Рома едзе. Кніга 1

Глава 2 Рома ў Арменіі

На світанку выбіраюся на трасу. Зноў цэлы дзень ехаць і есці! З машыны ў машыну, ад хачапуры да шашлыку. Да ночы мой заплечнік папаўняецца гіганцкім пачкам вільготных сурвэтак і ўпакоўкай зубных шчотак. Апошняя машына прывозіць мяне да нейкай запраўкі пасярод гораў. Я даўно прывык да таго, што вельмі прыблізна ўяўляю сваё месцазнаходжанне. Беглага погляду на неба хапае, каб вызначыцца, дзе поўнач.

Ля бензакалонкі мяне вітае Грыша, мужык гадоў пяцідзесяці. Пасля кароткай размовы ён пакідае мне ключы ад запраўкі, а сам сыходзіць начаваць дадому. Я зачыняюся ўнутры і пад завыванне старога сабакі, які жыве побач у будцы, засынаю.

Роўна а дзясятай раніцы, нібы па гадзінніку, з’яўляецца гаспадар запраўкі Грыша. Учора ён доўга распытваў мяне пра маю пераматаную ізастужкай камеру, і я расказаў яму кранальную гісторыю пра тое, як разбіў яе і як мне цяпер туга даводзіцца, бо яна ні фіга не фатаграфуе. Дык вось, Грыша вырашае мне дапамагчы – ён прыйшоў з грашыма, каб яе купіць. Ён працягвае мне пяцьдзясят баксаў, але я адмаўляюся.

Ніякіх праблем з перасячэннем мяжы не паўстае – грузінскія памежнікі, як заўсёды, паказваюць высокі ўзровень абслугоўвання. Пра армянскіх магу сказаць толькі тое, што над памежным пераходам у іх вісіць ірваны сцяг.

Дарога ў Ерэван ляжыць праз самыя гарачыя раёны Арменіі. У прамым сэнсе слова. Расліннасці мала, горы пакрытыя выпаленай травой. Тэмпература перавальвае за сорак.

У разгар дня я дабіраюся да ўскраіны Ерэвана. Ніякіх грошай няма наогул. Пытаю мясцовых, як прайсці да цэнтра, і ўсе раяць скарыстацца 98-ай маршруткай. Кажу, што хачу пешшу.

– Які там пешшу?! Гэта далёка! На маршрутку сядай!

– У мяне грошай няма на маршрутку.

– Як гэта грошай няма? Ты ж інтурыст!

Я іду па бясконцым прыгарадзе Ерэвана. Тут брудна і жудасна горача. Усе дамы аднолькавага шэрага колеру, пабудаваныя з аднаго і таго ж матэрыялу. Хочацца піць. Жэстам мяне падзывае мужык з акенца ў краме. Я прашу піць і распавядаю яму сваю гісторыю. Мужык набівае мой заплечнік прадуктамі.

Цэнтр Ерэвана ўзяты ў палон савецкімі манументальнымі будынкамі. Я дастаю свой ноўт і пачынаю сканаваць наваколле на наяўнасць свабоднага сігналу. Высвятляецца, што знайсці Wi-Fi можна амаль паўсюдна і з нядрэннай хуткасцю злучэння. Здаецца, я яшчэ не глыбока ў Азіі, а ўжо станаўлюся мясцовай славутасцю – увесь час падыходзяць людзі з фотаапаратам і робяць са мной здымкі.

Каўчсёрфінг падказвае, што нейкі Артут з Ерэвана гатовы мяне прыняць. Калі я дабіраюся да яго хаты, высвятляецца, што акрамя мяне ён гатовы прыняць яшчэ восем чалавек: чатырох чэхаў, польку, харватку, славачку і турка. Ну і мяне – беларуса. Амаль славянская сям’я атрымліваецца.

Хтосьці жыве ў сценах

Раніцай адпраўляюся з паловай нашай шматнацыянальнай групы на агляд надзвычай багатай спадчыны Арменіі. Я цярпець не магу славутасцяў, асабліва калі да гэтага месца ўжо прыпаркаваліся чатыры аўтобусы з кітайскімі турыстамі. Часам мне здаецца, што па фатаграфіях кітайскіх турыстаў пасля якой-небудзь глабальнай катастрофы можна будзе дакладна аднавіць, а потым раздрукаваць на 3D-прынтары любую славутасць свету.

Да абеду мы вяртаемся з духоўнага падарожжа вакол Ерэвана. Я бяру сваю камеру і паглыбляюся ў горад. У мяне амаль ніколі няма мапы, я проста выбіраю кірунак, заварочваю ва ўсе двары, зазіраю ў вокны і гаражы, залажу на дахі, спускаюся ў сутарэнні. Мяне цікавяць аскеты-адзіночкі, маргіналы, бамжы, гарадскія фрыкі, вулічныя музыканты – усе людзі не з гэтага свету.

І адразу поспех! З выбітых вокнаў шматпавярховага дома гучыць Шапэн у жывым выкананні. Адсюль я магу разгледзець толькі столь кватэры – на ёй плямы ад разбітых яек і саўковая люстра без лямпачкі. У акне з’яўляецца жанчына гадоў пяцідзесяці, з рота тырчаць рэшткі зубоў. Заўважыўшы мяне, яна тут жа хаваецца ў глыбіні кватэры:

– Добры дзень!

– Не-не-не! – крычыць яна аднекуль з вантробаў будынка.

– Мяне завуць Рома. Вы выдатна граеце!

– Да?! Вам падабаецца?! – даносіцца з глыбіні.

– Так-так. Чаму вы хаваецеся?

– А вы не амерыканец?

– Не. Чаму вы падумалі, што я амерыканец?

– У мяне ў кватэры схаваны амерыканскі спадарожнік. Я баюся, што вас прыслалі амерыканцы.

– Не бойцеся, я беларус.

Яна зноў з’яўляецца ў аконным праёме.

– А вы турыст?

– Так, я падарожнічаю вакол свету. Можна мне зняць, як вы граеце на піяніна?

– Я не ведаю. У мяне дома шмат людзей.

– Прашу вас. Я не адніму ў вас шмат часу. Сыграйце яшчэ што-небудзь, калі ласка.

Праз дзесяць хвілін угавораў яна нарэшце паддаецца. Я залажу на падаконне па вадасцёкавай трубе. Перада мной кватэра, у якой час спыніўся ў сямідзясятых. У шафах – рускія кнігі, вялізныя стосы кружэлак, у бары – хрустальны сервіз. У кутку стаіць піяніна, на якім гарой складзеныя нотныя сшыткі. Я прашу ўключыць святло, але, выяўляецца, яго адключылі некалькі гадоў таму. Жанчына пачынае граць.

Гаі пяцьдзясят тры гады, гледзячы па ўсім, у яе шызафрэнія. Паводле гаспадыні, у кватэры схаваны спадарожнік, суседзі пастаянна даносяць на яе амерыканцам, а яна проста марыць выйсці замуж за француза. Яна ўпэўненая, што хтосьці жыве ў сценах, яна паказвае пальцам удалячынь, яна просіць мяне праверыць, хто хаваецца за дзвярыма. На жаль, нікога.

Свайго наступнага героя я сустракаю па адрасе Абавян, 3. Ён грае на старым пацёртым гармоніку. Яго імя Арам, яму семдзесят адзін год, ён вырас у дзіцячым доме. Пабачыўшы, што я зацікавіўся, ён падае мне покрыва і прапаноўвае прысесці побач.

– Ты адкуль?

– З Беларусі.

– О-о-о! Я зараз табе сыграю мелодыю беларускую. Пад яе хлапчук рудзенькі спяваў на «Еўрабачанні». Першае месца ён тады заняў.

Арам пачынае граць, і я бачу, як яго зносіць кудысьці далёка. Потым ён распавядзе, што навучыўся граць пасля распаду Саюза. Сам узяў інструмент і навучыўся:

– Ты, Ромка, думаеш, што я тут дзеля грошай граю? Не! Я для цябе граю, для людзей. Мой век хутка скончыцца, я хачу дабро рабіць. Ты думаеш музыка – гэта проста? Гэта складана. Я не магу больш за дзве гадзіны граць. У мяне ўнутры сілаў больш не застаецца.

Гэты стары жывейшы за мяне. У яго блішчаць вочы, ён усё разумее.

Я прыпамінаю, як пару дзён таму, у Батумі, пралез праз дзірку ў плоце на стадыён, дзе праходзіў джаз-фестываль. На сцэне выступалі Лары Грэхам і кампанія. Яны скакалі па пляцоўцы з пустымі вачыма і лічылі сваю музыку сапраўдным джазам. Я сышоў адтуль праз дваццаць хвілін, бо гэтыя старыя пердуны не верылі ў тое, што рабілі. Тады я падумаў, што з гэтага дня буду хадзіць на канцэрты толькі маладых музыкаў, бо яны не сцуць у вушы са сцэны. І вось я сяджу побач з дзедам, які нават не ведае, як называецца яго інструмент, і мяне прадзірае да нутра.

Я запісваю музыку Арама на дыктафон. Праслухаўшы запіс уласнага выканання, ён пачынае хвалявацца:

– Ты ведаеш, я ўпершыню чую збоку, як я граю. Вельмі шмат памылак! Мне патрэбная такая штука, як у цябе, каб адтачыць ігру, – ён паказвае на дыктафон. – Яна, напэўна, дорага каштуе? Так?

– Каля пяцідзесяці даляраў. А можна мне паспрабаваць пайграць?

– Ты не крыўдуй, калі ласка, але так мой інструмент хутчэй сапсуецца. Ён не любіць чужых рук. Я пакуль навучыўся граць, тры такія сапсаваў. А на гэтым ужо больш за дзесяць гадоў граю. Ён наогул дзіцячы. Ведаеш, што мне адзін чалавек сказаў? Не змяняй гэтага інструмента, бо ў ім яшчэ і гумар ёсць.

У нішы савецкага фантана, які ўжо даўно не працуе, жыве жанчына гадоў за семдзесят. Яна не памятае свайго імя і даты нараджэння. У яе няма ніякіх дакументаў і ніводнага роднага чалавека. Яна кажа, што трыццаць гадоў працавала эканамістам, яе гаворка вельмі пісьменная, яна сыпле цытатамі з кніг. І просіць, каб я зайшоў да яе яшчэ. Я кажу, што атрымаецца толькі праз парачку гадоў. Яна ўсміхаецца:

– Напэўна, да таго часу я ўжо пераеду ў новае месца.

Пра якое месца яна казала, я зразумеў ужо ў метро па дарозе дадому.

І нарэшце ў мяне атрымліваецца пагутарыць з чалавекам, у якога я жыву ўвесь гэты час. Уся наша стракатая кампанія сыходзіць у амбасаду Ірана, а мы застаёмся адны на кухні. Артут – радыётэхнік без адукацыі, яму каля дваццаці пяці гадоў. Ён займаецца фатаграфіяй і кіно: ужо зняў адзін поўнаметражны фільм і працуе яшчэ над двума. Ён робіць усё гэта для сябе. Дзве фотакнігі, якія ён выдаў, існуюць у адзіным асобніку на ягонай кніжнай паліцы.

Усё менш хочацца сексу

Я дабіраюся да возера Севан. Пакуль стаіць паўдзённая спёка, я хаваюся ў цені манастыра Севанаванк ды заліпаю на водную роўнядзь. Недалёка ад таго берага праходзіць мяжа з Азербайджанам. Я ляжу на дыванку, падклаўшы пад галаву свае манаткі, і ўглядаюся ў прыбярэжныя лысыя горы. У заплечніку знаходзіцца парачка мятых персікаў. Я адкусваць мякаць, і па руках сцякае ліпкі сок.

Праз пару гадзін я сяджу на падлозе дыліжанскага вакзала. У вялікім памяшканні будынка стаяць толькі стол, крэсла і сейф, пад якім я знаходжу некалькі савецкіх манет. Я карыстаюся адзінай разеткай, каб зарадзіць свой ноўт. У памяшканне ўваходзіць міліцыянт. Ён цікавіцца, дзе я буду жыць. Я кажу, што збіраюся спаць у гарах:

– Навошта ў гарах? Тут спі! Жанчына трэба? Я прывяду, усю ноч кайфаваць будзеш.

Тут гэта норма. Кіроўцы на другой хвіліне знаёмства пачынаюць распытваць пра мой сексуальны досвед:

– А чаго не з сяброўкай?

– Мне падабаецца падарожнічаць аднаму.

– А як ты секс робіш?

– Прабачце?

– Ну сяброўку бы ўзяў і чпокаў яе. Бо ў нас тут у Арменіі складана бабу нармальную знайсці. Я чуў, у вас у Беларусі дзяўчаты прыгожыя.

– Так, здаецца. Але ў вас, у Арменіі, таксама добрыя.

– Калі я прыеду ў Беларусь, ты мяне з нармальнай пазнаёміш?

– Я ў Беларусі буду праз пару гадоў.

– Нічога-нічога! Ну-ка дай свой нумар.

Звычайна такі дыялог адбываецца пад музыку з CD-прымача, на якім граюць па коле адныя і тыя ж дзесяць трэкаў. Гэта можа працягвацца гадзінамі. У такія моманты мне хочацца зладзіць лакальны армянскі генацыд, бо гэтыя паездкі вельмі вымотваюць. Пасля такога я часцей за ўсё пачынаю сумаваць па доме.

Таму, калі раптам, пасля чарады паездак з сексуальна заклапочанымі мужыкамі, у мяне атрымліваецца спыніць чалавека спакойнага і самадастатковага, я чапляюся за яго, як за ратавальнае кола. Часам я нават еду на сотню кіламетраў убок, толькі каб яшчэ крыху пабыць з цывілізаванымі людзьмі.

Дык вось, ля ўваходу ў вакзал я знаёмлюся з Лiлiт. Ёй дваццаць два, яна сацыёлаг, палітолаг і перакладчык. Прыехала ў Дыліжан рабіць нейкае апытанне, а зараз вяртаецца дадому ў Ерэван. У яе пацешны акцэнт і добрая ўсмешка. Я спрачаюся з ёй, што дабяруся да Ерэвана аўтастопам хутчэй, чым яна на аўтобусе. Так я зноў вяртаюся ў армянскую сталіцу.

Адзін дзень плаўна перацякае ў другі. Другі – у трэці. Мне лёгка з ёй. Мы шляемся па горадзе да вечара і гутарым пра ўсялякія глупствы. Як любой прыстойнай армянскай дзяўчыне, ёй трэба вяртацца дадому не пазней за адзінаццатую. І мы доўга цалуемся ў цёмным пад’ездзе, перш чым яна бяжыць на аўтобусны прыпынак. Я застаюся адзін пасярод начнога горада. Мне няма куды падзецца, таму я заходжу ў бліжэйшы бар і танцую, пакуль слухаюцца ногі. Потым я вывальваюся з бара і павольна брыду па цёплай ерэванскай ночы. У галаве пуста і стомлена.

А трэцяй ночы я падымаю свой багаж па пажарнай лесвіцы на дах дванаццаціпавярховіка – ліфт не працуе. Каб заснуць, мне трэба паўтары секунды.

Раніцай я развітваюся з Лiлiт. Наша знаёмства заканчваецца так жа проста, як і пачалося, і нарэшце я канчаткова вырываюся з Ерэвана. Па дарозе на трасу заходжу да сваёй знаёмай, якая жыве ў нішы фантана.

– Не паспелі як след пазнаёміцца, а вы ўжо з’язджаеце! – кажа яна. – Поспехаў, здароўя! Каб вам толькі добрыя людзі трапляліся!

Выбіраюся на маршрутцы з горада. Кіроўца кажа, што падвязе мяне бясплатна, дорыць бутэльку вады і дае свой нумар тэлефона на выпадак, «калі раптам што». Я трымаю курс на Нагорны Карабах – непрызнаную рэспубліку паміж Арменіяй і Азербайджанам.

Чарговы кіроўца пачынае задаваць ужо звыклыя пытанні:

– А ты армянку ўжо трахнуў? Не? У мяне тут сяброўка ў суседняй вёсцы жыве. Я зараз цябе да яе завязу – проста так. Частую.

З кожным новым такім кіроўцам мне ўсё больш складана быць канфармістам і ўсё менш хочацца сексу. Калі раней я з лёгкасцю пераносіў такія паездкі, то цяпер ледзь стрымліваю агіду. Я адмаўляюся ад «пачастунку», але мы ўсё роўна едзем у вёску. Кіроўца доўга ўглядаецца ў вокны адной хаты:

– О! Вось яна! Ты ідзі далей па дарозе, а я хутка скончу і даганю цябе.

На вуліцы ноч. Я іду па пустой дарозе. Сяло застаецца за некалькі кіламетраў ззаду. Я апранаю святлоадбівальную камізэльку і ўключаю плэер. Няма ніякага жадання спыняць машыны. Яшчэ адзін такі кіроўца – і я загіну ад маральнага знясілення.

Праз трыста метраў наперадзе спыняецца машына і дае задні ход. За стырном малады хлопец, ззаду сядзяць дзве жанчыны. Я тлумачу, што еду ў бок Карабаха. Кіроўца кажа, што можа падкінуць мяне да вёскі Арэні. Мы размаўляем усю дарогу, хлопец не вельмі добра гаворыць па-руску. Мне вельмі сорамна, але я забыў яго імя. З адукацыі ён акцёр тэатра, але там яму зусім не плацяць. Кажа, што любіць граць на сцэне больш за ўсё на свеце, і вельмі засмучаны, што не можа аддацца гэтаму з усёй жарсцю – заробку не стае нават на тое, каб зняць пакой у Ерэване. Сям’я дапамагла яму адкрыць краму, і цяпер ён цэлымі днямі займаецца бізнесам.

Хлопец вязе мяне да сябе дамоў, дзе мяне да адвалу кормяць, адмываюць, а мае рэчы – мыюць. Што ўжо там казаць, я тэлефаную дадому па «Скайпе» з вёскі ў гарах!

Сляды ад кулямётных чэргаў

Калі я прачынаюся наступным днём, мой новы сябра ўжо даўно раз’язджае па справах. Ягоны бацька, Аганэс, выдае мне велізарны мяшок з ежай і вывозіць на трасу.

Непадалёк вёскі, высока ў гарах, ёсць манастыр Нараванк. Дарога да яго вядзе па прыгожай горнай цясніне, і я вырашаю завітаць туды. Па дарозе спыняю машыну з іранскімі турыстамі. Яны вельмі ўражаныя маім падарожжам, і адзін з іх дорыць мне пятнаццаць баксаў. Гэта вельмі дарэчы, бо грошай у мяне наогул няма.

Праз паўдня я нарэшце дабіраюся да Гарыса. Гэты горад стаіць на мяжы з Нагорна-Карабахскай Рэспублікай. Каля павароту на Сцепанакерт, сталіцу НКР, я знаёмлюся з парай з Масквы. Лявон і Аліса якраз спрабавалі ўехаць у Карабах, але іх туды не пусцілі, бо яны пакінулі свае пашпарты ў Ерэване. Я частую іх персікамі, якіх у мяне кілаграмы тры, а яны мяне – бутэрбродамі і сокам. Я зноў змяняю свае планы, мы вырашаем ехаць у манастыр Тацеў.

У цемры мы спускаемся ў цясніну, да Тацева яшчэ дзесяць кіламетраў. Вырашаем стаць лагерам тут. Я частую спадарожнікаў ежай: сырам, гароднінай і хлебам. Смешная сітуацыя – у Лявона і Алісы дастаткова грошай, але сярод гораў скарыстацца імі даволі складана. У мяне няма грошай, затое дастаткова ежы.

Раніцай мясцовы жыхар паказвае нам неверагоднае месца. Мы спускаемся проста да ракі ў цясніну і потым прабіраемся ў пячору. Са столі звісаюць сталактыты, а ў глыбіні ёсць натуральныя ванны. Я ніколі раней не бываў у такіх месцах. Мы валяемся ў салёнай вадзе, а проста са скалы на нас б’е цёплы фантан. Пасля мы знаходзім манастыр і едзем на самым даўгім фунікулёры ў свеце. На скрыжаванні Ерэван – Сцепанакерт я развітваюся са сваімі новымі сябрамі.

З трэцяй спробы я нарэшце трапляю ў Карабах. Сцепанакерт – як Менск, чысты, з кветнікамі і людзьмі за стабільнасць. Толькі іх імкненню да стабільнасці хочацца верыць. Тут яшчэ пахне вайной, прайшло толькі дваццаць гадоў – вайна ў вачах кожнага. Я сяджу са сваім заплечнікам на галоўнай плошчы. На гадзінніку – каля адзінаццатай вечара. Вакол мяне вір людзей. Увесь горад выходзіць на шпацыр вакол галоўнага фантана. Мяне расцягваюць па кавалачках поглядамі, але я зусім не супраць – я адчуваю павагу да гэтых людзей, я гатовы размаўляць з кожным і пра што заўгодна.

Раніцай забягаю ў краму, бяру халодную каву і прашу прадавачку даць патэлефанаваць – мой сябар прыслаў тэлефон сваёй бабулі, якая жыве ў гэтым горадзе:

– Добры дзень, Нора?

– Добры дзень, сынок. Так-так.

– Я сябар вашага ўнука. Ён даў мне ваш нумар.

– Я ведаю-ведаю. Ты дзе цяпер?

– Я каля паліцэйскага пастарунка дзесьці ў цэнтры.

– Чакай, нікуды не сыходзь, зараз за табой прыедзе таксі.

У Норы – вялікая хата і ўласная крама на першым паверсе. Мы сядаем на тэрасе піць гарбату, адсюль відаць увесь Сцепанакерт. Мы гутарым некалькі гадзін. Яна распавядае мне пра тое, як уцякла з Азербайджана, калі пачалася вайна, пра тое, як бамбілі Карабах, пра свайго сына, які вызваляў Шушу, і як яна стаяла са свечкай ля акна ўсю ноч і глядзела ў тым кірунку, дзе праходзіла спецаперацыя. Распавядае пра адзіны танк, які быў у іх войску і быў падбіты, так і не паспеўшы стрэліць.

Тут яшчэ шмат слядоў вайны – разбураныя бамбёжкай вёскі, зарослыя варонкі ад снарадаў, сляды ад кулямётных чэргаў на сценах, людзі без ног, вачэй, рук. Я ўпершыню ўрубаюся ва ўсё гэта. Некалькі дзён я блукаю па ўскраінах горада, каб адчуць пасляваенны правінцыйны дух.

Я заходжу ў кафэ, каб пад’есці. У мяне зусім мала грошай, я заказваю самую танную ежу. Афіцыянт, хлопчык гадоў пятнаццаці, бачыць, што я на мелі:

– Што вы хочаце яшчэ?

– Дзякуй, больш нічога.

Наступныя паўтары гадзіны, пакуль я буду зараджаць свой ноўт, ён будзе цягаць мне з кухні ўсялякія нішцякі. Я выбягаю на вуліцу, бо ўжо цямнее, і мне трэба вяртацца дадому, і раптам побач спыняецца таксіст, які падвозіў мяне пару дзён таму:

– Добры дзень, сядайце!

– Прабачце, але ў мяне няма грошай.

– Мне па дарозе, сядайце.

Дабрыня і спагадлівасць гэтых людзей, іх сумленнасць і прастата не пакідаюць мне шанцу – я люблю карабахцаў. Наперадзе яшчэ дзень у Шушы, дзе я палажу па закінутых мячэцях. Цікава, што ў Карабаху захавалася мноства мячэцяў, якія стаяць дагэтуль і ніхто іх не чапае, а азербайджанцы, кажуць, разбурылі ўсе цэрквы, да якіх толькі дацягнуліся рукі.

І вось я ўжо прабіраюся да мяжы з Іранам. Да памежнага перахода вядзе неверагодна прыгожая дарога праз горныя перавалы. Да ночы я дабіраюся да мяжы. За плячыма засталася Арменія. Я так і не змог яе палюбіць. Я не змог прыняць нянавісці гэтага народа да сваіх суседзяў, іх культу сям’і ды рэлігіі. Напэўна, варта вярнуцца сюды пазней…