Раман Корзюк (на белорусском языке) - читать бесплатно онлайн полную версию книги автора Масей Седнев (ч. 3)

Не, ён не пайшоў на сваю кватэру. Вярнуўся назад. У сэрцы вырасла iмгненна пастанова... Вось ён у манастыры. Нiкуды ня дзенешся ад дажджу. Валя хуценька апранаецца i ён iмчыць з ёю ўсё-ткi на сваю кватэру праз дождж i iмглу. Валя дае яму цёплы, сухi свiтар. Гладзiць яму шчокi. Яму гэтак прыемна, што Валiны пальцы дакранаюцца да яго i выклiкаюць цiхую буру пачуцьцяў. Валя бярэ яго за падбародавiч, прыўзьнiмае галаву i, сьмяючыся, пытаецца, чаго яму не стае. Зьнiзу глядзяць на яго яе вочы i зацьвiтаюць сiньню. Ён адказвае, што яму цяпер добра, утульна й ня холадна. Просiць яе маўчаць. Ён кладзе сваю галаву на ейныя далонi i заплюшчанымi вачыма бачыць Валю такой, якой ён яшчэ яе нiколi ня бачыў - добрай. Яны слухаюць, як сячэ дождж вокны. Дармо - ён не дастае iх.

Раман Корзюк стаў пад сьцяной манастыра i цiхенька стукаў, выклiкаючы даўнiм спосабам Валю. Ён стукае там, дзе стаiць ля сьцяны ейны ложак. Бывала, толькi чыркне па сьцяне пазногцем i Валя ўжо прачынаецца. Але нiхто не адгукаецца. Ён пастаяў з хвiлiнку i, адубелы, пайшоў прэч. Цяпер ён не сьпяшаўся, iшоў паволi, не зважаючы на дождж. Дайшоў да свае кватэры адзiнага свайго кутка, якi яшчэ мог яго прыняць.

Гаспадыня сустрэла Рамана з усёй шчырасьцяй i сардэчнасьцяй, хоць, вiдаць было, ужо й не чакала яго. Дала яму сухое пераадзецца. Напаiла гарбатай з мёдам i ўлажыла спаць, накрыўшы цяжкою ватняю коўдрай. Ужо ў ложку Раман пачуў, як цiкаў на стале ягоны гадзiньнiк, якi ён забыў колькi дзён таму, пакiдаючы з Кандраценем хату. Гаспадыня накручвала яго кожны дзень, каб ня спыняўся, а йшоў i чакаў свайго гаспадара. Рамана гэта вельмi ўзрушыла - ён адчуў шчырасьць, любасьць чужога яму чалавека.

Рамана абыймаў сон, ён ужо быў заснуў, але ў падсьвядомасьцi, у нейкай затоенай шчылiне душы, азвалася неакрэсьленая, але трывожная думка й прыпынiла той сон. Раман заплюшчваў вочы, але заснуць ужо ня мог i, каб ня мучыцца, устаў i запалiў сьвятло. Яму здалося - нехта грукнуў у дзьверы. Раман прыслухаўся - той самы лёгкi стук яшчэ. Корзюк падыйшоў да дзьвярэй, але ня ведаў, цi адчыняць iх. Далiкатнае, але настойлiвае стуканьне ўзнавiлася. Нерашучасьць, з якой нехта хацеў зайсьцi да яго заiнтрыгавала Рамана i ён адчынiў дзьверы - увомiрг, хутка, лёгка ўкацiўся Генадзi Кандраценя i адразу да Рамана:

- Прыбег ужо?

Раман зачынiў за Кандраценем дзьверы i стаў воддаль яго.

- Чаго ты ўталопiўся й глядзiш? Прыбег, пытаюся?

Раман толькi акiнуў вачыма Кандраценю.

- Г-м-м... Ня хочаш гаварыць. Запанеў цi што, пабыўшы ў Польшчы?

Кандраценя ўсьмiхнуўся, гледзячы на Рамана, але ягоная ўсьмешка адразу-ж пахаладзела ад Раманавай маўклiнi i насупленасьцi.

- Мусiць, не ўдалося цi што якое? - асьцярожна ўшчынаў Кандраценя гаворку зноў. - Бацькi-ж, я думаю, засталiся там? Ты толькi сам? Нiхто не падстрэлены i ўсе жывы? Ну, расказвай-жа, як усё было?!

Раман прыплюшчаным вокам акiнуў Кандраценю, але той ня прыкмецiў гэтага i гаварыў далей:

- Можа якая-кольвечы дапамога патрэбна табе цяпер?

Раман ўсё маўчаў.

- Ромусь, ты што-ж? Крыўду на мяне маеш якую? А мо думаеш, што нельга памагчы тваёй бядзе? Мне ўсё тут ясна. Ведаеш, што - махнi на Дальнi Васток, i ўсёй нацдэмаўшчыне будзе канец! Думаеш, я ня ведаю, што яны табе шыюць? Го, дзядзька твой ня дурны! Усё бачыць! У нас-жа, на нашай бацькаўшчыне, заўсёды так: як бяда - уцякай! Паў-Беларусi зьбегла ўжо! Хто на захад, а хто на ўсход. I шукаць нiхто ня будзе цябе! Усё гэта - блеф, як вы, кнiжнiкi, сказалi-б. Шмат гаварыць табе не хачу. Ты можа ня бачыш сваiм дурным розумам, куды яны заганяюць цябе, як зайца? У якую пастку? Ты думаў, ты сам бег у Польшчу? Трасцы! Яны загналi цябе туды! Ты думаеш, што ты прыбег адтуль сам? Не! Усё тыя-ж самыя сiлы выпхнулi цябе i адтуль! Бачыш, якая твая самастойнасьць? Ты толькi паслухмяны струмант у iхных руках! Яны дзьмуць у тваю чулую душу, i ты плывеш на iхным ветразi туды, куды яны хочаць, куды iм трэба. Вось у чым, браце, твая трагедыя! Ты думаеш можа, што твой бацька i сапраўды забiў сакратара? Усё гэта патрэбна было iм, а ня бацьку твайму! Пашто гэта было яму? Прост яны абралi вас, як трагiчных людзёў.

- I ты памагаў iм у гэтым? - кiнуў сваё слова Корзюк i падыйшоў блiжэй да Кандраценi.

- Толькi ня бiся, Ромусь! - памагаў!

- Дык хто-ж ты тады?

- Вось i бачу, што ты не зразумеў. Сядайма лепей! Я старэйшы за цябе i табе трэба вучыцца ад мяне. У цябе цяпер няма тут бацькоў i нiкога!

Раман i Кандраценя селi за стол, за якiм яны некалi сядзелi i раней. Як i ў тую ноч, калi яны выходзiлi з хаты i накiроўвалiся на хутар Баранкевiча, Кандраценя папрасiў Корзюка згасiць сьвятло i цяпер.

У садзе шумелi голыя дрэвы i гольле iх зачапляла страху над Раманавым пакоем. Усхадзiўся вецер. I было трывожна.

- Дык вось як яно ўсё. Хутка разыграецца ня гэткае i ты, Ромусь, мусiш быць гатовым. Не давайся ў рукi тым, хто цябе хоча закласьцi, як барана на ўрачыстасьць. З цябе будзе добрая ахвяра. Але iм трэба шмат такiх ахвяраў, як ты. I яны знойдуць, набяруць памiж вас такiх, як ты. Пабачыш - за адну ноч нахапаюць. Дык я й прыйшоў цябе папярэдзiць, а не за душой тваёй, як ты можа думаеш. Вось i разьбярыся, каму i як я памагаю. Я табе ня дзядзька, але лепш, як дзядзька. Шкадую цябе дзеля тваiх бацькоў, з якiмi я зьвязаны ня толькi дружбай. Але гэта iншая стацьця. Ня ўсё табе, бачу, тут ясна, дый ня трэба. Адно кажу - едзь! Кiруй свае ветразi ў iншы бок! Хай нiхто ня дзьме ў iх! Дзьмi сам!

- Добра табе гаварыць.

- Але я гавару праўду. Каб цябе тут больш нiчога ня трымала, скажу табе яшчэ адно: твая паненка ўжо ў НКВД. Не ўбярог. Дабранач. Мне трэба йсьцi.

Раман Корзюк не затрымлiваў яго.

А ранiца выдарылася сонечная, як рэдка ў Менску ў лiстападзе. Раман упяршыню за колькi дзён добра выспаўся, але з ложку не ўставаў: яму было прыемна ляжаць i быць задаволеным сваiм ляжаньнем. У вадно акно сьвяцiла сонца, у другiм - быў вiдзён сад. На старой грушы яшчэ трымалася лiсьцё, жаўрэла ў ранiшнiм сонцы i зглела. Было суха, звонка, ясна, i Раман падумаў, што вярнулiся кастрычнiцкiя, павасеньняму халодныя, налiтыя яблыкамi ранiцы, такiя прыгожыя на ўскраiнах Менску! Адчуваньне было такое, быццам Раман дома, на хутары. Бацька й мацi працуюць дзесьцi на полi, а яго ня будзяць, даюць яму выгаду, як гасьцю, што прыехаў дахаты толькi на кароткi час. На стале чакае яго пад абрусам смачнае сьнеданьне, згатаванае мацi, - напэўна, яечня. Раману, даросламу, сорамна заставацца аднаму ў хаце, калi ўсе працуюць. Нават сястрычка, i тая разам з бацькамi пяклуецца. Але сьвята ў душы ад гэтага ня сьцiраецца. Душа - як прыгожа прыбраная сьвятлiца: дзiвiцца ўсяму ў цiшынi сваёй, расьце, дужэе, сама сабе спавядаецца.

Пастукалася гаспадыня i прынесла гарбату. Была ўжо дзевятая гадзiна ранiцы. Пасьля гарбаты Раман адразу-ж пачаў зьбiрацца ў iнстытут. А куды-ж больш? Падаўся ў навуку, значыць i трымайся яе, iдзi напралом! Вучыся сам, а потым вучы! I ў першую чаргу - дзяцей. Бо-ж будаўнiцтва бацькаўшчыны пачынаецца з дзяцей. Як доктар прышчапляе воспу, гэтак ён будзе прышчапляць iм бацькаўшчыну. (Iдэя бацькаўшчыны засела ў яго галаве з часу ягонай гутаркi з высокiм польскiм чынам.) Прышчапляць на векi вечныя! Усё гэта ён, мусiць, вычытаў у Лёсiка. Тым-жа часам трэба йсьцi на заняткi, а не ўцякаць "на Дальнi Васток". На ганку яго затрымала гаспадыня й запыталася, калi ён вернецца. Корзюк адказаў, што бавiцца нiдзе ня будзе. Прайшоў цiхiя вулiчкi, мiнуў Берасьцейскi i стаў на трамвайным спынку. Сеў на трамвай i праз колькi хвiлiн зьлез насупраць кватэры Цыпiнай, ля самага манастыра. Калi ён, бывала, сыходзiў тут а восьмай, дзяўчаты якраз у гэтым часе выходзiлi з свае рэзыдэнцыi i ён iшоў з iмi разам, але сёньня яны пайшлi ўжо i ён ня сустрэне iх тут.

Раман яшчэ ня вырашыў, цi йсьцi яму перш да дырэктара цi адразу на заняткi. I калi пайсьцi да дырэктара - што яму сказаць? Пра гэта Корзюк, як зьбiраўся на заняткi, не падумаў, а цяпер гэтае пытаньне налезла на яго гвалтам, узьняло ў iм зноў неспакойную сiлу. Ад ранейшага настрою i ценю не засталося. Дзень пачаў граць сваю драму i ўжо ўцягнуў у яе Корзюка, як чулага i ўразьлiвага актора.

"Не могу-ж я цярпець такога палажэньня бясконца! Канешне, пайду й скажу ўсю праўду! Нелегальна сядзець у клясе ня буду! Гэта было-б сьмешна! Мала што можа быць..."

З гэтым Корзюк падаўся да дырэктара. Сакратарка прыняла яго ветлiва. Папрасiла пачакаць, пакуль яна павядомiць дырэктара аб iм. З ейных вачэй Раман вычытаў, быццам яна яго доўга чакала i цяпер абрадвалася, што ён прыйшоў.

- Заходзьце! - запрашала Рамана сакратарка, выйшаўшы ад дырэктара, у якога яна прабыла можа з пяць хвiлiн.

- Ну, што вы нам скажаце, таварыш Корзюк?

- Можна мне пайсьцi на заняткi?

- Чаму-ж не? Вы ня звольненыя! Вы такi-ж у нас студэнт, як i ўсе iншыя! Тое, што мы вас пакрытыкавалi, яшчэ нiчога ня значыць - лес сякуць, трэскi ляцяць. Канешне, iдзiце, iдзiце на заняткi! Наведвайце рэгулярна заняткi! Прашу не прапушчаць! Здавайце экзамены, якiя вы яшчэ ня здалi. Адным словам, вучэцеся!

I спынiўшыся на сэкунду:

- Можа маеце якую спэцыяльную просьбу, патрэбу?

- Не, дзякую.

- Значыць усё ў парадку. Можаце йсьцi.

Раман не чакаў такога i быў зусiм раззброены. Да "прызнаньня" не дайшло. Што-ж гэта такое? Няўжо ён нiчога ня ведае? Быць ня можа! Такi ветлiвы, лагодны. Ах, трасцы! Ведаў-бы, не пайшоў-бы. Нешта занадта паслухмяным i пакорлiвым стаў я. Вось-жа, паказаў сваю дурноту! Канешне, усё ён ведае, толькi прыкiдваецца.

З затоеным дыханьнем i з страхам чакаў канца лекцыi на сваiм курсе. Дзьверы ў аўдыторыю былi зачыненыя. Як гэта яго сустрэнуць? Пэўна, першым выскачыць з аўдыторыi Пелагейчык i пабяжыць наверх у буфэт, каб стаць у чаргу за малаком i булачкай. Такая ненажэра! I грошы ёсьць скульсьцi. Падыйдзе да буфэту i доўга будзе цмокаць-плямкаць губамi, пакуль ня купiць i не пачне есьцi. А буфэтчыца, каб трымаць у памяцi колькi i каму яна мусiць даць рэшты, будзе ўсё паўтараць для сябе самой тую рэшту i налiваць малако ў шклянкi i падаваць булачкi. Нялёгкая праца буфэтчыцы! Студэнты празвалi яе "Семь копеек": у ейным вымаўленьнi слова "сем", "м" выходзiла дужа мяккiм. Нiхто з студэнтаў-беларусаў ня ўмеў вымавiць гэтае "м" так, як яна. Адсюль i пайшло прозьвiшча "Семь копеек".

За Пелагейчыкам высьлiзьне Дзiчкоўская, стане ля вакна i сваiмi гарачымi вачыма прапячэ наскрозь кожнага, хто пройдзе па карыдоры паўз яе. А калi будзе iсьцi дацэнт Аляхновiч, яна абавязкава спынiць яго i папросiць у яго прыкурыць, каб толькi пачаць з iм гутарку.

Затым выйдуць усе разам Шкляр, Голдзiна i Аўсеева i табунком стануць пасярэдзiне карыдору, размаўляючы памiж сабой, сьмяючыся i мякка размахваючы рукамi.

Высунецца Шарамецьцеў - высокi, як жэрдзь, трохi сарамлiвы i цiхi юнак, зiрнець паўзверх галоваў i ўсьмiхнецца: значыць, пра нешта цiкавае падумаў. От, такая прастэча!

Тады лёгкай хадой выкацiцца Шынкевiч i будзе з кажным нюхацца: яму гэта патрэбна для свайго дзёньнiка, пад назовам "Хто чым дыша".

Маяком пакажыцца двуаблiчны Янус - "iнтэлiгент" Яначкiн, як яго празвалi студэнты. Ён не гаворыць пабеларуску i ня любiць гэтай мовы. Кожнае слова, непадобнае на расейскае, называе "нацдэмаўскiм" або "польскiм".

Шыракоў i Цыпiна будуць сядзець i есьцi свае бутэрброды, дамаўляючыся, у якое кiно яны пойдуць увечары. Яны ня выйдуць на карыдор.

Лагоўская ня выйдзе таксама - яна будзе вучыцца.

А ад Камоцкай усяго можна чакаць: або яна сядзiць за адным сталом з Ларысай i гаворыць з ёй, як з сястрой, або глядзiць у вакно, каб нi з кiм не гаварыць. Так цi iнакш - ня выйдзе на карыдор.

Сьцяпан Мялешка абавязкава выйдзе: яму трэба пабачыць дырэктара або таварыша сакратара партарганiзацыi.

"Цiкава, як i хто сустрэне мяне? Стану ля вакна насупраць дзьвярэй i буду ў кожнага ўглядацца. От, зраблю нешта накшталт апытальнiка".

Званок. Найбольш сягоньня энэргiчны - як на пажар цi на надзвычайны сход.

Зьнiзу, напэўна з падвалу, азвалiся духавыя трубы, - дзьмулi голосна i прарэзьлiва, ажно рвалi поветра: заўтра-ж Кастрычнiк, аркестра рыхтуецца да выступленьня i да ўдзелу ў сьвяточнай дэманстрацыi.

Нарэшце, рашчынiлiся абедзьве палавiны дзьвярэй.

Прайшоў Пелагейчык паходкай хлапчука, закружыўся на месцы, убачыўшы мяне, але выраўнаўся i пайшоў. Думаеце, гэта лёгка высьлiзнуцца з-пад вачэй?

Мялешка ажно спужаўся, угледзеўшы мяне тут: хто як хто, а ён думаў, што мяне ўжо няма. Пайшоў заклапочаны.

Шынкевiч нюхаўся з усiмi, а мяне - рабiў выгляд - не прыкмячае.

Двуаблiчны Янус - "iнтэлiгент" Яначкiн, пагардлiва зiрнуўшы на мяне, пачаў нешта высьвiстваць, захоплены, вiдаць, мэлёдыяй з падвалу.

Табунок (гэта значыць, Шкляр, Голдзiна i Аўсеева) памахаў мне рукой, але не падыйшоў да мяне i хутка схаваўся ў прыбiральнi.

Шарамецьцеў, пасьля некаторага ваганьня, усё-ткi падыўшоў да мяне i нясьмела падаў мне руку. Ён таксама не хацеў-бы бачыць мяне, але ўжо, угледзеўшы, ня меў сiлы адыйсьцiся: слабую меў натуру. Ня ўмеў гаварыць са мной i ня ведаў, як адыйсьцiся ад мяне. Шкада мне яго.

Нешта-ж ня вiдно Дзiчкоўскай! Няйначай, затрымалася дзесьцi. А, вось i яна! Цiсьне проста да мяне. Абедзьвюма рукамi ўхапiлася за маю працягнутую руку i, жартуючы й сьмяючыся, задам пацягнула мяне ў клясу - паказаць "рэабiлiтаванага злачынцу i ворага".

- Ну, як, братва, - прымем? - i паказвае на мяне.

Нiхто нiчога не адказваў ёй, але такая акалiчнасьць не зьбянтэжыла яе, i яна зьвярнулася да Шыракова:

- Пятро, сыйграй туш, хоць на губах, калi медзi няма!

Пятро Шыракоў вiнавата ўсьмiхнуўся: пад сталом Цыпiна наступiла яму на нагу, каб ён ня слухаўся Дзiчкоўскай.

Iншыя, хто быў у клясе, зьдзiўлена i моўчкi пазiралi на мяне.

- Ну, ня хочаце прывiтаць чалавека, дык i ня трэба! - раззлавалася Дзiчкоўская. Яна не спадзявалася, што ў яе выйдзе так дрэнна.

- Рамашачка! (гэта яна так далiкатна ахрысьцiла мяне) сядай са мной за адным сталом i пагаворым! Бяда, браце, - Валiчкi тваёй няма, бачыш. I што гэта рабiць?

Падыйшла i Лагоўская i таксама сказала мне, што Валiчкi няма.

У аўдыторыю ўвайшоў выкладчык. Шмат хто думаў, што цяпер я выйду (можа, зайшоў сюды ў якой справе), але я ня выходжу, сяджу. "Значыць яго ня выключылi. А за што-ж сядзiць тады Валя? Ён прыйшоў во i слухае, нiчога з iм ня сталася. Яшчэ й нос задзiрае".

Лекцыi я ня слухаў. Чытаў гiсторыю пэдагогiкi Фрыдман. Як i звычайна, свае тэзы ён падмацоўваў гучным плясканьнем аднэй сваёй даланi аб другую. Рукавы ў яго былi закасаныя (ён нiколi ня прыходзiў на лекцыi ў гарнiтуры).

Валi няма. Сапраўды, гэта жудка: усе сядзяць, а яе няма. Паўзло на мяне як-бы нешта чорнае з вуглоў, абымала мяне, шаптала. Быццам рэха Валiнага голасу насiлася тут, абвiнавачвала мяне i дакарала. А то, як праз туман, глядзелi яе вочы, прасiлi, усьмiхалiся, зноў зьнiкалi.

На перапынку да мяне падыйшло ўжо болей сяброў. Пераканалiся, што я ўсё яшчэ студэнт. Ад Цыпiнай атрымаў "вымову з апошнiм папярэджаньнем" за тое, што высылаю лiсты (ня ёй) на ейны адрас. Ды, не зважаючы на "вымову", запрасiла мяне i Шыракова завiтаць да яе ўвечары. Але я не пайду.

Няма прыгажэйшых у сьвеце восеньскiх вечароў, як у Менску! Яны некуды цягнуць, вабяць. Халодна-звонкае паветра кружыць тваю галаву i ты ступаеш, узвышаючыся i вырастаючы, быццам не датыкаешся да зямлi, радасны й прыемны сабе самому. Асьветлены знутра, iдзеш як на сустрэчу, яшчэ першую ў тваiм жыцьцi, нязнаную й нязвычайную. Лёгкасьць i хараство... Заходзячы, хлiпае над узгоркам сонца, а тут, у месьце, калеюць i стынуць ужо трамвайныя рэйкi, выпростваючы свае доўгiя рукi i запрашаючы цябе. Але ты ня хочаш ехаць. Цябе маняць вунь тыя сады, голыя, павасеньняму смутныя, сьведкi твайго каханьня, одуму й рашчараваньня.

У вячэрнiм паўзмроку сады - як прывiды мiнулага, яны стаяць як за мяжою, па той бок, у краiне ўчарайшага шчасьця. I табе цяпер хочацца поглядзець на iх. Не паглядзець, а пабачыць iх. Не паглядзець, а пабыць у iх, пастаяць i прыслухацца.

Такi вечар выдаўся й сягоньня. Раман ведаў (ён нiколi не памыляўся, калi моцна чаго-небудзь хацеў, або быў узрушаны), што i сягоньня на кватэры будзе чакаць яго Генадзь Кандраценя. I Раман вырашыў тымчасам ня йсьцi нi на кватэру, нi да Цыпiнай, якая запрасiла яго на вечар. Iм апанавала рамантыка адзiнотных блуканьняў, знаёмая толькi такiм натурам, як Корзюк - бязмэтным, непасьлядоўным, чулым, хiсткiм i адначасна бязьмежна рашучым у сваёй наважнасьцi. Ня дай Божа захацець чаго-небудь такiм натурам - яны праглынуць самiх сябе i пойдуць на якую хочаш ахвяру!

Корзюка манiлi ўскраiны Менску. Вясной ён ня любiў iх. Ён любiў iх толькi ўвосень. Iнстытуцкi дзень яго стамiў i прытупiў яго пачуцьцi... Раман уцякаў ад людзей, каб паслухаць сябе самога i набрацца нейкiх асаблiвых уражаньняў-мамэнтаў, зыркiх i прарочых, ад якiх-бы яму было лягчэй у мiтусьнi й разгубленасьцi, частай у яго.

У сваiм бязмэтным руху Раман адчуў новае захмяленьне ў крывi, выраслы, ён парываўся наперад, некуды ў шырыню i ў смутна-радасную разьлегласьць вечару.

Вылузнулiся першыя, павасеньняму буйныя i чыстыя зоры. Белым сьвятлом сваiм, як знаёмыя госьцi, яны iскрыста цалавалiся ўгары iз шпiлямi касьцёлу i з адзiным залатым крыжам на царкве, што ўзвышалася недзе ў напрамку Нямецкiх могiлак. Раман пайшоў туды, на тое зьзяньне i бляск.

Ён ня раз блукаў у гэтых ваколiцах яшчэ калi працаваў на цагельнi. Вунь, палiчы, колькi iх, цагельняў, налева ўзьнялося сваiмi ненажэрнымi глоткамi-трубамi ў неба! Калiсьцi амаль кожны дзень, пасьля працы, увечары, Корзюк уцякаў з-пад гэтых труб на ўзгоркi, што разьлеглiся цяпер перад iм, i адпачываў. Але гэта ўсё ў мiнулым. На душы цяпер зусiм iншае сьветла-ўзьнёслае, прыемнае, журботна-трывожнае. Яно шукае выхаду i не знайшоўшы, жыве ў заходлiвасьцi сэрца, у думах, у рытме хады i ўва ўсiм.

Раман бяжыць на ўзгоркi подскакам, каб зiрнуць унiз. Не, каб быць вышэй над усiм, радвацца й захапляцца!

З гэтага самага ўзгорку, на якiм ён стаiць цяпер, Раман некалi штурхаў унiз Валю i, даганяючы, лавiў яе ў свае абдымкi. Яны ўзьбiралiся на вяршыню зноў, i ў зорах, у сьвятле месяца, гукалi сусьвет i, жартуючы, кулакамi пагражалi яму за тое, што ён маўчаў. А потым Раман пачынаў кпiць з Валi: як гэта яна паддалася яму i робiць тое, што й ён! Валя злавалася i Раман ведаў, што яе трэба тады моцна прытулiць. Корзюк смяяўся, што Валя была настаўнiцай: настаўнiкi i мэдыкi, на думку Корзюка, людзi бяз сэрца i ня здольныя на нейкую там гарэзьлiвасьць i захапленьне. Такое азначэньне абурала Валю, - як ня штурхаў яе Раман з гары, яна ня бегла ўнiз, садзiлася i, наравiстая, не ўставала з зямлi, аж пакуль ня ўзьнiмаў яе пад пахi Корзюк. Аднак злосьць яе, як i заўсёды, праходзiла хутка i яна зноў станавiлася Валяй - прагнай, увiшнай i пякельна лiпкай.

З гэтых во самых узгоркаў яны праектавалi сабе шлях на Польшчу. Каб хто запытаўся ў iх тады чаму, яны не змаглi-б адказаць на гэтае пытаньне, iм прост хацелася пабачыць iншага сьвету або хаця лятуцець аб iм. Такой краiнай лятуценьняў у Корзюка была Польшча, як самая блiзкая загранiца. На месцы Польшчы магла быць хаця якая краiна - яна аднолькава вабiла-б Корзюка, як iншая дзяржава, не свая. Свае, мясцовай рэальнасьцi, як-бы не хапала, каб жыць. I ня было было куды йсьцi. А йсьцi трэба было. Ня йсьцi Корзюк ня мог. Рамантыка рэвалюцыi больш не захапляла. У цяпершчыне-ж нiчога ня было цiкавага. Тургенеў быў прачытаны i перажыты, i з мiнулага пара было выбiрацца. Рамантыкi Зарэцкага не хапiла. Нацыянальных герояў было замала. I трэ было станавiцца героем самому. I Корзюк пайшоў, адчуўшы ў сабе героя. Аднак, гэтае геройства абярнулася нейкiм авантурызмам.

А вось i Нямецкiя могiлкi! З Валяй мы нiколi ня мiналi iх, як былi тут. Цяпер тут сьцюдзёна й боязна. Болей змрочна, як раней. Здаецца, i такiх манумэнтаў раней тут ня было. Адкуль яны ўзялiся? I як-бы высачэйшыя. Калi мы былi тут апошнi раз, Валя трывожылася i казала, што калi я памру, яна станiць помнiкам над маёю памяцьцю. (Гэта калi мы праходзiлi з ёю памiж гэтых крыжоў.) Я тады прашу яе паказаць мне, як гэта яна будзе стаяць нада мною тым помнiкам? А яна й гаворыць, трэба, каб я найперш памёр, тады яна й зможа паказаць на практыцы, як яна распастрэцца крыжам. Ну, я й кладуся на зямлю, галавою ў ногi ёй - гэта значыць, памiраю. Валя ўяўляе мяне ўжо мёртвым. Стоячы нада мною, распасьцiрае свае рукi й замiрае. Вось бачыш, гаворыць яна, аднэй магiлкай i крыжам болей стала. Я ўсхоплiваюся, не хачу быць могiльнiкам. Цягну Валю за руку адсюль. Дрэнь гэтыя Нямецкiя могiлкi! Гайда ў горад назад!

I Раман бяжыць з вышыняў унiз. Там загарэўся ўсiмi лямпачкамi Менск. Кiнулася сваёй пабелкаю турма на Валадарскага. Вунь у той вежы, што ад мяне на поўнач, мусiць, сядзiць Валя. Але не: Валi яшчэ няма ў гэтай турме. Яна марнуецца на допытах i, пэўна, сядзiць яшчэ ў "Амэрыканцы". Толькi пасьля заканчэньня сьледства, яе перавядуць на Валадарскага. (Для жыхароў гораду ня было сакрэтам, што апрача старой турмы на Валадарскага, усiм вядомай i вiдочнай, ёсьць яшчэ ў горадзе другая турма, новая - "Амэрыканка", якой з вулiцы ня ўгледзiш, яна стаiць недзе на двары, за мурамi будынку НКВД.)

Раман уздумаў "паглядзець" Валю ў "Амэрыканцы". Прынамся, хоць зблiзку пахадзiць каля яе. Заўтра ён панясе для Валi перадачу. У кожным разе, ня лiшне пазнаёмiцца блiжэй з гэтым Валадарскiм, якога ня мiнеш. Раман успомнiў пiсульку бацькi, якую перадаў яму ў сваiм часе Кандраценя, i словы ў ёй пра тое, што ён, Раман, ходзiць на волi тымчасам i толькi дзякуючы нейкiм хiтрыкам.

Тут, у горадзе, пры сьвятле, усё выглядае пасьвяточнаму - хутка Кастрычнiк! У вiтрынах болей выстаўлена i вулiцы былi запоўненыя людзьмi, асаблiва Савецкая. Але на тым адцiнку яе, дзе стаяў будынак НКВД i дзе шпацыраваў чырвонаармеец-вартавы, пападалiся толькi паадзiнокiя прахожыя: рух быў на другiм баку вулiцы, а ня тут. Раман Корзюк спачатку абыйшоў гэты будынак з боку Ўрыцкага, а потым з боку Савецкай, заглядаючыся ў кожнае вакно. Потым павярнуўся назад i зноў пачаў рабiць свой абход. Калi Раман паглядзеў направа, унiз - на ўзроўнi тратуару, праз забруджаныя маленькiя вакенцы, прабiвалася з падвалу на волю цьмяное сьвятло i адкiдвала ценi ад торбачак i вузялкоў, што вiселi ў сярэдзiне на кратах. Раман Корзюк не хацеў надта сьцiшаць свае хады, каб ня кiнуцца ў вочы вартавому. Завярнуў за вугал Урыцкага. Насустрач - вартавы. Разыйшлiся. Раман iшоў паўз сьцяны будынку. Направа шырокiя - шэсьць крокаў - зялезныя вароты. Мусiць, сюдою вязьлi Валю. На сэкунду Корзюк затрымаўся, павяртаючыся назад. У гэтым-жа часе, нечакана для яго, павярнуўся назад i вартавы. Корзюк iшоў прост на яго. Яны хутка зблiжалiся. Параўналiся - вартавы хоць-бы глянуў на яго! Але "iнспэкцыi" Корзюк болей не рабiў. Пайшоў на трамвайны спынак. Ён i раней часта езьдзiў абы куды толькi для таго, каб, апынуўшыся ў трамваi сярод людзей, паглядзець "гораду ў аблiчча". Бывала, спадабаецца яму якое-небудзь "аблiчча" - будзе ехаць за iм да тых пор, пакуль гэтае "аблiчча" ня зьлезе на якiм-небудзь спынку. Гэтак i цяпер, ён сеў на трамвай з такой-жа мэтай. Але сягоньня яму не шэньцiла - нiводнага выдатнага "аблiчча"! I ён, праехаўшы адзiн пралёт, зьлез, ня хочучы глядзець у "звычайнае аблiчча гораду". Якраз апынуўся ў сваiм Гарадку. Куды яму пайсьцi? Няма куды! I ён пайшоў да свае адзiнае, добра знаёмае сяброўкi, якая нiколi яму не здраджвала, была паслухмянай i ў радасьцi i ў смутку, адзывалася ўсiмi акордамi свае душы. Яна помнiла яго i заўсёды чакала яго. Маўчала ў кутку, пакуль ён не падыходзiў да яе i пакуль не дакранецца да яе. Нiкога iншага яна ня прыймала так ахвотна, нiкому не аддавалася так, як яму. Убег ня сьпераду, а ззаду ў Галоўны корпус. Узабраўся на самы апошнi паверх, дзе яна стаяла.У гэтым кутку нiколi ня было сьвятла. I Раман любiў гэтае месца сустрэчы з ёю. Адсюль было вялiкае адчуваньне вышынi. Тут было толькi два вакны. Ён адчынiў iх: адно на двор, другое - на вулiцу. I зайграў... Хто толькi хоць раз паслухаў Корзюка, як ён iграе, той, заплюшчыўшы вочы, праз дзесяць, дваццаць, трыццаць год уявiць сабе Корзюка. Ня трэба глядзець на яго. Трэба толькi слухаць ягонае граньне. Нi аблiчча, нi постаць, нi рукi, нi ногi, нi вочы - нiчога вам не сказала-б гэтулькi, колькi сама музыка, якая йшла ад яго. Тое, што Раман граў - аднолькава было i кампазытарава i Корзюкава. I няхай-бы вы ня бачылi Рамана i ў вочы, слухаючы яго, вы сказалi-б, як ён выглядае: i рост, i аблiчча, i вочы, i нават колер валосься, i ўсё тое, што называецца характарам, уявiлася-б вам дакладна.

Так i цяпер, Корзюк сядзеў у змроку i граў. Усё тое, што ён граў, ён граў напамяць - ноты яму перашкодзiлi-б. З вышынi праз вокны лiлася музыка - то ўзьнёслая, то цiхая, то журботна-далiкатная, то як успамiн i вечнасьць - i запаўняла ўсё: вулiцы, плошчы, надзем'е, хапаючы зоркi. Прахожыя на момант спынялiся на тратуарах i на плошчы, ня ведаючы адкуль музыка, i йшлi зноў, паслухмяныя рытму, лёгкiя i зьдзiўленыя. Увесь гэты дзень Раман шукаў уцелаўленьня сябе ў чым-небудзь i, знайшоўшы яго ў музыцы, быў памiж нябыцьцём i найвышэйшым iснаваньнем. Музыка была самой iснасьцяй, i ўвабрала ў сябе ўсё ад нараджэньня i па гэтую часiнку. Але найболей у ёй было, чаго яшчэ ня было: страху, мукi i суму чалавека, што гэтак мучыцца i шукае свайго зьiшчэньня.

Чулi Раманава граньне i ў манастыры. Дзiчкоўская выхапiлася i ўжо бегла на паддашша, на тую пляцоўку, дзе стаяла пiянiна. Яна добра ведала гэтае месца спатканьняў. Раман не пераставаў граць. Цiха, на цыпачках, падыйшоўшы да яго, Дзiчкоўская, стаўшы ззаду, накрыла далонямi вочы ў Корзюка: адгадай! Рухам галавы Раман хацеў вызвалiцца, але ня мог, i яшчэ адданей прылягаў да пiянiны. Дзiчкоўская не адпушчала сваiх рук, i нахiляла Корзюкаву галаву да сябе. Змоўкла музыка. Па тым, як пахлi пальцы (гэта тыя самыя рукi, што цягнулi яго сягоньня з карыдору ў аўдыторыю) Раман пазнаў: Дзiчкоўская.

Яны не заставалiся тут доўга. Дзiчкоўская прыходзiла, як яна сказала, трошкi пашкадаваць Корзюка. Але гэтая спагада абразiла яго: спачуваньне ён лiчыў самым нiкчэмным пачуцьцём. Быў не гаваркi, вiдавочна, усё яшчэ знаходзячыся ў уяўным сьвеце. Яны выйшлi на вулiцу. Разьвiтаўшыся з Дзiчкоўскай, Раман сеў на трамвай. Ён не заўважыў позiрку, якi кiнуў на яго кандуктар.

- Ну, дык i што будзем рабiць, Ромусь?

- Нiчога.

- Як нiчога? Усё так надарэмна й прапала? Пашто тады было ўсё ўсенькае?

- Можа ваша й праўда - пашто? Але скажэце, нарэшце, чаго вы прылiплi да мяне? З пят ня злазiце!

Корзюк пахопiста падняўся з крэсла i пайшоў да дзьвярэй. Кандраценя падумаў - Раман хоча ўцячы ад яго.

- Нiкуды, браце, не ўцячэш.

I, апярэдзiўшы Рамана, стаў задам да дзьвярэй, распасьцёршы рукi:

- Вось калi хочаш, дык падыйдзi да мяне, я абнiму цябе й пацалую. Надта ты харошы, калi злуешся.

Раман моўчкi пачаў хадзiць па пакоi, ад сьцяны й да сьцяны. Кандраценя вярнуўся ад дзьвярэй i зноў сеў за стол.

Ноч стаяла за сьценамi на дварэ, аблягала хату. Яны баялiся гаварыць, сьцiхлi. Корзюк наперад ведаў - зараз Кандраценя яму скажа: "Ромусь, патушы сьвятло - навошта яно?" Бо нiколi яшчэ такога ня было, каб Генадзь сядзеў у Рамана пры сьвятле.

Але Кандраценя з такой просьбай не зьвяртаўся цяпер да Рамана, заставаўся сядзець за сталом, супакоiўшыся i нешта думаючы. I Раман, спынiўшыся ля вакна, глядзеў паўз верх фiранкi ў сад, хоць i нiчога там ня бачыў. Так яны й засталiся - Раман ля вакна, Кандраценя - за сталом. Нiводзiн з iх ня быў цяпер адзiн аднаму блiзкiм, яны як быццам вялi асобнае, паралельнае iснаваньне, бяз нiякай сувязi аднаго з другiм. Калi-б хто-небудзь назiраў за iмi цяпер збоку, можна было-б падумаць, што кожны з iх рыхтуецца да нападу i чакае зручнага для гэтага моманту, старанна маскуючы свой намер. Хата была для iх той пляцоўкай, на якой вiда-вiда разыграецца бой.

- Дык ўсё-ткi, Ромусь, што мы будзем рабiць?

- А што ты хочаш, каб я рабiў?

- Ну, разумееш... каб нешта-ж рабiў.

- Так табе хочацца, га?

- А табе - не?

- Не!

Гутарка не наладжвалася. Седзячы, Кандраценя ёрзнуў з пару разоў.

- Дык у цябе няма аб чым i гаварыць са мною?

- Няма!

Корзюк зноў пачаў хадзiць па хаце. Змоўк i Кандраценя. На гаспадыненай палавiне прарэзьлiва каўкнула кошка, як-бы ёй хто наступiў на хвост. Кандраценя i Корзюк пераглянулiся.

- Чапаю-чапаю я цябе i ўсё не магу зачапiць.

- А ты лепей не чапай.

- Як-жа цябе не чапаць, калi трэба.

- Нашто я табе спатрэбiўся, скажы ты мне, нарэшце?

- Але-ж, скажу.

- Гавары!

Гэтае "гавары" Раман сказаў гэтак, быццам ужо цiснуў Кандраценю за горла.

- Патушы, браце, святло! Я цябе не баюся. У пацёмку й гаварыць ляпей. Сядзь i ты за стол. Ня тырчы! Можа й бачыш ты мяне апошнi раз.

У Кандраценевым голасе, як у тым звану, нешта трэснула, ён зазьвiнеў неяк жаласьлiва, журботна й трывожна. Раман затушыў сьвятло. У апалым Кандраценевым голасе чулiся сьлёзы i Раман спужаўся, што Кандраценя заплача.

- Дык слухай, нягоднiк, усё скажу.

Голас у Генадзя падужэў.

- Надыйшоў i твой час. Заўтра твой дзень. Будзь вартым яго!

Крэсла, на якiм ён сядзеў, затрашчала.

- Я ведаў, ты ня ўцерпiш у Польшчы. Але гэта ня важна. Важна, што ты быў там. Слухай чуйна. Шкада мне цябе, а найболей бацькоў тваiх. От, пакутнiкi, ня дай Божа! Праз тыдзень бацьку твайго будуць судзiць у Заслаўi. Ня пужайся, бацькоў тваiх тут няма й ня будзе. Суд будзе над, iм без яго, суд завочны. I ты будзеш на бацькавым судзе. Пабачыш! Ты слухаеш мяне?

Раман слухаў, але ня мог уседзiць за сталом. Адыйшоў i стаў ля вакна.

- Дык вось-жа, збайдарылi сакратара райкому партыi самi, а прычапiлi бацьку твайму. Самi-ж i ратунак для яго знайшлi - Польшчу тую. Канешне, ён ня вернецца адтуль, але пра яго скажуць, што забiў чалавека ён i ўцёк туды. Тут, браце, цэлая сыстэма. А Шаркевiч i я, ты думаеш - для чаго? Каб, канешне, справаджаць вас туды. Мы як-бы дапамагаем вам, на справе-ж мы робiм сваё, што нам загадана. Мы - вашыя i адначасна iхныя. А потым яны назавуць нас бандытамi, шпiёнамi i дывэрсантамi. Думаеш, i начзаставы езьдзiў на хутар Баранкевiча так сабе? Не, браце! Ён прапусьцiў праз гранiцу цябе, бацькоў тваiх i сястру. Ён тут у ваднэй кампанii з намi. Ён пацёг Шаркевiча, пацягнуць i яго, калi ўжо не пацягнулi. Ад хутару Баранкевiча й метлуху не застанецца згалелых дачок, i тых забяруць. Як-жа дзяржава можа глядзець на ўсё гэта, заплюшчыўшы вочы, думаеш? А начзаставы, думаеш, ня мае сяброў-аднамысьнiкаў у Менску? Мае! А калi-б i ня меў, дык знойдуць. Знойдуць таго, хто даваў яму загады i зьвяжуць разам iх у вадно. НКВД карае i тых, хто выконвае ягоныя загады. Бачыш, як тут усё скручана-зьверчана. А цяпер, якая-ж мая роля ўва ўсiм гэтым? Пачакай, скажу.

Раман Корзюк закурыў, асьвяцiўшы на момант запалкай Кандраценю. Папяроска доўга блiшчэла ў цемры, i гэта нэрвавала Кандраценю.

- Не смалi, а слухай! Каму гавару? Не сабе. Табе. Кажу, будзеш на бацькавым судзе. Дык вучыся. Вучыся жыць. А то надта скачаш па версе блыхой лятучай. Згiнеш. На Дальнi Васток позна ўжо. Учора было яшчэ ня позна, а сёньня позна ўжо. НКВД сьцiснула ўжо зялезны абруч. I ты апынуўся ў гэтым абручы-коле. Але ня толькi ты адзiн у iм. У гэтым абручы ўся Беларусь. Але ўся Беларусь iм не патрэбная. Навошта? Апрача твайго брата-студэнта, у абручы апынулiся выкладчыкi, у тым лiку i твае, песьняры вашыя, акторы, сьпевакi, нават калгасьнiкi, i каго яшчэ не захапiў гэты абруч? Шырака хапянуў ён i цяпер паволi сьцiскаецца i сьцiскаецца. Будзь пэўны, выйсьця з гэтага абруча няма! У гэтым абручы i табе адведзеная роля. I ты граеш яе дасканала. Ты дайграўся ўжо - заўтра твой судны дзень, Ромусь. А хто-ж твой рэжысэр? Здагадайся сам! Я табе ўжо шмат чаго падказаў. У твайго рэжысэра i я на службе. Чаму гэта ўсё патрэбна? Спадзяюся-ж, маю службу ты разумееш, як сьлед. Ты, канешне, замалады яшчэ. Вось чаму, паважаючы бацькоў тваiх, я вучу цябе.

Раман дакурыў i кiнуў агарак на падлогу. Хутка ён згас. Цямнота насунулася яшчэ больш. За хатаю шорхла ноч, стаяла за вугламi, церлася аб сьцены, быццам прасiлася нанач. Змоўк на часiнку i Кандраценя i, як Раман, слухаў за вокнамi ноч. Быў у нейкай трывозе сказаў:

- Так, гэта ноч. Але ня будзем гаварыць аб ночы. Ведаеш, калi цябе дапытвалi ў НКВД, я быў таксама там i бачыў цябе, але не хацеў табе паказвацца на вочы. Яны выклiкалi цябе, каб паглядзець, якi ты чалавек. Цябе адпусьцiлi (я ведаў, што яны адпусьцяць), а я яшчэ заставаўся там i праседзеў усю ноч навылёт. Тады я й даведаўся, якую махiну яны задумалi. Галоўны архiтэктар гэтай махiны - Цiмошка. Веры не даваў сабе, што ён будзе гаварыць гэтак адкрыта са мною, як з братам. Сядзiць Цiмошка за сталом, дык галава ледзь вiдна з-за стала, а мазгi мае, дармо што... Каб ты ведаў сваю ролю, гаворыць ён мне, мусiш ведаць, браце, усю драму i сцэну, на якой гэта драма будзе пастаўленая: кажнае слоўка, усе хады i выхады. Тады-ж я прайшоў у яго i першую рэпэтыцыю. Патрабаваў, каб iгра была артыстычнай i каб было поўнае суладзьдзе, а не абы што. Не адзiн-жа ты будзеш на сцэне... Дык вось, Ромусь, узялiся й за нас, лапцюжнiкаў. Гiсторыя загаворыць пра нас, ня будзе болей маўчаць. Дасюль мы хацелi будаваць самi Беларусь. Але-ж не... Дапамога патрэбная. Сiлы ў нас свае мала. Трэба ўдарыць чалом перад паньскай Польшчай. З дапамогай яе адчэплiваем Беларусь ад Расеi, але не для Польшчы, а для сябе самiх. Годзе ўжо нам быць то ў Польшчы, то ў Расеi! Цiмошка клёку ў галаве мае досыць. Ён стварае для гэтай мэты нацыянальныя кадры, заганяе гэтыя кадры ў сваю арганiзацыю-махiну i дае ёй назоў заканспiраванай нацдэмаўскай партыi. Нацдэмы - гэта агентура польскай дэфэнзывы. Чытаў можа ў газэце? Вось для чаго ты, браце, хадзiў у Польшчу! Скажы, дрэнны з Цiмошкi архiтэктар? I вось уявi сабе такога памочнiка Цiмошкi, як я! Я-ж хачу, каб нешта было беларускае. Пакуль вы, беларусы, самi надумаецеся што-небудзь, дык Цiмошка хутчэй за вас зробiць. I тут я зусiм згодны з НКВД: нам патрэбна нацдэмаўская арганiзацыя! I будзь упэўненым, НКВД яе згарусьцiць. У гэтым, можна сказаць, гiстарычная заслуга НКВД перад Беларусяй. Яно стаўляе беларускую праблему на дзённы парадак, актуалiзуе яе, надае ёй дзяржаўнае значэньне. Цiмошка, гавару, ня дурны чалавек. Самi-ж мы ня можам нiчога справiць. А то, глядзi, i твая кватэра сталася штабам. I грошы тут, i зброя i стратэгiю во разьбiраем. Вось i пяцягнуць усiх вас, i агалее ваша Беларусь. I яшчэ казаў Цiмошка: бярэцца ў сiлу фашызм i здань вайны матляецца недалека ад нашых рубяжоў. I тады на каго, пытаўся ў мяне Цiмошка, абапрэцца фашызм у нас у Беларусi? Канешне-ж, на нацдэмаў. У Беларусi можа няма нiводнага нацдэма, але палiтыка патрабуе iх. Вось Цiмошка й бярэцца за гэта. Ён высока ўзьняў свой зялезны абруч над Беларусяй, над яе галавой i ўжо няпрыкметна апусьцiў яго. Застаецца толькi крэкнуць i косткi хруснуць. Беражыся, браце! Шкадую вас, птушанятаў. Цяжкая выпала мне доля, крыж пакутны. Узяўся несьцi яго, дык вось i нясу. Стаў памiж iмi i вамi i ня ведаю, цi ўстаю. Я не баюся вас, я баюся iх. Я гавару во з табою пра ўсё - гэта мне дазволена, нават патрэбна, а з iмi гаворка кароткая. Уськiнулi мяне на зубцы вялiкага зялезнага махавiка i круцiць мяне той махавiк аж пакуль ня скруцiць. Шматкi майго цела ляцяць i душа пакутуе. Знайшлi мяне аж на мёрзлай поўначы i прывезьлi сюды во, у родныя мясьцiны, на Бацькаўшчыну, па якой занудзiўся i вытрымаць ня мог. Лепшага чалавека, казалi, у iх няма. Кажуць, мне ўсё даруецца, калi я нешта сьцяпаю для iх. Дык вось i цяпаю. Ня вельмi блiскуча, ды ўсё-ж... Я хацеў-бы, каб нешта з гэтага засталося i для вас, каб ахвяры не дарэмна прапалi. А што ахвяры будуць, дык гэта нават добра. Хутчэй насеньне прарасьце. У нас-жа яшчэ ня было вялiкiх ахвяраў. У нас была толькi пакута. Цiхая пакута. А з цiхай пакуты нiчога ня выйдзе. Гэта пакута нявольнiкаў. Нявольнiцкiя ахвяры ня ў лiк. Патрэбны высокiя ахвяры. Ты ўжо высокая ахвяра, Ромусь. Ты ў матку ўдаўся. Мацi твая - чалавек шляхетнай крывi. Я рады, што ў цябе адазвалася гэтая кроў. Пакуль што я нiчога не скажу табе болей пра тваiх бацькоў...

Я даўно ведаю гэтыя абшары - Менскiя, Вiленскiя, Слуцкiя, Магiлеўскiя. Маладосьць мая пакiнула сьляды й памяць на гэтых абшарах. Рэвалюцыя кiдала мяне ў самы вiр жыцьця. Менск быў апошняй маёй авантурай, як назваў гэта Цiмошка ў сваiм досьледзе Кастрычнiцкай рэвалюцыi ў Беларусi. Але Цiмошка, мусiць памылiўся. Вось цяпер ужо Менск - гэта хiба мая апошняя авантура, сапраўды... Ромусь, трэба канчаць ужо. Наслухаўся ты мяне досыць. Позна ўжо. Позна ўжо наогул. Ня бойся свайго дня, як не баяўся я. Я буду наведваць цябе i там. Ты ня згiнеш. Iдзi туды! Бачыш, як я табе памагаю? Толькi йдзi на ўвесь рост! Ня прысядай! Чуеш мяне? Нешта й духу твайго ня чуваць!

Раман Корзюк, як акамянелы, увесь гэты час стаяў ля вакна i слухаў Кандраценю, яго нязвычайную гаворку, споведзь i запавет. Кандраценеў напамiнак аб мацi засмуцiў Рамана, якому стала шкада сваiх родных, што цяпер ня з iм, недзе ў iншай краiне пакутуюць, наракаючы на сваю долю i вiнавацячы ўва ўсiм яго. А ён тут таксама адзiн сумуе па iх, хоць яны й ня ведаюць пра гэта. Думаюць, што ён усё-ж такi, як i быў, жыве сабе бястурботна й бадзяецца абы дзе. Яны таго ня ведаюць, што ён цяпер стаiць во ў пацёмках i душа яго заходзiцца па iх. Раман думаў, што каб яны былi цяпер на сваiм хутары, яны чулi-б яго i яму было-б лягчэй, а так яны на тым баку i таму iх няма як-бы на сьвеце зусiм. I што iх няма, у тым толькi ён адзiн вiнаваты. Каб ён не адводзiў iх туды, яны былi-б тут разам з iм, i ён ня мусiў-бы во слухаць Кандраценю i не баяўся-б яго. Яму здавалася, што на цэлым сьвеце ён застаўся толькi з адным Кандраценем, i што апрача яго, у яго няма цяпер нiкога. Адчуваньне было такое, быццам ён ехаў у акiяне на вялiкiм параплаве, на якiм было многа пасажыраў, але параплаў гэты няўцям затануў i з усiх пасажыраў, якiя былi на гэтым параплаве, у жывых застаўся толькi ён адзiн з Кандраценем, i вось цяпер знаходзiцца з iм у вадным цесным труме на самым дне акiяну.

- Што-ж ты маўчыш, Ромусь?

Раман Корзюк нiчога не адказваў Кандраценю. Заскрыпелi палавiцы на кухнi, i ў дзьверы, што вялi туды з Раманавага пакою, пастукалася, як трэба было думаць, гаспадыня. I сапраўды, увайшла гаспадыня з лямпай у руках. Ад нечаканага сьвятла Кандраценя зажмурыўся за сталом, а Раман падыйшоў да гаспадынi i, узяўшы ў яе з рук лямпу, паставiў на маленькi зэдлiк у кутку. Раман быў рады гаспадынiнаму прыходу.

Генадзь Кандраценя, хуценька падняўшыся з-за стала, усьмiхаўся, чакаў, пакуль яго пазнаёмiць Раман з гаспадыняй. Але Корзюк ня прыкмячаў гэтага. Тады Кандраценя сам фанабэрыста падыйшоў да гаспадынi i прывiтаўся з ёю, пацалаваўшы ёй руку. Але прозьвiшча свайго не назваў. Гаспадыня на момант зьбянтэжылася, але хутка знайшла што сказаць:

- У цябе, - звярнулася яна да Рамана, - няма пасьцелi для госьця, дык я прынясу i пасьцялю во тут на гэтым дыванчыку, хай нам даруе госьць.

Раман, канешне, добра ведаў, што на самай справе гаспадыня прыйшла да яго, каб пабачыць "госьця".

- Дзякую, дзякую, нажаль, мне трэба йсьцi ўжо, i так заседзеўся во позна, - сказаў Кандраценя такiм тонам, якi не дапушчаў угаворую

Гаспадыня пастаяла яшчэ з хвiлiну, сказала дабранач i, акiнуўшы вачыма, пайшла назад у кухню.

Кандраценя сапраўды хутка пакiнуў Корзюка, адзiнотнага i распачлiвага ў сваiх думках.

Iнстытут высыпаўся на двор Унiвэрсытэцкага гарадка i станавiўся ў чацьвёркi. Але гэтыя чацьвёркi фармавалiся не адразу, марудна й неахвотна. Пагода была халаднаватая, i нiхто не сьпяшаўся вылазiць з будынку. А тыя, што ўжо стаялi ў чацьвёрках, бачачы такую замаруджанасьць, разыходзiлiся i працiскалiся назад у будынак. Асаблiва зяблi студэнткi. Выкладчыкi стаялi за шырокiмi дзьвярыма ў сярэдзiне i назiралi адтуль: яны чакалi пакуль не зарганiзуецца iнстытуцкая калёна. Аркестра вучылася яшчэ ў падвале, i адтуль даносiлiся такiя галасы, быццам там каго рэзалi цi зьдзеквалiся. Плякаты, партрэты, транспарэнты i сьцягi былi ўжо вынесеныя i стаялi каля ўваходу, але тымчасам нiхто iх не разьбiраў. Каля iх круцiўся толькi Сьцяпан Мялешка i нешта меркаваў. Парадку ня было. Натоўп гудзеў на розныя галасы, сьмяяўся, гаварыў, грэўся i быццам адцягваў арганiзаванае выступленьне з Гарадка.

Па Савецкай даўно ўжо йшлi дэманстранты з музыкай, песьнямi i калыхлiвым бязладзьдзем сьцягоў, плякатаў, партрэтаў. Беларускi Дзяржаўны Ўнiвэрсытэт i Мэдiнстытут ужо вырушылi з Гарадка, абыходзячы з правага боку пэдiнстытут, сьмяючыся i жартуючы з ягонай няўпраўнасьцi. Але вось падаў каманду загадчык Ваеннай кафэдры станавiцца ў чацьвёркi. Дзесьцi ў натоўпе зарагаталi i голас загадчыка Кафэдры - ня дужа моцны - прапаў у тлуме, сквiле i гомане. Загадчык узьняў свой голас яшчэ, але натоўп заставаўся натоўпам. Тады ён пачаў хадзiць узад i ўперад, стаўляючы сам першыя чацьвёркi, пераважна з дзяўчат, як больш паслухмянага элемэнту. Нейчы звонкi голас з натоўпу жартлiва падаў сваю каманду i толькi па гэтай камандзе заварушылiся студэнты, становячыся падкрэсьлена павайсковаму ў шарэнгi. Так пакрысе пачала вызначацца калёна. Падыйшлi й iншыя падпiхачы - сакратар парткому, выкладчыкi фiзкультуры, адказныя за арганiзацыю кастрычнiцкай манiфэстацыi i iншыя актывiсты. Натоўп як растаў. Замест яго вырасла на ўсю сваю даўжыню калёна й застыла ў маўклiнi. Толькi зрэдку перабягалi з аднае чацьвёркi ў другую дзяўчаты, шукаючы зацiшных хлапцоўскiх плячэй. Iхныя касынкi матлялiся на ветры й гарэлi аганькамi. Нарэшце, выйшлi з-за шкляных дзьвярэй выкладчыкi i сталi ў галаве калёны. Усё агалела. Толькi на сходках усё яшчэ сьпiсваў з натуры i завяршаў свой твор студэнт Мень. Натурай быў Раман Корзюк. Раман стаяў у нейкай трагiчнай позе i нiкуды не глядзеў, застыгшы, як помнiк, на ўвесь свой рост, стоячы высока на сходках, быццам тое, што адбывалася на двары, было для яго толькi фонам. А Мень, Раманаў аднакурсьнiк, раз-поразу кiдаў на яго то адным, то другiм прыжмураным вокам i ўсё сьпяшаўся накiдаць Рамана на паперу. Мень доўга ганяўся за Раманам, як за мадэляй, i сягоньня ён прост сiлком затрымаў яго на сходках на той вышынi, на якой ён здаваўся яму нязвычайным i манумэнтальным перад натоўпам унiзе. Гэтак зарадзiлася кампазыцыя твору ў мастака Меня. I Раман Корзюк гатовы быў служыць яму сваёй постацяй. Дзiчкоўская i Лагоўская з калёны любавалiся экстравагантнасьцяй гэтага моманту. Але хутка ўзабраўся на сходкi Сьцяпан Мялешка i сьпёр iх далоў. Пачалi раздаваць сьвяточны матэрыял партрэты, сьцягi, плякаты, транспарэнты, каб усё гэта ўзьнялося ўгору й пайшло.

Корзюк стаў у чацьвёрку недзе пасярэдзiне калёны, але загадчык Ваеннай кафэдры перагнаў яго наперад, як рослага. Дзiчкоўская пабегла за iм i стала ў аднэй з iм чацьвёрцы, нясучы Кагановiча.

Вецер узьняўся мацнейшы. У вышынi i на даляглядзе ён шпарка гнаў парваныя хмары на ўсход, i яны, як iльдзiнкi ў моры, iмклiва плылi, засланяючы i адкрываючы блакiтна-сiнiя вокны ў глыбокiм небе. Стаяў халодны восеньскi дзень. Ад холаду людзi зызлi. З iх рук вецер вырываў сьцягi, плякаты, партрэты, тузаў i рваў iх. Таму нiхто нiчога не хацеў несьцi, хоць i трэба было. Мялешка з загадчыкам кафэдрай i сакратаром партарганiзацыi раздалi ўжо шмат сьвяточнага матэрыялу, але яшчэ шмат яго i заставалася. Трэба абавязкова было ўсталiць у галаве калёны самы вялiкi партрэт Сталiна. Партрэтаў Сталiна было ўжо поўна па ўсёй калёне, але ў Мялешкi быў свой плян: каб усiх маленькiх сталiнаў ззаду засланяў вялiкi Сталiн наперадзе. У галаве калёны кожны ўжо што-небудзь трымаў, апрача Корзюка, i Мялешка наважыўся аддаць вялiкага Сталiна яму. Мялешка паднёс партрэт да Рамана i папрасiў яго ўзяць. Але Раман, як трымаў свае рукi ў кiшэнi, так i заставаўся, спакойна i холадна гледзячы на Мялешку. Мялешка паставiў партрэт цаўём на зямлю.

- Ня хочаш?

- Не хачу!

- Тады выйдзi з калёны.

- Ты мяне сюды ня ставiў.

Заднiя за Раманам чацьвёркi насьцярожылiся, пярэднiя павярнулiся назад.

- Значыць, не бярэш?

- Не бяру.

Сьцяпан Мялешка падняў Сталiна i перадаў некаму iншаму.

Сакратар партарганiзацыi сказаў нешта на вуха загадчыку Ваеннай кафэдры i той голасна скамандваў:

- Студэнт Корзюк, выйдзеце з калёны!

Як сапраўдны жаўнэр, Корзюк выйшаў, выцягнуўся на зважай на ўвесь свой рост перад загадчыкам Ваеннай кадэдры:

- Куды загадаеце стаць?

Загадчык кафэдры ня ведаў, што адказаць i зьбянтэжана глядзеў на сакратара партарганiзацыi, але й той разгубiўся.

- Iдзеце дахаты! - знайшоў што, нарэшце, сказаць загадчык кафэдры.

- Ёсьць дахаты!

I Раман Корзюк хутка адыйшоўся на бок i стаў на дашчаным тратуары перад усёй калёнай. Калi ён яшчэ стаяў перад загадчыкам Ваеннай кафэдры, выцягнуўшыся як вайскавiк, ён думаў збыць свой паступак жартам, надаць усёй гэтай гiсторыi гiранiчна-кплiвы сэнс, але з самага мамэнту, калi ён апусьцiў узьнятую было да скронi сваю руку, Раманава жартаўлiвасьць прапала i ён стаяў цяпер пераможаным, нiкчэмным i ўдвая нiжэйшым. Уся калёна моўчкi глядзела на яго. Мень памкнуўся быў i тут схапiць мамэнт трагiзму ў вобразе Корзюка, але яго ўпхнулi назад у калёну.

Выйшла з падвалу аркестра i стала на самым перадзе. Вялiкi Сталiн быў узьняты ўгору. Зайгралi туш, i калёна ўлiвалася ўжо ў вагромнiстую ляву дэманстрацыi, што плыла па Савецкай. I толькi адзiн Раман Корзюк, як быў, гэтак i заставаўся стаяць на тратуары, пакiнуты грамадой.

Хутка апусьцеў Гарадок. Раман, адумаўшыся, пайшоў таксама ў горад. Iнстытуцкая калёна павярнула на Карла Маркса, але ён усё яшчэ чуў сваю аркестру i як-бы йшоў на яе. Ён дайшоў па Савецкай да Ленiнскай. На скрыжаваньнi гэтых вулiц Раман спынiўся. Тут таўклiся яшчэ болей. З усюль калёны сыходзiлiся сюды i, апынуўшыся тут, iшлi далей на Пляц Волi. Адтуль парад iшоў на Нямiгу, i, прайшоўшы колькi вулiц, павялiчаны колькасна, парад апыняўся на Валадарскага. З Валадарскага трапляў зноў на Савецкую, каб зграмадзiцца на Ленiнскай плошчы перад Домам ураду для прыняцьця.

Корзюк прапускаў вачыма парад, усё застаючыся на савецка-ленiнскiм скрыжаваньнi. Ён ведаў, што тут мае прайсьцi i ВПI. На тратуарах людзi тупалi, грэлiся, паднiмалi каўняры, сiнелi, але не хацелi што-небудь прапусьцiць. Гэтых людзей Раман прыраўноўваў да адкiнутых на ўзбочча людзей, непатрэбных, лiшнiх. Але яны, не здаючыся, усё яшчэ труцца на ўзбочынах ля магiстралi, каб хоць гэтак быць блiжэй да руху.

Вось Раман выразна пачуў сваю аркестру. Яна наблiжалася й наблiжалася. Неўзабаве ён угледзеў яе i перш за ўсё Петрака Шыракова з барабанам на пузе. Пятрок быў радасны i ўсьмiхаўся, вiдавочна, ад усьведамленьня свае годнасьцi. Ягоны твар аж зiхацеў ад усьмешкi, падобнай да той блiскучай мядзянай трубы, у якую дзьмуў ягоны сябра побач.

З калёны Корзюка заўважыла Дзiчкоўская i гукнула яго. Раман убег у калёну i стаў побач Дзiчкоўскай. Наперадзе iх iшоў выкладчык гiстарычнага матэрыялiзму i, як заўсёды, горда нёс сваю галаву над натоўпам, наступаючы каму-небудь на пяты. Чацьвёрак ужо ня было. Праз гэтае скрыжаваньне, каб мiнуць яго хутчэй (тут стаялi мiлiцыянэры i падганялi), людзi сыпалiся без якога-колечы парадку.

Музыка - трубы й барабаны - панесла Рамана разам з натоўпам. Калi яны апынулiся на Валадарскага, праходзiлi паўз турму, зьняволеныя, прадзеўшы праз краты рукi з белымi хустачкамi, махалi параду, нiбы птушкi крыльлем. Там-сям парад адказваў iм тым-жа. Невялiкая група маладых людзей, спынiўшыся на тратуары, сьпявала пушкiнскага "Вязьня". Корзюк, пакiнуўшы калёну i ў ёй Дзвiчкоўскую, далучыўся да iх. Ён таксама хацеў сьпяваць гэтую песьню. Але зьнекуль, як з-пад зямлi, вынырнулi мiлiцыянэры i разагналi групку. Раман застаўся адзiн без грамады. З вокнаў турмы ўсё яшчэ махалi, i Раман хоць i ведаў, што яе тут можа й ня быць, усё-ткi шукаў вачыма ў тых вокнах Валю. З аднэй высокай будкi стрэлiлi, кулi зацiўкалi i рук ня стала.

Хутка Раман Корзюк апынуўся ля Дому ўраду. Прыймалi парад мясцовыя правадыры, але былi й госьцi. Праходзiлi прадпрыемствы, установы, арганiзацыi, кацiлася на танках армiя. Вось i калёна Вышэйшага Пэдагагiчнага Iнстытуту. Раман зiрнуў - сапраўды, усю калёну сьпераду засланяў вялiчэзьнейшы партрэт Сталiна. За гэтым партрэтам, побач iншых, матлялiся меншыя сталiны, усе яны калыхалiся, мiгцелi ў вачох, зьлiвалiся ў нейкай строгай, аднэй вусатай усьмешцы. I здавалася, сталiным ня было канца. Яны гойдалiся ўсюды, задаволеныя i насьмешлiвыя. Здавалася, што гэта яны толькi адны iдуць парадам на плошчу, каб узвысiцца там у выглядзе аднаго Сталiна вышынёй на ўсе дзесяць паверхаў Дому ўраду i глядзець з вышынi на ўсiх, хто прыйшоў пакланiцца яму i шукаць вачыма тых, хто ня прыйшоў. I ўсе хацелi прыйсьцi, каб паказацца яму на вочы. I вось яны йдуць i йдуць аж да чацьвёртай гадзiны. Глядзяць на яго i крычаць яму "Гурра!" Гукнуць i адыходзяць, каб даць магчымасьць iншым выказаць сваё такое-ж захапленьне. Ён будзе стаяць над плошчай i ўначы, пасьля таго, як усе ўжо пройдуць, пiльнуючы сон сваiх улюбёных чадаў.

Пад вечар хмары схлынулi, прайшлi таксама парадам на ўсход i ачысьцiлi неба. Дзень яшчэ больш пасiвярэў. Раман больш не затрымлiваўся ў горадзе, i а пятай гадзiне быў ужо на сваёй кватэры.

Гаспадыня сустрэла Рамана на ганку i папрасiла яго зайсьцi да яе на кухню:

- Хачу нешта сказаць. Сягоньня зданьню прайшоў нейкi чалавек паўз нашыя вокны. Адзiн раз, а потым i другi ў высокiм каўняры. Нi гарадскi, нi вясковы. Гэтак асьцярожна i няўцям, што ажно я спужалася. Зiрнець на вокны i зноў утулiцца ў каўнер. Я стаяла якраз вось тут i ўсё бачыла. Аж бачу яго ў другiм вакне, што на двор. Аглядае, быццам купляе, ацэньвае. Я й падумала, што гэта ён нездарма. Прост насланьнё нейкае... Каб чаго дрэннага ня было, га? Што з вамi, вума не прыбяру. То вы ў хаце, то вас няма. То вы начуеце, то вы не начуеце. Бадзяецеся недзе.

- Хутка я вас асвабаню...

- Я ня тое, што ганю вас. Жывеце, як жылi. Я вас шкадую, от што. Толькi ўсё мне тут няўцям.

- Хутка ўсё будзе ясна. Дзякую за навiну.

Раман Корзюк памкнуўся ў свой пакой, але гаспадыня затрымала яго.

- Паслухайце мяне, старую. Ганiце ад сябе ўсiх прэч. Ня пушчайце злыбяды на парог... Хто гэта такi быў у вас?

- Мой дзядзька.

- Не манеце! Бачу я гэтага "дзядзьку". А дзе-ж гэта вашая дзяўчына?

- От, зьбiраюся да яе. Дайце, калi ласка, мне чыстую кашулю, гарнiтур i гальштук. Iду на вечар... Вясельле будзем гуляць.

Раманава гаспадыня недаверлiва паглядзела на яго i праз сваю крывую ўхмылку сказала:

- Вясельле гуляеце, а мяне не запрашаеце. Добрага чалавека я маю!

- Канешне, я жартую. Але на вечар сапраўды йду. Кастрычнiк будзем гуляць. Дзяўчаты запрасiлi i трэба як найхутчэй.

- Затрымлiваць ня буду. Iдзеце сабе. Толькi глядзеце, каб гэты кастрычнiк кайстрою i пылам горкiм не абярнуўся... Зьелi-б што. Цалюткi-ж дзень няеўшы.

- Дзякую. Там усё будзе.

Раман пайшоў у свой пакой, а гаспадыня пашкадавала, што не распытала яго пра ўсё, як хацела, калi перанiмала яго на ганку. "Прыбег во i, як кот угарэлы, бяжыць зноў. Мiтусiцца, як перад сiлом якiм".

Хутка Раман быў гатовы. На iм быў добра адпрасаваны гарнiтур, той самы, у якiм ён хадзiў у Польшчу. Пасьля прасу ён пацямнеў i быў, як новы. Гаспадыня адпусьцiла ў iм рукавы, падоўжыла нагавiцы, i цяпер Раман ня выглядаў такiм цыбатым, як раней. Корзюк перад адыходам паказаўся гаспадынi.

- Пажадайце мне ўсяго найлепшага.

- Прост мне шкада цябе. Ну йдзi з Богам... Нешта-ж ты ў вадным плашчыку. Акалееш.

На двары было цёмна. Знаёмымi вулiчкамi Раман пайшоў да трамвайнага спынку. Калi ён увайшоў у трамвай, кандуктар, што заўсёды езьдзiць на гэтай лiнii i ведаў Рамана, многазначна мiргнуў яму, i гэты мiрг няпрыемна падзейнiчаў на Корзюка. На наступным спынку селi два мiлiцыянэры. У вадным з iх Корзюк пазнаў таго самага, што часта заходзiць у Галоўны корпус i падоўгу стаiць ля распранальнi, пазiраючы кажнаму ў вочы, хто распранаецца. Мiлiцыянэр пазнаў Рамана таксама (аб гэтым можна было здагадацца па тым зiрку, якi кiнуў на яго мiлiцыянэр), але выгляду не паказаў, што ведае, гаварыў з сваiм спадарожнiкам i нi разу больш ня зiрнуў на Рамана.

Манастыр ужо сьвяткаваў Кастрычнiк. У некаторых ягоных пакоях голасна гаманiлi, сьпявалi i крычэлi. А ў вадным граў патэфон, чутна была тупанiна танцавалi. У змрочным карыдорчыку Раман угледзеў адну пару, што як мага прыцiскалася да сьцяны, пэўна, каб яе не пазналi. Перад дзьвярыма, у якiя ён мусiў увайсьцi, Раман спынiўся. Яму чамусьцi здалося, што дзьверы адчынiць Валя, возьме яго пад руку i павядзе, жартуючы, да свайго ложку. Дзяўчаты будуць кпiць з яе, што яна забiрае яго ад iх i цягне адразу ў свой куток, быццам баючыся, што ў яе адбяруць яго. Калi Раман увайшоў, ён пабачыў бутэлькi на стале i поўнае застольле людзей. Значыцца, яго не чакалi. Гэткi знаёмы яму пакой, утульны i цiхi, гаманiў цяпер незнаёмымi i няпрыемнымi для яго галасамi, быў цесным i закураным. Як яшчэ стукаўся Корзюк у дзьверы, яму доўга не адчынялi, i ўжо гэта адно пакрыўдзiла яго, а той факт, што адчыняла яму Ларыса, а ня хто iншы, толькi ўзмацнiў у iм незадаваленьне сабою i ўсiмi. Корзюк доўга заставаўся каля дзьвярэй, не падыходзячы да стала i нi з кiм ня вiтаючыся. Ларыса глядзела на яго i нiчога не гаварыла, стаяла й ня йшла на сваё месца. Дзьве лямпачкi вiселi над сталом, зацемненыя каляровай паперай, i ад таго каля парогу было змрочна. Адсюль, аднак, Корзюк усё бачыў, а сам быў нявiдзён. За сталом, вiдаць, дайшло ўжо да такога пункту весялосьцi, калi ўвага паглыналася ня вонкавым, а ўнутраным. I, мусiць, таму Раман заставаўся незаўважаным. Ён хацеў нават выйсьцi, але, адчуўшы ў сабе голас помсты за абыякавасьць да яго, Корзюк нязвычайна голасна, што нi адзiн падскочыў за сталом, прывiтаўся:

- Добры вечар!

Усё застольле поглядзела на яго. Першай выхапiлася Дзiчкоўская, пакiнуўшы Яначкiна:

- Што-ж ты гэтак позьнiшся, Рамашачка? А ты стаiш i не запрашаеш, - тут-жа зьвярнулася яна да Ларысы.

Потым падыйшла i Роза Шкляр, i ўсе яны пацягнулi Рамана за стол. На момант гаворка спынiлася, i тая весялосьць, якая была ўжо запанавала тут, перарвалася з прыходам Рамана. На твары Мялешкi застыла незадаваленьне, а Яначкiн пачаў вылазiць з-за стала, абражаны няўважлiвасьцяй Дзiчкоўскай, якая выяўна лiпла цяпер да Корзюка.

- Не ўцякай, Яначкiн! Вып'ем за прыход у нашу сям'ю Рамана Корзюка!

- Чакай, Оля, можа гэтая сям'я i ня хоча мяне, - загаварыў Раман.

- Хочам! Хочам! - закрычэлi дзяўчаты.

- Пачакайце. Я ведаю, што вы хочаце. Але найперш вып'ем!

Выпiлi ўсе, апрача Мялешкi. Дзiчкоўская заўважыла гэта i секанула:

- Сьцяпан, i за Кастрычнiк ня хочаш выпiць?

- А ты хiба выпiла цяпер за Кастрычнiк?

- Канешне, за Кастрычнiк. А за што-ж?

- Добры твой Кастрычнiк!

- Ня горшы твайго!

I Дзiчкоўская тэатральна ўсадзiла каля сябе Корзюка. Корзюк пачырванеў.

- Вып'ем сапраўды цяпер за Кастрычнiк! Паглядзiмо, цi будзе пiць Мялешка.

Грамадою ўзьнялiся над сталом, трымаючы чаркi.

- За Кастрычнiк!

Але Мялешка ня ўзьняў свайго кiлiшка.

- Сьцёпачка, што з табою? Хутчэй! - на Дзiчкоўскую найшоў шал i яна не адступалася ад Мялешкi: - Ну!

Мялешка, не сьпяшаючыся, падняўся, але замест таго, каб узяць i падняць чарку, ён вылез з-за стала i рашучым крокам пайшоў да дзьвярэй.

Дзiчкоўская, рашчырванелая i зiхатлiвая, яшчэ з большым iмпэтам скамандвала:

- За Кастрычнiк!

Выпiлi, але настрой ужо апаў - выйшаў бо Мялешка. А гэта нешта значыла. Ларыса хацела затрымаць яго, угаварвала застацца, але ён апрануўся i, не разьвiтаўшыся нават з ёю, пакiнуў манастыр. Калi ўсiх гэты выпадак ацьвярозiў, дык на Дзiчкоўскую ён ня меў нiякага ўплыву - яна налiвала Раману то гарэлку, то вiно, тулiлася да яго i была як-бы рада, што Мялешка сыйшоў з воч. Пятро Шыракоў з Цыпiнай узялiся круцiць вальс Цыпiнай. Як i заўсёды, Пятрок граў на губы. Калi завялi патэфон, ён сказаў, што ягоная "партнiха" (гэта значыць партнёрка) прывыкла да ягоных жывых гукаў i пад патэфон танцаваць ня ўмее. Жарты Шыракова, ягоны нейкi няўлоўны цынiзм сьмяшылi ўсiх, i хутка ахвотнiкаў танцаваць знайшлося даволi. Яначкiн пайшоў з Ларысай, Аўсеева з Фомкай Марцiновiчам, Шкляр з Каплеўскiм. Дзiчкоўская яшчэ сядзела з Раманам за сталом i падкладвала яму яду. Шарамецьцеў гаварыў з Лагоўскай. Танцораў набралася гэтулькi, што ня было нiдзе нават кроку ступiць, i пары не танцавалi, а цёрлiся.

Селi зноў за стол. Пiтва хапала, не хапала толькi закусi.

- Досыць вам есьцi! - зьвярнулася Роза Шкляр да Дзiчкоўскай i Корзюка: Давайце вып'ем! А то як з галоднага краю вы.

- Канечне-ж, з галоднага. Я кармлю Рамашачку, каб ён дужэйшым быў. А то зьнямогся, бедны, што сягоньня ня змог партрэта несьцi. Дзiва што...

- Будзе яму яшчэ за гэты партрэт. Мялешка нездарма выйшаў. Ну, за што вып'ем? - пыталася Роза.

- На гэты раз за прыгожую Розачку, - прагаласiла тост Дзiчкоўская.

- Брава! Брава! П'ем за Розачку!

Пiлi шмат. Дзiчкоўская, нарэшце, выйшла з Раманам на сярэдзiну пакою i закружылася з iм у танцы. Яны танцавалi гэтак зграбна, прыгожа, далiкатна i ўтульна, што выклiкалi замiлаванасьць i зайздрасьць i нiхто ня сьмеў далучыцца да iх. Усе толькi любавалiся iмi. Дзiчкоўская шчыльна прыпадала да Рамана i ўся - як сьвяцiлася. Нiжэйшая за Рамана, яна як-бы была пад iм i толькi адкiдвала галаву, каб зазiрнуць яму ў вочы.

- Хопiць, даражэнькая, з цябе. Дай мне цяпер твайго кавалера, - падыйшоўшы блiзка да iх на зьдзiўленьне ўсiх сьмела сказала Лагоўская. Гэта было так неспадзявана, што Дзiчкоўская апешыла i бяз нiякiх выбрыкаў, на якiя яна была здольная, уступiла ёй Рамана. Каб гэта падыйшоў да яе з такiм намерам нехта iншы, яна нi за што не зрабiла-б гэтага, хаця-б той нехта памiраў.

Раман зрабiў адзiн круг з Лагоўскай. Тады да яго пачалi падыходзць усе дзяўчаты па чарзе, сьмяючыся i жартуючы. Не пасьмела толькi падыйсьцi да яго Ларыса, але Раман сам узяў яе i прайшоўся i з ёю. Дзiчкоўская назiрала за ўсiм гэтым нядоўга. Схапiла Корзюка за руку i пацягнула за стол.

- Хопiць з вас! Рамашачка цяпер мой, - сказала яна. - Не здарма-ж я кармiла яго i паiла.

- Каб была тут Валя Камоцкая, было-б табе "мой", - кiнула Шкляр, - не падзялiлi-б.

- Рамашачка, што ты думаеш пра "дзяльбу"? Падзялiлi-б? Цi не падзялiлi-б?

- Я суцэльны.

Корзюк, вiдавочна, ужо п'яны, выцягнуў Дзiчкоўскую з-за стала, але танцаваць яна не хацела ў сваiм пакоi, а папрасiла яго пайсьцi на танцы ў Галоўны корпус, дзе, гаварыла яна, грае сапраўдная аркестра i хапае прастору.

- А й сапраўды, чаму-б нам не пайсьцi туды ўсiм? - Шкляр гэта сказала, як-бы не хацела, каб Дзiчкоўская пайшла туды з Раманам адна.

У Галоўны корпус на танцы пайшлi ўсе, апрача Розы Шкляр з Каплеўскiм - яны пасьпяшалiся на кватэру да Каплеўскага. Нават Шыракоў з Басяй прыцягнулiся.

Танцы адбывалiся ў падвале Корпусу, на паркетнай пляцоўцы. Гэта была нiштаватая пляцоўка з некалькiмi слупамi пасярэдзiне, вакол якiх кружылiся пары, i такiм парадкам утваралася столькi акружынаў, колькi было слупоў. Пляцоўка ня была добра асьветленай, але гэта нiколькi не замiнала - наадварот. На пляцоўку прыходзiлi ўсе карыдоры i тут канчалiся. Цяпер яны былi поўныя людзьмi, бо-ж на танцы прышлi студэнты аж з трох iнстытутаў: пэдагагiчнага, мэдычнага i наргасу. Былi i з БДУ. Але найболей кiдалiся ў вочы - сваёй колькасьцяй - вайсковыя. Скуль яны сюды папрыходзiлi, нiхто дакладна ня мог-бы сказаць. Досыць таго, што яны былi тут галоўнай сiлай. Яны былi ня толькi ў вайсковай форме, а й ў шпорах, i цяпер гэтыя шпоры зьвiнелi тут нейкiм даўно мiнулым, аднак, гэта не перашкаджала iм знаходзiць водгук у дзявочым сэрцы. Студэнты былi адкiнутыя, як кажуць, на заднi плян.

Танцавала няшмат. Найболей глядзела. Але Дзiчкоўская, падхопленая, як на крыльлях, музыкай, звонам i тлумам, цягнула Корзюка ў круг, моцна сьцiскаючы ягоную руку сваёю лiпкай. Гралi вальс i танцавалi, хто толькi хацеў, умеў цi ня ўмеў. Аднак вальс скончыўся i зайгралi факстрот. Хоць-бы адна пара выйшла нiхто ня ўмеў. А можа хто трохi i ўмеў - саромiўся выходзiць. Ды ня гледзячы на гэта, аркестра грала. Ад таго, што пляцоўка была пустой, саромiлiся ўсе, нават i тыя, хто не танцаваў наагул. Прыцiхлi й вайсковыя. Змоўклi iхныя шпоры.

I вось у гэтай маўклiвасьцi i напружанасьцi выходзiць Дзiчкоўская з Раманам - памалу, нi на кога ня гледзячы, саромячыся i быццам няўпэўнена. Для ўсiх гэта было збаўленьнем, выйсьцем з несамавiтасьцi. У першы момант нават боязна было падумаць, што танец можа ня ўдацца ў iх. Але ўпэўненасьць, з якой павёў Дзiчкоўскую Раман, заспакоiла ўсiх. Дзiчкоўская i Раман танцавалi факстрот так натхненна, лёгка i нявымушана, што, гледзячы на iх, станавiўся зразумелым сам танец. Ён захапляў усё болей нейкiм сваiм нявымоўным чарам. Дзiчкоўская - фiгурыстая i ў зграбнай сукенцы, што выгадна i спакусна аблягала яе, Корзюк - у сваiм штодзённым гарнiтуры, але прыгожы, стройны, гнуткi заваражылi ўсiх сваiм зьяўленьнем на гэтай пляцоўцы. Пачуўся шэпат у грамадзе. "Хто i адкуль яны такiя?" Зьдзiўленьне i захапленьне. А Дзiчкоўская i Корзюк, быццам забаўляючыся, паслухмяныя рытму, у сваёй чароўнай хацьбе, адчувалi гэтае захапленьне грамады i яшчэ болей уваходзiлi ў сваю ролю. Гледзячы на iх збоку, думалася, што ў сваiм датыкненьнi яны мучацца, шчасьлiвыя i пакутныя, шукаюць зiшчэньня нязiшчанага ў рытмiчным наблiжэньнi i аддаленьнi. Гэтым яны заражалi iншых, i тое, што перажывалi яны, дзiўным спосабам перадавалася iншым. Яны вырасталi ў вачох iншых у герояў, у казку, якой не хапала ў жыцьцi, iм зайздросьцiлi, iх iдэалiзавалi i хацелi быць такiмi, як яны. Невядома, колькi-б яшчэ iграла аркестра, каб Раман схiленьнем галавы не падзякваў аркестрантам. З сашчэпленымi рукамi Корзюк i Дзiчкоўская пайшлi на сваё ранейшае месца. Трывала яшчэ часiна маўклiнi. Здавалася, што пасьля гэтага ня ўзновяцца танцы наагул i змоўкнуць назаўсёды шпоры. Але з грамады выступiў нейкi лейтэнант - досыць прыстойны на выгляд - i зычным голасам не папрасiў, а скамандаваў сыграць вальс.

У вальс налезла, як у сетку вакунёў.

- Вальс-адбiяны! - скамандваў той-жа лейтэнант i хуценька падыйшоў да Рамана з Дзiчкоўскай, што вальсавалi недалёка ад яго. Дзiчкоўская моцна сьцiснула Раманаву руку i заставалася з iм.

- Вальс-адбiяны! - яшчэ грамчэй закрычэў лейтэнант, iдучы побач Дзiчкоўскай з Раманам. - Вальс-адбiяны, грамадзянiн! Вы чуеце, цi не? Адпусьцеце барышню!

Раман з Дзiчкоўскай яшчэ хутчэй закружылiся вакол слупа. Але лейтэнант не адступаў ад iх.

- Жыва!

- Цi нельга без каманды, таварыш лейтэнант? - спынiўся, нарэшце, Корзюк, трымаючы левай рукой Дзiчкоўскую за талiю.

- Патое я й камандзiр, каб камандваць, - i лейтэнант схапiў i пацягнуў да сябе Дзiчкоўскую. Тая скрыкнула. Раман правай рукой няўгледна дзыгнуў у твар лейтэнанта. Лейтэнант, перакруцiўшыся, замахнуўся ўдарыць Рамана, але не пасьпеўшы, заекатаў, адкiнуты моцным ударам нагi ў жывот.

Падскочылi ваенныя. Вырасла й студэнцкая сьцяна. Аркестра перастала граць. Дзiчкоўская цягнула Рамана ў гурт, але ён не паддаваўся i ўсё стаяў на месцы.

- Даць iм дагаварыцца на двары, а ня тут, - хтосьцi гукнуў з грамады.

Раман усё болей i болей зацiскаўся з двух бакоў натоўпам. Лейтэнант кiдаўся да яго, але ня мог раськiдаць грамады. Цяжка было зразумець, што дзеецца. Зьнекуль нахапiўся загадчык Ваеннай кафэдрай:

- Я адказны за танцы i прашу зараз-жа разыйсьцiся! Аркестра, грайце!

Пасыпалася полька. Лейтэнант, аднак, не паказваўся. Ён стаяў каля выйсьця на двор - пiльнаваў Рамана. Але дармо - Дзiчкоўская знайшла для Рамана iншае выйсьце, i яны, яшчэ перад тым, як скончылiся танцы, пакiнулi Галоўны корпус.

Хмары засьцiлi месяц. Але ён выкачваўся з iх i плюскаў сваiм сьвятлом над голымi садамi. Шчарбатай усьмешкай ён сьлiзгаўся па ўсiм чыста, ад чаго ўскраiна, якой вяртаўся Раман дахаты, з сваiмi садамi i агародчыкамi, хлiпала нейкiм трывожным мiгценьнем, як у срыбнай, але цямлявай сетцы. Ценi далёка сiгалi праз вулiцы, асьветленыя зорнасьцяй. Ценi перакрэсьлiвалi Раманаў твар i асьвячалi яго, як маланкай.

Калi Раман Корзюк дайшоў да свае кватэры, з адчыненай брамкi выбег суседскi сабака, сеў на тратуары i па воўчаму завыў, уставiўшы на Рамана сваю мызу. Раней, падбягаючы да Рамана, ён вiтаўся з iм, як вiтаюцца сабакi, але цяпер сядзеў на воддалi i трывожыў сваiм выцьцём вулiцу, трывожную i без таго ў гэты позьнi час. Месяц быў ужо ззаду, за домам. Корзюк ступiў на ганак асьцярожна й няўпэўнена, быццам ён уваходзiў у чужую, незнаёмую для яго хату.

Ужо з свайго пакойчыку, у задняе вакно, Раман зноў пабачыў у месячным сьвятле сабаку. Але цяпер ён ня выў, як на вулiцы, а толькi сядзеў i, здавалася, глядзеў у вакно, падобны болей на ваўчанё. Корзюку здавалася, што ў сваiм пакойчыку, як на талерцы, ён вiдзён з усiх бакоў. Упяршыню ён ня чуўся забясьпечаным ад напасьцяў. Каб мог, ён засланiў-бы вокны дзяругай, каб пацямнела i можна было-б лажыцца спаць. Але засланiць ня было чым, i Раман лёг, накрыўшыся коўдрай з галавой. Сабака пачаў драпаць сьцяну i скуголiць, быццам просячыся ў хату. Ды Корзюку не хацелася ўжо паднiмацца з ложку, ён сагрэўся i засыпаў. Ужо заснуў... Сьпiць. Сабака цяпер на ганку бразгацiць клямкай, хочачы адчынiць дзьверы, i гыркае. Але нехта ласкава адганяе яго ад дзьвярэй, гладзiць i дае нешта коўтнуць. Коўтнуўшы, сабака зноў пачынае гыркаць. I тады яму добра даюць пад рэбры ботам. Сабака, яўкнуўшы ад болю, бяжыць у свою будку. I ўжо адтуль пачынае скуголiць зноў. Што-б гэта значыла? Пэўна Кандраценя iдзе мяне вучыць цi зноў расказваць пра Цiмошку... Але не... Цяпер я ўжо сплю i мой салодкi сон будзе трываць доўга-доўга. Нi сабака, нi Кандраценя не перарвуць яго. Так добра ў цёплым ложку пасьля дзённай зморы! Высплюся й вылежуся. Каб толькi даўжэй... Сабакi ня чутно i ўжо месяц схаваўся. Патухлi й вокны. Iх замазала ноч, i ў хаце - як спаць. Ценi ня трывожаць i ня шныраць па дарогах. Сады ахiнулiся iмглой i таксама сьцiшылiся. Iм утульней i бясьпечней ад гэтага, як утульна мне пад коўдрай. Утульна, як пасьля вялiкага шчасьця, што перамагло цябе i кiнула ў нябыт...

Дзыгу-дзыгу... Дзаг-дзаг-дзаг... Дзагу-дзагу... Дзаг-дзаг-дзаг - ходзiць ходарам клямка. Ды дзьверы не адчыняюцца. Моцныя! А от у вокнах шкло дзынкае трывожней: тук-тук-тук! тук-тук-тук! Нешта-ж ёсьць такое, калi гэтак брынчаць. Ды гэта нiшто. Сон ёсьць сон. Сон смачна сьвiшча ў носе, булькае ў горле, захлiпаецца. Перарвецца на сэкунду, паслухае сябе самога i зноў за сваё...

Нешта-ж такi ўсхадзiлася гаспадыня... Во як бухнула ў перагародку! Яшчэ-б трохi, дык i ў жывот... Чым бы гэта? Нагой?

Раман Корзюк пачуў галасы ў кухнi. Скрозь шчылiны ў перагародцы адтуль калола сьвятло i даставала Рамана, як штыхамi. Гаспадыня прыглушаным голасам прасiла Рамана адчынiць дзьверы. Корзюк скокнуў з ложку, адкруцiў на дзьвярох закрутку i нырнуў назад пад коўдру.

Як i ўчора, калi ён быў з Кандраценем, гаспадыня спынiлася ў дзьвярох з лямпай у руках:

- Устаньце!

Накiравалася да другiх дзьвярэй, што на вулiцу, i адклала заслон, якiм заўсёды запiраўся Корзюк нанач. Няўгледна, як па камандзе, увайшлi людзi двое з дзьвярэй i двое - з кухнi.

Пад стольлю зырка загарэлася лямпачка. Гаспадыня пасьпяшалася выйсьцi.

- Адзявайцеся! Вы арыштаваныя!

Раману Корзюку не паказалi нават ордэр на арышт. Пiльна прыглядалiся да яго, калi ён надзяваўся. Потым загадалi яму сесьцi за стол, вiдавочна, каб забясьпечыць сябе ад магчымых нечаканасьцяў з боку арыштаванага. Двое стаялi перад Раманам, ня зводячы з яго вачэй, а двое другiх пачалi рабiць вобыск.

Перавярнулi ўсё дагары дном.

- Аддайце зброю!

- Вам ня трэба было-б шукаць яе, каб яна была ў мяне.

- Вы хочаце сказаць, што яна заявiла-б аб сабе сама?

- Патое-ж яна зброя.

- Гм-м... Дасьцiпна.

- Вы самi напрасiлiся на такi досьцiп.

Спрабавалi мясьнiцы, вадзiлi далонямi па шпалерах. Самi адчынялi чамаданы й поркалiся ў iх. Узрылi пасьцель, нечым перакалолi матрас.

- Пакажыце вашы кнiгi.

- Яны ўсе тут.

Перабралi i перагарталi даводнай. Тыя з iх, у якiх былi якiя-небудзь надпiсы, заўвагi, падкрэсьленьнi, закладкi, адкладвалi на бок, а iншыя стаўлялi на месца. Кнiгi на беларускай мове забiралi, не гартаючы, усе, колькi было. Да гэтай катэгорыi належылi й кнiжкi на польскай мове. Канспэкты i лiсты зьвязвалi асобна. Склалi ў мяшок фатаграфii, што былi наклееныя на паперу на сьцяне. Прыглядалiся да партрэта Валi, якi яна падаравала яму, паставiўшы яго ў зграбнай рамачцы на ночным столiку. Знайшлi й вузялок-перадачу для Валi, якога ня прынялi ўчора ў Рамана, бо ня было прыёму i якi цяпер ляжаў у шафцы.

Раман Корзюк абыякава глядзеў на працэдуру вобыску, хацеў, каб яны канчалi хутчэй i вялi ўжо. Але людзi з НКВД не сьпяшалiся, яны толькi зрэдку пазiралi на гадзiньнiкi, абменьваючыся кароткiмi, толькi iм зразумелымi позiркамi. Калi ўжо было ўсё гатова, упакавана i пасартавана, пачалi пiсаць пратакол. Падпiсалi яго Раман i гаспадыня, якую яны паклiкалi. Гаспадыня прынесла Раману бялiзну, цукру i слоечак масла.

- Яму ўсё гэта не патрэбна. Ён хутка вернецца.

- Каб-жа-ж...

- Пайшлi!

На вулiцы кiнуўся сабака з брамкi, але адразу-ж адбегся i, як перад гэтым, сеўшы, завыў.

Месяц не паказваўся. Яго перамаглi хмары, i вулiцы - глухiя, з садамi й гародамi - нiклi ў перадранiшняй iмгле.

У машыне людзi з НКВД сядзелi побач Рамана, сьцiскаючы яго, быццам якiмi клямарамi. Ехалi цiха, не гаворачы. Каб хто якiм словам перакiнуўся! Гэтую маўчанку Раман ледзве перамагаў. Каб ён не баяўся паказацца наiўным, ён сам першым загаварыў-бы да сваiх "суседзяў" i яму было-б ня гэтак прыкра, як цяпер, але загаварыць Корзюк ня мог, i блiзiня, якую Корзюк адчуваў, седзячы памiж сваiмi "целахранiцелямi", мучыла яго, злавала i выдавалася надта абразьлiвай. Толькi нейкая звышнатуральная сiла паўстрымоўвала яго ад таго, каб ня рынуцца на iх. У вадзiн мамэнт - варта было яму толькi, напружынiўшыся, тоўхнуць сваiмi моцнымi i доўгiмi нагамi ў вадзiн i ў другi бок, як уся ягоная кампанiя поруч - Раман вычуваў у сабе такую сiлу - апынулася-б вонках машыны. Але Корзюк ехаў цяпер туды, i ўсьведамленьне гэтага стрымлiвала ягоную натуру. Той дзень, аб якiм гаварыў яму ўчора Кандраценя, настаў i цi варта цяпер адхiляць яго такiм спосабам. Тым больш, што такога дня Корзюк чакаў сам, iшоў да яго, i ў гэтым фiнале сваiм мусiць-жа ён, нарэшце, сьцiшыцца. За плячыма Корзюка, здавалася яму, ехала ягонае мiнулае i быццам праводзiла яго ў новую дарогу.

Па Чыгуначным мосьце праходзiў цяпер якраз замежны цягнiк на Стоўбцы. Вокнамi цягнiк сьвяцiўся ў цемры, нясучы сваё калыхлiвае сьвятло ў нейкi iншы, зваблiвы сьвет, да якога ён, здавалася, бег здалёку, з таго боку начы. Корзюк меў магчымасьць праводзiць вачыма цягнiк аж да таго часу, пакуль чырвоны лiхтар, матляючыся ззаду апошняга вагону, ня згас у вiльготнай i зябкай каламуцi.

За Чыгуначным мастом пачыналася Савецкая. Адно вакно ў Цыпiных ужо сыгналiзавала сьвятлом, што там нехта прачнуўся - хутчэй за ўсё Бася: сьвятло такое трапяткое i чырвонае, як яна сама. А вось праплывае ў паўзмроку сонны яшчэ манастыр - сьпяць. Сапраўды, як пасьля Кастрычнiка! I чаму-б iм ня спаць? Нiхто ня сьпiць мацней за жанчын.

Усё ўжо ззаду: i Цыпiна, i мастыр, i iнстытут, i Дом ураду з сьвяточным партрэтам Сталiна.

Перад варотамi на Ўрыцкага машына доўга чакала, гурчэла, быццам скардзячыся, што яе ня пушчаюць. Нарэшце, адчынiлiся вароты - на чатыры крокi ўшыркi - i аўта рванулася на двор. Пад'ехала да нейкiх дзьвярэй, спынiлася.

У Камэндатуру Корзюка ўвялi з двара. Адразу-ж, з парогу, Корзюк нырнуў (яго вялi туды) у падвал-скляпеньне, асьветленае моцнымi лямпачкамi. Iшла "апрацоўка" арыштаваных: iхную адзежу распасьцiралi на стале, абмацвалi кожнае шво, абразалi гузiкi i спражкi, выцягвалi з бацiнак шнуркi, забiралi рэмнi, гальштукi, грошы. А ў вадным кутку - зусiм голыя - некалькi чалавек прысядалi, распасьцiраючы рукi, i, прысеўшы, заставалiся з сэкунду ў такой пiкантнай позе, пакуль тыя, што аглядалi iх, не казалi iм узьняцца.

Корзюк баяўся, што яму загадаюць рабiць тое-ж самае, але, нашчасьце, гэтай атлетыкай яму ня прыйшлося займацца: значыць, яго ня лiчаць такiм небясьпечным арыштантам, як тых, у кутку.

Яму далi квiтанцыю на асабiстыя рэчы, якiх нельга браць з сабою ў камэру, i павялi. Паднялiся на другi паверх. У цэнтры акружыны, якая станавiла сабою падлогу таго паверху, стаяў чалавек i круцiў, як здавалася Корзюку, нейкае кола. Але гэта было ня кола, а прост рычагi, пры дапамозе якiх дзьверы камэраў у выпадку патрэбы адчынялiся i зачынялiся. Не пасьпеў Корзюк апынуцца перад дзьвярыма 27, як яны адчынiлiся, паказаўшы Раману тое, што называецца камэрай-адзiночкай. Корзюк у нерашучасьцi спынiўся: ня камэра, а труна, вузкая ад дзьвярэй i трохi шырэйшая ў процiлежным канцы. Ззаду Корзюка лёгенька папхнулi. Толькi ён перанёс свае ногi праз парог, як дзьверы зачынiлiся за iм з такiм гулам, быццам хвалi шторму з усёй сiлай ударылi ў каюту, схлынуўшы назад у сваiм адступленьнi.

- Раскажэце, Шаркевiч, як вы хадзiлi з свайго хутару ў Польшчу?

- Я ў Польшчы ня быў i хутар той ня мой.

- Што хутар ня ваш, гэта мы добра ведаем. I што вы былi ў Польшчы, гэта мы ведаем таксама. Але мы хочам, каб вы прызналiся ў гэтым самi. Будзе меншая кара... Дык колькi разоў вы былi ў Польшчы?

- Я вам сказаў, што нi разу.

- А каго вы вадзiлi туды?

- Нiкога.

- I самi ня былi?

- Не, ня быў.

- Ну, а хто вас туды пасылаў?

- Як я там ня быў, дык нiхто мяне туды й ня пасылаў.

- Добра адказваеце. I скажаце, Генадзь Кандраценя ня быў у вас на хутары?

- I Кандраценi нiякага ня ведаю!

- А калi я пакажу вам яго?

- Ну дык што - што пакажаце. Вы ўсё можаце паказаць.

- Цяпер адкажэце мне на такое пытаньне: начзаставы да вас часта заяжджаў?

- Гэны бываў.

- Можа ён перакiдваў вас сам?

- Дрэнны быў-бы ён начзаставы.

- Можа ён i ёсьць такi.

- Такога вы ня трымалi-б. Ён-жа ваш.

- Ён i ваш.

Палiтыка з Шаркевiчам гаварыў сёньня лагодна, як-бы пасяброўску. Прост гуляў з iм. Ня тое што ўчора i пазаўчора - душу выцягваў. Шаркевiч бачыў, што ягоны сьледчы змораны, хоча спаць, пазяхае i час-ад-часу заплюшчвае вочы. Даўно ўжо перавалiла за поўнач. Колькi разоў Палiтыка, седзячы за сталом, браўся за трубку тэлефону i цiхiм голасам перакiдваўся, як здавалася Шаркевiчу, з жонкай кароткiмi словамi, абяцаў ёй прыйсьцi а чацьвёртай. Шаркевiч, канешне, прыкiдваўся, што ня слухае ягонай гутаркi, знарок ёрзаў на сваiм крэсьле, але на самай справе прыслухоўваўся да кожнага слова, сказанага сьледчым. Шаркевiч ня ведаў, колькi цяпер часу, вычуваў толькi, што каля трох i ўжо, можна сказаць, не баяўся, што Палiтыка будзе й сёньня прыцiскаць ягоныя каленi другiм крэслам, зробленым як-бы адмыслова для таго, каб прычыняць Шаркевiчу боль, такi нясьцерпны, хоць крычы... Возьме крэсла, трохi вышэйшае за тое, на якiм, звычайна, сядзiць Шаркевiч, i пачынае неўзаметку й пацiху, як-бы жартуючы, сунуць да Шаркевiча. Дагонiць шчыльна да каленяў Шаркевiча i спынiцца, прыглядаючыся, цi акуратна прыставiў да самых храшчыкаў у суставах. Потым бярэцца за крэсла зноў i гэтым сваiм крэслам пхне Шаркевiча на ягоным крэсле да сьцяны. Вось тады i пачынаецца прыцiсканьне. Шаркевiч крычыць. Тады сьледчы перапыняе свою работу i пытаецца ў соты раз пра адно i тое-ж - хто пасылаў у Польшчу?

Сёньня-ж Палiтыка, як ня той. Жартуе й гаворыць так, абы гаварыць. Быццам i яму абрыдла таўчы ваду ў ступе. Мала таго, Палiтыка расказаў Шаркевiчу пра ягоных, Шаркевiчавых, дзяцей, што яны жывуць без яго на хутары лепей, чым з iм - дзяржава дапамагае, дармо, што iхнi бацька польскi шпiён... Апрача старэйшай дачкi, усе ходзяць у школу. Адным словам, дагледжаны, сыты - савецкая ўлада не дапусьцiць, каб дзецi прапалi. I таму Шаркевiчу няма чаго турбавацца.

Такая чуласьць i дабрыня сьледчага пужала й насьцярожвала Шаркевiча. Ён ня верыў яму. Але Палiтыка - як-бы яго хто падмянiў - быў сапраўды ласкавым, частаваў яго папяросамi, паклаўшы перад iм цэлую пачку - "Казьбек". Упяршыню сьледчы дазволiў яму сядзець з iм за адным сталом. I як-бы там нi было, а Шаркевiчу ад такой гутаркi было ня так страшна заставацца аднаму са сьледчым уначы.

Найболей баяўся Шаркевiч, калi ягоны сьледчы змаўкаў, застаючыся нярухомым i сутуленым у сваiм крэсьле. Тады Палiтыка разглядаў Шаркевiча, мацаў яго сваiм, быццам нятутэйшым, павольным зрокам, сьлiзгаўся па iм тупым, халодным паглядам заспаных вачэй, шукаючы для сябе нейкага адказу. Шаркевiч разумеў гэта пасвойму: сьледчы ўпiваецца ў яго для таго, каб канчальна вырашыць Шаркевiчаў лёс, знайсьцi адказ. Шаркевiч добра ведаў, што яго чакае, але ня гледзячы на гэта, хацеў спадзявацца, што той ягоны лёс вырашыцца неяк iнакш i таму баяўся "канчальнага" вырашэньня, якое магло высьпець у санлiвым мазгу сьледчага. Шаркевiч тады курчыўся на крэсьле, млеў, вернападдана глядзеў у вочы сьледчаму, быццам хацеў гэтым зьмякчыць той магчымы вырак, што можа прыйсьцi ў кожную сэкунду.

Змаўкаў сьледчы, змаўкала i ноч у НКВД. У габiнэце рабiлася так цiха, што Шаркевiч чуў нават плынь i шорах начы. Змаўкаў вулiчны гул, галасы звонку не даходзiлi сюды. Не, Шаркевiч баяўся, калi сьледчы маўчаў.

Сьледчы пачынаў гаварыць, i ажываў габiнэт, цiшыня некуды адступала, Шаркевiчу станавiлася лягчэй, i той страх выраку, што толькi палохаў яго, зьнiкаў, замяняўся сэкундаю надзеi...

- Чаму вы, як вярталiся з Польшчы, зайшлi ў iмшанiк, а не адразу ў хату?

- Я йшоў ня з Польшчы, а ад свае канякi. Глядзеў, цi з начы куды не закалдыбала. А ў хату ня йшоў, бо хацеў прыймацца ўжо за работу.

- Якiя вы старанныя!.. Ну, добра... Хто яшчэ быў у iмшанiку, апрача начзаставы, у той час, калi вы зайшлi туды.

- Я нiколi ня бачыў чалавека, што браў мяне разам з начзаставы. Ня ведаю яго.

- Добра... Колькi часу вы прабылi пад арыштам на заставе, перад тым, як вас адправiлi ў Менск?

- Ня доўга. Начзаставы дапытваў мяне толькi адзiн раз.

- Пра што ён у вас пытаўся?

- Пра тое, што й вы.

- Але яму вы гаварылi праўду. Ня так, як мне. Хочаце паслухаць пратакол?

- Там усё няпраўда.

- Вы-ж падпiсалiся пад тым, што вы гаварылi!

- Мяне бiлi, каб я падпiсаўся.

- Бiлi? Вось як... Мы ня б'ём.

Пасьля паўзы:

- Зрэшты, ня важна, што ў пратаколе напiсана. Важна тое, што мы ведаем самi i, канешне, тое, што вы скажаце. Вось, напрыклад, што вас змусiла зьвязацца з Кандраценем? Дружба? Атрымалi ад яго шмат грошай? Вам дрэнна жылося? Мы пасадзiлi вас на хутар не для таго, каб вам было блiжэй да Польшчы. Вамi мы хацелi заткнуць хоць адну з дзiрак, што, нажаль, яшчэ ёсьць у нас на пагранiччы. А вы што-ж? Палезьлi праз дзюрку самi! Забойцаў, кантррэвалюцыянэраў, шпiёнаў i iншую хлудзь прапхнулi. Што вы былi ў Польшчы i можа не аднойчы (тут Палiтыка кiнуў на Шаркевiча хуткi i пранiкнёны зрок), гэта абсалютна вядома нам. Але мы, паўтараю, хочам даведацца ад вас, чаму вы сталi на шлях здрады? Чаму былы батрак, пастух не палiчыўся нi з чым - нi з сям'ёю, нi з намi, нi, нарэшце, з сваiм сумленьнем - i пайшоў на службу да ворага? Возьмем зноў Кандраценю! Як ён змог зацягнуць вас у сваё логава? Вы зноў скажаце, што ня ведаеце яго? Да часу мы даём вам магчымасьць гаварыць усё, што хочаце, але раней цi пазьней мы ўсё-ткi змусiм вас загаварыць пасапраўднаму. Генадзя Кандраценю выкiнула да нас Польшча. I трэба сказаць, ён дабiўся тут, у нас, некаторых посьпехаў - знайшоў вас i такiх, як вы, пралез i ў больш далiкатныя месцы. Спрабуе нават займацца палiтыкай. Але ўсё гэта, бачу, для вас няцiкава i мала зразумела. I я ня зьбiраюся доўга гаварыць пра гэта. Вы патрэбныя нам, як жывы чалавек, як доказ, як сьведка, як дэталь ведаеце, як вiнцiк ад машыны. Мы зьбiраем цяпер вялiкую машыну i нам не хапае шмат якiх вiнцiкаў-шрубак, такiх, як вы. Дык мы й пярэйдзем цяпер блiжэй да справы. Пачнём ад пачатку.

Палiтыка ўзяў аркуш паперы i нарыхтаваўся запiсваць.

- Значыць, Генадзя Кандраценю, кажаце, ня ведаеце? Так?

- Так.

- Так i запiшам. Начзаставы, кажаце, ведаеце? Так?

- Так.

- Добра, што прызнаецеся хаця ў адным. Дапамагаў вам начзаставы пераводзiць людзей у Польшчу?

- Якiх людзей?

- Адказвайце на пытаньне!

- Не!

- Значыць, вы адны, бяз нiкога пераходзiлi гранiцу?

- Не пераходзiў я гранiцы!

- А ў Польшчы былi?

- Як не пераходзiў, дык i ня быў.

Палiтыка ўськiпеў гневам i кiнуў асадку на падлогу. Падыйшоў да Шаркевiча, замахнуўся рукой, але ня ўдарыў. Накiраваўся ў куток, дзе стаяла крэсла. Налёг на яго дзьвюма рукамi i пачаў сунуць яго да Шаркевiча. Пацiху, ня зводзячы з яго вачэй. Шаркевiч ведаў для чаго прызначаецца крэсла, але ўдаваў, што не баiцца. Сядзеў i чакаў. Быццам адумаўшыся, Палiтыка нечакана пакiнуў крэсла пасярэдзiне пакою i сеў за стол, падняўшы з падлогi асадку.

- У якiм гэта гумне вы адсыпалiся ў Польшчы?

- Я спаў дома, выбачайце.

- На гэты раз вы адказалi не дасьцiпна!

Разгневаны, Палiтыка ўвомiрг узьняўся i выйшаў з-за стала. Гучным голасам пачаў каманду:

- Устаць!

Шаркевiч устаў.

- Сесьцi!

Шаркевiч сеў.

- Устаць!

- Сесьцi!

- Устаць!

- Сесьцi!

- Устаць!

- Сесьцi!

Шаркевiч садзiўся i ўставаў з хуткасьцяй, з якой камандваў Палiтыка. Ён ганяў Шаркевiча датуль, пакуль не змарыўся сам i ў зьнямозе ацiх. Iз стосу папераў, якiя ляжалi на стале, дастаў папку i, разгарнуўшы яе, накрыў нешта ў ёй аркушам паперы, загадаўшы Шаркевiчу прысунуцца блiжэй да стала:

- Глядзеце, зараз пакажу, што пад гэтым аркушам паперы.

Палiтыка паволi ссунуў аркуш паперы ўнiз, да сябе можа на якi адзiн сантымэтр. З-пад аркуша паперы вытыркалiся валасы.

- Хто гэта?

- Не пазнаю па валасох.

Палiтыка яшчэ больш пацягнуў унiз аркуш паперы - паказалася верхняя часць iлба.

- Хто гэта?

- Ня ведаю. Балван нейкi.

Палiтыка сьцягваў аркуш паперы яшчэ нiжэй - паказалiся густыя бровы.

- Хто гэта?

- Нехта-ткi знаёмы, але не прыпамiнаю.

Палiтыка паказаў болей - глянулi вочы... Чые-б вы думалi? Вочы Шаркевiча!

- Хто гэта?

Не дачакаўшыся адказу, Палiтыка ўдарыў Шаркевiча ў твар. У Шаркевiча з носу пайшла кроў. Але тым ня менш, Палiтыка, узяўшы з папкi фатаграфiю, паднёс яе пад самы нос Шаркевiчу i голасам, у якiм чулася вялiкае задаваленьне i перамога, сказаў:

- А вось i тое гумно, пра якое я пытаўся. Пазнаеце?

Шаркевiч маўчаў.

- Вы хадзiлi ў Польшчу?

Шаркевiч маўчаў.

- Хадзiлi, пытаюся?

- Што-ж тут пытацца!

- Не, я хачу, каб вы мне адказалi, як належыцца. Хадзiлi?

Шаркевiч, выпрастаўшыся на сваiм крэсьле, i гледзячы ў вочы Палiтыцы, цьвёрда адказаў:

- Хадзiў!

Мiнула колькi часу, а Валю Камоцкую на допыт болей не выклiкаюць - як забылi. Нездарма-ж Палiтыка пужаў яе паўгадовым i гадовым сядзеньнем. Мусiць сваю пагрозу ён сапраўды датрымае.

Валя Камоцкая кожны дзень з нецярплiвасьцяй чакала хвiлiны, калi адчыняцца дзьверы i яе выклiчуць, ды дзьверы тыя ўсё не адчынялiся, i яна, не дачакаўшыся, позна кладучыся ў ложак, ускладвала свае надзеi на заўтрашнi дзень, якi, наступiўшы, ашукваў яе так-жа, як i папярэднi. I так бясконца. З адзiночкi яе не пераводзiлi, хоць яна не аднойчы прасiлася ў пракурора-iнспэктара, калi той абходзiў камэры. Пiсаць дахаты не дазвалялi. А ёй якраз цяпер хацелася-б напiсаць бацьком, тым больш што яны так цi iнакш, бязумоўна, даведалiся аб яе арышце i хаваць ад iх гэты факт было-б дзiўна i недарэчна. Немаль кожную ноч Валi сьнiцца адзiн i той-жа сон: у iнтэрнат мацi прыяжджае за ейнымi рэчамi, але ёй не аддаюць iх, ня пушчаюць нават на парог, адпiхаюць, гоняць. Ды мацi не здаецца - прыяжджае зноў. Як i раней, рэчаў ёй не аддаюць, гоняць, яшчэ й насьмiхаюцца. I што найболей засмучае Валю ў гэтым сьне, дык гэта маўклiвасьць мацi. Хоць-бы адным слоўкам яна абранiлася - яе ў грудзi пiхаюць, а яна маўчыць. Цiхенька й паслухмяна адыходзiцца iз сьлязьмi на вачох.

Падобныя сны засмучалi Камоцкую, прыцiшалi, западалi глыбока ў ейную душу i, здавалася, разбуралi яе, пакiдаючы ў ёй толькi адну горыч. Колькi прайшло таго часу, а Валя вычувала сябе ня той, ранейшай, што гатовая была абаранiць сябе, не папусьцiцца i не ўступiць. Аб Раману яна думала цяпер менш, нават дакарала сябе, што зашмат выдала на яго свае душы. Тая ўява, якая з такой сiлай малявала ёй спатканьнi з iм, за кароткi час турэмнага побыту перастала быць уявай, i памяць аб Раману станавiлася горкай, датклiвай. Камоцкая ўсьведамляла, што калi яна прабудзе ў турме яшчэ далей (а яна чамусьцi верыла, што яе хутка павiнны вызвалiць), у ейным нутры ўсё выгарыць i ў душы застанецца толькi холад, за якiм прыйдзе помста за ўсё нязьдзейсьненае, недасьнёнае й перарванае. Яе душа ня ўмела пераносiць гора, якое яе напаткала. Ад навукi, якую яна, можна сказаць, асягнула, яна чакала рэальнай карысьцi, вынiку для сябе, гэтак як i для сваiх бацькоў, i нечаканы канец гэтаму ўсяму быў успрыняты Валяй Камоцкай трагiчна. Дарога ў жыцьцё ў яе скончылася i гэтага Валя Камоцкая не магла дараваць сабе. Яна нават даходзiла да таго, што прычыну ўсiх сваiх няшчасьцяў яна шукала ў сваёй "лапцюжнасьцi".

А то часамi Валя рашчульвалася тою "лапцюжнасьцяй": гэта-ж яна, "лапцюжнасьць", вывела яе ў сьвет. Ейны бацька быў таксама "лапцюжнiк", i ў навуку яе прынялi менавiта, як "лапцюжнiцу". Як-бы яна цяпер хацела вярнуцца да тых лапцяў з белымi анучамi i новымi аборамi, - танцавала-б ня так, як калiсьцi ў сваiм вясковым клюбе. Мова i ўсё было лапцюжнае. Лапцю была дарога. А цяпер куды папалiся гэтыя лапцi? I дзе цяпер выйсьце для iх?..

Таго, што давалi ёй есьцi, хапала з яе, яшчэ й заставалася, на стале чарсьцьвеў хлеб, суп з рыбай вылiвала ў "парашу". Не хацелася есьцi, душа зацялася i пасьцiлася, як душа манашкi. Пiла толькi гарбату з цукрам. "Сохне душа, няхай сохне й цела".

Забразгацяць посудам на карыдоры, i Валя Камоцкая ведае - абед. Турэмнiк стане на парозе, трохi пажартуе i зноў зачынiць дзьверы, упусьцiўшы ў камэру на некалькi глыткоў халаднаватага паветра. I гэтак тры разы на дзень. У дадатак - выпусьцяць у прыбiральню. Валя вымые там сваю блюзку цi што iншае, высушыць у камэры i зноў надзене чыстае. А то пашчасьцiць разабраць "пошту": дастаць з кошыка кавалак газэцiны, некiм кiнуты туды. Ёй газэт не давалi, i яна дзiвiлася, што нехта iх мае i, як назнарок, кiдае тут, як-бы спэцыяльна для яе. З гэтай "пошты" Валя шмат аб чым даведвалася, распасьцiраючы ў камэры на стале пакммечаныя шматкi, а то й цэлыя балонкi якой-небудзь газэцiны. Напрыклад, ёй удалося вычытаць, што скончыў самагубствам Чарвякоў, арыштаваны Галадзед, Шаранговiч, Жылуновiч (Цiшка Гартны), Кудзелька (Мiхась Чарот), Касянкоў-Зарэцкi, Дайлiдовiч-Дудар i г.д. Такiя i iншыя навiны як-бы жывiлi Валю, яна вычувала, што насоўваецца нешта вялiкае i што ў гэтым вялiкiм, можа стацца, i яна знойдзе нейкае сваё месца. Але зноў - цесныя сьцены камэры сьцiскалi яе ў сваiх каменных абдымках, не давалi ходу, i ўсяго, што ёй заставалася - гэта той нязводны кавалак неба, што сiнеў у ейным высокiм вакне, перахрышчаным кратамi.

Валю Камоцкую ня толькi не выклiкалi на допыт, але i не вадзiлi на прагулку. Стоячы пад дзьвярыма i падслухоўваючы рух на карыдоры, Камоцкая чула, як там тупацелi, пацiху гаварылi i сыходзiлi ўнiз па гулкай лесьвiцы. Камоцкая здагадвалася, што гэта вядуць зьняволеных на прагулку, бо хутка яны вярталiся i тупаценьне ўзнаўлялася. Валя чакала, што вось павядуць i яе, але нiхто не падыходзiў да яе дзьвярэй i не адчыняў iх, i яна, зьняможаная ў чаканьнi, садзiлася за свой каменны столiк у кутку.

Увечары выблiснулi за кратамi зоры i паказаўся ў небе новы, тонкi ў сваiх абрысах месяц. Ён крышыўся ў кратах вакна, i, паламаны, сыпаўся аськепкамi сьвятла ўнiз, па той бок сьцяны. Валi здавалася, што калi-б яна магла падставiць свае прыгаршчы, гэтыя аськепкi, упаўшы, апяклi-б ёй далонi. Але гэта ёй толькi здалося. З суседняй камэры дробненька забарабанiлi ў сьцяну. Па рытму гэта нагадвала ёй азбуку Марзэ. Камоцкая пашкадавала, што яна не разумее гэтага коду i выклiк на размову застаўся без адказу. Валя, узяўшы лыжку, толькi чыркнула ёй па сьцяне. I неводомы ёй сусед цi суседка замоўк. Але ад усьведамленьня, што нехта жыве побач яе i, напэўна, мучыцца гэтаксама, як i яна, ёй рабiлася весялей. Яна пачынала сваю няспынную хаду па камэры, да яе вярталася сiла, i недзе ў iмглiстай далечынi як-бы ўспыхвала надзея, то няясная, то зыркая, дастаткова звабная, каб натхняць яе i аддаляць ад усяго, што яе трымае тут.

I месяц, i зоры за вакном, i той паўзмрок у камэры, якога не магла перамагчы лямпачка ўгары, i той, нарэшце, выклiк з-за сьцяны - усё гэта вытварыла ў Валi нязвычайны настрой.

На карыдоры дзённая зьмена дзяжурных перадае сваю "паству" начной. Значыць дванаццаць гадзiн. Адчыняюцца дзьверы, i начная зьмена прыймае "тавар" ад дзённай, запiсваючы ў журнал колькi таго "тавару" ў наяўнасьцi.

- Колькi ўсяго? - трымаючы журнал i алавiк напаготове, пытаецца начная зьмена ў дзённай.

- Колькi ўсяго? Ня бачыш? Адна! - сьмяючыся, адказвае старая зьмена.

Дзьверы зачыняюцца, крокi зацiхаюць i вее жудасьцяй ад мёртвага турэмнага гмаху.

Праходзiць яшчэ паўгадзiны, i Валя, сьцiшаная, кладзецца ў ложак.

Толькi Камоцкая ўладкавалася, як адчынiлiся дзьверы i чалавек у форме прыглушаным голасам, але ўладна прагаварыў:

- Зьбiрайцеся на допыт! Хутка!

Камоцкая хутка была гатова. Праз хвiлiну яна ўжо зыходзiла з другога паверху ўнiз, устрывожаная i спалоханая нечаканым выклiкам.

На двары зоры з вышынi калолi яе сьвятлом, што сьцякала з iх, як iз штыхоў. Хутка яна апынулася ў тым будынку, у якiм яна была на першым допыце. Гэты будынак выглядаў цяпер больш прыплюснутым, здавалася, што ягоная столь у карыдоры гатова ўпасьцi на галаву ў кожную хвiлiну. Карыдор хутка скончыўся крутымi сходкамi ўнiз, i Валя была ўжо ў другiм карыдоры, даўжэзным i вузкiм. У канцы яго адчынiлiся дзьверы, i яркае сьвятло выбухнула навонкi. З дзьвярэй выйшаў чалавек у форме i, угледзеўшы Валю, чакаў яе, пакуль яна не падыйдзе да яго.

- Бачаце, як мы вас сустракаем? - усьмiхнуўся ёй Палiтыка. - Заходзьце вось сюды! Мы вас ужо даўно чакаем!

Потым Палiтыка зьвярнуўся да чалавека, што прывёў Валю, i сказаў:

- Вы свабодны. Можаце йсьцi.

I ўжо да Камоцкай:

- Сюды! Сюды! Вось у гэты пакой!

У зырка асьветленым пакоi, куды ўвайшла Валя, ня было нiкога. Палiтыка пасадзiў Валю за стол i, перабiраючы нейкiя паперы на столiку, запытаўся:

- Як вам сядзiцца? Я пасьпяшаўся трохi з выклiкам - вы яшчэ за такi кароткi час нiчога не пасьпелi надумаць. Цi можа ўжо?

Палiтыка, адыйшоўшыся ад столiку, не чакаючы адказу, нацiснуў кнопку.

- Зараз я вам пакажу такое, чаго вы, пэўна, не спадзяецеся пабачыць. Я, уласна, i выклiкаў вас сюды, каб зрабiць вам прыемнасьць. Мы народ спагадлiвы...

З двума сьледчымi ў габiнэт увайшоў Раман Корзюк. Наступiла цiшыня, якой нiхто не парушаў. Сьледчыя адыйшлiся, як-бы ня хочучы перашкаджаць i назiралi зводдаль. Камоцкая, седзячы, бяз нiякага, здавалася, зьдзiўленьня, спакойна i моўчкi глядзела на Рамана, сваiм поглядам шукаючы яго вачэй, якiя ён хаваў пад спушчанымi павекамi. Але гэта цягнулася можа якую тысячную долю сэкунды i Раман, пад пiльным поглядам Валiных вачэй, зiрнуў на яе i iх кiдкiя погляды зьбеглiся, збочлiва i коратка. З iх нiхто яшчэ не сказаў нiводнага слова.

- Рамантычная сустрэча не ўдалася, пачнём рэалiстычную. Можа гэта ўдасца лепей! - ня вытрымаў Палiтыка, з халоднай усьмешкай паглядзеўшы на сваiх сяброў-сьледчых. - Грамадзянiн Корзюк, сядайце!

Корзюк сеў за сталом насупраць Валi. Селi й сьледчыя за асобны столiк.

- Валя Камоцкая, вы ведаеце Рамана Корзюка? - пачаў Палiтыка. - Усё душэўнае вы мусiце цяпер адкiнуць! Адказвайце на маё пытаньне: вы ведаеце Рамана Корзюка?

- Вы ведаеце добра, што гэта лiшняе пытаньне.

- Раман Корзюк, вы ведаеце Камоцкую?

- Валя, падумай толькi - нiчога ня сталася. Усё будзе добра! Чаго ты нахохлiлася? Сягоньня мы вялiкiя акторы! Грайма-ж!

- Ц-с-с. Адказвайце на пытаньне!

- Ня зьдзеквайцеся!

- Бацькоў i сястру Рамана Корзюка ведаеце, Камоцкая?

Валя Камоцкая глядзела на Рамана i ня ведала, што гаварыць.

- Валя, гавары! Гавары! Нiчога ня бойся! Усё, як было! Толькi гавары годна! Грай! Чым большай ты будзеш акторкай, тым больш будуць задаволеныя табой нашыя рэжысэры.

- Не хачу я граць!

- Правiльна - граць ня трэба! Валя Камоцкая, адказвайце на маё пытаньне! Бацькоў i сястру Рамана Корзюка вы ведаеце?

- Нiкога i нiчога я ня ведаю... Досыць... Досыць мучыць мяне...

Валя Камоцкая зайшлася гiстэрычным плачам, рукамi закрыўшы свой твар. Сьледчыя пераглянулiся мiжсобку. Двое з iх узялi пад рукi Камоцкую i вывелi яе ў суседнi пакой, пакiнуўшы дзьверы адчыненымi. Корзюк бачыў, як Валю пасадзiлi там на дыван. Немаведама адкуль узяўшыся, моўчкi цьвёрдаю хадой перасекла пакой "Галя", тая самая "Галя", што сустракала Корзюка на першым яго допыце тут. "Галя" села каля Валi i сьледчыя вярнулiся.

- Нiчога! Пасядзiць трохi i ачухаецца. Гэта яшчэ нiшто! А тымчасам паклiчам сюды яшчэ аднаго героя.

Палiтыка пазванiў i прывялi Шаркевiча.

- Пазнаеце адзiн аднога, сябры?

Раман пакiнуў пытаньне без адказу.

Палiтыка пачаў званiць. Хутка ў вялiкi пакой Палiтыкi ўвялi пад зброяй пяць чалавек, у тым лiку i Генадзя Кандраценю. За сьпiною ў кожнага з iх пасталi чырвонаармейцы з вiнтоўкамi. Як толькi прыведзеныя селi, увайшлi двое ў ваеннай форме, на выгляд - высокае начальства. Палiтыка i двое ягоных паплечнiкаў павайсковаму аддалi iм чэсьць. Высокае начальства села за стол, пакрыты чырвоным сукном. Паабапал начальства селi сьледчыя. У пакой "Галя" ўвяла Камоцкую.

Узьняўся Палiтыка:

- Гэта яшчэ ня суд. Суд будзе. Справядлiвы, але бязьлiтасны суд.

Палiтыка сеў, а адзiн з высокага начальства - высачэзны i кантаваты падняўся, вiдавочна, прызвычаены гаварыць стоячы.

- Я займаюся даўно вашаю справаю, арыштаваныя! - пачаў ён. - Канешне, ня толькi вашаю аднэй справаю, а й сотнямi падобных. Карацей - я вывучаю нацдэмаўскую справу ва ўсебеларускiм маштабе. Але я не гэта хачу сказаць. Я тут зараз хачу падчыркнуць адзiн факт, якi вы, можа, не дастаткова ясна ўяўляеце сабе, а менавiта зьнiтаванасьць нацдэмўскай кантррэвалюцыйнай шпiгунска-дывэрсыйнай арганiзацыi, сцэнтралiзаванасьць яе. Ды як-бы нi была сцэнтралiзаваная гэтая арганiзацыя, цэнтра, я ўпэўнены, вы ня ведаеце, i такому адгалiнаваньню, як, скажам, ваша ў Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце можа здацца, што яно нi з кiм i нi з чым ня зьвязанае, што яно самастойнае, народжанае мясцовымi ўмовамi, нявiннае, бяз мэты i кiрунку адгалiнаваньне. Болей таго - вы можаце сказаць, што вашая ячэйка (умоўна назаваём яе гэтак) жыла штодзённым студэнцкiм жыцьцём i нiчога такога не рабiла, чаго-б нi рабiлi i ўсе. I мы гатовы нават згадзiцца з гэтым. Бальшыня членаў (бяручы гэта слова не фармальна) вашай нацдэмаўскай ячэйкi ў Пэдiнстытуце, сапраўды, усяго толькi й рабiла, што чытала забароненую нацыяналiстычную лiтаратуру, шукала яе, i найчасьцей шукала яе таму, што яна забароненая лiтаратура. Бальшыня з вас ня лiчыла гэта нейкiм праступствам перад савецкай уладай. I я нават скажу тут, што ў дадзеным выпадку ня вы вiнаваты перад савецкай уладай, а яна перад вамi. Бо-ж гэта яны, мясцовыя органы савецкай улады, пазбавiлi вас гэтай лiтаратуры. Пад рубрыкай забароненай лiтаратуры апыналася найiстотнейшая частка беларускай лiтаратуры, i нам зусiм зразумела ваша прыродная, натуральная цяга да яе. I гэта нiякая не нацдэмаўшчына! Нацдэмаўшчына пачынаецца там i тады, калi нехта гэтую вашую натуральную цягу ськiроўвае ў iншы бок i надае ёй палiтычна-iдэялагiчны характар, а ў некаторых выпадках прост улучае яе ў сфэру шпiгунства, здрады i дывэрсыi. Хто накiроўвае i ўлучае, запытаецеся вы? Адкажу адразу - ваш Цэнтр. Дзе ён i якi ён? I вось над гэтым трэба затрымацца... Да тых пор, пакуль у Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце пэўная група студэнтаў (досыць вялiкая) толькi чытала забароненую лiтаратуру, захаплялася ёю, сябравала памiж сабой i ня думала, што яна кантррэвалюцыйная група, да тых пор гэтая група ня была небясьпечнай для нас. I мы ня лiчылi яе нацдэмаўскай групай. Але з часу, калi яе намацаў сваiмi шчупальцамi Цэнтр, калi яна сталася ўцягнутай iм у агульную арганiзацыю, яна зрабiлася небясьпечнай для нас. Вось чаму вы апынулiся тут. I тут я вам скажу адзiн сакрэт (прамоўца ўсьмiхнуўся) гэтаю начой, лiтаральна паўгадзiны таму назад, органы НКВД (прамоўца пасур'ёзьнеў) дадаткова арыштавалi сорак студэнтаў ВПI. Яны цяпер тут, разам з вамi. I ўсё гэта толькi таму, што яны ўцягнутыя, няважна - разумеюць яны гэта, цi не. Яны апынулiся ў засягу Цэнтра, i з гэтага часу перасталi быць савецкiмi студэнтамi.

Гэта адзiн бок, якi я тут хацеў адцемiць. Ёсьць яшчэ iншы, аб якiм i будзе мова... Самi па сабе вы для нас - ноль. I мы ня сталi-б з вамi вазёкацца, надаваць вам нейкае значэньне, набiваць вам цану - вы ня вартыя, кажу, усяго гэтага. Нажаль... (прамоўца затрымаўся) нажаль, запахла порахам. Мы яго ўжо чуем, хоць яшчэ й на вялiкай ад нас адлегласьцi. Вы зьяўляецеся тым порахам, на якi разьлiчвае наш вораг. Так што ўсё, што мы робiм, нi больш, нi менш санiтарнае мерапрыемства. Гэта iншая рэч, што аднаго санiтарнага мерапрыемства мала для нас i мы змушаныя часамi ўжываць больш радыкальныя сродкi... Усiх вас ня так ужо й шмат, але мы бярэм пад увагу, што ў кожнага з вас ёсьць бацькi, браты, сёстры, сваякi i разам - гэта ўжо вунь якая армiя!..

Да гэтага часу прамоўца гаварыў i не глядзеў на арыштаваных. Ягоны зрок быў ськiраваны ўвесь час на чырвонаармейцаў, што стаялi ззаду зьняволеных i былi быццам мiшэняй для прамоўцы. Цяпер прамоўца затрымаў свой зрок на зьняволеных i, перачакаўшы часiну, зноў пачаў, але ўжо зьмененым, нiжэйшым тонам.

- А потым i яшчэ адно - гэтак званае нацыянальнае пытаньне. Скажу катэгарычна й шчыра (у НКВД гэта можна сабе дазволiць), што гэтае пытаньне здымаецца намi з парадку дзённага, як пытаньне, якое не забясьпечвае цэласьцi савецкае Расеi. Вырашыць пазытыўна нацыянальнае пытаньне, значыць - разбурыць Савецкi саюз, а мы на гэта нiколi ня пойдзем. Так што, уласна кажучы, беларускае пытаньне ня мае будучынi. Разьвязаць нацыянальнае пытаньне ўнутры iмпэрскай Расеi немагчыма, i ваш Цэнтр разумее гэта. Вось чаму разьвязкi нацыянальнага пытаньня ён шукае вонках. Адсюль - арыентацыя Цэнтра на буржуазны Захад, у сяньняшнiх умовах - на Польшчу й Нямеччыну.

Прамоўца паглядзеў на гадзiньнiк i загаварыў хутчэй.

- Я ня сьледчы. Вашыя сьледчыя сядзяць побач мяне i яны канчальна разьвяжуць вашае пытаньне. Побач дзяржаўнай функцыi, якую НКВД выконвае, у яго ёсьць яшчэ функцыя ўзгадаваўчая. Я тут i выступаю з гэтай мэтай i спадзяюся, што маё выступленьне дапаможа вам разабрацца ў сутнасьцi справы i стаць на шлях супрацоўнiцтва з вашымi сьледчымi.

Прамоўца спынiўся, узяў з стала паперы, якiя ляжалi перад iм, i, гледзячы ў iх, пачаў:

- А вось i той Цэнтр, аб якiм я гаварыў. Усё, што я хачу тут зрабiць, гэта пералiчыць некаторыя з iмёнаў, якiя складаюць цi складалi гэты Цэнтр: Iгнатоўскi, Балiцкi, Адамовiч, Чарвякоў, Убарэвiч i некаторыя iншыя. З прысутных тут цэнтраўцаў вы бачыце чатырох: Жылуновiча - Цiшку Гартнага, Дайлiдовiча - Алеся Дудара, Касянкова - Мiхася Зарэцкага, Кудзельку - Мiхася Чарота. Прашу ўзьняцца!

"Цэнтраўцы" паднялiся.

Раман Корзюк, а таксама Кандраценя з Шаркевiчам глядзелi на iх без асаблiвага зьдзiўленьня. "Цэнтраўцы", слаба ўсьмiхаючыся, паголеныя i ў гарнiтурах, бяссэнсоўна i ледзь прыкметна паварочвалiся направа i налева, кланялiся, быццам перад iмi была сапраўды вялiкая аўдыторыя.

- Сядайце, калi ласка!

"Цэнтраўцы" селi.

- Гэта, так сказаць, навочны вам прыклад. Возьмем цяпер вас самiх, ячэйкаўцаў. Хто вы i што вы? Хто вамi апякуецца? Кандраценя, устаньце!

Кандраценя ўзьняўся i ўсе мускулы на ягоным твары зайгралi, аляiстыя вочы засьмяялiся, забегалi.

- Кандраценя - гэта вельмi важнае зьвяно ў нацдэмаўскiм ланцугу. Яго перакiнула да нас яснавяльможная Польшча i ён лазiў тут у нас даволi доўга. Зьнюхаўся з нашым начальнiкам пагранзаставы i з ягонай дапамогай перапраўляў за мяжу забойцаў, дывэрсантаў i розных кантррэвалюцыянэраў, у тым лiку сям'ю Корзюкаў. Працаваў i на iдэалягiчным фронце. Фармальна не належыў да ячэйкi ў ВПI, але накiроўваў яе праз Рамана Корзюка. Сядайце, Кандраценя!

- Шаркевiч!

Узьняўся Шаркевiч.

- А гэта вось Кандраценеў памочнiк, выканаўца ягоных плянаў. Знаўца гранiцы i майстра пераходзiць яе! Сядайце, Шаркевiч!

- Корзюк.

На ўвесь свой рост падхапiўся Корзюк.

- А гэта вось, бачыце, галоўная сiла ў нацдэмаўскай ячэйцы Пэдiнстытуту. Сын забойцы. Быў перакiнуты ў Польшчу ўсё тымi-ж Кандраценем i Шаркевiчам, але па загаду Цэнтра вярнуўся адтуль з мэтай барацьбы з савецкай уладай, з ейнымi прадстаўнiкамi. Кандраценя рыхтаваў Корзюка на тэрарыста, забясьпечваючы яго ня толькi грашыма, а й зброяй. Усё гэта было знойдзена ворганамi мiлiцыi i НКВД на кватэры Рамана Корзюка. Сядайце!

Корзюк адразу ня сеў, заставаўся стаяць, гатовы, як выглядала, на нейкую неспадзеўку, але стрымаўся i толькi запытаўся, цi сапраўды высокi начальнiк болей не патрэбуе яго, у выпадку патрэбы, ён мог-бы паслужыць яму дэкарацыяй колькi начальнiку спатрэбiцца.

- Камоцкая!

Камоцкая не ўставала. Высокi чын папрасiў яе яшчэ. Аднак, Камоцкая заставалася ўсё сядзець.

- Няважна... Адным словам, Камоцкая заблыталася ў кантррэвалюцыйных сувязях, ад усьведамленьня гэтага не валодае сабой. Камоцкая выкрала мацi й сястру Рамана Корзюка з-пад аховы раённага НКВД i даставiла iх на хутар Шаркевiча, адкуль iх, усю сям'ю, Шаркевiч перакiнуў у Польшчу. На гэтым я канчаю. Я спадзяюся, што карцiна, намаляваная мною й падмацаваная канкрэтнымi прыкладамi, гаворыць сама за сябе.

Высокi начальнiк сеў. Атрымаўшы ад аднаго сьледчага нейкую папку, ён выйшаў з-за стала, за iм падняўся i другi высокi начальнiк. Абодвым iм сьледчыя зноў аддалi чэсьць i высокiя чыны выйшлi з габiнэту Палiтыкi.

Сьледам за iмi чырвонаармейцы вывелi i "Цэнтраўцаў", а таксама Кандраценю i Шаркевiча. Камоцкая з Корзюкам яшчэ заставалiся ў Палiтыкi.

...Вокны ўжо пачалi сiнець ранiшняй трывогай, але ў габiнэце Палiтыкi гэтага не заўважалi. Зыркае сьвятло ад лямпачак выядала вочы i здавалася - ноч яшчэ ў сiле. Толькi вялiкi гадзiньнiк, што бесьперестанку тахкаў на сьцяне, здавалася, пайшоў хутчэй, быццам даючы гэтым знаць, што ён даволi ўжо адмерыў начы i што яна ўжо канчаецца.

За Камоцкай у габiнэт зайшла "Галя". Валя разьвiталася з Раманам. Пакуль яна йшла да дзьвярэй. Раман увесь час глядзеў ёй усьлед.

- Бывай Валя!

Калi Валя зiрнула на яго, павярнуўшыся ад дзьвярэй, яна таксама хацела сказаць "Бывай!", але не магла i толькi зайшлася плачам.

- Сцэнiчнае мастацтва на сёньня скончылася. Заўтра пачнецца мастацтва сапраўднае, - прыгразiў Палiтыка, адпушчаючы Корзюка.

У тую самую ноч, калi Палiтыка, разам iз вышэйшым начальствам, iнсцэнiзаваў у НКВД "нацдэмаўшчыну", у Вышэйшым Пэдагагiчным Iнстытуце адбывалiся вялiкiя арышты. За ноч было арыштавана сорак студэнтаў, пераважна з лiтаратурнага й гiстарычнага факультэтаў. Але трапiлi ў гэты лiк i студэнты з iншых адзьдзяленьняў, у прыватнасьцi з пэдоляга-пэдагагiчнага. Асаблiва латошылi ў тую ноч iнтэрнаты на Энгельса i ў Галоўным корпусе Ўнiвэрсытэцкага гарадка. Людзi з НКВД былi поўнымi гаспадарамi тае начы. Але яшчэ ўдзень перад тою начой i ўвечары, калi толькi што пачынала шарэць, можна было заўважыць iх, пераадзетых у штацкае, на сходках i ў пад'ездах гэтых iнтэрнатаў. Яны асьцярожна й коратка праходзiлiся тут i зьнiкалi гэтаксама, як i зьяўлялiся нечакана й няпрыкметна. Апрача тэхнiчак, iх нiхто й не заўважаў. А калi перавалiла за поўнач, яны пад'ехалi на машынах, размаляваных i быццам прызначаных для развозкi хлеба па магазынах, на такiх-жа самых машынах, якiмi карысталiся i ў горадзе, з надпiсам на iх "хлеб" (пры тым на розных мовах). Грузiлi гэты "хлеб" i везьлi на Ўрыцкага, у турму.

У самым найбольшым пакоi ў iнтэрнаце на Энгельса, пасьля дванаццатай, калi ўжо ўсе вярнулiся з гораду й спалi моцным сном, загарэлася вiсючая пад сталом вялiкая электрычная лямпачка, зырка асьвяцiўшы ложкi, што цесна стаялi паўз сьцен. Ззаду людзей, якiя ўвайшлi ў пакой, стаяла тэхнiчка i, калi трэба было, паказвала, дзе хто сьпiць. Патрэбных студэнтаў цiха будзiлi, гаварылi iм, што яны арыштаваныя, загадвалi ўставаць i зьбiрацца. Iшоў вобыск, пiсалiся пратаколы. Усё гэта рабiлася хутка. Суседзi па ложку, прачнуўшыся, прыкiдвалiся соннымi, i, калi яны былi патрэбныя як сьведкi, iх нельга было дабудзiцца. У такiм разе падпiсвала пратакол у якасьцi сьведкi тэхнiчка. Калi ўсё ўжо было гатова, арыштаваных выводзiлi i лямпачка гасла.

Тое-ж самае дзеелася i ў iнтэрнаце Галоўнага корпусу. Але там апэрацыя арыштаў праходзiла лацьвей: пакоi маленькiя, на тры-пяць чалавек, i можна было б не асьцерагацца вельмi. А часам здавалася, што забiралi цэлым пакоем, дык тым болей нiякага розгаласу баяцца ня трэба было. Адылi як-бы латва не праходзiлi тут арышты, слых аб iх блiскавiчна разьнёсься па ўсiх карыдорах iнтэрнату. Быццам у нейкай самаабароне тушылiся на карыдорах лямпачкi. Згашаныя яны былi й на той пляцоўцы, дзе на Кастрычнiк былi танцы.

Спакойна спаў толькi манастыр. Для яго гэтая ноч была, як i ўсе iншыя ночы. Тым болей ашаламiла яго ранiца ў iнстытуце, калi яна наступiла.

А гэта была самая палахлiвая ранiца, ранiца дваццаць чацьвертага лiстапада 193* году.

Усе дзяўчаты прыйшлi на заняткi ў iнстытут, як i звычайна, перад самым званком. За кафэдрай, аблакацiўшыся, стаяў Пiятуховiч i, склаўшы свае вусны ў нейкай запытальнасьцi, глядзеў перад сабою i быццам нiчога ня бачыў, маўклiвы й акамянелы. Лекцыi не пачынаў, нечага чакаў. Дзiчкоўская, увайшоўшы ў аўдыторыю i пабачыўшы, што яна напаўпустая, спынiлася адразу-ж каля дзьвярэй. Павярнуўшыся да сваiх сябровак, што таксама спынiлiся за ёю, запыталася:

- Дзяўчаты, глядзеце, дзе-ж гэта падзелiся нашыя хлопцы?

Пiятуховiч як-бы ня чуў гэтага i ўсё заставаўся ў тэй-жа самай позе. Ён толькi бачыў, як селi на сваё месца Дзiчкоўская, Шкляр, Лагоўская, Аўсеева, Ларыса, але, здавалася, ня ўспрыймаў гэтага, яго вочы глядзелi няпрысутным, патойбочным паглядам. Чакаў i лекцыi не пачынаў.

Роза Шкляр непазнавальна зьмянiлася: яна ўбачыла, што ў лiку адсутных быў i ейны Каплеўскi. Заўсёды сьмяшлiвыя, ейныя вочы спынiлiся й застылi, а твар, звычайна белы ад пудры, зачырванеўся. Бася Цыпiна ня ўгледзела за сваiм столiкам Петрака Шыракова, i Дзiчкоўская, да якой ужо пасьпеў вярнуцца ейны зласьлiвы гумар, прыкмецiўшы гэта, выпалiла:

- Бася, цяпер ня будзе каму адразаць у цябе каўбасы. Сьцiзорыка твайго няма таксама. Ня толькi-ж аднаму Раману Корзюку адседжвацца! Бачыш, як падмялi!

З хлопцаў прыйшлi на заняткi Шынкевiч, Яначкiн, Пелагейчык. Нават Шарамецьцева, i таго забралi. Сьцяпан Мялешка таксама адсутнiчаў.

- Паўторым тэзы нашай папярэдняй лекцыi! - пачуўся, нарэшце, голас прафэсара Пiятуховiча, якi меў звычай заўсёды пачынаць сваю лекцыю гэтымi словамi. Не пасьпеў Пiятуховiч паўтарыць "тэзаў", як зьявiўся Сьцяпан Мялешка i аб'явiў, што па загаду дырэктара заняткаў ня будзе i што замест гэтага склiкаецца агульны сход студэнтаў i выкладчыкаў.

- Вось табе й тэзы! - нi то сур'ёзна, нi то жартлiва тыцнула пад бок Дзiчкоўская Цыпiну, што села цяпер побач яе.

- Ужо ня будзе й лекцыi? - уськiнуў прафэсар на Мялешку спалоханы пагляд сваiх вачэй.

- Такi загад, таварыш прафэсар.

Пiятуховiч заўсёды баяўся сходаў - ён нiколi нiчога добрага для сябе не чакаў ад iх. Тым болей баяўся сягоняшняга сходу. Пiятуховiч даведаўся аб арыштах яшчэ перад заняткамi i добра ўяўляў сабе, якi гэта будзе сход. Згроб свае сьпiсаныя алавiком лiсткi, паклаў iх асьцярожна ў партфэль. Паглядзеў неяк асаблiва на студэнтаў i ягоныя вусны зноў склалiся ў журботную i вiнаватую напаўухмылку. Пiятуховiч быццам разьвiтваўся iз студэнтамi. Здавалася - прафэсар шкадуе, што ягоная лекцыя засталася не прачытанай. На самай-жа справе, гэта было ня так: Пiятуховiч баяўся, што гэта ягоная апошняя лекцыя наагул. I Пiятуховiч не памыляўся.

Студэнты паднялiся з-за сталоў, але з аўдыторыi ня выходзiлi, стаялi гуртам, зачыналi гаворку, хаця яна хутка й абрывалася.

- Шынкевiч, а чаму цябе не арыштавалi? - распачала свой звычайны ход Дзiчкоўская i пайшла, сьмяючыся, на яго з кулакамi. - Чаму вас усiх не арыштавалi - i цябе, i цябе, i цябе! - бiла яна з падскокам кожнаму ў жывот сваiмi маленькiмi кулакамi. - Ня люблю я такiх хлопцаў. Вы нiкому непатрэбныя!

Яна шукала яшчэ Мялешку, але той ужо пасьпеў выйсьцi.

- Хто куды, а я ў буфэт! - пераводзячы на iншае гутарку, выгукнуў Пелагейчык. - Оля пабiла жывот кулакамi, дык балiць - пайду палячу малачком.

- Iдзеце й вы ўсе з Пелагейчыкам, я-ж вас усiх пабiла, - лячыць свае жываты! Зараз-жа! Каб вас болей я тут ня бачыла!

Жарты Дзiчкоўскай памаглi мала - нiхто асаблiва не сьмяяўся. Лагоўская не сказала нi слова. А Ларыса адыйшлася ад гурту i стала ля вакна, углядаючыся ў голыя галiнкi дрэў на панадворку.

Калi выйшлi на карыдор, убачылi ля дошкi абвестак натоўп студэнтаў. Дзяўчаты накiравалiся туды. Загадам дырэктара выключалiся з складу студэнтаў усе арыштаваныя. Дзяўчаты табунком павярнулi да выхаду, сцiшаныя i сумныя.

На дварэ сеелася iмжа. Дзяўчаты тулiлiся адна да аднэй, настаўлялi каўняры - зябка. У паветры як-бы малолася вiльгаць i, прасееная, як на самым тонкiм сiце, спадала нi то сьцюдзёнай зольлю, нi то дажджом. Дрэвы ад ветру хiсталiся i з iх сыпалiся буйныя кроплi дажджу. Дзяўчаты перайшлi на другi бок вулiцы, дзе ня было прысадаў. Iхныя валасы хапаў вецер i яны часта спынялiся, павяртаючыся сьпiной да ветру. Але ўсё роўна ён даймаў iх, безабаронных, у паношаных палiтончыках нарасхлiст. На завароце сквiлiлi трамваi, ахутаныя дажджанай iмглой.

У карыдоры манастыру дзяўчаты ўгледзелi бацькоў Валi Камоцкай, якiх яны ведалi яшчэ з ранейшых часоў, калi яны прыяжджалi ў Менск наведаць дачку. Цяпер яны прыехалi за дачкiнымi рэчамi. Стаялi ля ўваходу ў манастыр дзяўчаты, iдучы на заняткi, прымкнулi сваю багадзельню. Гуртам увайшлi ў хату. Бацькi Камоцкай горка заплакалi, угледзеўшы сiратлiвы ложак свае дачкi. Мацi Валi была мяккога характару i ўсё сьлязiлася. Бацька, няпрыметна выцершы сьлязiнкi, што дрыжэлi на ягоных вейках, узяўся за работу: складаў рэчы, пакаваў, зьвязваў. Мацi гаманiла з дзяўчатамi, распытвала пра дачку, як яе арыштавалi, за што, цi пiша яна да iх i што яны думаюць будзе з ёй. Дзiчкоўская, як магла, суцяшала яе, сказала, што можа яшчэ Валю й выпусьцяць. Лагоўская таксама спрабавала супакоiць Валiну мацi, гаворачы, што не адну-ж яе арыштавалi, на што Камоцкая-мацi адказала:

- А от вас-жа не арыштавалi.

- Можа яшчэ арыштуюць, - пацешыла яе Дзiчкоўская.

- Крый Божа, каб я гэтага хацела. Я гэта толькi так сказала.

- Пагаманiла й хопiць. Пара нам кратацца, - зьвярнуўся Камоцкi да сваёй старой.

Стоячы ля парогу i гатовыя выйсьцi, яны яшчэ раз падзяквалi, што Валiны рэчы засталiся цэлымi. Ад парогу яны прыкмецiлi на сьцяне свой партрэт у рамачцы.

- Iдзi, стары, здымi! Хай не назаляе паненкам. Досыць яны ўжо нагледзелiся на нас з табою.

Валiн бацька зьняў рамачку, i месца, якое яна займала, цяпер выглядала бялейшым i чысьцейшым у параўнаньнi з цэлаю сьцяною.

- Бачаце, памяць аб вас усё роўна застанецца, - не сьцярпела й тут каб не пажартаваць Дзiчкоўская.

Старыя выйшлi. На Валiным ложку застаўся цяпер толькi адзiн парыжэлы матрац, падкрэсьлiваючы й без таго пусьцiню i няўтульнасьць у хаце.

За сьценамi хлюпацеў дождж, сек шыбы i дзяўчатам не хацелася йсьцi на агульны сход, хоць i трэба было.

Удзень НКВД, можна сказаць, не працавала: яно ажывала толькi ўначы. Удзень тут панавала змора i нехаць, жыцьцё як-бы драмала, схаваўшыся ў патайных куткох, i тое, што тут i рабiлася, выглядала звычайнай работай нармальнай установы. Удзень НКВД як-бы шчупульвалася, абыякава пазяхала за столiкамi, пiло каву, толькi часамi ажывала ад лiсьлiва-кароткiх усьмешак прыгожых працаўнiцаў, што раптам зьяўлялiся i зьнiкалi, невядома куды. Удзень НКВД як-бы ўсяго толькi й рабiла, што з падкрэсьленай далiкатнасьцяй прыймала нейкiх наведвальнiкаў i, пасьля марудна-доўгiх гутарак, выпушчала iх на вулiцу, пасьпешна зачыняючы за iмi дзьверы, быццам баючыся ўсяго вонкавага, што нечакана магло ўварвацца сюды. Удзень НКВД адпачывала, як пасьля пякельна цяжкой працы. Яно маскавалася ў культурную i дабрадзейную ўстанову, што ня выклiкае i ня можа выклiкаць якiх-небудзь спэцыяльных асацыяцыяў, зьвязаных з ейным iмём. I калi-б вы йшлi гэтым часам па вулiцы, вы маглi-б падумаць, што гэта самая бясьпечная ўстанова i што з ёю нават зацiшней у сьвеце. Так выглядала гэтая ўстанова ўдзень.

А з начой ейныя вокны цямнелi i нейкiя ценi бiлiся сполахам у iх. На момант сьвятло ад трамвая, што праiмчыцца тут, адбiвалася ў iхнай глыбiнi i гасла, не прабiваючы яе. З цёмнага прадоньня вокан, здавалася, нехта глядзеў на вас i сачыў за вамi, дармо што, як выглядала, установа была зачыненай. У нiводным вакне вы не маглi пабачыць сьвятла - для вока людзскога гэта быў мёртвы будынак, што заснуў на цэлую ноч. На самай-жа справе, у ягоных унутраных, падземных лябiрынтах iшло сваё жыцьцё, варочалася, прыглушанае й зацiснутае ў сховах.

Начальнiк НКВД Бэрман асабiста паклiкаў да сябе ў габiнэт на нараду галоўнага тэарэтыка й стратэга па нацдэмаўшчыне Цiмошку, а за адно з iм i некалькi iншых сваiх адказных працаўнiкоў-экспэртаў, а таксама сьледчых, у тым лiку Палiтыку й новапрыбылага Пушкiна, што толькi вярнуўся з заданьня - усяго чалавек дзесяць. Слаба асьветлены вялiкi габiнэт начальнiка беларускага НКВД быў добра абсталяваны, з дыванамi на падлозе i на сьценах. Але ня гэтая акалiчнасьць зьвяртала на сябе ўвагу. Уражвала ягоная поўная iзаляванасьць, здавалася, што ён кругом быў абабiты тоўстым лямцам, якi нiчога не прапускаў: нi крокаў, нi голасу. Што-б хто нi гаварыў - усё глухла, i стваралася ўражаньне, быццам вы знаходзiцеся ў каюце падводнай лодкi, на якую цiсьне страшэнная тоўшча вады, i ад гэтага цiску ў вас балiць галава.