Камоцкая парвала на дробныя кавалачкi лiст Саланевiча i спусьцiлася ўнiз. Ля касы было толькi некалькi чалавек i Валя стала за iмi. Касiр доўга шукаў у ведамасьцi Валiнага прозьвiшча i ўсё не знаходзiў, а Валя, стоячы ля вакна, думала, што ўжо можа й стыпэндыi няма для яе. Касiр падняўся з крэсла i выйшаў, як ён сказаў, на часiнку ў канцылярыю. Прайшло добрых пяць часiнак, а касiра ўсё ня было, i гэта яшчэ болей стрывожыла Камоцкую. Нарэшце, касiр прыйшоў, сказаў, што ўсё ў парадку i выдаў Камоцкай стыпэндыю, адлiчыўшы пяць рублёў на самаабкладаньне.
Валя Камоцкая не пайшла ў манастыр, а да Басi Цыпiнай. Тая адразу тыцнула ёй лiст ад Рамана i ўпiхнула яе ў сваю спальню, жартлiва зазначыўшы, што яна ня хоча бачыць Валiных сьлёз. А сама стала зачэсваць рыжыя, як полымя, свае доўгiя валасы. Ззаду яны даходзiлi аж да пояса. У люстры вiднелiся Басiны голыя грудзi i шыя, усееныя ўсьцяж няпрыемным, як у курапы, рабацiньнем. Рабацiньне-плямы рухалiся ад кожнага ўзмаху рукi i гралi, як чышуёю. На твары сядзеў здаравяка-нос з вялiкай валасатай бародаўкай на канцы. Адылi гэта не перашкаджала Цыпiнай быць задаволенай сабою, яна расчэсвала i расчэсвала сваю гордасьць - валасы, пiльна ўглядаючыся ў люстра. Радасная i ўсхваляваная, яна чакала з хвiлiны на хвiлiну Петрака Шыракова i канечне хацела, каб ён застаў яе ў такiм выглядзе, найбольш эфэктным паводля ейнага разуменьня.
На парозе паказаўся Пятрок Шыракоў з папкаю пад пахай. Жартлiвая, Бася пабегла да яго, ашчаперыла, пацалавала ў пухлую шчаку, абдаючы яго залацiстым агнём свайго пышнага валосься. Пятрок вызваляўся з рук Цыпiнай, выкручваўся, пакуль не пасыпалiся на падлогу сьпiсаныя аркушы паперы з папкi. Шыракоў ажно быў раззлаваўся, але на просьбу Басi, усё-ткi пацалаваў яе сваёю расьсечанай наўкось губою. Хутка яны расьселiся на дыване, i Шыракоў хацеў быў чытаць Басi сваё новае апавяданьне. Але Бася, паклаўшы свой падбародавiч на плячо Шыракова, перапынiла яго:
- Ты ведаеш, хто ў нас? Ня ведаеш? Мой кавалер. Спалохаўся цябе i схаваўся ў маёй спальнi. Хадзi - пакажу!
Цыпiна пацягнула Петрака за руку ў спальню, а з яе якраз ужо выходзiла Валя Камоцкая.
- Ня выйшла - тваё шчасьце, - сьмяючыся, сказала Бася Петраку i запыталася ў Валi: - Зьбег? Дзе ён? I чаго гэта ён надумаўся пасылаць лiсты на мой адрас?
- Ня ведаю.
- А што ён пiша?
- Нiчога. Тры радкi ўсяго.
- Дзе-ж ён, пытаюся - у бацькоў?
- Ах, ведаеш, Бася, як-жа ён можа быць у бацькоў?
Цыпiна спакмела, што Камоцкая ня хоча гаварыць аб Раману i запрапанавала ёй застацца паслухаць апавяданьне Петрака, але Валя, папрасiўшы прабачэньня, пакiнула iх адных, ведаючы, што калi Цыпiна запрашае - ад запрашэньня трэба адмовiцца.
"Прыедзь, калi можаж i хочаш пабачыць мяне, на тое самае месца, дзе мы былi з табою, як iшлi на Польшчу", - думала Валя аб прачытаных радкох у Раманавым лiсьце, пакiдаючы Цыпiну.
"Прыездзь, калi хочаш i можаш"... Як я магу? Зусiм не магу. Гэта-ж ты добра ведаеш i сам, але просiш. Зьнябыўся, га? Я так i ведала. "Калi можаш"? Магчымасьцi ў мяне нiякай. Ёсьць толькi адно хаценьне.
Камоцкая была рада хоця якой магчымасьцi пабачыцца з Раманам. Учора яна думала, што ўжо страцiла яго, аж тут, во глядзi, знайшоўся i спакушае.
Як-жа мне дабрацца да "таго самага месца"? Тады гэта было проста i лёгка яны йшлi абы йсьцi, абы куды, вясёлыя, абы толькi наперад, праз ноч i цiш, поўныя хаценьня, цягi адзiн да аднаго, то была сапраўды вандроўка "на край начы". Гледзячы на зоры, Раман вёў яе тады "ў Польшчу", i сапраўды, яны дайшлi тады мала не да самай заставы. Цяпер ёй трэба йсьцi аднэй, i яна баялася гэтага кiрунку на Польшчу.
Валя Камоцкая адчула - пахiснулася пад ёю зямля, усё, як назнарок, пайшло наўкрыў i не на ейную карысьць: i тое, што яе дапытвалi ў мiлiцыi, i тое, што Мялешка на сходзе назваў ейнае прозьвiшча, i той галоўны факт, што яна заадно з Раманам, i нават тое, што касiр ня выдаў ёй грошай адразу. Камоцкая адчула, што Раман разьдзелiць лёс Саланевiча, што, апынуўшыся на нейкай сваёй фатальнай дарозе, ён уцягне яе ў сваю арбiту. Усё гэта яна добра ўсьведамляла цяпер, але ведала - няма павароту. Каб нават i былi нейкiя шляхi да адступленьня, яна не павярнула-б на iх. Ёй таксама наканавана сваё, як i Раману. I Камоцкая нават iшла далей - ейны шлях прадбачаны нейкай вышэйшай сiлай, самiм космасам, як i шлях Корзюка. Як i Раман, яна чалавек з мiсiяй. "Нiхто з гранiц сваiх ня выйдзе", - пацяшала яна сябе. Таму сваё прызначэньне яна мусiць споўнiць. У гэтым "споўнiць" былi для Валi i насалода, i боль, i шчасьце. Адно было толькi ў гэтым няўцешлiвае - цi разумее Раман супольнасьць, наканаванасьць ягонай i ейнай долi? Адказ на гэтае пытаньне ў Валi выходзiў часта адмоўным. I яшчэ было адно балючае месца: гатовая "споўнiць", спаўняючы ўжо сваю "долю", Валя не магла споўнiць практычна-зямнога хаценьня сваiх бацькоў: выйсьцi ў людзi праз навуку. Не магла, бо навука ня йшла ў пары з ёю, з ейнаю "доляй", дый навука - гэта няшчасьце: каб яна сядзела ў бацькоў на зямлi, не пайшла ў гэтую навуку, усё можа пайшло-б паiншаму, хоць яна й усьведамляла, што ўжо й тая зямля перакуленая дагары i болей не ратуе, што ў спакойны быт зямлi ўварвалася грозная, разбуральная сiла. Адвеку чамусьцi так на нашай зямлi, што людзi, якiя йшлi ў навуку для сябе й зямлi свае, толькi цярпелi ад навукi. Яна ня была нiколi такой разгубленай, нiколi не паддавалася сваёй збытнасьцi, усе ейныя практычныя здольнасьцi пакiнулi яе i яна нат радая была паддацца нейкаму свайму вышэйшаму прызначэньню. Такi настрой у яе пачаўся, калi яна йшла "хаваць сябе" на Ваенныя могiлкi.
"Прыдзi, калi хочаш i можаш пабачыць мяне". Помнiш нашае "трошачкi"? сьвяцiлiся ў Валiнай душы словы Раманавых запросiнаў.
8
Вярстох у трох ад савецка-польскай мяжы тулiўся да лесу аднэй сваёю хатай i вялiкай стадолаю хутар Баранкевiча. Гаспадара з сямёю некуды выслалi, як кулака, а на яго месца пасадзiлi многадзетнага бедняка Шаркевiча, даўняга прыяцеля Генадзя Кандраценi. З Шаркевiча гаспадар быў неважнецкi, але сельсавет, вiдавочна, не кiраваўся гаспадарскiмi якасьцямi Шаркевiча, i надзялiў яго гэтым хутарам з нейкiх iншых меркаваньняў. Гэтак i апынуўся Шаркевiч нечакана для сябе на гэтым аселiшчы з сваёю вялiкай сям'ёй - з дзьвюма дарослымi дачкамi i з драбязой-падлеткамi, голымi i абдзёртымi. Ведама, бяз маткi. Гультаяватыя, як i бацька, дарослыя дочкi ня дбалi пра меншых, глядзелi толькi самых сябе. Параўнаўча вялiкая хата Баранкевiча была разьдзеленая на чатыры пакоi-каморкi, якiя й зьмясьцiлi ўсю сям'ю Шаркевiча. На гэтую сялiбу i прывёў уначы Кандраценя Рамана Корзюка.
Шаркевiчы i палавiны не сабралi з поля таго, што пасееў быў колiшнi гаспадар Баранкевiч: няскошаная сенажаць ляжала пажоўклай, а перасьпелае жыта ўпала крыччу, - Шаркевiч казаў, што яно было ўжо перасьпелым i высыпалася, калi ён перабiраўся на хутар. Затое Шаркевiчы накапалi сабе на зiму бульбы, насеклi капусты, нарылi буракоў, а мяса пасьвiлася на полi - цэлы гурт зьдзiчалых авечак. Быў конь i карова. Усё гэта дасталася Шаркевiчу дарма. Цэлая раскоша была тут Шаркевiчам.
Хоць было ўжо запоўнач, калi Генадзь з Раманам прыйшлi на хутар, хата ўсё яшчэ сьвяцiлася адным сваiм вакенцам. Сьвятло яны заўважылi толькi тады, калi бралiся за клямку. Дзьверы былi не на засове, i Генадзь увайшоў з Раманам ня стукаючыся.
За вялiкай старою пiянiнай, у кутку, пры газоўцы, сядзеў, як потым выявiлася, п'яны Шаркевiч i сьмяяўся з маладога ката, што асьцярожна хадзiў па клявiшах, нацiскаючы на iх сваiмi лапкамi, i палохаўся, калi клявiшы адзывалiся. Гэта, вiдаць, падабалася Шаркевiчу, i ён вяртаў ката зноў хадзiць па клявiятуры, забаўляючыся кацiнай iмправiзацыяй. З гасьцьмi прывiтаўся неяк ненатуральна шумна, апёкшы Рамана як незнаёмага затоеным бляскам сваiх вачэй.
- Ага, ведаю, ведаю... Добра, добра! Пагаворым потым. Цяперка позна ўжо, трэба класьцiся спаць... Заседзеўся во... Дрынзы-брынзы пад кустом, накрывай... лiстом, - сьпяваў нешта сабе пад нос Шаркевiч. - Ну, як у цябе ўсё, Кандрацiк мой залаценькi? У мяне дык расход з барышом на адным полазе едуць... Дзе будзеш спаць, гэй ты (ён ляпнуў па плячы Рамана)? Пойдзеш да бацькi на сена, цi да дзявок?
З каморкi выглянула на кухню цупкая дачка Шаркевiча, засланяючы ночнай сарочкай грудзi.
- Я табе пакажуся! Га, якая! Брысь!
Раман пайшоў у стадолу да бацькi. Яго завёў туды Шаркевiч, аддаючы на рукi "бадзяку", як ён назваў Рамана, тармозячы за плячо старога Корзюка. Вярнуўшыся ў хату, Шаркевiч распачаў з Генадзем гаворку, налiваючы яму чарку за чаркай гарэлкi.
- Дык, кажаш, хочыш перакiнуць iх туды? Як гэта зрабiць, я й сам ня ведаю. Сплавiў туды не аднаго, i як канцы ў воду... Але цяперака... Цяперака, глядзi, я й Шмэрку не таварыш. Вунь колькi ўсяго маю. Няхай сабе яно й чужое... Тымчасам я спажываю. Дык ня хочацца неяк на ражон лезьцi.
- Памажы яшчэ трохi, пан Шаркевiч, цярпеньню нашаму прыйдзе хутка канец ня сяньня, дык заўтра выбухне вайнiшча. Запануем, дальбог, i зап'ема тады! А за сваё атрымаеш, колькi скажаш, дармо, што разбагацеў, кажаш.
- Хай яны спрахнуць грошы - ня хочу! Здаецца, на мой сьлед натрапiлi ўжо. Во-во, ляпне пастка. Чуе сэрца.
- Ня бойся, пане Шаркевiч. Хiба ты ўжо ня верыш мне? Скажы, Кандраценя падвёў цябе калi? Ня бойся, кажу, у мяне ўсе тут у кiшанi... да самага начальнiка пагранзаставы! Ня верыш? Хочаш, нiводнага пагранiчнiка ня будзе там, дзе ты будзеш пераходзiць. Адцягну! Разумееш? Хоць пры тваёй спрытнасьцi й розуме табе гэтага й ня трэба. Ты-ж сам калiсь казаў, што ўдача дружыць з табою толькi тады, калi ёсьць рызыка. А тут, браце, канечне-ж, не бяз рызыкi. Ну, дык i што?
- А ўжо-ж, няхай будзе й так, - закiльзаў, не адчэпiшся. Позна мне каiцца.
- Ну вось што ўздумаў! Цi выпiў зашмат?.. Трэба-ж пашкадаваць людзей. Ведаеш, як смачна хавацца чалавеку. У сене век не праляжыш. Трэба калi-небудзь i вылазiць. А куды вылезеш? За забойства - забойства! Сам ведаеш. Прывёў табе й сына. Бачыш якi! Гэты махне праз тваю гранiцу, як праз плот. Клопату з iм ня будзеш мець. Вось толькi, як вычапiць iхную мацi з дачкою? Вось пра гэта падумай. А гранiца - глупства!
- Хто iх там сьцеражэ гэтак у iхнай хаце? Дурныя, дык i сядзяць павалачэмся во зараз i забярэм! НКВД ужо, я думаю, паехала. А сьцерагуць для прычэльля толькi. Бяз вiнтовак i, пэўна-ж, свае людзi. Якая гэта стража?
Загаманiлi пад вокнамi сосны, дасюль яны маўчалi, як-бы падслухоўваючы гутарку ў хаце, а мо' гэта толькi яны азвалiся пад восеньскi ранак сваiм затоеным шумам? За перагародкаю, як конi ў хляве, стукалi нагамi сонныя дзецi. Кандраценя й Шаркевiч, устрывожаныя шумам сосен, вышлi на двор пераканацца, цi ў гомане хвояў ня было сапраўды чаго-небудзь трывожнага, цi цiшыня, парушаная гоманам сосен, была надзейнаю цiшынёю. Шаркевiч i Кандраценя прывыклi ня верыць цiшынi, што залягла на колькi кiлямэтраў памiж двума бакамi - гэным i тым. Не, гэта ненадзейная i як-бы чалавекам штучна створаная цiшыня. Сама прырода недаверлiва прыслухоўваецца й рэагуе пасвойму на яе, заўсёды папераджае цябе аб небясьпецы, калi ты толькi заадно з прыродаю i ўмееш разгадваць яе. Кожны рух, трэск, павеў, моўкнасьць i грук - гэта ўмоўны для цябе знак. Хутар Баранкевiча - хатаю, стадолаю, соснамi, авечкамi ў хляве i коньмi - настаўляў вушы i разгадваў цiшыню, перасейваючы яе на сiце недаверу. Вушы хутару Баранкевiча, яшчэ ў часы свайго першага гаспадара, навучылiся рапартаваць ня толькi аб тым, што дзеецца на гэтым баку, а й хапалi той бок. I восень тут гулка-цiхая, яна глядзiць на цябе з пагранiчнай пушчы папераджальна. Заўважыўшы яшчэ цябе здалёк, пужае, калi ты баiшся, i запрашае цябе, калi разумееш яе i йдзеш да яе.
Кандраценя з Шаркевiчам заснулi воддаль хаты ў iмшанiку - невялiкай будынiне, накшталт лазьнi. Звычка ня спаць у хаце сталася законам для Кандраценi: чатыром сьцянам ня вер, калi-небудзь закутаюць цябе. Куды ляпей назiраць за хатай збоку, як за няпрыяцельскiм пунктам - прынамся, ты бачыш, каго нялёгкая прыгнала й зачым, i калi што - ногi могуць уратаваць.
На досьвiтку старэйшая з дачок Шаркевiча вывела на папас каня, што ўсё нечага фыркаў. Вярнуўшыся, Шаркевiчанка цiхенька ўвайшла ў стадолу. Прыслухалася. Па дыханьню адрозьнiла малодшага з Корзюкаў: ёй запаў у вока Раман адразу, як толькi яна пабачыла яго на кухнi, назiраючы за iм з свае каморкi-спальнi. У пасьцелi ёй было душна, яна круцiлася i не магла заснуць i, нарэшце, наважылася - начныя пляны сьмелыя - злазiць да Корзюкава сына на сена. Паўзла ня дыхаючы, але сена шамацела, Корзюкi пераставалi сапсьцi, Шаркевiчанка замiрала, ды, перачакаўшы часiнку, зноў паўзла, покуль не дабралася да Рамана. Але напрыканцы ў яе не хапiла адвагi выканаць свой намер - ашчаперыць соннага Корзюка моцна-моцна i пацалаваць яго гэтак, каб ён, ня ведаючы хто, прачнуўшыся, ў жарсьцi прытулiў яе да сябе i, зьнясiлены асалодай, заснуў з ёю разам. Вокамгненная думка, як да гэтага ўсяго паставiўся-б сын Корзюка, размагнiцiла Шаркевiчанку, i яна пахопiста спаўзла долу. Каб нечым апраўдаць перад сабою свой заход у стадолу, яна наскубла, быццам для авечак, дробнага сена i з ахапкам выйшла з стадолы.
Ранiцою Шаркевiчанка саромiлася паказвацца на вочы Раману. Бацька Рамана коса глянуў на яе - мусi, ня спаў i ўсё чуў i ўсё разумеў, ня выдаючы сябе.
Шаркевiч папрасiў усiх трох - i Савосту, i Рамана, i Генадзя - адыйсьцiся куды-небудзь ад хаты да наступнай начы на ўсялякi выпадак.
- Iдзеце пасьвiцца з авечкамi ў кусты! Начзаставы ўнадзiўся нешта апошнiм часам - два разы на тыдзень прыяжджае на кабыле.
- Начзаставы - чалавек малады, а прынаду маеш. Дзiва што ўнадзiцца, падмiргнуў Кандраценя Савосту, але гэты мiрг не застаўся незаўважаным для Шаркевiча. - Хочаш мяне за свата?
Невядома адкуль, як з мора, раптам набег туман i заняў увесь хутар Баранкевiча. Iмшанiк, хата, стадола расталi ў iм, толькi высака на хвоях вiдны былi вароны. Яны каркалi, пазiраючы ўнiз, як валадары. Хутар быў цяпер, як мора, а сосны з варонамi - як машты. Туман шуршэў, як у вокнiшчы, i ўсё нiкла ў iм бязгучна, як у пустынi.
Калi сьцямнела, усе чацьвёра рушылi на хутар Корзюка вызваляць заложнiц. Кандраценя ўзяў з сабою зброю, якую перахоўваў у Шаркевiча - так, на ўсякi выпадак. Да хутару было вёрст шэсьць i трэба было прайсьцi гэтую адлегласьць гэтак, каб ня сустрэцца нi з кiм. Мясьцiны, якiмi йшлi, былi добра вядомыя, толькi адзiн Раман не пазнаваў iх i ўсё спатыкаўся на куп'ё.
- Э, браце, глядзi, каб ня йшоў гэтак, калi трэба будзе сапраўды iсьцi.
Раман нiчога на гэта не адказаў. Моўчкi перайшлi рэчку, за якой пачынаўся той лес, дзе быў забiты сакратар райкому партыi Ленскi. (Раман быў негаваркi ня толькi цяпер, а й тады, калi ляжаў уначы з бацькам на сене. Быў, як здавалася бацьку, рашчуленым. У бацькi-ж канчальна высьпела думка перабрацца ў Польшчу. Не адзiн-жа ўжо там! I ня чутно, каб выкiдвалi адтуль назад, значыць - прыймаюць. Тым болей, калi ёсьць там сваякi. Ня можа быць - будзе лепей, як тут. Перад судом за чужы грэх Савоста не хацеў станавiцца. А застанешся тут, дык абавязкова станеш. Каб-жа яшчэ перад судом, а то перад зладзеямi. Дык чаго яшчэ чакаць? Рады быў за сына, што паслухаўся i далучыўся да сям'i. Дасьць Бог - пярэйдуць i мяжу: Кандраценя абы як за дзела не бярэцца).
Ступiлi на зямлю Корзюкаў, чужую ўжо, але ўсё-ткi яшчэ як-бы й сваю. Сьвятла ў Корзюкавым доме ня было, i ён сваёю пабелкаю бялеў у цямрынi, як здань. Прабралiся цiха ў сад, адтуль - за хлеў. Насьцярожылiся: нi гуку, нi зыку. Увайшлi ў сенцы - нiкога. Цапнулi за клямку - замок. Корзюкам - бацьку i сыну - стала ясна: вывезьлi. Савоста абняў сына i павiс на iм. Раман чуў, як сьлёзы бацькi - гарачыя i салёныя - пяклi яму шчокi, раставалi на вуснах. Раман тулiў да сябе за плечы бацьку, але чамусьцi саромiўся блiзiнi з iм, хоць сэрца й заходзiлася жалем. Тымчасам Кандраценя з Шаркевiчам зялезным прэнтам выцягнулi з луткi прабой i ўвайшлi ў хату. Натыкалiся на розныя рэчы, iшлi вобмацкам - запалак усьцiраць не хацелi. Савоста нiчога ня мог намацаць з таго, што ведаў - усё перамянiлася, было чужым i незнаёмым. Тое самае i за хатай, на двары: хлявы пустыя, дзьверы парашчыняныя, нi ўздыху скацiны, нiчога. Ды ня гэта цяпер турбавала Савосту - ён мучыўся цяпер адным: навошта ён адбiўся ад хаты, пайшоў з яе? Усё можа было-б ня так, i жонка з дачкой можа былi-б цэлыя. Што-б там нi было - прынамся, ён быў-бы з iмi разам. I той суд можа разабраўся-б, як сьлед, i не абвiнавацiў-бы невiнаватага. Дык скуру сваю зьбярог, а iх падставiў за сябе. Трымалi-трымалi, бедных, зьдзеквалiся i няма. Бяз слова апошняга на разьвiтаньне. Iшоў, прыйшоў - i нiкога ня ўбачыць!
Рушылi назад. Савоста Корзюк адумаўся, стаў, як укопаны, i сказаў, што нiкуды ня пойдзе адсюль, застанецца ў хаце, можа жонка й дачка яшчэ прыйдуць адкуль-небудзь. Можа ў iх была якая пiльнасьць, i яны вернуцца зноў.
- А навошта-ж дошкамi ў хаце вокны забiты? - азваўся Кандраценя.
Савоста гэтага й ня прыкмецiў, вярнуўся, каб самому пераканацца. Выючы, ён здагнаў сваiх i яшчэ раз кiнуўся на грудзi сыну.
9
Давiдна нiхто ня клаўся спаць - як зайшлi з дарогi ў iмшанiк, так i заставалiся ў iм, пакуль не пачало сьвiтаць, мала размаўляючы памiж сабою: няўдача на хутары Корзюкаў прыглушыла ўсiх, ня толькi Савосту. Нават гаваркi Кандраценя - i той сумеўся. А калi пачало ўзыходзiць сонца, дык пагатоў нiхто ўжо не хацеў i думаць пра сон. Шаркевiч два разы схадзiў за гэты час у хату паглядзець дзяцей. Ён папрасiў сваiх гасьцей заставацца ў iмшанiку - як-бы нечага баяўся. Савосту - i таму забаранiў iсьцi ў ягоную бярлогу, на сена. Леглi на цаглянай падлозе iмшанiку, засланай саломай.
Кандраценя ня ведаў, што яму цяпер рабiць i доўга над нечым думаў. У кутку намацаў пляшку гарэлкi. Выпiў сам, налiў Шаркевiчу, паднёс Савосту, але той адмовiўся, i, як не прасiлi яго, ня ўзяў нават на губы. А калi дайшла чарга да Рамана, спахвацiлiся, што яго няма ў iмшанiку - калi ён выйшаў з яго, нiхто й ня прыкмецiў, пэўна, калi было яшчэ цёмна. Кандраценю й Шаркевiча гэта ашаломiла. Але яны хацелi заспакоiць сябе: можа зайшоў у хату цi куды i хутка вернецца. Шаркевiч, ужо ап'янеўшы, глядзеў праз маленькае вакенца ў iмшанiку на двор i на хату: можа там хто пакажацца.
На ганак выбегла Шаркевiчанка, ня тая, што лазiла да Рамана на сена, а маладзейшая. Уся ў ранiшнiм сонцы, яна выглядала прыгожай. З лесу - гэта добра было вiдаць Шаркевiчу - павольным крокам ехаў на кабыле начзаставы. Шаркевiч штурхануў Кандраценю. Той, угледзеўшы начзаставы, замiтусiўся, пачаў выганяць Шаркевiча, каб ён пасьпяшаўся насустрач начзаставы. Але Шаркевiч i ня думаў сьпяшацца:
- Ты-ж казаў, што яго маеш у кiшанi, ягоным сватам хочаш быць, а цяпер заенчыў, спалохаўся.
- Не спалохаўся, а ня хочу цяпер з iм бачыцца.
- Каб гэтулькi жыў, васпан!
Шаркевiчанка пабегла насустрач начзаставы. Той падаў ёй руку з сядла, i Шаркевiчанка, ступiўшы аднэю нагою ў страмяно, хутка, як сьцяг, узьнялася ўгору, падхопленая на рукi начзаставы. Шаркевiч, назiраючы за гэтай сцэнай, плюнуў i выйшаў з iмшанiку. Але не пайшоў дахаты, а нiзам у кусты, дзе пасьвiлася яго-Баранкевiча каняка. Расьпёртая травою за доўгую ноч, каняка, угледзеўшы Шаркевiча, узьняла галаву ад травы i цяжка ўздыхнула. Шаркевiч сеў i вярхом, як на бубне, паехаў насустрач начзаставы.
- Дзень добры, таварыш начальнiк! Як здароўечка?
- Ня "дзень добры", а добры дзень! Што й ты ў палякi глядзiш? А мы думалi, што ты наш!
- Хто-ж тады будзе ваш, калi не я? - пасьмялеў зьбянтэжаны было Шаркевiч.
- Вось што, Шаркевiч, кажуць, што ты ўсё зярно i бульбу перавёў на гарэлку. Частуешся сам i iншых частуеш.
I, памаўчаўшы, дадаў:
- Хто ў цябе начуе?
- Нiкагусенькi няма ў мяне, таварыш начальнiк. Што вы гэта? Запытайцеся ў маiх дзяцей. Няхай во i яна скажа, - паказаў Шаркевiч на дачку, што стаяла ўжо побач начзаставы.
- Можа цяпер i няма, але хто быў?
- Таварыш начальнiк, вы ня верыце мне? Паглядзеце ў хаце, паглядзеце, дзе хочаце - нiкога няма. А калi-б хто й паказаўся, адразу-б за морду i да вас.
- Добра, добра, мы верым табе. Гэта я так - спужаць хацеў цябе. Ты за каго лiчыш мяне? Гэта я - па дарозе ў Бароўку цяпер.
Але Шаркевiч не на жарты занепакоiўся, ён ведаў начзаставы. Ягоны прыезд паказаўся яму падазроным.
Вярнуўся зноў у iмшанiк, а трохi пазьней i Кандраценя - ён ня вытрымаў страху i выкацiўся з iмшанiку ў хмызьняк, калi з начзаставы гаварыў Шаркевiч. У iмшанiку заставаўся толькi Савоста, турбуючыся больш за сына, чым за сябе.
Кандраценя накiнуўся на Шаркевiча:
- Трэба ўсё гэта скончыць як найхутчэй!
- Што-ж тады мне казаць? Бачыш, нi адсюль, нi адкуль узяўся, панюхаў i паехаў. Я хачу ў гэтую-ж ноч ачысьцiцца ад усiх i ад усяго.
- Пане Кандраценя, даруйце мне, без сям'i я не магу iсьцi за мяжу. Ня выйшла так, як меркавалi... - падняўся высокi, як i сын, Савоста, няголены, з запалымi глыбока вачыма.
- Не, пане Корзюк, вы пойдзеце! Позна ўжо адмаўляцца! - закрычэў Генадзi Кандраценя.
- Як-жа гэтак? Вы-ж самi бачаце маё палажэньне!
- Трасца вашай матары! Кажу, ня можна цяпер адмаўляцца. Усё ўжо зроблена i павядомлена, каму трэба. Вас будуць чакаць, а вас ня будзе. А чацьвертай ранiцы вы мусiце быць на тым баку! Разумееце вы?
- Не магу, дальбог. Я буду мучыцца без сям'i горш, чым цяперака. А калi што i з сынам...
- Як гэтак, дык i я не хачу цягнуць сiлком чалавека, - азваўся Шаркевiч.
- I ты? - падступiў Кандраценя блiжэй да Шаркевiча.
- I я! - цьвёрда адказаў Шаркевiч, але Кандраценя не паверыў у ягоную цьвёрдасьць.
- Адмаўляешся?
- Ня то што, а...
- Шаркевiч, палiчы, колькi разоў ты хадзiў туды! Не павядзеш цяпер выдам!
I зьвярнуўшыся да Савосты:
- Вы ўсё сапсуеце мне i самi прападзеце. Падумайце абодвы: ты забiў чалавека? Забiў! Атрымаеш расстрэл. Ты хадзiў у Польшчу? Хадзiў! I табе расстрэл! Дык куды-ж вы пнiцёся? Малыя вы цi што?
- Ну, калi й вы гаворыце, што я забiў чалавека, дык я пайду й сам здамся. Няхай лепей судзяць мяне ворагi, чым свае... Сорамна вам, пане Кандраценя. Не чакаў я ад вас гэтага. Дзякую.
У Савосты паказалiся сьлёзы. Ён нагнуўся, каб узяць з падлогi торбачку i шапку на ёй.
- Бывайце здаровы! Дзякую, пане Шаркевiч, за прытулак. Даруйце, што столькi ўчынiў вам клопату. Не хачу, каб дзеля мяне вы пацярпелi.
Кандраценя загарадзiў сабою выхад:
- Проста ня пушчу i ўсё! Гэта-ж скандал! Вы хочаце i мяне згубiць? Я не вiнаваты, што вашую жонку i дачку вывезлi. Вы хацелi за мяжу, i я ўсё зрабiў, каб вы перайшлi ў Польшчу. А цяпер мяняць? Не, ня пойдзе гэтак. Вы i Ромуся пакiдаеце. Мы-ж ня ведаем, дзе ён дзеўся. Што з вамi, Корзюк? Апомнiцеся!
* * *
Раман Корзюк, рашчулены, iшоў цяпер проста куды вочы глядзяць - абы наперад. "Наперад" азначала ў яго перш за ўсё сiлу, а не кiрунак. I йшоў ён вялiкiмi крокамi - як-бы, адрываючыся ад зямлi, узьнiмаўся ўгору, як самалёт пры ўзьлёце. Гэтую сiлу ўзьлёту Раман адчуў седзячы ў iмшанiку, якi выдаўся яму жахлiва цесным, i ён вырваўся з яго, не ўсьведамляючы сябе, падуладны толькi ўстрывожанай корзюкаўскай стыхii. Да яго сьведамасьцi дайшло толькi, што мацi й сястры ён болей ня ўбачыць, - пра бацьку ён нават забыўся. Ён раптоўна павярнуў ад Шаркевiча гэтаксама, як нечакана пакiнуў Менск, iдучы баранiць корзюкаўскую кроў. Цяпер Раман iшоў ад Польшчы, ня так, як калiсьцi з Валяй - на Польшчу.
I ўсё-ткi ў Раманавым "наперад" быў i кiрунак - Валя. Яна была для яго i кiрункам, i сiлай, i той мэтай, да якой ён iшоў як-бы бязмэтна. А тое, што хавалася на дне ягонай душы, шчымлiвы боль за бацькоў, якiх пакiнуў i якiх прынёс у ахвяру свайму "наперад" - здраду корзюкаўскай крывi - ён хаваў i маскаваў у нейкай асобнай шчылiне сваiх адчуваньняў. Гэтая здрада яшчэ ня ўзьнiмалася ў пачуцьцях Рамана да ступенi грэху. Прыйшоўшы на хутар Баранкевiча, войстра адчуўшы страту, ён баяўся, што страцiць цяпер i Валю. Гэты страх узьняў у iм непамерную сiлу i штурхаў яго "наперад". Хаценьне пабачыць Валю сталася вяршыняй ягоных жаданьняў. Усяго толькi колькiмi днямi раней ён думаў разьвiтацца з ёю i на разьвiтаньне ўзяць ад яе ўсё, што яна можа даць. Цяпер-жа ён баяўся разьвiтаньня з ёю. Наадварот, прагнуў, каб яна вывела яго адсюль i забрала з сабой.
Чым блiжэй ён падыходзiў да "Стаянкi на краю начы", як ён празваў з Валяй шалаш у лесе недалёка ад Валiнай цёткi, зроблены iмi самiмi, тым хутчэй хацеў быць там. Па дарозе яму нiхто не пападаўся. Праўда, ён iшоў болей полем i лесам.
Дзень зацьмiўся, тое ранiшняе сонца, што было паказалася на хутары Баранкевiча, было здрадлiвым, кароткiм, не павосеньску чыстым i ясным. За гэтай ягонай сухотна-яркай ухмылкай хаваўся валогiсты дзень позьняй восенi. Бацiнкi й штаны змоклi ў Рамана ад расы й вiльгацi, а валасы былi, як вехаць. Колькi было часу, Раман ня ведаў, свой гадзiньнiк ён забыўся на стале, пакiдаючы сваю кватэру ў Менску. Здавалася, ужо цямнела, а цётчынага дому ўсё ня вiдно было. Нарэшце, паказаўся высокi сасновы бор, а ўскрай яго i хата Валiнай цёткi. Вось i "Стаянка на краю начы". Раман нiколi ня бачыў яе ўдзень - тут яны з Валяй былi ўначы. Раман спалохаўся свайго логава, напоўразбуранага цяпер. Канюшыны, якой быў усланы дол, ня было - мёдна-пахны iх ложак, вiдаць, зьелi каровы.
Раман услаў цяпер шалаш варсiста-сьлiзкiм, як дываном, мохам i нецярплiва чакаў умоўленай сустрэчы з Валяй, той восьмай гадзiны, якая, як ён спадзяваўся яшчэ не наступiла.
* * *
- Надумаўся! Усё будзе добра! Рэж барана! Смаж! - клiкаў да сябе Кандраценя Шаркевiча, якi ўсё туляўся па куткох з выглядам, што ён заняты па гаспадарцы. На самай-жа справе ён ненавiдзеў Кандраценю, не хацеў нi гаварыць, нi быць з iм.
- Што-ж ты глядзiш? Гэтак, кажу! Скончацца ўжо твае пакуты.
- Што-ж ты надумаўся, га? - неахвотна запытаўся Шаркевiч.
- Запрашай начзаставы на вячэру!
- Пашто?
- Я ўжо ведаю - пашто! Ня турбуйся, я буду сам з iм гаварыць.
- Болей бяды хочаш? Задумаў яшчэ нешта? Круцель! Нiкога я ня буду запрашаць! Едзь сам i запрашай, каго хочаш!
- Добра, паеду сам! А ты ўсё-ткi рыхтуй вячэру! Зараз схаджу, няхай i дзяўчаты памогуць табе. Гарэлка ёсьць!
Праз хвiлiну высыпалi з хаты, як з вульля, дзецi Шаркевiча i пачалi ўпрашваць бацьку зарэзаць барана - iм таксама хацелася нечага новага, яны заседзелiся на бязьлюдзьдзi.
- Рэжце ўжо!
- Пане Шаркевiч, пашто гэта ўсё? - азваўся Савоста. - Прост не разумею. Цi не здаецца вам, што тут нешта нядобрае ёсьць? Памойму, ён i Рамана некуды дзеў, каб мяне затрымаць. А мне дык хочацца пайсьцi як найхутчэй адсюль, за ўсё падзякаваўшы вам.
- Ах, я таксама не разумею. Пачакайма ўжо. Будзем рэзаць барана.
- Я не хачу нiякiх гасьцей. Што вы гэта? Вы-ж бачыце маё палажэньне.
- А вы думаеце, ён будзе некага запрашаць? Прагаладаўся, вось i ўсё. I мяне аблашчыць хоча i сабе цану набiць. Ведаю я ўжо яго.
- Хто яго ведае, пане Шаркевiч.
- Нiчога, ня бойцеся!
Савоста яшчэ раз пайшоў абшукаць хмызьнякi каля хаты - можа дзе сын заснуў. Але сын, як прапаў. Цямнела ўжо, i не заставалася нiякай надзеi, што ён прыйдзе к начы. Савоста паплёўся на сена, у сваё логава.
Тымчасам ужо й зусiм сьцямнела. Парэзаны на кавалкi, засмажаны баран стаяў на стале ў вялiкай блясе. А побач дзьве мiсы - адна з бульбай, другая з сыраквашай. Бульба яшчэ дымiлася, быццам запрашаючы госьцей. З хвiлiны на хвiлiну чакалi Кандраценю, якi ўсё-ткi паехаў за начзаставы.
- Я табе казаў, сьцерва, ня ставiць яшчэ на стол бульбы - прастынiць, гыркнуў на большую дачку Шаркевiч.
- Затое не абпячэцеся, татачка!
- Заткнi ляпу i схадзi па дзядзьку на сена - няхай iдзець есьцi. Будзем пачынаць. Досыць начакалiся!
Шаркевiчанка, выходзячы, гэтак бразнула дзьвярыма, што вывалiўся з лямпы i разьбiўся пузырок, а паветра згасiла агонь. У хаце - хоць выкалi вока.
Пачуўся гоман на двары. Шаркевiч выскачыў з хаты праз чорныя дзьверы i стаў, схаваўшыся за сасной, пад вакном, прыслухоўваючыся. "Нешта зашмат незнаёмых галасоў нейкiх". Шаркевiч упiваўся вачыма ў цемру, намагаючыся разгадаць, хто-б гэта мог быць. "Вось сюды, калi ласка, не спаткнецеся! распазнаў Шаркевiч голас Генадзiя. - Заходзьце, заходзьце, гэта нiчога, што няма сьвятла, пэўна, гаспадар выйшаў некуды... Свае людзi... Не саромцеся... Ну, добры вечар у хату! Хто тут?"
- Мы.
- Дзе бацька? Запалеце што-небудзь.
Не дачакаўшыся, Кандраценя сам усьцёр запалку, асьвяцiў ёю хату. Угледзеў лямпу на пiянiне. Ткнуў сярнiк у капшук, i хата страпянулася палахлiвым святлом. Ля парогу, ня сьмеючы ступiць далей, стаялi, як быццам ня з гэтага сьвету, Раман Корзюк, ягоная мацi i сястра з Валяй Камоцкай.
Шаркевiч, пабачыўшы з двара праз вакно Рамана з Генадзем i незнаёмых яму жанчын, асьмелiўшыся, кiнуўся ў хату i ўжо надзяваў на свой твар маску радасьцi, зьдзiўленьня i гасьцiннасьцi гаспадара.
Кандраценя коратка пазнаёмiў Шаркевiча з жанчынамi.
- Дык, мае даражэнькiя госьцейкi, праходзьце i сядайце адразу-ж за стол! Чым хата багата, тым i рада, - ажыўляўся Шаркевiч.
Прысутнасьць жанчын на яго дзейнiчала надзвычайным спосабам - ён рабiўся лепшым, iншым, як звычайна.
Лямпу перанесьлi з пiянiна на стол i за сталом яна зырчэй асьвяцiла ўсю кампанiю.
За сталом з краю сядзела Корзюк-мацi. Поўная жанчына. Надзiва спакойная. З нейкай сьвяточнай усьмешкай, цiхай i сардэчна-далiкатнай. Яна трымалася так, быццам баялася каму-небудзь перашкодзiць. Слухаючы, маўчала, аднак, здавалася, з гатовым на вуснах словам для адказу. I боязна было голасна загаварыць пры ёй. Побач з ёю сядзела дачка, што прыгожа паўтарала сваю мацi. Яшчэ падростак, яна з цiкавасьцяй i неяк украдкам глядзела на ўсё журботна-вясёлымi вачыма. Дзiўная рэч, будучы падобнай да бацькi, Раман, седзячы побач сястры, быў падобны i да яе. Валя не садзiлася, стаяла ззаду Рамана. Корзюк-мацi, угледзеўшы гэта, вачыма папрасiла Валю сесьцi каля яе, i калi Валя падыйшла, яна дзьвюма рукамi ўсадзiла яе за плечы.
Увайшоў у хату (яго паклiкалi з сена) Корзюк Савоста. Асаблiвай радасьцi ня вiдаць было на ягоным твары. Зарослы, з глыбокiмi вачыма, ён хутчэй выглядаў пакутнiкам, чым чалавекам, якi абрадваўся сустрэчы з сваiмi. Моўчкi падыйшоў да жонкi, абняў яе, прытулiўшыся на сэкунду шчакой да яе галавы, потым пацалаваў у лоб дачку i як-бы коса зiрнуў на сына. А Валi й ня прыкмячаў.
- Пазнаёмся з ёю, - паказала Корзюк-мацi на Валю, - яна дарагая нам, як дачка.
Савоста суха працягнуў руку Валi. Валя падала сваю, падняўшыся.
- Я казаў, што ўсё будзе добра, - дачакаўшыся зручнага моманту, загаварыў Кандраценя i пачаў налiваць усiм чаркi. - Начзаставы ня можа прыбыць. Абыйдземся й без яго!
Шаркевiч, увiхаючыся каля стала, пры гэтым усьмiхнуўся толькi яму аднаму зразумелай усьмешкай.
- Вяртаючыся з заставы, зусiм выпадкова сустрэўся во з гэтым валацугам. Хай ён i раскажа вам, як i адкуль узяўся ён з усiма разам.
- Дарагiя госьцейкi, частуйцеся-ж! - не забываў свае ролi гаспадара Шаркевiч i ўсiм падкладваў то таго, то другага, асаблiва жанчынам.
- Дык вып'ем па аднэй! - настойваў Кандраценя. - За сустрэчу Корзюкаў!
Корзюкi моўчкi нахiлiлi чало i толькi прыгубiлi ўзьнятыя iмi чаркi.
- Ну, дык Ромусь, раскажы нам усё!
- Я скажу за яго, - як-бы заступiлася за Рамана мацi. - З дачкой нам удалося ўцячы з хутару i дабрацца да Менску. Хацелi сустрэцца там з сынам, а сустрэлiся во з ёю... дай ёй Бог добрую долю, - яна паказала на Валю. - Яна й прывяла нас да сына, якi чакаў яе. А рэшту вы самi ведаеце.
- Важна, што людзi цэлы, а як там было - ня наша справа. Ежце й пiце, калi ласка! Што-ж гэта вы й не пакаштавалi майго вырабу, ну, хоць кропельку, ветлiва ўпрошваў Шаркевiч жанчынаў.
- Вып'ем цяпер за тое, каб iм было добра там, - не дарэчы падмiргнуў Кандраценя Савосту, на што той нiчога не адказаў.
Кандраценя, бачачы, што яму не разьвесялiць Корзюкаў, упару спахвацiўся i перайшоў на другое:
- Яно, канешне, не да твае гарэлкi, Шаркевiч! Дзякуем за гасьцiннасьць, але перад намi яшчэ самае галоўнае...
Не пасьпелi госьцi вылезьцi з-за стала, як з каморак вылецелi меншыя дзецi Шаркевiча i накiнулiся на ўсё, што засталося на блясе i ў мiсках.
Савоста iшоў у стадолу радзiцца. Валя Камоцкая хацела была застацца, але Савоста запрасiў i яе:
- Мацi нашая назвала вас дачкой. Значыць, вы заслужылi гэтага. Хадзеце з намi, дачка!
Валя абрадвалася, а Раман засаромiўся, хоць i быў рады, што ўсё так добра сыйшло з iм i Валяй.
У стадоле Савоста гаварыў, што ўжо, вiдаць, суджана так iм сыйсьцiся разам i разам пайсьцi далей. Пытаўся мацi цi яна хоча йсьцi. Мацi, уздыхнуўшы, адказала згодаю, хрысьцячыся ў цемры. Яна ў мiласьлiвым узбуджэньнi абнiмала i тулiла да сябе ўсiх адначасна. Прытуляла дачку, прасiла Валю сесьцi да яе блiжэй. Але Раман не адпушчаў Валю, шукаючы ейных вуснаў. Валя вызвалялася ад Рамана i прыцiскалася да мацi.
Гэтак усе й заставалiся адзiным гняздом пад прыкрыцьцем ночы, балесныя, адназгодныя. У вадным толькi была нязгода: мацi хацела, каб мяжу пераходзiць усiм разам, а не дзьвюма групамi, як прапануе Шаркевiч.
Найболей засмуцiла старых Корзюкаў Валiна нязгода: яна не захацела йсцi за мяжу. У душы Корзюк-мацi вырас новы боль - боль за сына, i якую сэкунду яна нават заставалася няпрыхiльнай да Валi, але потым адумалася i зноў абняла яе.
- Што-ж, можа, й грэх цягнуць цябе з сабою.
- Я ўсё роўна буду з вамi, дзе-б я нi была. Але як у вас, у мяне таксама свая доля. А з Раманам, мацi, мы заўсёды такiя - то ён, то я не пагаджаемся. Дазвольце мне пабыць з вамi, пакуль не разьвiтаемся. I я пайду сваёй дарогай. А на мяне, мацi, ня злуйцеся.
Валя расказала Раману аб выступленьнi Сьцяпана Мялешкi на агульным сходзе i аб лiсьце Саланевiча. Пра гiсторыю з сакваяжам яна не ўспамiнала, а Раман ня пытаўся.
Тымчасам Кандраценя, абмеркаваўшы ўсё з Шаркевiчам, прыйшоў клiкаць Корзюкаў. Цiха, жартлiвым тонам сказаў, што ўжо сэмафор адчынены i дарога чакае на iх.
- З Богам, даражэнькiя! - развiтваўся Кандраценя. - Яшчэ побачымся, ня тужэце!
Валя пры ўсiх абняла Рамана. Раман на нейкi час затрымаў Валiну руку ў сваёй.
- Значыць, Ромка, разьвiтваемся... назаўсёды. Будзь шчасьлiвы!
I ўжо зьвярнуўшыся да iншых:
- Прашу не турбавацца! Я знайду дарогу сама, - Валя няпрыкметна i хутка зьнiкла ў цемры.
- Будзь i ты шчасьлiва, - пасьпела ёй сказаць ўслед Корзюк-мацi.
- Ну, вы гатовы, пане Шаркевiч?
- Гатоў...
- Шчасьцi! Пераходзь там, дзе ўмовiлiся!
10
Начзаставы позна ўначы сядзеў у сваiм кабiнэце, вывучаючы сакрэтныя дадзеныя, толькi што атрыманыя з Менску. Згодна тым дадзеным, у зоне ПЧ, пасьля поўначы, мае перайсьцi савецка-польскую мяжу група ўзброеных савецкiх грамадзян-тэрарыстаў на чале з праваднiком-прафэсыяналам. Да групы, што складаецца з аднае сям'i далучацца ў тым-жа самым месцы яшчэ некалькi чалавек, членаў аднае арганiзацыi, зьвязанай з дэфэнзывай. У паведамленьнi прасiлi сваечасова запабегчы гэтаму з тым, каб затрымаць групу жывой, як вельмi важную з палiтычнага гледзiшча.
Начзаставы не ўпяршыню атрымваў шыфроўкi, - гэта, можна сказаць, было ягоным штодзённым хлебам, - але гэтым разам сваiм шостым пачуцьцём пагранiчнiка ён ўзяў пад сумлеў верагоднасьць паведамленьня. Шыфроўка здалася начзаставы занадта нейкай штучнай. Ён ня ўлаўлiваў сапраўдных намераў iнстанцыi, якая паведамляла i загадвала яму. З практыкi ён ведаў, што такiя апэрацыi небясьпечныя - як для тых, хто йдзе на "лiквiдацыю" iх, так i для яго асабiста. Асьцерагацца трэба правакацыi. Справакаваны пагранiчнiк - хоць-бы справакаваны сваiмi-ж - ужо не пагранiчнiк. Ты мусiш выканаць тое, што табе загадваюць, але ты ня ведаеш матываў загаду. Як правiла, ты ўсё мусiш браць пад сумлеў, але, як правiла, ты ўсё мусiш выконаваць, - як-бы й сапраўды, апэрацыя мае адбыцца ў рэальнасьцi так, як яна расьпiсана табе ў паведамленьнi-загадзе. Ад дакладнага выкананьня заданьня - рэальнага цi нерэальнага - залежыць твой службовы посьпех. Гэта нiчога, што твая апэрацыя можа апынуцца "пустой" у сэнсе вынiку, затое ў iншай зоне яна выдраiць. Або, наадварот, табе выпадзе тая "рэальнасьць", i тады ты мусiш з ёю справiцца... Пра ўсё гэта начзаставы добра ведаў i паставiўся да заданьня самым сур'ёзным чынам.
На апэрацыю ў зону ПЧ пайшлi самыя выпрабаваныя людзi, гатовыя на ўсё i адпаведна ўсiм забясьпечаныя.
Начзаставы, знаходзячыся ў сваiм кабiнэце, трымаў з канвоем лучнасьць. Канвой, як называлася падразьдзяленьне, накiраванае ў зону, бесьперапынна рапартаваў начзаставы. Зона ПЧ знаходзiлася ў лясной паласе, i гэта рабiла заданьне асаблiва цяжкiм. Атрыманую iнфармацыю начзаставы перадаваў у суседнiя з ПЧ зоны.
"...Цямнота... Нiчога ня вiдаць... Наблiзiлiся да ПЧ... Час 1,25... Зона... На пазыцыях... Час - 1,45". "...Нас слухае нехта iншы, - занепакоена адазваўся начзаставы. - Мы раскадаваныя... Перайсьцi на другi канал сувязi..."
Шаркевiч з Корзюкамi быў ужо недалёка ад мяжы. Мясцовасьць была ведамая Шаркевiчу да самай найменшай куцiны. Ён ведаў некалькi пераходаў мяжы, дакладна вывучаных iм, i карыстаўся тым цi iншым, у залежнасьцi ад абставiнаў... Шаркевiч нiколi сур'ёзна ня браў пад увагу, што нехта забясьпечыць яму пераход, створыць яму адпаведныя ўмовы - гэта ён лiчыў чысьцейшым абсурдам. Наадварот, Шаркевiч, як знаўца мяжы, лiчыўся з найменшай драбнiцай перасьцярогi. Ён ня верыў, ня меў права верыць нi Кандраценю, якi яго выправiў, нi палякам, якiя павiнны яго сустрэць на тым баку.
Корзюк-мацi, адыйшоўшыся ад хутару Баранкевiча з вярсту, нечакана пачала скуголiць i ўгаварваць мужа вярнуцца, зьмянiўшы сваю ранейшую пастанову пад уплывам страху, якi ўзрастаў у яе па меры наблiжэньня да мяжы. Калi-ж хутар застаўся далёка ззаду, а мяжа згодна ейнаму адчуваньню "ўпiралася" ў грудзi, перастаўшы войкаць, пачала тулiцца да мужа, да сына, да дачкi i напасьледак сказала, што ляжа на зямлю, а ня пойдзе, калi Шаркевiч павядзе iх праз мяжу ня разам - спачатку яе з сынам, як былi ўмовiлiся раней, а потым дачку з бацькам. "Жыць цi прападаць разам". У ёй прачнулася вялiкая сiла ўпартасьцi, можа першы раз ў жыцьцi, калi яна адчула вялiкую небясьпеку. Раман быў сьвядомы свайго абавязку: яго прасiлi прыйсьцi, i ён прыйшоў, i вось вядзе iх пад сваiм прыкрыцьцем. Шаркевiч злаваўся, што Раман неасьцярожны, прасiў яго не задзiраць вельмi галавы, а прысядаць, зьлiвацца з зямлёю i быць маўклiвым, як яна.
Шаркевiч пагадзiўся з думкаю, што ўсе яны пойдуць разам, толькi не задаволены быў, што ноч занадта цёмная - ён любiў пераходзiць мяжу пры месяцы, пры здрадлiвым сьвятле, калi ўсё няпэўна, хiсьлява, зманлiва, калi ты з-за купiны бачыш усё i ўсiх, а цябе нiхто. Бывала, Шаркевiч прытулiцца, зрасьцецца з купiнай i чарнеецца, як яна да тых пор, пакуль месяц не пачнуць засьцiць хмары, а ён зноў далей, да наступнай купiны, паўзком, як вужака. А тут - ноч, як абвугленая засланка: цi ты напрэшся на каго, цi на цябе напруцца.
Iдучы, часта клалiся на зямлю, прыслухоўваючыся. Адзiн толькi Раман ня слухаўся - стаяў над iмi, як вартаўнiк, i мацi, лежачы, цягнула яго за штанiну, змушаючы прызямлiцца. Лежачы i слухаючы, Шаркевiч меркаваў, як яму лацьвей прахнуцца праз тую шчылiну, якая называецца мяжой. Але нiчога з ягоных меркаваньняў ня выходзiла, i ён не на жарты занепакоiўся: быў проста перакананы, што пападзецца, i праклiнаў i Кандраценю, i Корзюкаў, i сябе. Куды-ж гэта на самай справе - гурт такi! Нiякi плян не нараджаўся - як адняло розум. А час - iшоў.
"Канвой! Канвой! - гаварыў начзаставы з свайго пакою. - Чуеце мяне? Пераходзьце на код тры-нуль-сямнаццаць... Як чуеце мяне? "Чуем... Перайшлi на код... Стаiмо ў зоне... У зоне нехта ёсьць... Гамонка... Сябе не выяўляем... Час - 3,15... Неспакойна... Вялiкая група..."
Успыхнула ад выбуху цемра i на вокамгненьне асьляпiла. Спачатку падразьдзяленьне ня ведала, як рэагаваць, чакаючы нападу, але хутка адказны за апэрацыю падаў каманду абстраляць зону. Цемра, як парваная здавалася, прастагнала ад куляў, як ад вострага болю, захлынаючыся водгульлем. I зноў на нейкi момант запанавала цiшыня. Ды праз гэтую цiшыню пачаў наблiжацца, кацiцца нейкi гул у зоне ПЧ. Падразьдзяленьне затаiла дыханьне...
Толькi цяпер адказны за апэрацыю зразумеў, што ён зрабiў вялiкую памылку выбух у iхнай зоне быў правакацыяй, на якую ён не павiнен быў адказваць. Але было ўжо позна, i ён чакаў далейшага. Пагранiчны iнцыдэнт, справакаваны хоць i ня iм, не ўяўляўся яму прыемнай штукай. Ноч глуха заварочалася, азвалася затоеным сполахам. Ледзь чутна недзе завялiся маторы. У воддалi палоскаю, як-бы па шнурку, запалiлiся на сэкунду й пагасьлi фасфарычныя агеньчыкi. Раздалася гамонка. Зафыркалi конi, далёка-далёка на ўсю гранiцу забляялi авечкi. За ўсю гэтую парушаную цiшыню перажываў адказны за апэрацыю ў зоне ПЧ. Апэрацыя не ўдалася, апраўдаць iнцыдэнт магло толькi што-небудзь непрадбачанае.
Тымчасам падыйшла на чале з камандзiрам знэрваваная група жаўнераў з суседняй зоны. Абмянялiся паролямi. Камандзiр прыбылай групы лаяўся, гатовы бiцца з адказным за апэрацыю, у той час як рэшта пагранiчнiкаў панура маўчала, як-бы адпачываючы...
* * *
Шаркевiч, забыўшыся спакойным сном, ляжаў на саломе ў гумне ўжо на тым баку - у Польшчы. Выдаўся на дзiва пагодлiвы дзень. Узыйшоўшы, сонца зырка, палетняму сьвяцiла ў вароты з шчылiнамi, i калi Шаркевiч, ня зусiм яшчэ прачнуўшыся, у паўсьне, зiрнуў на iх, яму, яшчэ соннаму, здавалася, што гарыць ягоная хата, i ён у страху пахопiста ўзьняўся з саломы, трывожна аглядаючыся, i ня ведаючы спачатку, дзе ён знаходзiцца. Рамана Корзюка з сям'ёю тут ня было - iх адразу-ж забралi, а ён адсыпаўся тут, каб зноў, як наступiць ноч, перакiнуцца дахаты на хутар.
З польскiм начальствам на кордоне Шаркевiч не паладзiў, уважаючы, што абыходзяцца з iм занадта строга, не як з сваiм чалавекам, але, нарэшце, Шаркевiч плюнуў на ўсякi гонар i, перастаўшы спрачацца, перайшоў на жарт, i тыя толькi пажурылi яго. Калi ў яго запыталiся, чаму ён пераходзiў мяжу ня там, дзе на яго чакалi i дзе было ўмоўлена, ён запытаўся ў сваю чаргу:
- Хто чакаў?
- Мы, - адказаў паляк.
- А пану часам невядома, што на мяне чакалi ня толькi вы, але й нехта iншы?
- Хто, напрыклад?
- Няўжо-ж пан нагэтулькi нездагадлiвы?
- Так! - хiтра ўсьмiхнуўся паляк, зiрнуўшы ў вочы Шаркевiчу.
- Пан нiколi ня ўбачыў-бы мяне, каб я пераходзiў там, дзе мне радзiлi пераходзiць.
I пачакаўшы з сэкунду, як-бы сур'ёзна дадаў:
- Яны мяне чакалi ў адным месцы, а я перайшоў у iншым. - Сры-бяры, лоб маж, а мы ўжо й тутака, лiханька!
Паляк пахвалiў за кемлiвасьць Шаркевiча, адначасна ўсё-ткi ўпiкнуўшы, што нарабiў iм шмат клопату сваiм перайначваньнем.
Кожны раз, як прыходзiў да iх Шаркевiч, палякi фатаграфавалi яго. Сфатаграфавалi й на гэты раз. Далi савецкiх грошай, а як сьцямнела, адвезьлi на кардон.
Толькi на гэты раз Шаркевiча чакала няўдача.
Перад самым адыходам Шаркевiч атрымаў ад польскага начальнiка падрабязнае ўказаньне, дзе пераходзiць мяжу, чаго не гаварыць на выпадак, калi зловяць. Шаркевiч прасiў свабоды дзеяньня, каб яго нiкуды не вялi, нiкуды ня пхалi ззаду на той бок, а каб ён сам, бяз iхнай дапамогi, мог абраць сабе месца пераходу i час. Ды начальнiк яго пераконваў, што дапамога патрэбная, што без дапамогi яму пагражае небясьпека, а галоўнае - ня можа-ж ён брысьцi ўсюды i нюхаць ува ўсе дзюркi польскай заставы. Шаркевiч, нарэшце, пагадзiўся з довадамi польскага начальнiка, i з першымi пеўнямi крануўся ў небясьпечную дарогу.
Такое ўжо, вiдаць, было шчасьце Шаркевiча, што й на гэты раз ён шчасьлiва перайшоў мяжу. Небясьпека яго чакала дзесьцi наперадзе.
З пераходам мяжы Шаркевiч крышку прыпазьнiўся. Па савецкiм баку ён iшоў, калi было ўжо вiдна, ня бачачы для сябе нiякай пагрозы. Калгасьнiкi прыехалi ўжо на працу. Не хаваючыся, як-бы заняты сваiмi думкамi, пануры, не выяўляючы нiякага непакою, як заклапочаны гаспадар, iшоў ён полем з выглядам чалавека, якому ўсё тут знаёма. Можа дзеля гэтага Шаркевiчавага спакою, нiхто з калгасьнiкаў не палiчыў яго за падазронага чалавека i не затрымаў, як гэта часта здаралася з такiмi хадунамi.
Дабраўся да свайго хутару. На папасе першай яго заўважыла ягоная каняка. Шаркевiч не чапаў яе, толькi падумаў: "Грызi-грызi дол, нябога, i гадуйся сама, няма калi за табою хадзiць". У хаце яшчэ ўсе спалi i на двары было цiха, як-бы нiхто тут i ня жыў. Шаркевiч даражыў сном дзяцей i ў хату не пайшоў, а накiраваўся проста да iмшанiку, каб перачакаць там, пакуль не прачнуцца дзецi. Увайшоў, згiнаючыся, ў дзьверы, а з правага боку, у самую скронь, ужо глядзела на яго дула нагану. Начзаставы прагаварыў:
- Дык апраўдаў, кажаш, давер савецкай ўлады?
- А ўжо-ж.
- Гад ты!
- I ў цябе ня бела ў роце.
I ўжо зiрнуўшы ў вочы начзаставы, Шаркевiч, як-бы выраслы ў плячох, сурова дадаў:
- Вядзi, калi ўзяў! Досыць цырымонiцца! Знойдзецца каму пытацца ў мяне i без цябе.
Папрасiў толькi разьвiтацца з дзецьмi, але начзаставы не адпусьцiў i, узброены, пагнаў яго на заставу.
11
На допыце Раману Корзюку стала ясна, чаго ад яго хочуць. Зморанага доўгiмi допытамi, яго адвялi ў маленькi пакойчык у тым самым будынку, дзе й дапытвалi. У пакойчыку быў ложак, столiк i табурэтка, а ў вуглу, каля дзьвярэй - мятла з бярозавых пруткоў. Было ўжо позна, i Раман звалiўся ў ложак - яго няпрыемна ўразiла, што падушка была напханая саломай, але зьмiрыўся i хутка заснуў. Гэта была ягоная першая ноч у Польшчы.
Назаўтра, а восьмай гадзiне, яго разбудзiлi стукам у дзьверы. Лёгкая на ўразу амбiцыя Корзюка праявiла сябе радыкальна - траха ня лаянкай. У дзьвярох стаяў, усьмiхаючыся, нейкi нiжэйшы ваенны чын i ласкава запрашаў Рамана на сьняданьне. Гэтая акалiчнасьць трохi супакоiла Рамана, але не паўстрымала ад запальчывасьцi:
- Цi нельга-б было дэманстраваць сваю ўладу трошкi далiкатней?
- Гэта не я, стукаў - дзяжурны. У iх такi звычай. А хiба пану тут не падабаецца?
Даняло Корзюка й тое, што нiжэйшы чын уважлiва глядзеў, як Раман адзяваўся - Раман саромiўся сваёй даматканай бялiзны.
За сьнеданьнем чын быў з Раманам назойлiва гаваркiм i назойлiва ветлiвым.
Пасьля сьнеданьня чын прывёў Рамана да вышэйшага начальнiка. Упяршыню з учарайшага дня тут Раман сустрэўся з сам'ёю.
Калi Раман яшчэ ўваходзiў у вялiкi пакой начальнiка, мацi, седзячы на крэсьле, коратка зiрнула на яго й заплакала. Высокi польскi чын шчакаўшы, пачаў:
- Фактычна, Польшча, згодна ўмовы з Савецкiм саюзам, выдае савецкiх грамадзян-перабежчыкаў, гэтаксама як СССР выдае нам нашых. Гэта правiла. Тым болей ня прыймаем мы людзей, якiя даканалi ў сябе на бацькаўшчыне якое-небудзь злачынства i каб не панесьцi кары, шукаюць сабе ратунку ў iншай дзяржаве. Гэта таксама правiла. Але я не хачу запалохваць вас... Дарэчы, я не хацеў-бы, каб вашая цурэчка была сьвяткем таго, што мы будзем тут гаварыць - она ест ешчэ дзецко.
Пры гэтым начальнiк усьмiхнуўся да "дзецко" гэтак, як-бы перад iм сядзела дарослая панна.
- Можа-б яна пачакала ў iншым пакоi? Зрэшты, яна разумее папольску?
Мацi адказала, што не разумее, але чын ўсё-ткi выклiкаў жаўнера, каб забраць яе. Адылi дачка Корзюкаў прыклеiлася да мацi i не хацела iсьцi. Тады начальнiк папрасiў выйсьцi з дачкою й мацi.
- Дык крымiналiстаў, пане Корзюк, мы ня прыймаем.
- Паважаны пане, дык я-ж...
- Прашу слухаць, калi я гавару, - строга абсек чын Савосту.
- Даруйце.
- Хто хоча ў нас толькi схавацца, звычайна, у нас сымпатыi не знаходзiць. Iнтарэсы нашай дзяржавы вышэй гэтага. Мы ведаем, што вы раскулачаныя, што ня любiце савецкай ўлады. Але адно гэта яшчэ не дае падставы шкадаваць вас. Гэтага, гавару, яшчэ замала. Тады мы мусiлi-б пашкадаваць цэлыя мiльёны такiх, як вы. Нажаль, мы гэтага ня можам зрабiць. Замала й таго, пане Корзюк, што ў вас тут ёсьць сваякi, крэўныя. Для Польшчы трэба даканаць нешта такое высокае, каб Польшча магла вас прыняць i ўсынавiць. Польшча - дзяржава такога тыпу, якая ад сыноў i дочак сваiх спрадвеку патрабуе вялiкiх ахвяраў. Вы забiлi еднэго большевiка. Добра! Але гэта, паўтараю, - крымiналiстыка. Як стварэньня Боскага, нам шкада вас, зразумела. Хаця й перад Богам вы за сваю вiну мусiце адкупiцца. Што-ж тычыцца Польшчы, дык на ейны аўтар, вы мусiлi-б злажыць вялiкую ахвяру, i толькi тады, заслужоныя, вы маглi-б быць прынятыя ёю. Вы гатовы на ахвяру для Польшчы? - катэгарычна паставiў пытаньне польскi чын.
Увесь час чын гаварыў толькi да Савосты, зрэдку толькi пазiраючы на Рамана нейкiмi застылымi, шклянымi вачыма.
- Пане начальнiк, дайце мне цяпер сказаць...
- Пане Корзюк, вы найперш адкажэце на маё пытаньне - вы гатовыя на ахвяру для Польшчы? - яшчэ больш катэгарычным тонам сфармуляваў пытаньне польскi чын.
- На якую ахвяру, выбачайце?
Раздражоны, павярнуўшыся да тэлефону, польскi чын загадным ладам прагаварыў у слухаўку:
- Забраць чалавека!
Потым, зьвярнуўшыся да Рамана:
- Паважаны студэнце, дрогi колега, коханы млоды чловеку! Забудзем на прыкрую гутарку з ойцэм пана.
- Для каго прыкрую?
- Для мяне i, спадзяюся, для пана, - блiснуў вачыма чын, - цi хiба пану ня сорамна за ойца, за такi ягоны жалюгодны адказ на пытаньне ўладз.
- Так, пане, мне сапраўды сорамна, што мой ойцец як належыць не адказаў пану, вiдавочна, даруючы такi прывiлей сыну.
- Мы такога прывiлею вам не дамо! - нiколькi не зьбянтэжыўшыся, упэўненым, стрыманым, але суровым голасам, устаючы з крэсла, прагаварыў польськi чын. - Я спадзяюся, што ў халоднай пан студэнт настолькi астыне, што рэальна ацэнiць сваё палажэньне. Даю вам часу да вечара. Зразумейце адно - што да выкананьня нашых абавязкаў мы народ таксама ганаровы.
I польскi чын дэманстрацыйна адаслаў Рамана з пасыльным у камэру.
У халоднай Раман сапраўды астыг, цi лепей сказаць сьцiшыўся. Цяпер ён глядзеў на сябе знекуль здалёк, збоку, як на чужога, i, аддалены, добра бачыў сябе. Свае памылкi i сваё донкiхоцтва. Аднак здольнасьць бачыць сябе збоку, як i заўсёды, прыходзiла да Рамана запозна. Раман нiколi ня мог скарыстаць з свайго вопыту самааналiзу: будучы сам-на-сам, Раман валодаў сабою, спраўляўся з сваёй натурай i зусiм ня памятаваў сябе, губляўся, калi з некiм сутыкаўся. Сутыкацца й было Раманавым донкiхоцтвам. Толькi так i мог ён сябе праявiць. Сутыкненьне - гэта й было дзеяньнем, ягонай натурай. На самоце-ж сваё дзейства Раман асуджаў, мучыўся i каiўся.
Лiрычная плынь замянiла цяпер сабою Раманава "дзейства". Прыслухоўваючыся да гэтай плынi, асьветлены ёю, ён цяпер быў здольны бачыць сябе. Гэтая лiрычная плынь як-бы становiцца ягоным розумам. Вось хоць-бы ўзяць допыты. Цi-ж так я мусiў-бы сябе паводзiць? Задзiрства i ўсё, i нiякага розуму ў гэтым задзiрстве няма. Чаго я даб'юся гэтак? Нi бацьком, нi сабе гэта ня пойдзе на карысьць. Наадварот. Усё-ж мы перайшлi мяжу, шукаючы прытулку, дык i мусiў-бы я прасiць гэтага прытулку, калi не для сябе, дык хоць-бы для iх. А, зрэшты, чаму-б i не для сябе? Дзе я дзенуся?.. Я iдэалiзаваў Польшчу. I вось я цяпер у Польшчы. Чаму-ж я ня люблю цяпер Польшчы? Мо таму, што я ня ведаю яе? Польшча патрабуе ахвяраў? А цi-ж не патрабуе ахвяраў мая бацькаўшчына? Я люблю Польшчу - калыску мае бацькаўшчыны. Але я непатрэбны ёй, як i яна мне. Я бягу ад яе, i яна ня мае права затрымаць мяне. Затрымацца - значыць скончыцца. I я пайду, каб ня скончыцца... Папрашуся...
Раман падняўся i, больш не разважаючы, застукаў у дзьверы. На ягоны стук дзяжурны зазiрнуў у "ваўчок", нiчога не сказаўшы. Корзюк грукаў яшчэ i яшчэ, але нiхто не падыходзiў да дзьвярэй. Прайшло яшчэ некалькi хвiлiн. Раман пачуў на карыдоры крокi. I вось адчыняюцца дзьверы, i - нi сон, нi ява - перад iм дзеўчына, прысадзiстая й куцая, запрашае "пана студэнта" на гарбатку да начальнiка, усьмiхаючыся i заглядваючы ў вочы. Раман выходзiць з камэры. Дзеўчына вядзе яго наверх па шырокiх сходках, угару i ўгару, бягом наперадзе, як-бы ўцякаючы i дражнячы Рамана, але ўцекчы ёй было цяжка - Раман толькi сiгане i ўжо даганяе яе.
- Пане студэнце, пан начальнiк выклiкае вас i я прарочу вам добрыя навiны, - усьмiхнулася палячка такiмi белымi, чыстымi зубамi, якiх Раман яшчэ нi ў кога ня бачыў.
Iдучы насустрач Корзюку, новы начальнiк, пасьля прывiтаньня, прапанаваў яму сесьцi. Але Раман не садзiўся, як-бы не пачуўшы запрашэньня. Трохi зьдзiўлены, начальнiк паўтарыў запрашэньне. Начальнiк, яшчэ калi вылазiў з-за стала, выцягваў насустрач Раману свае рукi, усьмiхаўся:
- Сядайце, сядайце, калi ласка!
- Дазвольце мне пастаяць. Я хачу прасiць вас стоячы.
- Аб чым-жа, сыне? - ласкава запытаў начальнiк.
- У iмя Польшчы адпусьцеце мяне дахаты, на маю Бацькаўшчыну.
- Што вы надумалiся?
- Я думаю, я не патрэбны вам.
- Вы можаце лёгка загiнуць.
- I яшчэ адна ў мяне просьба - не выдавайце маiх бацькоў. Задарма вашага хлеба яны ня будуць есьцi.
Начальнiк усадзiў Рамана ў крэсла, сеў на сваё месца. Як i раней, шырака ўсьмiхаючыся, гледзячы Раману ў вочы, як-бы рады таму, што ўжо меў на думцы, урачыста сказаў:
- Вы проста вымалiлi, чаго хацелi - мы вас адпускаем, калi вы моцна хочаце таго, пане студэнце... Мы любiм вас...
- Я не заслужыў...
- Вашых сваякоў тут у нас мы ўжо паведамiлi. Заўтра яны прыяжджаюць за вашай сям'ёй. Вам застаецца толькi разьвiтацца з ёю, калi вы толькi сапраўды хочаце пакiнуць нас, паўтараю.
- Зрабеце такую ласку...
- Спадзяюся, што вы на нас не пакрыўджаныя i што ў асобе пана студэнта мы будзем мець, прынамся, прыяцеля.
Позна ўначы Рамана Корзюка прывезьлi на польска-летувiскую мяжу. Дзеля Раманавай бясьпекi было вырашана вяртацца ў Беларусь з Латвii. Корзюк атрымаў сабе праваднiка.
Iдучы халоднай восеняй ноччу - спачатку па Польшчы, потым па Летуве Раман ўдыхаў паветра дзьвюх краiн, страшэнна падобнае да паветра ягонай бацькаўшчыны. Цяжка ўявiць сабе сiлу, якая гнала яго цяпер назад - ён вырашыў - у Менск. Як той жораў, што блукаючы ў паднябесьсi, быў на хвiлiну заблудзiўся i цяпер знайшоў правiльную дарогу, Раман Корзюк як-бы вяртаўся зноў да сям'i, да сваiх, хоць "свае" засталiся ўжо недзе ззаду.
12
З хутару Баранкевiча Валя Камоцкая вярнулася ў Менск толькi на другi дзень увечары. У манастыр яна не пайшла, а папрасiлася пераначаваць у Басi Цыпiнай, хоць тая прыняла яе ня вельмi ахвотна: нечага баялася. Валя не хацела паказвацца на вочы сваiм кампанкам - ведала, што будуць распытваць, жартаваць i кпiць. Да таго-ж, у Цыпiнай Валя Камоцкая спадзявалася лепей адпачыць з дарогi i даведацца аб iнстытуцкiх навiнах. Але Бася Цыпiна аказалася негаваркой, сказала толькi, што Валiна адсутнасьць на занятках заўважаная i ацэненая не як звычайная адсутнасьць. Найболей-жа Бася Цыпiна старалася частаваць Камоцкую то тым, то iншым - падлiвала гарбаты, падсоўвала блiжэй да яе масла, цукар i ўвесь час прасiла есьцi i не саромiцца. Пра тое-ж, дзе была Камоцкая, Цыпiна нават i не запыталася, толькi дапытлiва пазiрала ёй у вочы i выказала зьдзiўленьне, чаго гэта Валя гэтак пахудзела. Позна не сядзелi. Цыпiна любiла ўставаць рана i прапанавала Валi лажыцца спаць. Уступiла ёй свой пакой i ложак, а сама лягла разам з маткай у другiм пакоi. Валя, кладучыся спаць, паглядзелася ў невялiкае люстэрка, што стаяла на ночным столiку; пад вачыма больш выразна азначылiся сiнiя паўкругi, а сам твар сьцягнуўся. Чорныя бровы, як-бы ўзьнялiся вышэй, але ў сваiм палёце былi ўсе такiмi-ж прыгожымi. Вейкi неяк падаўжэлi i мiгалi ўздрыглiва, зорылiся ў цёплым бляску вачэй. Так, яна сапраўды пахудзела! З люстэрка глядзеў на яе, як-бы новы, незнаёмы для яе чалавек.
Згасiла сьвятло i хутка заснула. Але яе сон быў, вiдавочна, няглыбокiм: у сьне ёй вярзлося нешта нязвычайнае. Савецкiя пагранiчнiкi злавiлi Рамана i прывялi да яе. Яна да яго гаворыць, ён усё маўчыць. "Калi ён будзе маўчаць, мы яго адвядзём". Баючыся, што яго павядуць ад яе, яна стала перад iм на каленi, каб ён загаварыў, але Раман адмоўна матляў галавой i ўсё маўчаў. "Даём табе яшчэ адну хвiлiну". Рамана як зацяло! Канчалася ўжо i тая хвiлiна. Валi здавалася, што Раман ня можа гаварыць ад таго, што яго мучыць смага, бо губамi ён плямкаў, а голасу ня было. Яна хуценька паднялася з каленяў i паднясла яму вады. Але i вады ён ня ўзяў. Нават не працягнуў рукi. Скончылася хвiлiна, дадзеная пагранiчнiкамi, i яны павялi Рамана. Валя засталася адна. На цэлым сьвеце адна... Ну, зачым Раман хадзiў у тую Польшчу? Лепей яму было заставацца ў Менску на вучобе i нiкуды не ўцякаць. Уся гiсторыя ўцёкаў Корзюкаў у Польшчу здавалася ёй такой неразумнай! Якая-ж была для Рамана рэальная небясьпека? Нiякай! Прыводзiлi-ж вось яго да яе пагранiчнiкi! Калi-б быў вiнаватым, не прывялi-б. Злавiлi на гранiцы, як малога якога, убачылi, што зьбег ад бацькоў па дурноце сваёй (тыя можа далi за што дзягi), дык i вярнулi назад, да бацькоў. Бацькоў не аказалася, i прывялi во да яе. Загаварыў-бы, прызнаўся-б у дурноце сваёй, дык ўсё i скончылася-б добра i пакiнулi-б яго з ёй. Дык гонар паказаў свой, не пакарыўся. Затое i павялi. Хутка, аднак, дзьверы адчынiлiся зноў, i на парозе паказаўся Раман, але ўжо без пагранiчнiкаў. Маўчаў, як i раней. Валя бачыла, як ён мучыўся ад таго, што ня можа з ёю загаварыць. Ён быццам хацеў выскачыць з сябе, выкручваўся перад ёю ў розных позах, ламаных i нягеглых. Яна хацела стрымаць яго, каб ён ня круцiўся, але не магла - ён пырскаў з роту на яе тою вадою, якую яна паднасiла яму пiць i якой ён ня ўзяў. Зрабiўшыся маленькiм, ён выскачыў з хаты праз дзьверы, за якiмi яго чакалi пагранiчнiкi.
Валя бачыла, як яны вялi яго пад рукi па вулiцы. Толькi-ж ён неяк выкруцiўся з рук i пабег на хутар Баранкевiча. Яна кiнулася за iм, але дагнаць яго не магла, апынуўшыся раптам у лесе, праз якi яна вярталася ў Менск. Па лесе прабег вецер i падняўся шорах у верхавiнах дрэў. Ад гэтага раптоўнага павеву Валя стулiлася, анямела i ня дыхала, як-бы ў часiну найбольшай небясьпекi. Лягла й улiпла ў зямлю, бо ёй здалося, што нячыстая сiла хоча адарваць яе ад зямлi i панесьцi. Каб яна магла крыкнуць, нячыстая сiла адчапiлася-б ад яе, але яна баялася свайго голасу яшчэ болей, чым нячыстай сiлы, i ўсё цiснулася да зямлi, аж пакуль пад ёй не паказалася вада з моху. Ад страху аблiвалася потам. Зьнясiленая, яна, нарэшце, заснула. Яна ўсьведамляла, што яна заснула ў сьне. Прабудзiлi яе, нюхаючы, каровы. З iх ноздраў, як iльдзiнкi, сьцякалi на яе соплi. Тут падкруцiўся аднекуль Раман i сказаў, што гэта-ж яны хочаць, каб iх падаiлi, таму i ня йдуць i пускаюць соплi. На сiлу адагнаў iх пастух, што прыбег з хутару Баранкевiча з вялiкай хварасьцiнай у руках. Валя, пакiнутая Раманам, i выбраўшыся з пушчы, пайшла ў вёску да бацькоў, як да адзiнага прыстанiшча. Але й бацькi яе не прынялi, i яна ў лапцёх пехатою падалася ў Менск паступаць у пэдагагiчны тэхнiкум, як яна й сапраўды хадзiла колькi год таму назад. Як i тады, яе прынялi ў тэхнiкум, i вось яна жыве ўжо ў iнтэрнаце. Яна i ўсе дзяўчаты кладуцца спаць, але, лёгшы ў ложкi, хочаць яшчэ перад сном пажартаваць. Оля Дзiчкоўская (яна паступала з ёй разам) ставiць перад усiмi сяброўкамi пытаньне: "Адкуль, з чаго паходзiць Валя Камоцкая?" I пасьля таго, як нiхто нiчога ня здолеў сказаць, яна адказала на пытаньне сама: "Якiя вы дзiўныя! Вядома, адкуль - з лапцяў". Усе зарагаталi. У пакой уляцеў Раман i крыкнуў: "Я баюся, што яны надзенуць цяпер табе боты. Хадзем адсюль!"
Цыпiна трэсла за плечы Валю, але Валя ўсё не прачыналася. Варочалася i нешта трызьнiла. Уваходзячы ў спальню, Цыпiна пакiнула дзьверы адчыненымi. У сталовай было запаленае сьвятло i там - гэта можна было бачыць з спальнi стаялi два чалавекi.
- Разаспалася. Уставай! Годзе ўжо! Ну, паднiмайся-ж! Трэба!
- Ну, чаго ты прычапiлася, Бася?
- Я не чапляюся! Глядзi - цябе чакаюць.
Валя Камоцкая паднялася на локцi i зiрнула праз адчыненыя дзьверы ў сталовую. Нiчога не зразумеўшы, яна апусьцiла галаву на падушку. Тады ў пакой увайшоў чалавек, папрасiў Цыпiну запалiць сьвятло i ў спальнi, i ўжо пры сьвятле, паднёс Валi Камоцкай пад самыя вочы маленькую паперку:
- Чытайце!
Валя падняла галаву зноў i прачытала: "Ордер на обыск и арест".
- Можна вас папрасiць выйсьцi, пакуль я адзенуся?
Чалавек выйшаў з спальнi ў сталовую. Валя Камоцкая адзявалася не сьпяшаючыся, спакойна. Замест страху, ёю апанавала абыякавасьць: усё роўна, як-бы яна й чакала гэтага арышту. Прост, з ёю мусiла нешта стацца, i вось яно сталася. Тая наканаванасьць, аб якой яна думала, збылася. Яна йшла да нейкага фiналу ўжо даўно i калi-небудзь трэба-ж было дайсьцi. Ад ранейшага супрацiву i ваяваньня Валя прыйшла да збытнасьцi. Была другая гадзiна ночы. Валя, адзеўшыся, паглядзелася яшчэ ў люстэрка: яна не хацела выглядаць перапалоханай перад людзьмi, якiя прыйшлi за ёю. Начныя сны яшчэ раiлiся ў яе, засмучалi, трымалi яе ў сваiм рэальна-фантастычным сьвеце. Гатовая зусiм, яна выйшла з спальнi ў сталовую. Двое зiрнулi на яе коратка i ўедлiва.
- Дзе вашыя рэчы?
- У мяне няма нiякiх рэчаў.
- Як так?
- Проста. Я тут, як вы, напэўна, ведаеце, ня жыву.
- Абшукаць кватэру!
- Выбачайце, гэта кватэра мая, а не Камоцкай, - досыць-такi цьвёрдым голасам сказала Бася Цыпiна, што ўсё моўчкi стаяла ўбаку.
Двое пераглянулiся памiж сабой.
- Абшукаць спальню арыштаванай!
У спальнi нiчога такога не знайшлося.
- Кнiгi ёсьць? - тым ня менш пытаўся чалавек з НКВД.
- Няма.
- Зброя?
- Няма.
- Лiсты?
- Няма.
- Падпiшэцеся, калi ласка, вось тут, што ў часе арышту з вамi абыходзiлiся ветлiва, - i чалавек з НКВД даў Камоцкай алавiк.
Камоцкая падпiсалася ў адпаведным месцы пратаколу.
- А вас мы папросiм падпiсаць гэты пратакол у якасьцi сьведкi, зьвярнуўся ён да Цыпiнай.
Цыпiна, аднак, ад подпiсу адмовiлася, а падпiсала пратакол ейная мацi.
- Пайшлi!
I Валя Камоцкая пайшла, падаўшы на разьвiтаньне руку Цыпiнай i ейнай мацi.
Двое гаварылi цiха i на кватэры Цыпiнай, а як апынулiся за дзьвярыма, перайшлi на шэпат.
На вулiцы чакала iх аўта. Пасадзiлi. Павезьлi. Ехалi па Савецкай. Горад спаў. Гледзячы ў вакно, Валя разьвiтвалася з вулiцамi, з дамамi, з усiм тым, што ёй было знаёма i з чым яна была так цi iнакш зьвязана тут. Пыталася ў сябе самой, калi яна ўбачыць ўсё гэта яшчэ раз i цi ўбачыць наагул. Вулiцы i дамы i тыя рэдкiя людзi, што некуды сьпяшалiся ў гэты позьнi час, здавалiся ёй дарагiмi, як нiколi. Яна прыкмячала такiя цяпер драбнiцы, якiх ня бачыла нiколi раней.
З вулiцы Ўрыцкага ўехалi на двор гэтак званай унутранай турмы НКВД. У Камэндатуры Валю Камоцкую абшукалi па ўсiх правiлах мастацтва, аформiлi i адвялi ў адзiночную камэру. Спаць Камоцкая не магла, дый ня было ўжо калi. Уверсе, скрозь краты адзiнага вакна прарэзваўся ўжо мутны, кастрычнiцкi дзень. Праз нейкi час электрычная лампачка пад стольлю зблекла i начная цемра сплывала з куткоў камэры. На карыдоры бразгацелi начыньнем. Вакенца ў дзьвярох адчынiлася, i падалi гарбату, хлеб i цукар. Бяручы ўсё гэта, Валя запыталася, цi не маглi-б ёй даць кнiжак цi газэт. Яна атрымала адказ, што кнiжкi i газэты толькi з дазволу сьледчага.
- У мяне яшчэ няма сьледчага.
- Не сьпяшайцеся, будзе! - усьмiхнуўся чалавек з карыдору.
I на самай справе, каля якой адзiнаццатай гадзiне адчынiлiся дзьверы зноў, i на парозе стаў чалавек:
- Зьбiрайцеся на допыт.
Камоцкая на хаду, пасьпешна прычэсвалася i зашпiляла гузiкi ў сваiм сiнiм свэтры.
Чалавек заставаўся стаяць на парозе i назiраў за Камоцкай.
- Выспалiся? - запытаўся ён такiм тонам, што Камоцкая не магла зразумець, цi ён спачувае ёй цi зьдзекваецца з яе. I таму Камоцкая адказала яму нейтральна:
- Яшчэ не пасьпела.
Вёў ён яе па лесьвiцы ўнiз, потым праз двор, аж пакуль не ўвайшлi ў высокi i доўгi будынак. У сярэдзiне будынку чалавек скамандваў: "Рукi назад!" I пагнаў Валю Камоцкую перад сабой на другi, потым на трэцi паверх. Яны прайшлi за гэты час гэтулькi змрочных закуткаў, карыдораў i карыдорчыкаў, што на Валю напаў страх. Яна нiколi-б ня выбралася адсюль назад, каб яе i пусьцiлi. Нарэшце, на нейкiм вiдным карыдоры чалавек загадаў ёй спынiцца. Пастукаў ў дзьверы з нумарам 76. Знутры пачуўся голас, i Камоцкая трапiла ў габiнэт сьледчага, спынiўшыся каля парогу. Перад ёй налева ў вуглу, сядзеў за сталом на выгляд яшчэ зусiм малады чалавек. Ён прапанаваў Валi сесьцi. Камоцкая падыйшла да стала, i толькi хацела сесьцi на крэсла, якое там стаяла, як сьледчы, нiбы схамянуўшыся, паказаў ёй рукой на табурэтку, што была якраз пасярэдзiне пакою, далёка ад сьледчага:
- Сядайце вунь там!
Валя ў недаўменьнi, вярнуўшыся ад стала, за якiм сядзеў сьледчы, села на табурэтку. З хвiлiну моўчкi прыглядаўся да яе сьледчы сваiмi прыжмуранымi, нiбы падсьлепаватымi вачыма. Прыглядаўся гэтак, быццам рабiў няцiкавую, але патрэбную для яго работу. Валя то апускала, то ўзьнiмала свае вочы. Яна ня вытрымлiвала маўклiвасьцi i прыжмураных вачэй рыжага сьледчага. Пасьля паўзы, якую ён вытрымлiваў, здавалася, назнарок, сьледчы падняўся i пачаў хадзiць з вугла ў вугал, заклаўшы рукi назад.
- Маё прозьвiшча Палiтыка! - i ён пагладзiў адной рукой свае залацiста-курчавыя валасы, зьнiзу шчыльна падстрыжаныя, як пад гаршчок. Паходка яго была валюхатая, быццам ён хадзiў ня ў ботах, а ў растоптаных лапцёх - ступнi яго ног, вiдавочна, былi пляскатыя. - Але палiтыкай мы не займаемся. Iнтарэсы нашай дзяржавы вышэй усялякай палiтыкi i iх мы й паклiканы абараняць.
Як-бы змарыўшыся ад хадзьбы, Палiтыка сеў на сваё месца. Валя зьдзiвiлася - ён глядзеў на яе цяпер ня прыжмуранымi, а круглымi, чырвонымi i злоснымi вачыма, якiх Валя не заўважыла на пачатку. Ад адкрытага цяпер погляду аблiчча яго зьмянiлася, i перад Камоцкай сядзеў цяпер як-бы iншы чалавек.
- Дык, значыцца, займаецеся сплавам, савецкая студэнтка Камоцкая!
- Не разумею, выбачайце.
- Сплаўляеце савецкiх грамадзян за мяжу?
- Калi вы гэта называеце сплавам - так!
- Ах, вось як! А я думаў вы будзеце адмаўляцца!
- Чаму-ж? Не!
Такi адказ Камоцкай, здавалася, нечакана раззброiў сьледчага, зьбiў яго з тропу. У першы момант ён як-бы ня ведаў, што яму рабiць далей. Ды, расьсекшы, як мячом, даланёй паветра, рашуча прагаварыў:
- Значыць, мне лягчэй! Будзем тады пiсаць пратакол! Адказвайце: iмя, iмя па бацьку, прозьвiшча?
- Валя Сьцяпанаўна Камоцкая.
- Год нараджэньня?
- Трынаццаты.
- Сацыяльнае паходжаньне?
- З сялян.
- Адукацыя?
- Вышэйшая, незакончаная.
- Яшчэ можаце закончыць. Прафэсiя?
- Настаўнiца.
- Сувязь з загранiцай?
- Нiякай.
- Вось тут мы вам не паверым! Каго вы завялi на хутар Баранкевiча?
- Нiякага такога хутару я ня ведаю.
- Дзе вы бачылiся апошнiм разам з Раманам Корзюкам?
- А гэта iншая рэч. Прынамся, не на хутары Баранкевiча.
- Дзе-ж тады?
- Гэта прыватная справа.
- Гэта не адказ.
- Маю я права адказваць, як хачу?
- Нiякага такога права вы не атрымаеце. Адказвайце на пытаньне - вы арыштаваныя.
- Я ўжо адказала.
- Вы ведаеце сям'ю Корзюкаў?
- Не.
- А ўсё-ж вы вялiкая шэльма!
- Абраза - гэта нягодны мэтад. Прашу не абражаць.
- Нiчога! Мы вас абрэжам! Дзе i як вы сустрэлiся ў Менску з мацi i сястрой Корзюка?
- Я вам адказала, што ягонай сям'i я ня ведаю.
- А яго самога?
- Трошкi.
- Якую гэта вы маеце стаянку на пагранiччы?
- Я нiдзе не стаяла.
- Ляжалi? А такое прозьвiшча - Шаркевiч - вам вядома?
- Не.
- Значыць, вам нiчога не вядома? Скажэце, да якой шпiёнскай арганiзацыi вы належыце?
- Як хутка вы творыце ўсё, таварыш Палiтыка! Не сьпяшайцеся!
- А й сапраўды! У нас час ёсьць, таварыш Камоцкая! Пройдзе месяц, два, пройдзе паўгода, год - загаворыце!
Палiтыка патэлефанаваў. На парозе зьявiўся чалавек.
- Забраць арыштаваную!
13
У камэры Валя Камоцкая аналiзавала свае паводзiны на допыце. Яна была незадаволеная iмi. Наблытала i нагаварыла ўсякага глупства. Спачатку нiбы прызналася, а потым пачала адмаўляцца. Няма лiнii, не паказала свае натуры. Вось табе i наканаванасьць долi, вось табе i мiсiя ўся! У думках выходзiць усё ўзьнёсла i ўрачыста, а ў жыцьцi - i ценю няма ад тых думак! Ставiла сабе за мэту - iграць нейкую ролю, i вось сыйграла. Лепш ня трэба! Дзiцё! Ды наўзьверх i зьядлiвае. Недаростак! Сапраўды - "з лапцяў"! Чаго я выкручвалася? Тут-жа ўсё ясна. Самаабарона? Але самаабарона, так як я вяла яе, абнiжае мяне. Валя Камоцкая ведала, што не адказваць на пытаньнi, якiя табе могуць пашкодзiць, традыцыйна лiчыцца разумным. Але-ж такая "разумнасьць" зьнiжае твой вобраз i ў рэшце рэшт ня зьменшыць твае вiны ў вачох сьледчага. Мяне ня вiдаць было як асобы. Ня было постацi! Значыць, ня было чалавека. На самай справе, як я дакацiлася да турмы? Дзеля чаго? Дзеля Рамана? Такое я ўжо дзiцянё, што кiнула ўсё i пабегла за хлопцам? Ня шукала я нечага большага? Ня быў Раман для мяне рухам наперад, чалавекам, што не скараўся i некуды йшоў? Раман ўсё-ткi пайшоў, сваёй цi не сваёй, правiльнай цi няправiльнай дарогай, а пайшоў. А дзе-ж я стаю? На якой дарозе? Якая мая мэта? Толькi так, дзеля глупства нейкага марнавацца ў турме? Гэта было-б праступствам i дурнотай. А перад бацькамi вялiкiм грэхам. Хiба можна так кiдацца сваiм жыцьцём? Як-бы ў мяне няма й нiякага абавязку? Няўжо-ж я ўмею толькi дурэць? Ня скончылася мая дурасьлiвасьць даўно? А дзе-ж тая сталасьць, запытацца-б у сябе? Падумаць толькi - шпiёнкай станаўлюся! Куды павярнулi! Сапраўды, добрая студэнтка з мяне! Таго глядзi, абкруцяць Шаркевiчамi i Кандраценямi!
Думкi гэтыя, здавалася Валi, былi такiмi громкiмi, што iх можна было-б нават падслухаць. На самай-жа справе, гэта былi слабыя, цiхiя, ня зусiм акрэсьленыя, ня зусiм ясныя думкi. Але яна так аддалася iхнай уладзе, уяўляла сябе такой барацьбiткай, што забывалася нават, дзе знаходзiцца. Наплыў гэтых думак рабiў яе сьмелай, кемлiвай, рашучай i здольнай на канкрэтнае дзеяньне. Iмi яна расьпякала сябе да такой ступенi, што параўноўвала ўжо сябе з рэвалюцыянэркай. Памяць яе адшукала нямала прыкладаў з прачытанага, каб падмацаваць такую аналёгiю. Яна была падобна ў гэты час да людзей, якiя, трапiўшы ў турму, лiчаць сябе змагарамi на тэй толькi падставе, што iх арыштавалi i што яны сядзяць, пакутваюць. Валя не магла яшчэ сфармуляваць iдэi, за якую яе арыштавалi i за якую яна ўжо пакутвае цяпер.
Адылi гарэньне скончылася i змора адкiдала яе ў сон. Валя ня спала ўжо дзьве начы, арышт i допыт змучылi яе. Але недзе было легчы. Ложак з матрацам быў уцiснуты ў сьцяну i не адкладваўся. Валя легла на падлозе, паклаўшы пад бок свой плашчык - так ёй захацелася спаць! Турэмнiк зiрнуўшы праз "ваўчок":
- Удзень нельга спаць. Забараняецца.
Камоцкая паднялася з падлогi, устрывожаная, спалоханая й разьбiтая. Турэмная варта зьмянiлася. Адчынiлiся дзьверы - гэта быў час iсьцi ў прыбiральню. Там папалася ёй на вочы кiнутая скамечанай палавiнка беларускай газэты. Валя схавала яе пад свiтар i прынесла ў камэру. Мiж iншага, яна натрапiла ў ёй на артыкул "Нацдэмы - замежная агентура". З яго яна даведалася аб арыштах нацдэмаў у партыi, у дзяржаўных органах i ў грамадскiх установах. Прозьвiшчаў не падавалася. Гаварылася толькi, што нацдэмы зьвiлi сабе гняздо ня толькi ў культурных установах, але што яны мелi намер перакiнуцца i ў армiю. Валя чула пра "нацдэмаў" ня ўпяршыню, але дакладнага ўяўленьня аб iх ня мела. Сяды-тады выкладчыкi лаялi нацдэмаў, нават на занятках у iнстытуце, але ў чым iх галоўны грэх, дакладна не гаварылася. Як-бы там нi было, а гэтая навiна моцна яе ўзрушыла, сказаць-бы, нават абрадвала. Значыць, весялей! Асаблiва суцяшаў яе той факт, што артыкул не прамiнуў i настаўнiкаў: сярод iх былi нацдэмы таксама. Як нi як, i яна залiчае сябе да настаўнiцтва, ня гледзячы на тое, што працавала ў школе толькi адзiн год.
За ўвесь дзень яна выпiла толькi кубак гарбаты. Цясьцяны хлеб ляжаў на стале някранутым. Зупы, якую давалi на абед, яна не ўзяла - не магла сьцерпiць смуроднай рыбы ў ёй. Глядзеўшы ў высокае маленькае вакно, з якога да самай падлогi разорамi сьцякала вiльгаць, Валя магла бачыць толькi кавалачак неба, хоць яно было загароджана вялiкiм, чорным комiнам, што ўзьнiмаўся тут-жа адразу, ад вакна. За дзень яна перадумала столькi, што страцiла адчуваньне часу - ёй здавалася, што яна тут ужо цэлыя гады. Камоцкая вырашыла ня пiсаць бацьком. Яна не магла нават уявiць, як можна было напiсаць бацьком, што яна арыштаваная i сядзiць у турме. Камоцкая баялася, што мацi такой навiны не перажыве. Думаючы, Камоцкая забывалася пра сябе. Ходзячы па камэры, яна не ўсьведамляла сябе. Калi думала пра Рамана, дык бачыла сябе разам з iм нейкай iншай, iдэальнай, не такой, як у рэальнасьцi. Гэтае вiдзеньне сябе i Рамана ў жадана прывабнай пэрспэктыве давала Камоцкай насалоду, падтрымку й забыцьцё. Сваё першае быцьцё на стаянцы Валя перажывала зноў, з вялiкай жарсьцяй i самазабыцьцём. Ейная ўява малявала тую першую ноч у такiх фарбах i колерах, што яна паўставала перад ёй больш выразнай, чым сама рэальнасьць i даводзiла Камоцкую да экстазу. Адразу, як толькi яны апынулiся ў шалашы, Раман урачыстым тонам заявiў, што ён не адказвае за сябе i за ейную цэласьць. Тады страшныя, цяпер гэтыя словы гучаць у вушох, як дзiвосная музыка. Ягонага папярэджаньня яна баялася, хоць голас, якiм гэта было сказана, быў такiм пяшчотным i такiм прызыўным, што баяцца, здавалася, ня было чаго. I яна захацела выпрабаваць Раманаву станоўкасьць. Садзiлася яму на каленi, абнiмала, прытулялася. Раман вырываўся з ейных абдымкаў i казаў, калi яна ня хоча страцiць дружбы i ня быць паганкай, яна мусiць адыйсьцiся ад яго, або сядзець побач i расказваць яму што-небудзь надзвычайнае. Iнакш - скончыцца прыгожая казка, засаромяцца зоры i патухнуць! Бо сьвецяць яны, пакуль мы сьвецiмся, гараць, пакуль мы гарым. Ня тушы, Валя, зораў - некуды будзе йсьцi ў пацёмку! Глядзi, i праз нашую страху яны глядзяць! На нас! Яны прывялi нас сюды. Хай-жа праводзяць i адсюль! Ня губi казкi! Мы мусiм спраўдзiць, што мы вышэй за сябе. Чалавек заўсёды мусiць быць вышэй за сябе, iнакш - ён не чалавек. Зразумей, Валя, гэта было-б так звычайна для нас зараз легчы. Не сядзець, а легчы. Так-бы ўсе зрабiлi на нашым месцы. А ўся прыгажосьць якраз у тым, каб ня быць такiмi, як усе. Ты разумееш, Валечка? Цi сьвяцiлi-б нам зоры пасьля таго, калi-б мы паднялiся пасьля ляжаньня? Валечка, прыдумай казку, а то i я ня ўтрымаюся! Я раззлавалася i ўпiкнула Рамана, што з Ларысай ты не дэклямаваў-бы i сам прыдумаў-бы казку. Я ўцякла ад яго i стала пад сасной, каб ня легчы. Я хачу таксама стаяць! Я гордая таксама! Не хачу абнiмацца! З шалаша выхапiўся Раман i ўбачыў на маiх вейках зоры, што - я ўпэўненая - пералiвалiся, дрыжэлi, вабiлi. Я сама адчувала, што я была ў той час спакусьлiвай пазямному i прыгожай панябеснаму. I Раман падыйшоў да мяне, узяў i павёў мяне на мох. I над намi сьвяцiлiся зоры, i мы доўга ляжалi, i мы хацелi адзiн аднаго яшчэ болей. Так нарадзiлася яшчэ адна казка. Гэта была наша найвялiкшая казка ў сасновым бары. I мы назвалi яе сваiм, нiкому невядомым iмём - "трошачкi", хоць гэта й было ня "трошачкi".
Адчынiлiся дзьверы. Што гэта я? У камэру ўвайшлi начальнiк турмы i пракурор. Яны рабiлi свой чарговы абход. Пракурор, аглядаючы камэру, кiнуў вокам на хлеб i запытаўся, чаму Камоцкая ня есьць? Такое, нiбыта бацькоўскае пытаньне, прыхiльна наставiла Валю да пракурора. Пракурор, у форме НКВД, быў яшчэ малады чалавек, з дробнымi рысамi ў твары, з маленькай, бруднага колеру бародкай i маленькiмi сьвiнцовымi вачыма. Увесь ён быў падобны на рэвалюцыянэра царскiх часоў, якiх часта даводзiлася Валi бачыць на фатаграфiях i якiх яна лiчыла гуманнымi i вельмi энэргiчнымi людзьмi.
- Паводля якога артыкулу вы абвiнавачваецеся? - запытаўся ён i падрыхтаваўся запiсваць у маленькi блакноцiк, якi ён трымаў у руках.
- Я ня ведаю, - адказала Камоцкая.
- Як так? - зьдзiвiўся пракурор. - Калi вы арыштаваныя?
- Учора.
- Былi на допыце?
- Так.
- Добра... Ваша прозьвiшча? Якiя скаргi, жалобы? - запытаўся пабеларуску i парасейску пракурор, пры гэтым у беларускiм слове "скаргi" ён вымавiў гук "г" парасейску, цьвёрда.
- Нiякiх. Я хацела-б толькi, каб мяне перавялi ў агульную камэру.
- Гэта залежыць ад вашага сьледчага.
Пракурор i начальнiк турмы выйшлi, а за iмi глуха зачынiлiся абабiтыя зялезам дзьверы. Валя засталася зноў адна, але вярнуцца да сваiх ранейшых думак яна ўжо не магла.
Настала дзесятая гадзiна, ложак аўтаматычна адклаўся i зьняможаная Валя Камоцкая лягла спаць.
14
У манастыры аб арышце Валi Камоцкай даведалiся на наступны-ж дзень. Калi сьцямнела, прыехала НКВД за рэчамi. Забрала ўсе Валiны кнiгi, у тым лiку некалькi тамоў Ленiна, лiсты, фатаздымкi i нават канспэкты. Апiсалi ўсё гэта i зьвярнулiся да жыхарак манастыра з просьбай падпiсаць пратакол, але нiхто з прысутных, - а былi дома якраз усе, - не хацеў падпiсвацца, i толькi, пасьля некаторага ваганьня, згадзiлася прыкласьцi свою руку Роза Шкляр. Нiхто не хацеў, каб ягонае прозьвiшча фiгуравала ў НКВД. Дый самой Камоцкай было шкада, хоць ад таго, падпiшышся ты цi не, лёс Камоцкай, ведама, ня зьменiцца. Дармо, што Камоцкай у манастыры як-бы й ня любiлi, цяпер, калi з ёй такое сталася, кожны шкадаваў яе. Дый ня любiлi яе можа болей за праўду, якую яна гаварыла ў вочы, i за прасталiнейнасьць. Затое ў душы аддавалi ёй належнае за яе станоўкасьць, шчырасьць i адвагу. У асобе Камоцкай нельга было адмовiць чалавека з асаблiвай жыцьцёвай фiлязофiяй i цьвёрдым паглядам на рэчы. Гэтай сваёй якасьцяй яна выклiкала павагу нават у сваiх няпрыхiльнiкаў.
У хаце без Камоцкай стала неяк пуста. Ейны ложак, што стаяў каля сьцяны, здавалася, дакорлiва глядзеў на кажнага i як-бы абвiнавачваў у нечым. Над ложкам на сьцяне вiсеў у рамачках невялiчкi, вельмi стары партрэцiк яе бацькоў, якога людзi з НКВД ня ўгледзелi, або пасаромiлiся зьняць. З яго ўнiз глядзелi вочы пажылых людзей i як быццам шукалi кагосьцi i, не знайшоўшы, смуцiлiся бацькоўскай журбою. Ларыса смуцiлася, Дзiчкоўская маўчала, а Роза Шкляр з Аўсеевай рабiлi розныя здагадкi аб прычыне арышту Камоцкай i спрачалiся мiж сабой. Праўда, з пэўнасьцяй нiхто яшчэ ня мог сказаць, што Камоцкая арыштаваная (Цыпiна на занятках у iнстытуце нiкому не сказала, што Камоцкую павялi з ейнай кватэры). Дзяўчаты здагадалiся аб арышце Камоцкай толькi па тых гасьцёх, што нечакана завiталi да iх. У гасьцей Дзiчкоўская не пабаялася запытацца, што з Валяй i дзе яна зараз знаходзiцца. "Госьцi" нiчога на гэта не адказалi.
- Можа яна ўтапiлася цi што? Дык мы хоць аб гэтым хацелi-б даведацца.
- Тапельцамi мы ня цiкавiмся, - толькi ўсяго i буркнуў адзiн з гасьцей.
Лагоўская страту сяброўкi перажыла неяк адразу, у вадзiн мамэнт, i ўжо займалася сваiмi навукамi. Але агульная засмучонасьць i прыгнечанасьць не праходзiлi. Плян сьвяткаваньня Кастрычнiцкай рэвалюцыi не абмяркоўваўся, адкладваўся на пазьнейшае. Дзяўчаты хацелi запрасiць да сябе на сьвята колькi студэнтаў i павесялiцца. Прадбачалася выпiўка з закусонам. Пiсалiся ўжо iмёны хлапцоў, якiх варта было-б запрасiць, але згоды тут памiж дзяўчатамi ня было: тая хацела аднаго, iншая - другога. Чакалi ўсё Валю Камоцкую, калi яна, нарэшце, прыпляцецца з "блуду" i дапаможа iм вырашыць такое немалаважнае пытаньне, як хлапцоўскае пытаньне. Думалi, што Валя "сядзiць" у Корзюка, але чаму-ж-бы яна тады ня прыходзiла на заняткi? У кожным разе, да прыходу "гасьцей" нiхто ня думаў, што з Валяй сталася нешта сур'ёзнае. Аж тут во адбылося нешта нязвычайнае, непрадбачанае. "Госьцi" з НКВД пакiнулi ў манастыры за сабою цень трывогi, страху i няпэўнасьцi. Не пасьпеў манастыр як сьлед ажыць ад кiраўскiх дзён, як здарылася во нешта новае.
Але першае несамавiтае ўражаньне прайшло, наступiў позьнi вечар, кажны пачаў рабiць нешта сваё, рыхтавацца да заняткаў, i такiм парадкам, усталявалася як-бы нармальнае жыцьцё ў манастыры. Дзiчкоўская загнала ўсiх на ложкi i пачала працiраць падлогу. Яе чарод прыбiраць у пакоi прыпадаў на заўтра, але яна хацела ўсё зрабiць сягоньня нанач. Лагоўская абуралася, што мыцьцё пачалося цяпер, калi трэба ўжо спаць, падлога ня высахне добра, i трэба будзе дыхаць вiльготным паветрам усю ноч. Але Дзiчкоўская не зьвяртала на гэта нiякай увагi, шаравала падлогу яшчэ з большым iмпэтам, гаварыла, што нiчога нiкому ня станецца, а наўзьвер усяго яшчэ й дадала:
- Трэба-ж выгнаць паганы дух пасьля такiх адведзiнаў! Як ты думаеш? Iнакш - затхнёмся! Вось табе й ня мый! Дый сьвята на носе, апрача таго.
- Ну, тады мусiш выпалiць у печы!
- Калi ты прынясеш дровы!
Нехта пачаў стукаць у дзьверы. Дзiчкоўская адаткнула падол вясковага андарака, якi яна надзела на час мыцьця, падняла ўгору швабру i стала пад дзьвярыма з такiм разьлiкам, каб, калi яны адчыняцца на хату, яна засталася-б за iмi незаўважанай тым, хто ўвойдзе ў хату. Усе зразумелi яе намер, усьмiхнулiся i голасна гукнулi:
- Уваходзьце, калi ласка!
Дзьверы пачалi павольна адчыняцца i Дзiчкоўская нарыхтавалася з швабрай. "Вось зараз некага шлёпне. А можа гэта Валя?"
У дзьвярох паказалася незнаёмая жанчына, i Дзiчкоўская, сумеўшыся, хуценька апусьцiла швабру, адскочыўшыся ад дзьвярэй.
- Добры вечар у хату, галубкi! - лагодна прывiталася нейкая бабулька. Можна ў вас пабыць хвiлiначку? Я вам не перашкоджу!
- А вы хто такiя, бабка? - запыталася Дзiчкоўская. - Праходзьце. Сядайце! - i яна паставiла ёй крэсла каля стала.
Бабулька асьцярожна, каб не насьлядзiць падыйшла да стала i села на крэсла, паставiўшы на падлогу свой клунак. Усе зьлезьлi з сваiх ложкаў i паселi за сталом, разглядаючы незнаёмую. Чакалi, што яна скажа. Бабулька, абвёўшы ўсiх сваiм маладым паглядам, загаварыла:
- Я гэта прыехала сюды з Самахвалавiчаў. Я - мацi Мiколы Саланевiча, можа ведаеце?
Саланевiча ўсе ведалi тут, як былога студэнта. Насьцярожылiся i слухалi далей бабульку ў паношаным пальто, такiх-жа ботах i ў сукняным платку чырвонага колеру.
- I што-ж вы хочаце? - дапытвала далей бабульку Дзiчкоўская, падсядаючы да яе ўсё блiжэй i заглядаючы ёй прост у самыя вочы.
- Казалi мне, што ў вас мусiць быць тут такая дзяўчына - Валя Камоцкая.
- Ну, ёсьць. А што? - хiтра вяла сьледства Дзiчкоўская.
- А каторая яна тут? - ледзь усьмiхнулася бабулька. - Бачаце, колькi вас тут! I ўсе разам жывяцё згодна?
- Ня скажам каторая. Адгадайце! - перайшла на жарт Роза Шкляр.
Дзiчкоўская, пасур'ёзьнеўшы, перабiла Шкляр:
- Няма ў нас болей Валi Камоцкай, бабка! Была, але цяпер няма, i ня пытайцеся пра яе!
- А што - i з ёй нешта сталася нядобрае?.. Я нiчога... Я толькi хацела... Можа яна што ведае пра майго Мiколу... Сядзiць ён... Можа-ж чулi?
Бабулька выцерла на сваiх вачох сьлёзы. Дзяўчаты чулi, што Саланевiч арыштаваны, але чуткi так i засталiся чуткамi. Чамусьцi верылi, што як паехаў ён настаўнiчаць дык i настаўнiчае. А цяпер сама мацi гаворыць пра гэта. Незразумела было толькi, што-ж супольнага памiж Саланевiчам i Камоцкай.
- Ужо цэлы год ня пiша Мiкола. Можа ўжо, крый Божа, яго няма ў жывых. Аж тут дачулася я гэта во, што Мiкола напiсаў пiсьмо Корзюку Раману, кавалеру гэтай... як яе... дзяўчыны... Камоцкай. Я была ўжо на квацеры Корзюка, дык яго няма, а гаспадыня яго паслала мяне... прывяла мяне сюды i кiнула. Кажа, што можа яна, гэтая яго дзяўчына, што-кольвек ведае. Ён з ёю любiцца цi што, казала. Дык можа як папала ёй пiсьмо майго Мiколы.
- А як-жа вы ведаеце, што ваш сын напiсаў пiсьмо Корзюку?
- Хто вам сказаў? - уставiла i сваё слова Лагоўская, паправiўшы пэнснэ на сваiм носе.
- А гэтага ўжо, мае даражэнькiя, я вам не магу сказаць, хто. Вам-жа ўсё роўна, хто? Даруйце мне старой i дурной! Мы ўжо столькi пыталiся людзей, што здурэць можна. Пiсалi i ў лагер той, дзе ён сядзiць, ды ня шлюць нiчога адтуль.
- А за што яго пасадзiлi?
- Хто-ж яго ведае, дзеткi. Ён-жа тут быў з вамi, дык можа вы i ведаеце, за што. Сказалi-б мне можа? Я нiкому не скажу... Ня можа быць, каб наш Мiкола ў чым правiнiўся. Не такi ён. Яблыка чужога не сарваў.
- За яблыкi, бабка, не бяруць.
- Хто-ж яго ведае. А толькi мы з сваiм старым занудзiлiся чыста. Як толькi ляжам спаць, дык i сьнiм абодвы свайго Мiколу. Пасылала я свайго старога i ў кэвэдэ - ня хоча. Кажа, што ўсё роўна нiчога ня скажуць... Пыталiся ўжо такiя, як мы! Выправiлася во сама. Кабеце, кажуць, лацьвей. Дык i мяне ня пушчаў, стары мой... не хацеў, каб iшла. Але як-жа я не пайду? I на той сьвет пайшла-б... Дык нiчога ня скажаце, даражэнькiя, пра майго Мiколу? - старая паднялася з крэсла i падняла сваю клумку з падлогi.
- Нiчога ня ведаем, бабка. I рады-б, але нiчым дапамагчы вам ня можам, адказала за ўсiх Дзiчкоўская. - Сядайце во, пачастуем вас гарбатай.
- Не, дзякую, дзеткi, пайду ўжо!
- Дзе-ж вы будзеце начаваць? Позна ўжо!
- На вакзале.
- Дзяўчаты, паложым яе ў нас! - азвалася Ларыса, што сядзела ўвесь час моўчкi. - Ложак гуляе.
- Як табе ня сорамна, Ларыса! Яшчэ не пасьпеў прастыць ложак, а ты ўжо ложыш на яго людзей, - - запярэчыла Дзiчкоўская.
- Ну як хочаце, - прымiрылася Ларыса.
Старая, падзякаваўшы за ўсё, i за тое, што маладыя не пагардзiлi ёю, выйшла з манастыра.
- А я дык нешта ня веру ёй! - пасьпяшалася выказаць сваю думку Шкляр.
- А што-ж там ня верыць? - пакрыўдзiлася Дзiчкоўская.
- Не разумею я ўсяго гэтага, - не здавалася Шкляр.
- I разумець няма чаго! Цi хiба ў цябе мацi няма?
- Мяне дзiвiць толькi адно, адкуль у нашай Валечкi такiя сувязi? - усё яшчэ зьмяншальным iмём называла Лагоўская Валю.
Перад сном Ларыса зьняла з Валiнага ложку пакрывала, каб яно не бялелася ноччу, - Ларыса баялася гэтага пустога ложку побач, ён будзiў у ёй жаласьлiвыя пачуцьцi i мiстычны страх.
15
Назаўтра дзяўчаты выйшлi з манастыра на заняткi ўсе разам, як па камандзе, што рэдка здаралася раней. Звычайна, адныя з iх любiлi прыходзiць на заняткi за паўгадзiны да пачатку лекцыяў, iншыя, наадварот, выседжвалi да самага званка, якi быў добра чуцён з Галоўнага корпусу i служыў надзейным гадзiньнiкам для студэнтак. Сягоньня-ж нейкi нязвычайны настрой гнаў iх усiх раней. Пiлi гарбату адначасна, моўчкi, сьпяшаючыся. Можна было падумаць, што яны злуюцца адна на адну. Цяжка было вытлумачыць такiя iхныя паводзiны чым-небудзь iншым, як толькi фактам адсутнасьцi Валi. Страта была настолькi вымоўнай, што не дазваляла нават гаварыць аб ёй. Звычайна, ранiца ў манастыры - гэта час жартаў, звадыяшу i кпiн. Але не такая ранiца сягоньня!
У Галоўным корпусе хутка прайшлi паўз распранальнi - свае палiтончыкi дзяўчаты заўсёды пакiдалi дома, каб не стаяць у чарзе, - i накiравалiся проста ў сваю аўдыторыю. Зiрнулi направа - у канцы карыдору, каля канцылярыi дырэктара, стаяла вялiкая група студэнтаў - чыталi нешта на дошцы загадаў i абвестак. Дзяўчаты борзда павярнулi туды. Насустрач iм iшоў iхны выкладчык лiтаратуры прафэсар Пiятуховiч. Пазнаўшы iх, ён запытаўся:
- Куды-ж гэта вы? А на заняткi?
- Мы зараз-жа, на аднэй назе, выбачайце!
Тыя, што ўжо прачыталi навiны, адыходзiлiся, даючы магчымасьць падыйсьцi iншым. Даступiлiся й дзяўчаты - за кантррэвалюцыйную дзейнасьць загадам дырэктара выключаюцца з лiку студэнтаў Раман Корзюк i Валя Камоцкая. Ня то што нехта шкадаваў Корзюка або Камоцкую (сярод тых, хто прачытаў гэты загад, былi й такiя, каго гэта радвала), хутчэй страх за сябе самога западаў у душу кожнага: а што, калi звольняць i мяне? Ад часу забойства Кiрава гэта-ж ужо ня першы такi загад. I калi раней дошкай загадаў нiхто, звычайна, ня цiкавiўся, дык цяпер падыходзiлi да яе з страхам. Толькi невялiкая параўнаўча частка студэнтаў заставалася спакойнай i не турбавалася моцна за свой лёс: яна верыла, што тое, што пастанаўляе начальства, зьяўляецца адзiна правiльным, што калi яно нешта робiць, дык значыць так трэба, справядлiвасьць ягоных захадаў ня можа падлягаць сумлеву.
Цэлым гуртам дзяўчаты, на чале з Дзiчкоўскай, увалiлiся ў аўдыторыю. Пiятуховiч лекцыi яшчэ не пачынаў, чакаў, калi зьбяруцца ўсе - нязвычайнае зацiкаўленьне студэнтаў дошкай загадаў сягоньня ўпяршыню парушыла нармальны ход нутранога парадку iнстытуту.
Пiятуховiч, як выглядала, ведаў прычыну такога забурэньня i не сьпяшаўся з лекцыяй. Дзiчкоўская, сеўшы за стол побач Цыпiнай, шэптам запыталася ў яе, цi ведае яна пра сёньняшнiя навiны. Тая, ня гледзячы на яе, неахвотна адказала, што так. Цыпiна гатовая была слухаць лекцыю i не хацела, каб ёй хто перашкаджаў. Усю сваю ўвагу яна сканцэнтравала на прафэсары, чакала, калi ён загаворыць. Прафэсар Пiятуховiч меў сёньня лекцыю пра беларускi фальклёр. Найперш, як i заўсёды, ён паўтараў тэзы папярэдняй лекцыi, а потым пачынаў тэму наступнай лекцыi. Ён дакладна пачынаў заўсёды так: "Дарагiя сябры, паўторым тэзы папярэдняй лекцыi". Прыгадваў ён iх прыблiзна хвiлiнак з пяць. Наагул-жа ён лiчыўся добрым лектарам - гаварыў лягiчна, рабiў напрыканцы лекцыi высновы, i студэнтам лёгка было запiсваць свайго выкладчыка. А гэтая акалiчнасьць сама па сабе ўжо лiчылася вялiкай заслугай выкладчыка. Пiятуховiч паўтарыўшы, нарэшце, свае тэзы, прамовiў: Тэма-ж нашай сёньняшняй гутаркi Заплачкi.
Апошнiм часам, а сягоньня найбольш, Пiятуховiч моцна крытыкаваў нацдэмаў за iхныя мэтадалягiчныя памылкi ў галiне фальклёру. Прызнаваў i свае грахi, радзiў сваiм слухачом не карыстацца ягонымi працамi ў галiне беларускага фальклёру, як антымарксысцкiмi ў сваiм мэтадзе. Аднэй з галоўных памылак нацдэмаў ён лiчыў iгнараваньне iмi вуснай спадчыны пралетарыяту i выпукленьне фальклёрнага фонду "старых бабулек". Вёска ў нацдэмаў - усё, горад - нiчога. Студэнты разумелi, што iхны прафэсар самастрахуецца, значыць - нечага баiцца. Свае лекцыi Пiятуховiч перасыпаў цытатамi з Маркса, Энгельса, Ленiна i Сталiна, але гэта нiколькi не страхавала яго ад крытыкi, i ў першую чаргу - ад крытыкi з боку дацэнта Барысенкi, якi ў сваiх лекцыях па беларускай лiтаратуры, перад тымi-ж самымi студэнтамi, што слухалi й Пiятуховiча, называў яго "нацдэмам". Адпору Барысенку Пiятуховiч не даваў, баючыся яго, як маладога вучонага-камунiста.
Скончылася лекцыя Пiятуховiча, i студэнты высыпалi на перапынак на карыдор. Пра выключэньне Корзюка i Камоцкай з iнстытуту, дзiўная рэч, нiхто цяпер не гаварыў. Гаварыць пра iх, вiдаць, было ўжо небясьпечна. Гаворыш значыць, думаеш пра iх, а можа яшчэ й шкадуеш. Таму й не гаварылi. Гаварылi абы пра што. Спрабавалi жартаваць. Пятрок Шыракоў з Цыпiнай i з некаторымi iншымi студэнтамi заставалiся ў аўдыторыi, на карыдор ня выходзiлi. Цыпiна кармiла Шыракова бутэрбродамi, якiя яна прыносiла з дому i якiмi яна спадзявалася ўтрымаць пры сабе галоднага Шыракова. Шыракоў напачатку адмаўляўся ад пачастунку, але Бася ўмела яго ўгаварыць, i Пятрок згаджаўся, вынiмаў з кiшэнi сьцiзорык i гаварыў:
- Ну, калi ты ўжо гэтак просiш, адрэжу ад цябе на капейку!
Потым Пятрок пачаў адразаць i на рубель. Нарэшце, Пятрок сьцiзорыка ўжо не вынiмаў, а браў Басiны бутэрброды цалком. Пятрок цяпер баяўся за сябе: ён сябраваў з Корзюкам, i гэтае сяброўства магло абярнуцца супраць яго. Але выгляду не паказваў, што гэтая акалiчнасьць турбуе яго, захоўваўся вонкава спакойна i, як заўсёды, жартаваў. Гэтак вось i цяпер, зьеўшы бутэрброд, ён выцягнуў за руку з-за стала Басю i закружыўся з ёй у вальсе каля прафэсарскай кафэдры. Вальс ён граў сам сабе на губах. Трымаючы Басю шчыльна, але настолькi, каб можна было сваiм корпусам адкiдацца назад, Пятрок кружыў Басю да шаламлiвасьцi, i яна, быццам у вялiкай жарсьцi, клала яму сваю галаву на плячо, заглядаючыся ў ягоныя вочы знарок спакусьлiва i мiрглiва. Потым iнцыятыву забiрала Цыпiна, пачынала знарок круцiць Петрака налева, ведаючы, што ён умее танцаваць толькi ў адзiн бок. Гэта называлася вальсам Цыпiнай. Прысутныя сьмяялiся i бiлi iм у ладошкi. Вальс Цыпiнай выконваўся досыць часта на просьбу ўсяе клясы. У часе перапынкаў пачыналася часам такое, што цяжка было паверыць, што гэта дарослыя людзi - танцавалi, дурэлi, станавiлiся ў пiрамiду. Раман Корзюк, бывала, рабiў у паветры сартамартале: неяк раптам, што й ня ўгледзiш, падкiнецца ў паветры i там, угары, нягледзячы на ўвесь свой рост, кульнецца гэтак спрытна i зграбна, што, бывала, ягоная галёша, а то й абедзьве разам, ськiнуўшыся, шыбуюць куды-небудзь у вакно цi ў сьцяну. Толькi блiсьне ў паветры голая пятка.
Скончылiся заняткi i дзяўчаты, перш чым пайсьцi ў манастыр, падыходзяць яшчэ раз да дошкi загадаў, каб больш уважлiва разгледзiць загад дырэктара. Iдучы па карыдоры, яны сустрэлi бабульку, якая ўчора заходзiла да iх. Яна пазнала дзяўчат i, як да сваiх, загаварыла. У яе была ўсё тая-ж, знаёмая дзяўчатам торбачка-кайстра.
- Была, дзеткi, у самога дырэктара. Нi мычыць, нi целiцца. I так i сяк, а праўды не гавора. Па ўсiм бачу - ведае, ды ня хоча гаварыць. Так i не сказаў нiчога.
- Куды-ж вы цяпер iдзеце?
- Шукаю Гiнзбурга. Мой Мiкола жыў з iм разам у тырнацi i можа што ведае ён. Гэта мне падказалi добрыя людзi схадзiць да яго.
- Ну, як знаеце, цётка! Пашукайце Гiнзбурга, але й Гiнзбург, здаецца, цi ня згiнуў ужо! - з апошнiмi словамi Дзiчкоўская зьвярнулася не да бабкi, а да Розы Шкляр, якая добра ведала Гiнзбурга, студэнта з гiстарычнага адзьдзяленьня. Шкляр, у знак пацьверджаньня, кiўнула галавой. Дзяўчаты памахалi бабцы i яна пасунулася некуды далей. Жанчына з распранальнi доўга ня спушчала з яе вачэй, але не затрымлiвала, як калiсцi Корзюка, i ня чынiла ёй нiякiх прыкрасьцяў, хоць на нагах у бабулi было нямала гразi.
На вялiкае зьдзiўленьне дзяўчат, загад дырэктара аб звальненьнi з iнстытуту Корзюка i Камоцкай быў ужо зьняты з дошкi. Што-б гэта азначала? Павiсеў колькi гадзiн i ўжо зьнялi? Раней такiя загады вiселi па тыдню i болей.
З такой загадкай дзяўчаты пераступiлi парог свайго манастыра.
16
Дырэктар iнстытуту Мэльцэр меў у сябе ў габiнэце важную нараду з сакратаром партарганiзацыi. На гэтую нараду больш нiкога не запрашаў - яна была строга сакрэтнай. Сваю сакратарку Мэльцэр адаслаў дахаты, хоць яна й была ўтаямнiчаная ў справы канцэлярыi. Выходзячы, як-бы абражаная, яна зьдзiўлена паглядзела на дырэктара, якому й самому было нязручна за свой учынак. Такi ўчынак тлумачыўся тым, што на нарадзе стаўлялася пытаньне аб iм самiм. Паставiў-жа яго сам сакратар партарганiзацыi iнстытуту. Вытварылася дзiўная сытуацыя: у сваiм собскiм габiнэце дырэктар iнстытуту ня чуўся гаспадаром i з страхам чакаў, якую пазыцыю зойме ў ягонай справе сакратар, як фактычна вышэйшая сiла ў iнстытуце. А справа тая стаяла гэтак, што яе нiкуды iнакш не павернеш: быць або ня быць. Дырэктар даўно i не аднойчы абвiнавачваўся ў апартунiзме, "мякка кажучы", як зазначаў заўсёды сакратар партарганiзацыi.
- Таварыш дырэктар, дазвольце пачаць нашую гутарку ўжо не з апартунiзму, адразу ўзьняў свой голас сакратар, седзячы за дырэктарскiм сталом. Апартунiзм - гэта нiякае слова! Тут нешта куды большае! Барацьбу за камунiстычнае выхаваньне мы прайграем, таварыш дырэктар! Ускладзеныя на нас абавязкi мы ня выконваем! Скажу канкрэтна - моладзь у нашым iнстытуце расьце ня туды! Вы калi-небудзь думалi над гэтым? Цi вы толькi зацiкаўленыя хатнiм, прыватным выхаваньнем сваiх дзяцей? А iнстытут для вас - толькi месца, дзе вы выкладаеце гiстарычны матэрыялiзм? Для сваiх дзяцей вы знайшлi i нямецкага i ангельскага настаўнiкаў, а хто-ж будзе настаўнiкам для тых маладых людзей, якiя знаходзяцца пад вашай высокай апекай? Думаеце, выплачваць дзяржаўную стыпэндыю студэнтам - гэта i ўсё? Вы прыслухалiся калi-небудзь хоць на хвiлiну да таго прытоенага гулу, якi нарастае з кажным днём у сьценах, якiя мы называем савецкiм iнстытутам? Мы выкладаем i гiстарычны i дыялектычны матэрыялiзм, мы выкладаем ленiнiзм, гiсторыю партыi, гiсторыю народаў СССР, пэдагогiку й пэдалёгiю i шмат чаго iншага, а зойдзе да нас, скажам, якая-небудзь бабулька, паходзiць тут, мiж намi, якiх з пару дзён i ўсяму нашаму камунiстычнаму выхаваньню - канец! Прабуджаюцца такiя цёмныя сiлы, вымерыць якiя адной толькi гэтак званай кантррэвалюцыяй немагчыма. Той шаблёнчык "кантррэвалюцыi", якiм мы карыстаемся, каб акрэсьлiць iндувiдуалiстычную стыхiю, нiчога ня варты.
- Выбачайце, таварыш сакратар партарганiзацыi, вы самi карыстаецеся гэтым шаблёнчыкам.
- Я ўсьведамляю ягоную нiкчэмнасьць! Рэвалюцыя хутка абяртаецца ў кантррэвалюцыю, калi яна не забясьпечаная хлебам, у iмя якога яна паўстала. Гэта можа й вульгарна, але гэта так. I тут назаву вам канкрэтны факт - вы не забясьпечылi сваю ўстанову хлебам!
- Забясьпячэньне хлебам - гэта такi-ж мой, колькi i ваш абавязак. Але, сапраўды, не адзiным хлебам жыў чалавек. Накармеце вы хлебам галодных, i яны прададуць рэвалюцыю, якую яны рабiлi, калi былi галодныя.
- Таварыш дырэктар, у дыялектыку тут гуляць няма чаго! Вашыя студэнты ня толькi бяз хлеба, а й бяз зупы. Вы былi калi-небудзь у студэнцкай сталовай? Не? Ну вось бачаце! Вы пацiкавiлiся iнтэрнатамi? Вы ведаеце, як i чым жывуць там людзi? Адзiн толькi, скажам, лiст, атрыманы нашым студэнтам ад бацькоў з вёскi, у якiм тыя скардзяцца на недаед, i прачытаны сябром, хавае ў сабе такую эмацыянальную сiлу, што здольны пераставiць цi аднаму мазгi. Аднаго такога лiста досыць, каб скасаваць усе нашыя вячэрнiя палiтзаняткi, на якiя, дарэчы, нiхто ня хоча хадзiць. Такiя заняткi - толькi праформа.
- Таварыш сакратар партарганiзацыi, тое, аб чым вы гаворыце, тычыцца болей вас, чым мяне. Палiтычным выхаваньнем кiруеце вы, а не я, i вам не выпадала-б тут чытаць мне натацыi.
Мэльцэр пасьмялеў i перайшоў у наступленьне пасьля таго, як ён упэўнiўся, што сакратар ня ставiць адкрыта пытаньня, быць цi ня быць яму на становiшчы дырэктара iнстытуту. Гэтага дырэктар як найболей баяўся. Аднак сакратар, раздражнёны рэплiкай дырэктара, перайшоў у парыве гневу да контратакi:
- Згаджаюся, палiтычнае выхаваньне перш за ўсё тычыцца мяне, але я скажу вам зараз проста ў вочы - з такiм дырэктарам, як вы, я працаваць не магу! I не магу адказваць за палiтыка-маральнае выхаваньне, за ўзровень яго ў нашым iнстытуце! Я не зьбiраюся дзеля вас несьцi кару! Як дырэктар, вы проста не аказалiся на вышынi. Вам мусiць быць сорамна, што вашаю ўстановаю апякуюцца найболей органы дзяржаўнай бясьпекi.
- Гэтай апекi, як бачна, захацелi вы i толькi ўзвальваеце вiну на мяне.
- Як-бы там нi было, факт застаецца фактам. Загадамi аб звальненьнi вы не застрахуеце сябе i не паднiмiце мараль у студэнтаў. Прабачце, вы й тыя загады пiшаце пад дыктоўку ўсё таго-ж шэфа. Пiшаце, а потым праз некалькi гадзiн адменьваеце па званку вашага апякуна. Дарэчы, чаму вы анулявалi загад аб звальненьнi з iнстытуту Корзюка i Камоцкай?
- Мне загадалi гэта зрабiць.
- Хто?
- Органы, як вы насьмешлiва называеце iх. Камоцкая яшчэ не асуджаная i я ня меў права яе звальняць да суда, а Корзюк нямаведама дзе. Я можа й сапраўды пасьпяшаўся з iмi.
- Хачу найперш зазначыць, што перад "органамi" я ня дрыжу, як вы, i не страхуюся перад iмi, я не баюся iх, бо ня маю грахоў i, значыцца, ставiцца да iх зьняважлiва або поўзаць перад iмi ў мяне няма нiякiх падставаў. Яны выконваюць сваю функцыю, як мы мусiм выконваць сваю. А вы, таварыш дырэктар, перадалi свае функцыi вашаму шэфу!
- Цi не даволi-б вам тут прыцiскаць мяне? Я не хлапчук вам, а, здаецца, трошкi старэйшы за вас бальшавiк! Вы, а не я стварылi штучную атмасфэру кантррэвалюцыi ў iнстытуце! Хто, як ня вы, з трыбуны нядаўна пагражалi й заклiкалi шукаць усюды ворагаў, знаходзiць iх там, дзе можа iх i няма. Вы наэлектрызавалi атмасфэру, расьпяклi яе да таго, што ў такiх умовах я й сапраўды не магу выконваць сваiх абавязкаў. I прызнаюся - я баюся НКВД таму, што вы туды ходзiце! Вы зайшлi калi-небудзь да мяне перад тым, як iсьцi туды? Не! Цяпер насьмiхаецеся, што я дрыжу. I калi гаварыць тут праўду перашкаджаеце працаваць мне - вы!
Дырэктар, раззлаваны, падняўся з крэсла i пачаў бегаць па сваiм габiнэце. Ад таго, што габiнэт быў занадта малым, усяго некалькi крокаў удоўжкi, дырэктар часта павяртаўся i выглядала, што ён топчыцца на месцы, натыкаючыся то на адну, то на другую сьцяну.
Сакратар партарганiзацыi спакойна назiраў за iм.
- Адно тое, што памiж намi няма паразуменьня, ужо пагражае нам абаiм. Прашу зразумець гэта. Што-ж тычыцца вашага закiду, скажу - я, як мага абараняю нашую ўстанову там! Прапаную - працаваць разам, пановаму.
Сакратар працягнуў руку Мэльцару. Той падаў сваю, i гутарка памiж iмi была ўжо больш лагоднай.
- Маю колькi канкрэтных прапановаў. Абавязкава - выкладаць пабеларуску! Чаму гэта важна? Наш шэф абвiнавачвае нас за нацыяналiстычныя настроi сярод нашай моладзi. Каб такiх настрояў ня было, мы павiнны задаволiць законныя нацыянальныя запатрабаваньнi беларускай моладзi. Мы працуем у больш складаных умовах, чым нашы расейскiя таварышы, дзе нацыянальнага пытаньня фактычна не iснуе. Далей - нашае, так сказаць, пагранiчнае палажэньне! Мы ў падсуседзях у капiталiстычнага сьвету. Гэты сьвет заўсёды будзе правакаваць, уплываць на нас i шкодзiць нам. Не забывайма Польшчы. Мы працуем там, у Заходняй Беларусi, i што тычыцца беларускага пытаньня мы мусiм быць у гэтым сэньсе прыкладам для нашых заходнiх братоў, прыцягальнай сiлай!
Сакратар партарганiзацыi на момант спынiўся i, пазiраючы ў вочы дырэктару, дадаў:
- Таварыш дырэктар, давайце працаваць так, каб у нас ня было нiводнага арыштаванага!
- Згода, калi гэта будзе залежыць толькi ад нас.
Дырэктар быў нямала зьдзiўлены хлапецкай наiўнасьцяй сакратара партарганiзацыi.
17
Неверагоднае бывае верагодным. Ёсьць людзi, якiя мала, а то й зусiм ня турбуюцца за свой лёс, iдуць наўпрасткi, куды iх вядзе iхнае хаценьне, i толькi дзiву даешся, як выносiць iх нейкая няведамая сiла з самых неверагодных абставiнаў. Гэта заюшаныя людзi, i можа найшчасьлiвейшыя ў сьвеце. Здаецца, што не яны самi аб сабе дбаюць, а нехта iншы вядзе iх, i яны праходзяць роўна гэтулькi, колькi iм адведзена. Падобных людзей нагадваў сабою i Раман Корзюк. Iдучы ў Польшчу, Корзюк ведаў, што ён не застанецца там, але ўсё-ткi йшоў, як-бы яго хто пхаў туды. Прывёўшы сям'ю ў Польшчу, ён лiчыў, што сваё заданьне ён выканаў, i, такiм парадкам, пачуваў сябе свабодным. Сям'я яго ўжо больш ня зьвязвала. I Корзюк захацеў, - ня вырашыў, а захацеў - пайсьцi назад. Гэтае хаценьне было нагэтулькi вялiкае, што нават аднае лiшняе гадзiны ён не хацеў заставацца ў Польшчы. Ён, канешне, i ня думаў складаць нейкую ахвяру на аўтар Польшчы, як таго дамагаўся польскi чын. Сваёй ахвярнасьцяй Корзюк не хацеў здабываць сабе ласкi. Польскi чын спадабаўся яму сваёй высокай iдэйнасьцяй, але ён-жа стаўся i вялiкiм дакорам для яго. Калi высокi польскi чын загаварыў аб гераiзме польскiх сыноў i дачок, якiя зьвеку гатовыя ахвяраваць сабой, каб толькi жыла iхная бацькаўшчына, Корзюка ашаламiла раптоўная думка: ён здраднiк свае радзiмы. Польскi чын, здавалася, хацеў i падказаць Раману гэткую думку, i не зрабiў гэтага толькi дзеля далiкатнасьцi. Нiколi раней Раману i ў голаў ня прыходзiла думка, што перабегчы - значыць, здрадзiць. Раман баяўся гэтага слова. Ён ня шукаў тут для сябе ратунку, ён ратаваў толькi iншых. А цяпер выходзiць, што ён уцёк, пабаяўся небясьпекi, уцёк дзеля сваёй собскай выгады, таму толькi, што яго абвiнавачваюць у нейкай кантррэвалюцыi, у прыналежнасьцi да арганiзацыi, аб iснаваньнi якой ён даведаўся толькi ад сьледчага. Не пасьпелi яму паказаць недарэчныя наганы, як ён адчуў сябе вiнаватым, злоўленым, пабаяўся арышту, паддаўся Кандраценю, пакiнуў навуку, пакiнуў усё, каб толькi зьберагчыся. Якi-ж ён кулак i дзе ягоная кулацкая шырыня, якой ён хвалiўся перад самiм сабою? Сабака, i той не пакiдае свае будкi, здыхае на двары гаспадара, а ня йдзе. А я пайшоў, схаваўся. Студэнт, называецца! Тое "пане студэньце", з якiм падкрэсьлена ветлiва зьвяртаўся да яго польскi чын, набыло цяпер для Рамана сэнс напамiнку пра абавязкi студэнта. Якi-ж я студэнт? Студэнт - гэта iдэальнае слова. Я плямлю яго. Студэнт i перабежчык-здраднiк у ваднэй асобе ня могуць зьмясьцiцца. Студэнт - гэта ўсё-ткi сымбаль рэвалюцыйнасьцi, а ня толькi аднэй панскай далiкатнасьцi. Студэнт - гэта Сiбiр, i Сiбiру сапраўдныя студэнты нiколi не баялiся.
Раману пашчасьцiла. Польскiя ўлады абыйшлiся з iм добра - адпусьцiлi яго. Нават паклапацiлiся аб тым, каб ён ня трапiў у рукi сваiм, перакiнулi ў Латвiю, каб ужо адтуль выпхнуць на ўсход. Чаму палякi абралi для яго такi шлях, Раману невядома было. Праваднiк-жа казаў, што летувiская гранiца сьцеражэцца ня так пiльна, летувiсы не бягуць у Савецкi саюз так, як бягуць беларусы з Польшчы. Дык для Раманавай бясьпекi i было вырашана пераходзiць мяжу там. Рамана ўсё-ткi зьдзiўляла, чаму так прыхiльна паставiлiся да яго палякi? Але й на гэтае Раманава недаўменьне даў адказ на дзiва гаваркi праваднiк, - Раман, мусiць, спадабаўся палякам, казаў ён, i яны спадзяюцца мець у яго асобе свайго чалавека за кардонам.
- Польская дэфэнзыва, пане мой, нiчым ня кiдаецца, - закончыў ён, сьмяючыся. - Можа калi й пан спатрэбiцца нам.
Перажыў Раман i часiну сьмяротнага страху. Быў адзiн мамэнт, калi Раман падумаў, што праваднiк-паляк хоча з iм раськвiтацца. Патое, думаў ён, палякi й выдумалi такую вандроўку.
Зьлезьлi ноччу з цягнiка недзе на глухiм паўстанку. Да гранiцы, як казаў праваднiк, заставалася яшчэ з пару кiлямэтраў. Трэба было прайсьцi дужа камянiстую, глухую i дзiкую мясцовасьць. Нiякiх сялiбаў нiдзе ня было. Iшлi не гамонячы. Неўзабаве наткнулiся на нейкую будынiну. Зайшлi. Сьвятла ня было. Паляк прывiтаўся палетувiску. Яму адказала на гэтай-жа мове жанчына, па голасу - маладая. Раман нiчога ня мог разгледзець у цямрынi, застаючыся стаяць ля парогу. Пасьля кароткай гаворкi, жанчына затупацела, i хутка ў кутку засьвяцiлася газоўка. Раман аж аслупянеў: насупраць сябе ён пабачыў не жанчыну, а падлетка гадоў чатырнаццацi. Гэта так няпрыемна ўразiла Рамана, што яму ўсё здалося тут падазроным, няпэўным i небясьпечным. Агледзеўшыся, Раман заўважыў, што ў хаце няма нiводнага вакна, цi можа яму так здалося. У кажным разе адчуваньне было - быццам ты ў падвале. Праваднiк сiгнуў наперад i сеў за маленькi столiк, запрасiўшы й Рамана.
- Падай гарэлкi! - зьвярнуўся праваднiк да падлетка ўжо папольску. Хочацца трохi выпiць.
Пiў паляк ня "трохi", а куляў чарку за чаркай, змушаючы пiць i Рамана. Але Раман адмаўляўся.
- Пi, кажу, усё роўна плацiць будзеш ты!
Раман не садзiўся, стаяў на сваiм месцы.
- Ня хочаш - ня трэба! Часу ў нас няма, - i паляк падняўся, коўтнуўшы напасьледак яшчэ адну чарчыну. - Зыгмундзiк, дай пляшку на дарогу!
"Зыгмундзiк" паставiў пляшку на стол.
- Ну, плацi, браце! Ня так-жа я цябе вяду! Колькi каштуе?
"Зыгмундзiк" сказаў.
Раман выняў з кiшанi сваё партманэ i заплацiў злотымi.
Выйшлi.
- Я бачу ў пана досыць ладна грошай. Не пашкадавалi табе, - азваўся сур'ёзна, зусiм пацьвярозаму праваднiк, як-бы гарэлкi й ня нюхаў.
Рамана скалынула. "Прывёў сюды, каб ня весьцi далей".
- Пану злотыя больш не патрэбныя. Праз гадзiну пан будзе на тым баку.
Раману адлягло. Ранейшая думка яму здалася сьмешнай, ён нават засаромiўся свайго страху перад палякам. Аддаў усе грошы, якiя ў яго былi - i польскiя i савецкiя.
- Савецкiя грошы хай пан трымае сабе на дарогу. Яны мне нi да чога. Я ведаў, што ў пана яны ёсьць.
Навобмацак ён адзьдзялiў савецкiя грошы ад польскiх.
Калi паляк здаваў Рамана iншай асобе, недзе зусiм блiзка пракрычэлi пеўнi.
- Гэта на панськiм баку. Пан, можна сказаць, як дома, - азваўся лагодна паляк. - I ехалi i йшлi сюды далёка так, каб пан цэлы быў i ў рукi не папаўся.
Аднэй сваёй рукой паляк узяў Рамана за плячо, другой, выцягнутай, паказваў:
- Вунь, бачыш агеньчык, што ледзьве колiць цямрыню, гэта хата пана Якуба, на тым баку ўжо. Як зойдзеце да яго, скажаце: "Вiтаньне, пане Якубе", i пан Якуб адвядзе пана на самую станцыю. Яшчэ й на Менскi цягнiк пасадзiць, як пан не пашкадуе савецкай паперчыны.
На гэтым паляк ветлiва разьвiтаўся з Раманам, i новы чалавек павёў яго проста на агеньчык хаткi "пана Якуба". Праз колькi маўклiвых i цiхiх хвiлiн яны былi ўжо ў "пана Якуба", - Раман гэтак i не заўважыў, дзе й калi была пярэйдзена iмi гранiца. Перакiнуўшыся колькiмi словамi з "панам Якубам", Раманаў праваднiк вярнуўся назад.
Калi Раман перадаў палякова "вiтаньне, пане Якубе", пан Якуб усьмiхнуўся i толькi сказаў: "Шэльма ён". Корзюк прабыў у "пана Якуба" гадзiны паўтары. "Пан Якуб" пачаставаў яго гарбатай з ромам i сказаў, што ён можа яшчэ здрымнуць да цягнiка. Стомленасьц, атупеласьць i абыякавасьць да ўсяго сьцiшылi Рамана i, седзячы за сталом, ён пачаў дзюбаць носам. Да чыгункi было тры кiлямэтры, i яны пасьпяшалiся.
Сваёй зямлi Раман цяперака баяўся. Яму здалося, што ён быў недзе шмат гадоў i глядзiць на свой край як-бы ўпяршыню, з трывогай i ўтрапеньнем на душы. Вакзал - невялiкая будынiна - глядзеў на Рамана няветлiва i запытальна.
У касу за бiлетамi стаяла колькi чалавек. У чаргу стаў i Раман. Адчынiлася вакенца, нешта сказаў касiр i вакенца зачынiлася. Незадаваленьне прайшло па людзёх. Праз якiх дзесяць хвiлiн вакенца зноў адчынiлася i пачаўся продаж бiлетаў. Зьявiўся аднекуль нi то ў форме НКВД, нi то ў форме пагранiчнiка чалавек i стаў каля саменькай касы, аблакацiўшыся на балясы. Ён аглядаў вачыма кожнага, хто адыходзiўся з бiлетам ад касы. Корзюк паволi прасоўваўся да вакна. "Пан Якуб" стаяў воддаль. "А можа гэта ён i выклiкаў яго сюды?" Раман нi разу не зiрнуў у бок чалавека ў форме, хоць яму i здавалася, што той назiрае за iм. "Гэта добра, што ў мяне саматканы пiджак". Ад напружаньня скура на iм аж шорхла. Нарэшце, ён падыйшоў да вакенца. Грошы ён не падрыхтаваў, як гэта рабiлi iншыя, i калi яму трэба было плацiць, ён пасьпешна i нязграбна пачаў вынiмаць iх з партманэ. Невядома якiм парадкам, зашалясьцела з партманэ на падлогу новенькая паперка польскiх злотых. Вiдаць, у свой час яе не намацаў праваднiк, i яна засталася ў Рамана. Чалавек у форме хацеў быў падняць яе, але Корзюк папярэдзiў яго i паклаў польскiя грошы ў партманэ.
Прыйшоў цягнiк. "Якуб" кiўнуў Раману на разьвiтаньне галавой. У вагоне, у якiм апынуўся Корзюк, было пуста, толькi ў вадным купэ сядзелi, як на выгляд, два службоўцы з партфэлямi на каленях i аб нечым заўзята спрачалiся. Корзюк сеў у наступным ад iх купэ, ля вакна i адразу пачаў углядацца ў азызлыя прасторы, што паўставалi з ранiшняга паўзмроку i беглi назад, выгiнаючыся перад вачыма талеркай i як быццам прысядаючы. Гэта паглынула Корзюка: нiколi раней ён не назiраў такога. Цягнiк набiраў хуткасьць, ён бег на ўсю сваю моц, i дрэвы, што паказвалiся на воддалi, здавалася, сьпяшалiся кiнуцца яму ў вочы, каб ён iх запомнiў назаўсёды. Аб тым, дзе ён быў, Раману не хацелася думаць, яму цяпер не падабалiся такiя думкi, дый цяпер яму здавалася, што ён ня быў нiдзе наагул. Тых колькi дзён, якiх яго ня было на гэтай зямлi, ён ня лiчыў, яны здавалiся яму нечым нерэальным. Корзюк хацеў думаць, што яго ня было зусiм, што ён не iснаваў, быў дзесьцi па-за часам, як-бы ў iншай палавiне сьвету, адзьдзеленай мутнай, нявiдочнай пялёнкай. Ды ў падсьведамасьцi Корзюк чуў, што гэта ня так, што ён усё-ткi быў дзесьцi i толькi хоча сябе падманiць, што нiдзе ня быў. Корзюк хаваўся i ашукваў сябе, каб адмахнуцца ад таго, што засталося ззаду i сустрэцца, па магчымасьцi бяз болю, з тым, што наперадзе.
Корзюк цалкам ачнуўся, калi перад iм пачаў паказвацца Менск, перш за ўсё знаёмы яму Дом ураду. Толькi цяпер Корзюк рэальна ацанiў, хто ён, што з iм. У сэрцы азвалася пякучаю ранай трывога, Раман хацеў, каб цягнiк вёз яго ўвесь час, не сьпяшаючыся, мiма гораду, далей ад усяго. Але цягнiк, абагнаўшы горад, яшчэ з большай, здавалася, пасьпешнасьцяй, з грукатам, з лязгам, з iмпэтам кiраваўся на вакзал, што ўжо чакаў яго i гатовы быў прыняць у свае абдымкi.
18
З менскага вакзалу Раман Корзюк ня ведаў куды яму пайсьцi: на кватэру цi шукаць Камоцкую. Пакуль ён быў яшчэ ў цягнiку, ён ведаў, што ён некуды едзе, што ў яго ёсьць месца й напрамак, а калi зьлез нiчога з гэтага не засталося: на гэтым вакзале ён апынуўся, як на канцовай станцыi, адкуль цягнiкi нiкуды ня йдуць, ды й калi-б iшлi, на iх ужо ня сядзеш. Ён ужо прыехаў i нiякiх iншых дарог у яго няма. Ён пачуўся адзiнокiм ня толькi на гэтым вакзале, а й адзiнокiм наогул. Ён думаў, што дзе-як-дзе, а ў Менску яго ссодзяць, возьмуць i павядуць, i гэта ўжо будзе нейкай дарогай. Але такога ня сталася. Раман не заўважыў, як апусьцела платформа, i на ёй зьявiўся ўжо невядома кiм прывезены багаж i кiнуты, вiдаць, для наступнага цягнiка. У Корзюка ня было цяпер нiякага абавязку, яму ня было да чаго прыкласьцi рук, ён быў пакiнутым, як той багаж, з тэй толькi розьнiцай, што багаж некуды паедзе, а ён застанецца тут. Калi-б ён нават лёг плашмя на гэтай плятформе, дык i тады яго напэўна, абыходзiлi-б, каб не спаткнуцца, не зачапiцца за яго. Яму здавалася, што нехта глумiцца над iм, зьдзекуецца з яго, даўшы яму такую поўную свабоду. Раман разглядаўся - нiчога ня было такога, што сьведычыла-б аб нейкiх зьменах i што пагражала-б яму. Менск ня быў цяпер блiзкiм, родным горадам для яго, не акрыляў, быў пустым, як гняздо бяз птушак. Калiсьцi Менск прыймаў яго, як i бацькоўскi хутар - аднолькава шчыра. I дзе-б ня жыў - на хутары цi ў Менску гэтыя два месцы былi ў яго, як адно месца. Такога месца цяпер ня было ў яго. Раману хацелася крыкнуць гэтаму менскаму вакзалу: "Дык што-ж ты, д'ябла, не прыкмячаеш мяне? Хiба-ж я прыехаў не для цябе?" Нейкi чыгуначнiк зiрнуў на яго, i Раман падумаў, можа ён i сапраўды сказаў гэтыя словы ўголас.
Выйшаў на Прывакзальную плошчу, дзе людзей было болей. Iм апанаваў такi настрой, што калi-б была тут трыбуна, ён узьлез-бы на яе i, ўзьняўшыся высока над плошчай, кiнуў-бы адно толькi слова ў натоўп, i ад таго слова, пабачыўшы яго, пайшла-б за iм уся плошча з сваiм манумэнтам. I тады ня трэба было-б зварачаць на сябе ўвагу, кожны яго прыкмецiў-бы, здагадаўся-б, адкуль ён, хто ён такi i чаго ён хоча. Але, сквiлячы на завароце, прыйшоў на плошчу трамвай i забраў людзей, агалiўшы яе. На ёй нiкога не засталося, i ня было да каго гаварыць прамовы.
Раман Корзюк павярнуў на вулiцу Бухарына. Пачалася iмжа, пацямнела, дзень скончыўся раптам, асеў у шэрай восеньскай муцi. Калi Раман выбраўся на Савецкую, як па камандзе там запалiлiся лямпачкi, але вулiцу не асьвяцiлi, а надалi ёй фантастычны казачны выгляд, Закалыхалiся ценi, ад слабога току лямпачкi гарэлi жоўтым агнём i па колеру нагадвалi надзьмутых, як ад холаду птушанят. Вось направа будынак НКВД. З ягонага падвалу тхнула на Рамана нейкай смачнай ежай - нi то яешняй, нi то шмальцам. Ад гэтага пахнага смуроду закружылася галава, страшэнна захацелася есьцi. У вачох плыў сiнi куродым, як у нядзелю, калi мацi пякла блiны. З дзьвярэй, кружачы iх, выходзiлi людзi ў ваенным. З-за вугла вынырнуў чырвонаармеец з вiнтоўкай. Ня глянуўшы на яго, Раман пасьпяшаўся па Савецкай у напрамку да Дому ўраду. Вось той i Дом ураду. Ён тануў, як вялiзарны карабель з запаленымi агнямi ў шэрым, мутным вокнiшчы васеньняга надвячорку. Насупраць Дому ўраду, асьветлены iм, маўклiва, як вiнаваты, прысядаў да зямлi Галоўны корпус Унiвэрсытэцкага гарадка. Раман украдкам зiрнуў на яго, адным толькi вокам, i пайшоў, не сьпяшаючыся, мiма дзявочага манастыра, мiма дому, дзе жыве Цыпiна, мiма ўсяго яму знаёмага, як-бы выпраўляючыся ў вялiкую i новую для яго дарогу.