не гаварыў мне пра гэта? — пытаю я і не хаваю крыўды.

— Ён прасіў не выдаваць яго. Лічыць, гэта адмоўна падзейнічае на цябе з пункту гледжання выхавання. Калі я іду да цябе ў раздзявалку, ён з нецярплівасцю чакае мяне, пытаецца пра кожнае тваё слова, думку трэнера пра тваю гульню...

Бацька ў сваёй ролі. У выхаваўчых мэтах (ты павінен думаць пра свой заўтрашні дзень, сваё нефутбольнае будучае) робіць тайну з таго, што глядзіць матчы з маім удзелам, больш таго, ходзіць на стадыён (не разумею, як можа нармальны чалавек знаходзіцца сярод гэтага дзікага натоўпу?!).

— Я прашу цябе, не прагаварыся Аляксею. Што-што, а гэтага ён мне не даруе. Ён чалавек крыху іншага выхавання і звычак,— Станіслаў Пятровіч ляпае мяне па плячы.— А ты думай, думай, як спяваюць у адной песні. Між іншым, у залу лячэбнай фізкультуры завезлі новыя шведскія трэнажоры. Выдатная рэч. Не горшыя, чым на вашай базе, упэўнены. Ключ у любы час можаш узяць у дзяжурнай сястры. Зала заўсёды свабодная. Нізкая яшчэ культура ў нашых людзей, спортам не хочуць займацца,— уздыхнуў ён і паглядзеў на свой жывот.

У ягоных вачах — жвавасць. Здагадацца пра ягоны план проста. Ну і чорт з ім. Добра, што ён не лезе ў душу. Я сам не хачу ў яе лезці. Там нічога добрага зараз не знойдзеш.

— А цяпер можаш адпачываць, у мяне ёсць неадкладныя гаспарадчыя пытанні. Сустрэнемся перад абедам.

I паказвае мне на стос свежых часопісаў. Я бяру іх і іду да сябе. Не распранаючыся, кладуся на ложак; вершаліны дрэў за акном цягнуцца да самага небакраю. Адкрываю часопіс, спрабую прачытаць некалькі радкоў з новага дэтэктыва. Ціхая асалода ахінае мяне, я пачынаю гойдацца на нябачных арэлях і не адчуваю, як часопіс выпадае з маіх рук. Сон навальваецца на мяне з неадольнай сілай (так часта бывае насля працяглай ранішняй трэніроўкі), я паспяваю падумаць: добра, што няма ніякіх сноў, хочацца забыцца пра ўсё на свеце.

5

Прачынаюся сярод поўнай цішыні. I міжволі (быццам перад адказнай гульнёй) пачынаю прыслухоўвацца да свайго аргапізму. Часам мне здаецца, што я складзены з адных траўміраваных кавалкаў — ніводнага жывога месца. Аднойчы ў доме адпачынку я сядзеў перад тэлевізарам і глядзеў нейкі матч. Нападаючага збілі з ног, і ён са страшным тварам пачаў курчыцца. Нейкі чалавек з гладкім тварам, вельмі падобны на жанчыну, засмяяўся: «Падымайся, артыст, няма чаго выпрошваць штрафы. Ведаем мы вас...» Мне хацелася сказаць яму некалькі «цёплых» слоў, ледзь стрываў. Пабываў бы ён у нашай шкуры, калі ўсё заходзіцца ад болю, не памагае ніякая замарозка (праз некалькі імгненняў зноў ажывае боль), а трэба гуляць на поўную сілу, бо часам проста няма іншага выйсця. I вось што дзіўна — мае старыя траўмы (у другіх бывае інакш), заяўляюць пра сябе не тады, калі я бегаю, уваходжу ў рытм (вядома, калі па іх зноў не лупасяць з усяе сілы), а ў стане спакою. Я магу без памылкі знайсці, «памацаць» у думках любую траўму. Здаецца, што тваё цела ляжыць адначасова на дзесятках тысяч іголак, ты адчуваеш іх не ўсе адразу, а паступова: боль перадаецца па эстафеце — вось заныла левая нага, а вось торгаецца меніск на правай (калі я дэманструю, як ён працуе, нават урачам робіцца блага: «I з такой нагой вы працягваеце гуляць у футбол?!»).

Чатыры гады назад быў выпадак, калі я ледзьве не развітаўся з футболам. Як звычайна, я атрымаў пас — ішоў па левым краі, уварваўся на штрафную пляцоўку варатара Госцева (мы і цяпер гуляем разам у зборнай, і ён не любіць успамінаць былое), прабіў, мяч гладка ўвайшоў у сетку варот. Я застаўся ляжаць на штрафной пляцоўцы, замест таго каб бегчы ад варот з узнятай рукой. Пасля таго як я прабіў, варатар скочыў на маю нагу зверху, нібыта каратыст.

Спачатку ніхто не зразумеў, у чым справа,— ні ігракі, ні балельшчыкі. Потым аднекуль здалёк, быццам з-за таўшчэзнай сцяны, я пачуў голас:

— Паглядзіце, Паўловіча зламалі!

Я і сам хацеў паглядзець, аднак перад вачыма мільгацелі ў страшэнным рытме рознакаляровыя лямпачкі, вялізная колькасць лямпачак. Праз імгненне я нарэшце разгледзеў чыесьці твары над сабой, мяне некуды панеслі, потым павезлі. Ужо ў бальніцы я даведаўся ад знаёмага ўрача (некалькі разоў ён ужо «працаваў» са мной), што траўма даволі сур’ёзная, гэткіх у мяне яшчэ ніколі не было. Tрэшчына надкосніцы. Выгляд урача быў невясёлы.

— Якой яшчэ надкосніцы?! Праз тыдзень гульня са зборнай ФРГ у Гамбургу,— амаль закрычаў я на яго.

Урач уздыхнуў:

— Дарагі мой Кастусь, дай бог, каб ты выйшаў на поле ў канцы сезона.

Я сцяў зубы, каб не заплакаць. Сезон быў для мяне па сутнасці згублены... А да гэтага... Большая колькасць забітых мячоў у чэмпіянаце краіны, аднаўленне гульні ў складзе зборнай (нарэшце была знята забарона пасля таго, што здарылася ў Маскве). I наогул, я адчуваў, што ў мяне з’явілася нейкае другое дыханне, я ведаў, што магу рабіць літаральна ўсё — забіваць галы, аддаваць каштоўныя пасы, абыходзіць супернікаў, нават самых славутых, гэта няважна, што яны ўвесь час знаходзяць ключ да майго стылю гульні, я эксперыментую, мяняю звыклыя прыёмы, ім не ўгнацца за мной (пра гэта пачалі пісаць ужо ў газетах). Я амаль не даю сабе паслаблення, нават у дні, калі можна адпачыць па-сапраўднаму. I ў кватэры, старой трохпакаёвай кватэры, дзе я правёў лепшыя гады свайго жыцця побач з мамай і куды зноў вярнуўся, хоць і не разлічваў, што гэта адбудзецца гэтак хутка, я таксама працую з мячом (для гэтага абсталяваў сапраўдны станок). Я нагадваю кітайскага майстра барацьбы ушу, абкружанага спецыяльнымі мішэнямі для нанясення ўдараў. Неяк да мяне завітаў Ярэмчанка (ён зусім састарыўся, але не згубіў цікавасці да футбола), і яму, адзінаму з тых, хто мае дачыненне да футбола, я паказаў сваю канструкцыю. Стары трэнер доўга разглядаў яе, а потым сказаў, што хоча паглядзець, як я працую на ёй. Я пачаў сваю доўгую, прыкладна гадзінную барацьбу з мячамі, якія ляцелі на мяне з усіх бакоў, і я ледзьве паспяваў адбіваць іх па напрамку да мішэняў, а ён глядзеў, глядзеў і ў рэшце рэшт, калі я амаль паваліўся побач, знясілены і іютны, сказаў: «Цяпер я веру ў цябе яшчэ больш!» Пасля гульні я нагадваў шахматыста, які за дошкай гадзінамі разбірае сваю гульню, сваю ўласную партыю, усе хады ў ёй. На відэамагнітафоне зафіксаваны ўсе мае праходы да варот, усе ўдары — правільныя і памылковыя.

I вось нечаканасць — трэшчына надкосніцы. Некалькі месяцаў нерухомасці ў адзін з самых лепшых сезонаў, калі я змог бы нарэшце даказаць усім, што я здольны на многае, тое, да чаго ім ніколі не даперці. Такое можа ніколі ўжо не паўтарыцца.

— Рабіце што хочаце, але праз два тыдні я павінен выйсці адсюль. Навошта вы ўсе урачы, славутыя спецыялісты? Рабіце любую аперацыю, але я павінен гуляць як мага хутчэй!

Урач пакрыўдзіўся. Ён пачаў гаварыць, што я нагадваю не футбаліста, якога ён даўно і, як яму здавалася, добра ведае, а гімназістку з тыповымі жаночымі нервамі. Я нічога не адказаў. Ён пайшоў, а я застаўся адзін у вялізнай палаце. У назе — нясцерпны боль. Я сціскаю кулак і моцна б’ю ім у бальнічную сцяну, яшчэ раз, яшчэ! Вось бы сюды гэтага касталома-варатара, я б пагаварыў з ім як след...

У палату ўвайшлі старшы трэнер нашай каманды Вішнеўскі (яго, выдатнага знаўцу футбола, зменіць потым навуковая брыгада Васілевіча) і Фалалееў, які скончыў нядаўна футбольную школу трэнераў і дапамагаў цяпер Вішнеўскаму. Амаль у кожнай гульні ён і сам выходзіў на поле.

Вішнеўскі паведаміў, што каманда выйграла матч, падзякаваў мне за забіты гол, а потым дадаў, што я, на жаль, выбыў са строю, нічога не зробіш, такое здараецца, і мы павінны быць гатовыя да ўсяго, хоць гэта не самы ўдалы момант для мяне і каманды, але цяпер трэба адразу пераключыцца з перажыванняў на іншае, каб як мага хутчэй увайсці ў строй. Фалалееў перадаў прывітанне ад хлопцаў, сказаў, што траўма не са смяротных, у яго, калі я памятаю, было тое ж самае, ён дасць каштоўныя парады, як не губляць спартыўную форму нават у бальніцы. Трэба толькі не распускаць нервы, а пастаянна трымаць сябе ў руках (мусіць, доктар усе ж паспеў пажаліцца), і ўсё будзе нармальна.

«Не губляць формы са зламанай нагой...» Суцяшэнне, не больш... Я не паверыў у тыя хвіліны Фалалееву, аднак праз некалькі дзён ён з’явіўся разам з вядомым спартыўным урачом Сяргеем Сяргеевічам Бутрымам, імя якога добра ведаў кожны спартсмен. Бутрым агледзеў мяне, сказаў, што мяне чакае палата ў ягоным дыспансеры, ён падрыхтаваў шэраг трэнажораў: з такімі выпадкамі яму даводзілася сустракацца неаднойчы, галоўнае, ад мяне патрабуецца вытрымка, цярпенне. I ён, Бутрым, у гэткім выпадку гарантуе поспех.

У рэшце рэшт з маёй нагі знялі гіпс, і я апынуўся ў дыспансеры Бутрыма. Сапраўды, там мяне чакала штосьці фантастычнае: я павінен быў цягаць на нагах ледзьве не гіры, бегаць па спецыяльнай аўтаматычнай дарожцы (вядома, на адной назе), а другую, траўміраваную, увесь частрымаць наверсе. Бутрым прадугледзеў спецыяльныя трэнажоры для рук, спіны, паясніцы, склаў асобны графік маіх заняткаў. Праз некалькі дзён я паспрабаваў трэніравацца, і да мяне дайшоў сэнс сказанага Бутрымам — боль у назе ў час заняткаў не знікаў, наадварот, рабіўся мацнейшым, з мяне ліў пот, нібыта я аказваўся пад дажджом, шалёна калацілася сэрца. Я папрасіў Фалалеева, каб ён прывёз мне магнітафон з навушнікамі, касеты. Можа, хоць музыка ўратуе.

Сто, трыста разоў я праслухаў запісы самых розных фестываляў, спевакоў, ансамбляў. Асабліва дапамагалі мне меладычныя італьянскія песні, я забываў пра боль, стомленасць, працаваў у незразумелым для Бугрыма рытме; я нагадваў камікадзе ў перадпалётны момант, выключаў усе эмоцыі, пачуцці, рабіўся падобным на запраграміраваны механізм, які жыў з адной толькі думкай: хутчэй выйсці на поле!

I вось нарэшце Бутрым сказаў мне:

— Ты можаш пачынаць трэніроўкі. Але рабі іх вельмі асцярожна, прашу цябе, думай увесь час пра нагу!

Лепш бы ён не гаварыў мне гэтыя словы, яны адмоўна падзейнічалі на мяне. А можа, справа была зусім не ў папярэджанні. Я памятаю той дзень да драбязы — як з’явіўся на базе нашай каманды, потым выйшаў разам з усімі на поле. Трэнажоры Бутрыма зрабілі сваё — у мяне, праўда, збівалася дыханне, але я амаль не згубіў рэакцыі, адно — крыху спазняўся ў перадачы мяча. Пасля трэніроўкі Фалалееў спытаў:

— Як нага?

— Нармальна, амаль не адчуваю траўмы...

Гэтак было на самой справе. Назаўтра на базу прыехаў спартыўны рэпарцёр, ён зрабіў здымак, узяў у мяне інтэрв’ю. Усё гэта надрукавалі ў газеце са словамі: «Самы рэзультатыўны ігрок нашай каманды, член зборнай краіны Кастусь Паўловіч зноў выходзіць на поле пасля цяжкой траўмы. Спартыўны ўрач Бутрым зрабіў немагчымае: нават вядомыя спецыялісты лічылі, што для Паўловіча гэты сезон можна лічыць страчаным. У наступнай гульні трэнеры каманды лічаць магчымым заявіць Паўловіча на гульню з тбіліскім «Дынама».

Так яно і здарылася: мяне заявілі на наступны матч, але большую яго частку, да сярэдзіны другога тайма, я прасядзеў на лаўцы запасных. Потым я замяніў іграка па левым краі нападзення, некалькі разоў меў магчымасць забіць гол, але гульня так і скончылася для мяне безвынікова, я сам не разумеў правалаў, раней з гэтакіх пазіцый я спакойна забіваў амаль заўсёды, а тут некалькі разоў не мог забіць з самых лепшых пазіцый. У наступнай гульні я злавіў сябе на думцы, што ўвесь час думаю пра траўміраваную нагу і стрымліваю сябе, калі даводзіцца ісці на абвастрэнне. Мяне ахінаў жах пры думцы, што па пашкоджаным месцы могуць зноў ударыць.

— Я не пазнаю цябе,— упікнуў Вішнеўскі ў перапынку паміж таймамі,— такое адчуванне, што твае ногі ў ланцугах.

У сярэдзіне другога тайма, калі я пасля выдатнага паса не абышоў двух абаронцаў, я зразумеў, што ў мяне пачаўся самы звычайны псіх, ад якога цяжка пазбавіцца. Я баюся гуляць на поўную сілу, а значыць, не магу гуляць, як раней, калі мяне нічога не стрымлівала і не магло стрымаць.

Пасля гульні я сядзеў у раздзявалцы, абгарнуўшыся ў ручнік, і тупа глядзеў перад сабой. Падышоў Фалалееў:

— Не хвалюйся. I са мной, і са многімі іншымі такое часта здаралася.

— А са мной — не! — раззлаваўся не на жарт я.

Ясна, за гульнёй уважліва сочаць трэнеры зборнай, я лёгка магу выскачыць з яе асноўнага саставу, а трапіць зноў будзе нялёгка. Сёння многія могуць спакойна заняць маё месца, варта каму крыху зазявацца.

На трэніроўцы на другі дзень Фалалееў пастараўся зрабіць усё, каб я адчуваў сябе, як на сапраўдным матчы. Ён канструяваў нават больш складаныя ўмовы, чым у час звычайнай гульні. Мне аднаму даводзілася змагацца з некалькімі абаронцамі ў шчыльным абкружэнні, біць па мячы з неверагодных сітуацый.

— Ты сам павінен пераадолець сябе,— гаварыў ён.— Ніхто табе не дапаможа, калі ў цябе застанецца хоць кропля жаху... Сёння ўжо лепей. Але ты яшчэ не ты. Успомні парады Ярэмчанкі. Танцуй з мячом пад рытмічную музыку ў звыклым для сябе рэжыме. Гэта, я ўпэўнены, прынясе карысць.

Пасля наступнай гульні ў футбольных справаздачах пісалі, што я ніяк не магу адысці ад траўмы, і гэта крыўдна, бо каманда, па сутнасці, страціла лепшага нападаючага ў краіне. І зборная, мусіць, паедзе на адказныя матчы без мяне.

— Пішуць абы-што, а самі нічога не разумеюць у футболе,— злаваўся Фалалееў, трымаючы ў руках некалькі газет.— У іх жа так — сёння пра надоі малака, заўтра пра барацьбу з п’янствам, і зноў — пра футбол. I ўсё добра ведаюць...

— Ты мяне не суцяшай. Праўду пішуць,— пахмурна адказаў я.— За месяц я страціў многае...

— Не трэба апускаць рукі. Я прыдумаў тое-сёе...

У той раз я сапраўды не трапіў у зборную, а Фалалееў праз некалькі дзён прыехаў да мяне з чалавекам з доўгімі сівымі валасамі. Аказалася, гэта вядомы гіпнатызёр, кансультуе ў адной з нашых бальніц. Ён згадзіўся пазаймацца са мной яшчэ і таму, что з’яўляецца заўзятым балельшчыкам.

— Зразумейце, малады чалавек, вы самі павінны дапамагчы мне,— гаварыў гіпнатызёр.— Мы абодва абавязаны выключыць з вашага мозгу перад траўмай, вы павінны гуляць адкрыта і вольна, нібыта з вамі нічога не здарылася. Я яшчэ раз паглядзеў запіс апошняга матча. У пэўныя моманты перад вамі нібыта з’яўляецца нябачная мяжа, вы яе, можа, і не адчуваеце, але яна існуе, яна паўстае перад вамі, і вы не можаце давесці справу да канца.

Па некалькі гадзін у дзень ён займаўся са мной, я адчуў вынік адразу ж, хоць бы па тым, што пачаў лепш спаць, нервовасць знікла, я стаў спакайнейшы.

— Ён гаворыць, што ўсё будзе добра, ты выдатна ўспрымаеш гіпноз, будуць добрыя вынікі,— радасна паведаміў мне Фалалееў.

Я сумна пакруціў галавой.

— Трымайся! Усё будзе ў норме, вось паглядзіш,— Фалалееў цёпла паглядзеў у мае вочы.— Павер майму вопыту.

У наступны тыдзень побач са мной на трэніроўках быў Фалалееў. Як і тады, некалькі гадоў назад, калі мне не хацелася жыць пасля вяртання з Масквы.

6

Я невыпадкова ўспомніў пра тое турнэ. 3 яго, як сказаў Юрка, у мяне ўсё і пачалося.

Перада мной ягоны твар у самалёце. Юрка пытаецца ў сцюардэсы, вядома, па-англійску:

— Маленькая... Калі мы будзем у Рыме? Я вельмі спяшаюся...

— Як было аб яўлена...

— Дзякую,— адказаў Юрка і павярнуўся да мяне.— Даўно не бываў у гэтым гарадку. Ёсць што ўспомніць...

— Давай навешвай спагеці,— усміхнуўся Мікола Аржан і адкінуўся ў крэсле.

Юрка пачаў спакойна:

— Вы можаце не верыць, асабліва ты, Мікола, але гэта было... Пад’язджае неяк адзін чалавек, выклікае мяне з атэля. Не называючы сябе, гаворыць, што яму вельмі спадабалася мая гульня, прапануе адпачыць разам. Я паехаў. Нікому, вядома, не сказаў куды... Калі крануліся з месца, я ўбачыў, што за намі едуць яшчэ дзве машыны з малойчыкамі. Незнаёмы супакоіў мяне:

— Не хвалюйцеся... Мае хлопцы.

Ясная справа, мафія... Але што скажаш?! Прыязджаем на шыкоўную вілу, а на ёй нас сустракаюць (я іх адразу пазнаў) Раміна Паўэр, Фіярэла Манойя і яшчэ адна, прозвішча якой я не ведаў...

Я міжволі зарагатаў на ўвесь салон. Мікола — следам... Але Юрка вокам не міргнуў.

— Ён мяне знаёміць з дзяўчатамі, тыя паглядаюць з цікаўнасцю... Наш рускі мужык у іх у пашане. Свае даўно ўжо ўваходзяць у вялікую армію блакітных... I пачалося. Слугі-негрыцянкі, стрыптыз...

— Ты ягоны тэлефончык прыхапіў? — спрытаў Мікола.

— На жаль, згубіў...

Голас Юркі ўсё больш аддаляўся. Я быццам некуды праваліўся. Вакол (зноў жа) былі мячы — жоўтыя, сінія, зялёныя... Я пазней спытаўся ў Юркі: «А ты бачыў калі-небудзь жоўтыя футбольныя мячы?» Яны ляцелі з усіх бакоў.

Мяне расштурхаў Юрка, і неўзабаве адразу ж пасля праходу таможні мы апынуліся ў вялізнай зале сярод рэкламы, якая прапаноўвала наведаць Бермудскія астравы і нью-йорскія мюзіклы з доўгімі назвамі.

Было горача. Каманду сустракалі некалькі чалавек, але яны не паспелі падысці да трэнераў — дарогу ім перакрылі аператары, фотарэпарцёры.

— Ці збіраецеся вы выйграць у нас?

— Гэтае пытанне мы яшчэ не абмяркоўвалі з італьянскімі трэнерамі...

Рэпарцёры рассмяяліся.

— Ці будзеце вы па традыцыі ашукваць сваіх футбалістаў?

— У якім сэнсе?

— Увесь ганарар здасцё ў пасольства?

Старшы трэнер адказаў не марудзячы:

— Давайце гэта не абмяркоўваць. У кожнай краіне свае законы.

— Што вы збіраецеся супрацьпаставіць нашым тыфозі?

— Упэўненасць у гульні!

Юрка заўважыў:

— Чэша як з перадавога артыкула газеты.

Потым было некалькі гульняў. Мяне віншавалі разам з іншымі, нават болей, але я настолькі знаходзіўся пад уражаннем гэтых матчаў, што не мог рэальна ўсвядоміць, як згуляў.

Пасля ў вялікай зале іграў ансамбль.

— Ты разумееш, што знаходзішся ў цэнтры сусвету? — спытаў Юрка.

— Усё як у кіно, — шчыра адказаў я.

— I твой апошні пас быў, як у кіно. Даўно ніхто не даваў мне гэткага паса. Давай за цябе...

Я выпіў крыху шампанскага.

— Зараз я прынясу чаго-небудзь смачнага,— сказаў Юрка і знік на некалькі хвілін, а потым з’явіўся з вялізным падносам у руках. На ім стаялі бакалы з шампанскім і віном, а таксама розныя закускі.

— Вы не занадта захапіліся? — спытаўся начальнік грамады Гаманюк, які ішоў міма побач з нейкім італьянцам.

— Спакойна, грамадзянін начальнік, сёння свята,— адказаў Юрка.

Да нас падруліў варатар Чэрчанка.

— Паслухайце, я там убачыў адну дзяўчыну... На мяне цёпла паглядзела, нават падміргнула,— пачаў Юрка. I тут жа дадаў: — Падобная на адну знаёмую з Тэхаса. Я нават падумаў...

— Давай без мемуараў,— усміхнуўся Чэрчанка.— Чулі гісторыйку неаднойчы...

Да мікрафона ў цэнтры залы падышоў італьянскі трэнер. Ён гаварыў, што яшчэ ў маладосці пабываў у Расіі, яна яго ўразіла, а цяпер мы робімся вялікай краінай...

— Нагадвае Гаманюка на палітінфармацыі,— пракаменціраваў Юрка.

Зноў побач з’явіўся начальнік каманды.

— Можа, хопіць піць? — снытаў ён.

— Толькі не трэба тут займацца нашым выхаваннем. Усё ж такі Рым... Вечны горад...

— Дурань. Я дамовіўся з фірмачом. Сорак працэнтаў скідка. Заўтра ўсё будзе запакавана... А з шампанскім завязвайце...

— Я не сумняваўся ў вашым таленце, грамадзянін начальнік, і гэты бакал вып'ю за вас,— не звяртаючы ўвагі на ягоныя словы, сказаў Юрка.

Гаманюк назаўтра і сапраўды запакаваў як след...

Мы ехалі ў аўтобусе. Настрой ва ўсіх быў цудоўны. Ды яшчэ перакладчык у дадатак увесь час цытаваў газету, дзе нас распісвалі як класную каманду ў краіне, дзе ніколі не маглі гуляць у сапраўдны футбол... Але самае нечаканае было наперадзе. Калі хто б мог сказаць пра гэта крыху раней, я б паслаў таго чалавека вельмі далёка. Пасля гульні ў ФРГ у нумар, дзе мы жылі з Юркам, пазванілі. Я зняў трубку:

— Слухаю...

— Добры дзень. 3 вамі размаўляе старшы трэнер «Барселоны». Мне б хацелася паразмаўляць з вамі.

— Вы, мабыць, пераблыталі нумар тэлефона.

— Я размаўляю з Канстанцінам Паўловічам?

— Так.

— Значыцца, я нічога не пераблытаў,— пачуўся ў трубцы крыху сіплаваты голас.— Я знаходжуся недалёка. Вы заходзьце ў бар. Я вас пазнаю.

— Добра,— я павесіў трубку.

У бары было пуста. Толькі адзін чалавек сядзеў ля стойкі — спартыўнага выгляду, гадоў пяцідзесяці.

— Добры дзень, Канстанцін,— сказаў ён і працягнуў мне руку.— Маё імя Альбен Хорн.

Акцэнт у яго быў падобны на прыбалтыйскі.

— Альбен Хорн? — здзівіўся я.

— Так, гэта я. Некалі пра мяне таксама шмат пісалі.

I «Шпігель» друкаваў партрэты на вокладцы. Але гэта было даўно... Я бачыў вас у некалькіх гульнях. Давайце паразмаўляем у маёй машыне. Вы не супраць?

Я згадзіўся.

Мы выйшлі з гатэля. Хорн расчыніў перада мной дзверцы залацістай «Вольвы».

Машына кранулася з месца.

— Не хвалюйся,— ён перахапіў мой позірк.— Мы скора вернемся.

— Я не хвалююся.

— Многія вашы ігракі зараз гуляюць на Захадзе. Вы пайшлі на гэта. Вы вялікія, але ў вас усё яшчэ не хапае грошай. Спорткамітэту патрэбна валюта... Вашы ігракі хоць і добрыя, але старыя. Вам васемнаццаць... Вы можаце стаць вядомым, паверце майму вопыту, такім, як Пеле, Марадона, мой былы сябар па камандзе Бэкенбаўэр...

Я адвёў позірк ад прабягаючых за акном вышынных дамоў.

— Такім можна стаць і ў нас.

Хорн рассмяяўся.

— Вы памыляецеся, Канстанцін. Гэта немагчыма.

— Чаму?

— Патрэбна рэклама. А вы гэтага не ўмееце рабіць. У нас вы атрымаеце сапраўдную школу прафесійнага футбола.

Хорн змоўк, машына выехала на шырокую вуліцу, развярнулася.

— Цяпер мы вернемся да вашага гатэля,— сказаў Хорн,— вы падумайце... Кантракт на тры гады — мільён долараў. I гэта без страхоўкі, якую вы атрымаеце ў выпадку пашкоджання...

Ён схіліўся і з-пад шкла машыны паглядзеў на неба.

— Глядзіце, яно неабсяжнае... Адзінае на ўсіх... У яго няма межаў. Гэта палітыкі прыдумалі бар’еры, межы. У нас на Захадзе ў спорце межаў не існуе. Кожны сам вырашае, дзе яму жыць, у якой краіне гуляць. Я ведаю канадскага аглядальніка. Ён калісьці з’ехаў з Ленінграда... Яго называлі ворагам, пісалі пра яго чорныя артыкулы. Цяпер ён ездзіць да родных, яны — да яго. Ён вельмі багаты, напісаў шмат кніг пра спорт, зняў фільмы. Да канца свайго жыцця ён можа жыць вельмі спакойна... I, галоўнае, бязбедна... Пры жаданні ён можа вярнуцца на Радзіму. А вы такі малады... Трэба адно — умець прыняць правільнае рашэнне.

— Дзякуй за прапанову,— адказаў я.— Адзін з лепшых клубаў у свеце... Гэта, канечне, выдатна... Але ж я афіцэр, служу ў арміі...

Хорн усміхнуўся.

— Не спяшайцеся з адказам. Гэта можна будзе ўладкаваць. Ведаеце колішнюю гісторыю з Блахіным? Ён згуляў за мяжой два тэрміны.

Машына спынілася, я адчыніў дзверцы.

— Пачакайце,— спыніў мяне Хорн.— Я ведаю, што вы, рускія, тут, на Захадзе, звычайна абмежаваныя ў сродках. А дома чакаюць падарункаў...

Ён дастаў з кішэні чэкавую кніжку, распісаўся, адарваў чэк, працягнуў яго мне.

— Вазьміце, гэта чэк на дзве тысячы долараў.

— Прабачце, але я не вазьму,— адказаў я.— Я прывучаны атрымліваць толькі заробленыя грошы.

— А вы мне падабаецеся,— сказаў Хорн.— Я хацеў бачыць вас у нашым клубе.— Да сустрэчы ў Маскве!

Я выйшаў з машыны.

Калі я ўвайшоў у пакой, Юрка здзівіўся:

— У цябе чырвоны твар. Дзе ты быў?

Я нічога не адказаў.

Мы ўвайшлі ў нумар да Чэрчанкі.

— Я тут надыбаў адно месца. Калі возьмем штук пяць — гаспадар скіне па трыццаць працэнтаў.

— Выдатна,— сказаў Юрка.— Калі пойдзем?

— Хоць зараз. Я вас чакаю. Яшчэ парачка нашых...

— А гэты герой зараз на такой тачцы пад’ехаў...— ён махнуў галавой у мой бок.

— На тачцы?! — здзіўлена вымавіў Юрка.

— Гэта Хорн. 3 «Барселоны»,— сказаў я.

— Сам Хорн?! — бровы Булыгі папаўзлі ўверх.

— Альбан Хорн...

— Аўтограф хацеў узяць? — спытаў Юрка.

— Кантракт прапаноўваў. Гаварыў, будзе размаўляць з кіраўніцтвам.

Чэрчанка ўскочыў з месца:

— Шанцуе табе, малы... Уяўляеш, што гэта такое?! Але не пусцяць. Дачакаюцца, пакуль ты састарэеш.

Юрка пахітаў галавой.

— Могуць пусціць. Час іншы... Долары краіне патрэбны...

— Знаўца эканомікі, прафесар Юрка! — усклікнуў Чэрчанка.— А ты што ж? — спытаў ён у мяне.

— Адмовіўся... Ён яшчэ чэк прапаноўваў.

Юрка ўскочыў з месца:

— На колькі, пакажы?

— Я не ўзяў.

— Не ўзяў?! Ну і дурань... Пашкадаваў бедненькага Хорна. Ды ў яго гэтых чэкаў як у дурня махоркі...

— Тут ты, хлопец, трапіў у лужыну,— спакойна сказаў Чэрчанка. - Зараз бы гэтыя бабкі ў такую справу запусцілі... Пайшлі... Хорна ўсё роўна не вернеш...

Час ад часу ў мяне з’яўляецца думка: «А чаму я не згадзіўся...»

Але я ганю яе прэч. Нават цяпер.

Я праваляўся на ложку да абеду, потым сышоў у сталоўку (папрасіў Станіслава Пятровіча, каб мне больш не насілі ежу ў пакой — я не хворы). Самая звычайная публіка, у асноўным сямейныя парачкі з дзецьмі. Прыехалі адпачываць, набірацца сіл. А што тут раблю я? Апетыту не было ніякага, але я па інерцыі (інтэрнатаўская звычка) ачысціў усё, што было на талерках. На зборах я таксама вызначаўся нядрэнным апетытам, бо ведаў, дома мяне ніхто не чакае і давядзецца клапаціцца пра сябе самому. Быў, праўда, момант...

Стоп, толькі не пра гэта.

Я выходжу на вуліцу, раблю некалькі кругоў пешшу наўкруг англійскага газона і стараюся дыхаць раўнамерна, глыбока. Паветра тут, ля самай Масквы, і сапраўды незвычайнае, амаль крыштальнае. У кішэні знаходжу ключ, на бірцы якога гравіроўка «ЛФК». Як ён апынуўся ў мяне? Калі, цікава, Станіслаў Пятровіч паспеў падкінуць мне яго? А чаму б і сапраўды не папрацаваць на трэнажорах? Іду ў другі корпус, падымаюся ў залу, уключаю магнітафон. Тут шмат мячоў, праўда, не футбольных, а для заняткаў гімнастыкай, але для мяне няма розніцы. Пачынаю рабіць з імі розныя практыкаванні — падбіваю мяч абедзвюма нагамі, перакідваю на галаву, наадварот. Я магу рабіць гэта гадзінамі без ніводнага збою. Спрабую весці адразу два мячы — левай і правай нагой адначасова. Неўзабаве пакрываюся потам, пераходжу на трэнажоры, рухі на якіх нагадваюць грэблю на лодках. Гэта карысна для прэса, мышцаў спіны, рук. Бягу да ракі і купаюся з вялікай асалодай. Не адчуваецца, як гэта было раніцой, што вада халодная, амаль сцюдзёная. На мяне са здзіўленнем паглядаюць некалькі чалавек. Сярод іх дзяўчына з надзвычай ганарыстым, як мне здалося, выглядам — доўгая шыя, гладка зачэсаныя валасы і позірк, як у птушкі. Здаецца, я ужо недзе бачыў яе.

У сваім пакоі абціраюся ручніком, змочаным у гарачай вадзе, бяру часопісы і, каб быць далей ад ложка (немагчыма ж столькі спаць!), накіроўваюся ў былы гасціны пакой графа — сцены абабітыя дубам з рознымі ўпрыгожаннямі (усё гэта ўласныя работы былой гаспадыні замка), раяль у кутку, мяккія крэслы. У рэдкія прыезды да Станіслава Пятровіча я люблю бываць у гэтым пакоі.Чуюцца гукі музыкі. Мелодыя вельмі знаёмая, я не магу адразу ўспомніць, чый гэта твор. Ад маці мне перадалася любоў да музыкі, аднак у мяне поўная адсутнасць элементарных музычных ведаў, я слухаю і ўспрымаю класіку інстынктыўна, як кажуць, пад настрой, не больш. За раялем дзяўчына з ганарлівым позіркам, у крэслах некалькі паўсонных чалавек. Пануе непаўторны дух даўніны, спакой. «Якая ж гэта мелодыя»,— думаў я, сеўшы ў крэсла. Мне здаецца, што гэта «Сэрца паэта» Грыга. А можа, я памыляюся. Я слухаю музыку і адчуваю, як знікае сённяшні дзень, і людзі з гасцінай, і дрэвы за шырокім акном раптам робяцца іншымі, я — таксама. Адбываецца нешта незразумелае, таямнічасць запаўняе душу, і яна імкнецца следам за гукамі музыкі ў бязважкасць... Я пачынаю думаць пра тое, што ніколі не можа здзейсніцца. Мне часта ўяўляецца (асабліва ў снах), што маці не памерла, адбылася памылка, не больш, вось яна прыходзіць у нашу кватэру, а мы з братам, абодва дарослыя, сённяшнія, а не ўчарашнія хлапчукі, кідаемся ў яе абдымкі, расказваем пра тое, як мы жывём, перад нашымі вачыма пераліваюцца яе незвычайнага колеру валасы, свецяцца дабрынёй вочы, і няма больш шчаслівых людзей на свеце, чым мы. Я закрываю вочы і бачу, бачу маці.

Калі ў апошні раз я чуў гэтую мелодыю? У тыя дні, калі мая маскоўская кватэра перастала пуставаць. Нечакана для сябе я з ахвотай вяртаўся сюды, бо ведаў, што Вера абавязкова будзе чакаць мяне, як чакаюць у сям’і (хоць даўно ўжо не памятаў, як гэта можа выглядаць), накрые стол... Нязвыклая ідылія, але яна была, была! Аднойчы, прыбіраючы ў кватэры, Вера знайшла скрынку з пласцінкамі.

— Што гэта? — спытала яна.

Я крыху сумеўся, бо ніколі не расказваў пра сваё жыццё.

— Разумееш, гэта пласцінкі маці. Самыя любімыя яе пласцінкі. Мы часта слухалі іх разам.

— А дзе твая маці?

— Яе няма ў жывых, даўно няма. Больш шасці гадоў...

Яна ўздыхнула, неяк дзіўна паглядзела на мяне.

- Паслухай, мы знаёмыя некалькі месяцаў, а я нічога не ведаю пра цябе. Відаць, акрамя таго, што ведаюць многія другія людзі — ты добра забіваеш галы, і што ты надзіва несучасны чалавек. Вось і ўсё... Але ты не крыўдуй на мяне. Ты не расказвау нічога, а я не распытвала. Ты прабач, калі ласка, Паўлік.

3-за прозвішча яна называла мяне Паўлікам, гэта адначасова і імя і прозвішча, мне гэта падабаецца, і я не пярэчу.

— Дарэчы, у мяне хутка будзе магчымасць пазнаёміць цябе з маім бацькам,— сказаў я Веры аднойчы, калі мы былі якраз у маім родным горадзе, сваёй роднай кватэры (мы паехалі на матч, у Веры былі вольныя дні, і я ўзяў яе з сабой).

Я сказаў гэта ў той момант, калі яна разглядала наш сямейны альбом («Ты вельмі падобны на сваю маці, у цябе, як і ў яе, крыху сумныя вочы, быццам вы чакаеце нечага нядобрага»). Вера адкінулася ў крэсле, трымаючы ў руках бакал з шампанскім.

— Цікава... якім чынам прадставіш мяне свайму бацьку?

— Не хвалюйся, не жонкай.

Вечарам пасля гульні я запрасіў сяброў, сваіх лепшых, старых, правераных. Мы доўга размаўлялі, дзяліліся апошнімі навiнамі, на стале паступова знікала скрыня з шампанскім. Першы раз за доўгі час у нашай старой кватэры (я называў яе «матчына») было весела. Ускочыў Стас Прануза (ён быў на добрым падпітку) і пачаў гаварыць пра тое, што нават не верыцца, што яшчэ ўчора ўсе разам пачыналі гуляць у адной камандзе, прабіваліся з дубля ў асноўны састаў праз шматлікія рыфы і перашкоды, а сёння Кастусь — адзін з самых... Ніхто і ўявіць такое не мог.

Я назіраў за Верай. Уражанне было такое, што яна гаспадыня нашага кутка, у яе тут сваё месца, сваё жыццё, звязанае з маім. Яна таксама папрасіла слова, узнялася і сказала, што сустрэла тут сапраўдных маіх сяброў, што ўдзячна ім за гэта. Мае хлопцы дужа расчуліліся, а Стас доўга трос маю руку і даводзіў:

— Не рабі глупства... Жаніся з ёй. Такую дзяўчыну табе больш не знайсці, сам ведаеш, хто звычайна кідаецца на нас. Прыкладаў можна прывесці шмат...

Цяпер, сказаўшы пра бацьку, ды яшчэ перад самым ад’ездам з роднага горада, я не чакаў ад яе такога пытання ды і ад сябе такога адказу.

— Чаму ты вырашыў нас пазнаёміць? — спытала яна.

— У яго вялікая падзея ў жыцці. Нядаўна стаў членам-карэспандэнтам Акадэміі навук краіны. У сувязі з гэтым збірае самых блізкіх сваіх сяброў, вядома, і пра сыноў успомніў.

Яна прыўзнялася ў крэсле:

— Вы з братам пойдзеце?

Вера ўжо ведала амаль усю маю гісторыю, і яе пытанне прагучала невыпадкова.

— Я пайду, а вось брат — не ведаю. Яны не бачыліся з бацькам з таго часу, як ён завёў новую сям’ю. Праўда, было яшчэ пахаванне маці, на якое бацька прыязджаў, але гэтая сустрэча не ў разлік. Яны нават не размаўлялі і не падыходзілі адзін да аднаго.

Я напісаў Андрэю нямала пісьмаў, у якіх прасіў яго паспрабаваць перагледзець, наколькі гэта магчыма, свае адносіны да бацькі. Брат не падобны на мяне, ён змяніўся не ў лепшы бок у сваіх ваенных гарнізонах, дзе няма нічога, акрамя лесу і высокага неба. Зрабіўся маўклівым. Я перакананы, брат крыху расчараваўся ў жыцці, яму не пашанцавала з жонкай. Ён ажаніўся, на мой погляд, толькі дзеля таго, каб пазбегнуць адзіноты.

Вера падышла да мяне, абняла за шыю, прыціснула да сябе:

— Добра, я пайду з табой. Пастараюся спадабацца, каб ты адчуваў сябе больш упэўнена сярод навуковай публікі.

— Ану іх!

Вечарам у цягніку ўпершыню яна нагаварыла мне прыемных слоў, і ў мяне на языку ўвесь час вярцелася адно слова, але я так і не вымавіў яго. Сам не ведаю чаму, але яно звычайна выклікала ў мяне ўсмешку. Я ўспамінаў бацьку, які на працягу нашага сумеснага жыцця па некалькі разоў у дзень паўтараў пра сваё непаўторнае каханне да маці, пра тое, што яму страшэнна пашанцавала ў жыцці, што ён не ўяўляе сябе без маці і нас з братам. Казаў, мы з’явіліся на свет божы ў імя гэтага адзінага на зямлі пачуцця... I раптам кінуць маці, нас, здрадзіць свайму пачуццю...

Перш-наперш у Маскве я павінен быў сустрэцца з бацькам.

3 самай раніцы я выкаціў з гаража машыну, запрасіў Веру: «Паехалі!» Яна не зразумела: «Куды, у мяне ж работа...» Я махнуў рукой, маўляў, што-небудзь прыдумаем. Наш адміністратар арганізуе даведку ад урача, у яго ў руках увесь горад, ён проста незаменны чалавек у любой справе, мяне паважае і часта памагаў. У маёй кішэні быў даволі тоўсты пачак чэкаў (я амаль не карыстаўся імі, бо ўсё прывозіў сабе з-за мяжы, і яны паступова назбіраліся). Вера здзівілася, калі я падвёз яе да магазіна.

— Пастарайся выглядаць прынцэсай,— сказаў я.— Сама разумееш... Паглядзім тое-сёе для мяне, брата, яго жонкі.

Прыкладна праз гадзіну мы, узмакрэлыя пасля бадзяння сярод натоўпу ў «Бярозцы» (ніколі не думаў, што ёсць так многа людзей, у якіх ёсць чэкі), мы выйшлі да машыны. Вера ўсміхалася:

— Ты ў нас багаценькі Бураціна.

Я паглядзеў на гадзіннік. Трэба як мага хутчэй імчаць у аэрапорт, сустракаць Андрэя з жонкай. Імжаў дробны дождж. Я ведаў, Вера не любіць вялікай хуткасці, але неўпрыкмет паціху ціснуў на газ.

— Як добра ехаць з табой,— прашаптала Вера.

Я ўключыў магнітафон. Апошнія запісы фестывалю ў Сант-Вінсента, таго самага, дзе мы пабывалі са зборнай у якасці гасцей. Вера доўга маўчала.

— Цікава, як доўга мы будзем разам,— пачуў я ціхі яе шэпт.

Ад нечаканасці я разгубіўся.

— Шкада, што ты такі малады.

— Калі не памыляюся, мы з табой аднаго года нараджэння.

Яна засмяялася.

— Я старая ў параўнанні з табой. У цябе яшчэ сто разоў усё пераменіцца — погляд на жыццё, дый і само жыццё таксама.

Я не зусім зразумеў яе, але не стаў патрабаваць тлумачэнняў. Толькі потым, прыкладна праз паўгода, я зразумеў сэнс яе слоў. А пакуль перада мной — дарога да аэрапорта, мяккія словы італьянцаў, чаканне Андрэя, якога я даўно не бачыў, яе дыханне. Я таксама быў рады, што яна поруч. Хацеў сказаць ёй пра гэта, але язык раптам зрабіўся цяжкім, усе словы згубіліся.

У аэрапорт мы прыехалі з запасам часу і паспелі выпіць гарачай кавы. Мінут праз дваццаць я здалёк убачыў у натоўпе брата. Ён таксама старанна вышукваў мяне вачыма, радасна махаў рукой. Яго твар стаў яшчэ больш хударлявы, а сам ён нібыта высечаны з каменя.

— Вунь мой Андрэй,— сказаў я Веры.

— Ен падобны нечым на цябе. Але ёсць вялікая розніца...

Некалькі мінут мы ціскаем адзін аднаго ў абдымках.

— Нарэшце ўбачыліся,— смяецца Андрэй.— Малы ты мой салабон... Увесь час на экране тэлевізара мільгаціш. А там жа твар рэдка паказваюць. Прыехаў я дзеля цябе, а не...

У машыне брат расказвае, што жыццё яго за год не змянілася — палёты, трэніроўкі на зямлі. На пагонах дабавілася адна зорка, аднойчы ледзь не трапіў у непрыемную сітуацыю, але ўсё абышлося добра.

— У паветры? — спытаў я.

— На футбольным полі,— смяецца ён аднымі вачыма.

Ягоная жонка з цікавасцю глядзела на Веру, я разумею, яе больш за ўсё цікавяць нашы адносіны, але спытаць пра гэта яна не асмельваецца. Дома жанчыны гатуюць абед, я пачынаю распакоўваць шматлікія скрынкі.

— Ты што, магазін узяў? — пытаецца Андрэй.

— Амаль што. Тут ёсць тое-сёе і для цябе.

3 «Бярозкі» я прывёз для Андрэя блакітны блайзер і светлыя штаны. Ён марыў пра такія, яшчэ калі вучыўся ў школе.

— Не магу я прымаць ад цябе такія падарункі,— гаворыць брат.— Сорамна каму ў часці сказаць, што мае «Жыгулі» таксама твой падарунак. Я ўсё ж такі лятаю. Радзіма пра нас не забывае, і сам магу сабе дазволіць...

Я нацягваю новую кашулю, шэры галандскі касцюм-тройку, вішнёвыя «саламандры», вязаны сіні гальштук. Праз некалькі мінут на вачах мяняюцца Вера і Андрэева жонка.

— Што за маскарад? — смяецца яна.

— Нас запрасілі на прыём,— адказваю я.

Сядзім, п’ём чырвонае віно (акрамя мяне — праз некалькі дзён чарговы матч).

— Цяпер ты расказвай, як жывеш,— гаворыць Андрэй.— Пра футбол я ўсё ведаю. Калі б і не хацеў, то не дадуць. Калі ты забіваеш галы, мой камдыў Ягораў гаворыць: «Сёння ты, Паўловіч, малайчына», а калі мажаш, што таксама нярэдка здараецца, ён абураецца: «Ты, Паўловіч, напішы брату альбо карыстайся маім прамым тэлефонам: нельга так гуляць!»

— Дык ты выдатна ўсё ведаеш пра мяне,— рагачу я.

- А што думаеш рабіць далей? — пытаецца Андрэй.

Зноў гэтае надакучлівае: «Што далей?»

— Далей я буду гуляць у футбол.

— А пасля?

— Зноў футбол. Футбол да самага канца жыцця.

— Я памятаю, як выдатна ты рашаў задачкі на алімпіядах, амаль без падрыхтоўкі перамагаў,— гаворыць Андрэй і ў гэтую мінуту нечым нагадвае мне бацьку.— Можа, яшчэ не ўсё забыў, можа, паспрабаваць, га?!

Я падымаю рукі ўгару:

— Пры дапамозе матэматыкі, мой родны, я разлічваю траекторыю палёту мяча, перадачы паса, а з астатнім... Ты ж бачыш, колькі я б’ю галавой па мячы, колькі збіваюць мяне. Кожны такі ўдар усё больш аддаляе мяне ад навукі.

Ён не здаецца. Пачынае гаварыць камандзірскім голасам:

— Я б на тваім месцы абавязкова вырашыў для сябе, пакуль не позна.

I тут мне на падмогу прыходзіць ягоная жонка:

— Во прычапіўся! Жыве Кастусь не горш, а лепш ад іншых. Нават за твайго камандзіра дывізіі. Глядзіць свет, усюды ездзіць, яго імя кожны хлапчук і дарослы ведае...

Андрэй ажно падскочыў са свайго месца.

— Ды ты не бачыш самага галоўнага!.. Яму ўсё гэта даецца страшэннай перагрузкай. Але я зусім пра іншае гавару. Усё гэта скончыцца, хоча ён таго ці не. Я не жадаю, каб ён з такой светлай галавой стаў магільшчыкам, як адзін вядомы хакеіст, альбо рубшчыкам мяса, як футбаліст, якога на руках насілі...

Я ўздыхнуў.

— Усё вы ведаеце. Зверху відна?

— Уяві сабе — відна! Табе трэба вучыцца.

— Добра, добра,— згадзіўся я.— Падам дакументы ва універсітэт на матэматычны факультэт. Усё ж я сын члена-карэспандэнта Акадэміі навук краіны. Дый наогул — футбаліст-матэматык... Такога яшчэ не было ў гісторыі.

— Я ж сур ёзна...

— I я. Складу канкурэнцыю ўласнаму бацьку, га?

Вера дапіла віно і папрасіла прабачэння: ёй трэба як след сабрацца ў госці. Калі Наталля жадае, яна дапаможа і ёй. Наталля здзіўлена зірнула на мяне.

— Не пужайся,— супакоіў яе я.— Вера — адзін з буйнейшых спецыялістаў па макіяжы. Цябе мінут праз дзесяць уласны муж не пазнае, а цесць проста анямее.

Наталля махнула рукой:

- Я згодная. Завёз мяне Андрэй у свой лес, і я там пачынаю адчуваць сябе бабуляй. Нам не да макіяжу.

Андрэю я расчасаў валасы на прабор, і ён у блакітным блайзеры як прафесійны менеджэр.

— А ці не занадта? — хацеў заўпарціцца брат.

— Норма! — упэўнена адказаў я.— Адвыкай ад сваёй лётнай формы. Ты ў сталіцы, браце! Бацька цябе век не бачыў, няхай парадуецца. Ён увесь час распытвае пра цябе, крыўдуе, гаворыць, што ты нарэшце павінен зразумець, наколькі складанае бывае жыццё.

— Угу,— сумна цягне Андрэй.— Наша жыццё было і застаецца простым, толькі на яго душу выпалі складанасці. Дый я наогул, калі б не ты...

Я разумеў, можа здарыцца непапраўнае — зараз ён перадумае ісці да бацькі, і ніхто не зможа пераканаць яго ў адваротным.

— Прашу цябе, супакойся,— сказаў я. — Я згодны з табой, але трэба нарэшце пашкадаваць і яго. Ты сам убачыш, ён стары чалавек. Гэта не ранейшы наш бацька.

У пакой увайшлі Вера і Наталля.

— Убачылі б цябе ў нашым гарадку,— сказаў Андрэй жонцы,— і мне б болей не ўбачыць ніводнай зоркі на пагонах.

— Памыляецеся,— запярэчыла Вера.— Менавіта з такімі жонкамі выходзяць у генералы.

На вуліцы я пайшоў да машыны, запрасіў садзіцца.

— Не разумею цябе, мы ж едзем у госці, а ты за рулём,— здзівіўся Андрэй.

— Прабач, але ў мяне сухі закон. Праз некалькі дзён гульня.

— За гэта я цябе паважаю і падтрымліваю,— узрадаваўся Андрэй.— Часта думаў, баяўся, каб цябе не зацягнула ўсё гэта жыццё. Слава, дзяўчаты, віно...

— Не хвалюйся, ён у нас абсалютна паказальны чалавек. Рэжым для яго галоўны закон жыцця,— сказала Вера.

Я правёз іх па самым цэнтры Масквы, бо ведаў, што Андрэй быў тут усяго раз, калі ў ліку выдатнікаў вучылішча прыязджаў на экскурсію.

— Якое шчасце жыць тут! — уздыхнула ягоная жонка.

Ля Беларускага вакзала я звярнуў на вузенькую вулачку і спыніўся ля вышыннага дома з шэрага каменю. Амаль на кожным над ездзе — мемарыяльныя дошкі.

— Пройдуць гады, і на гэтым доме з'явіцца яшчэ адна мемарыялыіая дошка,— сказаў я, націскаючы на тормаз.

— Не разумею цябе,— Андрзй са здзіўленнем паглядзеў на мяне.

— Тут жыве вядомы вучоны Аляксей Уладзіміравіч Паўловіч... Мы прыехалі.

Нечакана я заўважыў, што Андрэй па-сапраўднаму хвалюецца, пакусвае ніжнюю губу.

Андрэй выйшаў з машыны, агледзеў дом.

— Так, значыцца, ён жыве тут.

Я сціснуў ягоную руку.