Сабака з залатым зубам

Дзея першая

Пакой гарадской кватэры, абстаўлены без густу. Кніжная паліца з адзінай кнігай, канапа, тэлефон, скручаныя дываны, ласіныя рогі. На сцяне — вялікі партрэт маёра Козлікава, а вакол — цэлая галерэя меншых здымкаў, якія адлюстроўваюць жыццё маёра на службе і дома. Пасярод пакоя — самагонны апарат самай навейшай канструкцыі. У пакоі — двое. Кацярына Карпаўна адбівае паклоны перад партрэтам Козлікава. Маёр Козлікаў завіхаецца каля самагоннага апарата.

Маёр Козлікаў (торкае пальцам у самагонку, выцягвае яго і падносіць запалку. На пальцы ўспыхвае ярка-сіняе полымя. Цмокае языком). Хораша, зараза!.. Не магазіннае дзярмо. (Паварочваецца да залы.) Вам смешна, што начальнік медвыцвярэзніка маёр Козлікаў у мундзіры, пры пагонах гоніць самагонку?! Эх, людзі, людзі! Усе мы людзі! Усе мы чалавекі!.. Хочаш жыць — умей круціцца!

З кута даносіцца голас Кацярыны Карпаўны, якая моліцца.

Кацярына Карпаўна. Божачка, даруй мне, старой, можа, не так я жыла, не заўсёды тое рабіла, але ж Ты ўсё можаш: дай шчасця і здароўя сыну майму — Каранату, нявестцы Фяўронні, унучцы.

Маёр Козлікаў (Кацярыне Карпаўне). Матка! Перастань! Гэта ж не ікона! Гэта партрэт мой!

Кацярына Карпаўна працягвае маліцца. Маёр Козлікаў махае рукой.

А-а, ёй хоць гарох аб сцяну. Не чуе. Здам днямі ў дом састарэлых, і канцы на тым! (Да залы.) Вы асуджаеце, што начальнік, такі лоб, і матку — у дом састарэлых?! А што мне рабіць, людзі?! У мяне ж выйсця іншага няма. Вось памяркуйце. Вы ж, напэўна, чулі, што пайшла мода на сабак. У нашага старшыні райвыканкома ажно тры цюцькі дома. Адзін — тапкі ў зубах гаспадару падносіць, другі — заместа падушкі пад галаву кладзецца. Трэці — гаўкае пад музыку. Вот і жонка мая, Фяўроння Захараўна, паглядзеўшы на гэтыя штукі, уз'ерапенілася: «Хачу такога вучонага сабачку!» Я адбіваўся спачатку: «Навошта нам гэтая сука? Лішні рот у сям'і». Але жонка яшчэ больш насела. Ну і змушаны быў саступіць. Напытаў цюцьку. Ды не абы-якога, а іншаземнага паходжання. І яму, як іншаземцу, самі разумееце, пакой патрэбен асобны. А ў мяне ў гэтым пакоі матка пражывае. І тут, як ні круці, але апошняй давядзецца ўступіць. (Налівае самагонкі ў шклянку. Да Кацярыны Карпаўны.) Матка! Здаю цябе ў дом састарэлых. Чуеш?! Там на Леніна будзеш маліцца!.. За гэта! (Падымае шклянку з гарэлкай.)

У пакой нячутна заходзіць сяржант Дзюба з мяшком за плячыма.

Сяржант Дзюба (знянацку гаркае). Здравія жадаю, таварыш маёр!

Маёр Козлікаў скаланаецца, шклянка з самагонкай падае з рук на падлогу і разбіваецца. Сяржант Дзюба кідаецца збіраць аскалёпкі.

Маёр Козлікаў (распякае сяржанта). Абалдуй!.. Свіное рыла!.. Калі я цябе навучу, мля, па-людску звяртацца да начальства?!

Сяржант Дзюба (ускоквае з аскалёпкамі ў руцэ). Вінаваты, таварыш маёр!

Маёр Козлікаў (бурчыць). Вінаваты, вінаваты… Гаркаеш, як сабака.

З мяшка, які прынёс сяржант Дзюба, чуецца «гаў-гаў!». Маёр Козлікаў хапае сяржанта за грудзі.

Ты яшчэ дражніцца, мля?!

Сяржант Дзюба. Ніяк не! Гэта не я.

Маёр Козлікаў. Не строй дурня. Хто, акрамя цябе?

Сяржант Дзюба. Цюцька! (Паказвае на мяшок.)

Маёр Козлікаў (недаверліва). Прынёс?

Сяржант Дзюба. Так точна!

Маёр Козлікаў. Выпусціць!

Сяржант Дзюба. Слухаюся, таварыш маёр! (Развязвае мяшок.)

З мяшка выскоквае вялікі гладкі сабака; апынуўшыся на волі, ён гаўкае яшчэ раз.

Маёр Козлікаў (задаволена). Бач, вітае новага гаспадара. (Апускаецца перад сабакам на калені, спрабуе заглянуць яму пад хвост.) Кабель?

Сяржант Дзюба. Ён самы, таварыш маёр!

Маёр Козлікаў (гладзіць сабаку). А ты сімпацяга!.. Ах ты, цюцька! (Кліча.) Фяўроння!.. Лада!..

З'яўляюцца Фяўроння Захараўна ў модным халаціку і Лада, паўапранутая.

Фяўроння Захараўна (на сабаку). Ой, які харошанькі!.. Які міленькі!.. (Гладзіць.) Якая арыстакратычная пыска! (Цалуе.)

Лада (крывіцца). Фі, звычайны дварняк.

Маёр Козлікаў. Не скажы. Гэты сабака — іншаземнага паходжання. Так, сяржант Дзюба?!

Сяржант Дзюба. Так точна, таварыш маёр! Гэта ёсць іншаземец! Вось дакумент. (Падае маёру Козлікаву паперу.)

Маёр Козлікаў (глядзіць паперу, усклікае). Во кракадзіл цельпухоўскі!.. Я не ведаю, хто ў мяне дзед быў, а ў гэтага цюцькі ўсе продкі па дзесятае калена спісаны. І прапрапрабабка. (Да сяржанта Дзюбы.) Дзякуй, сяржант! Услужыў!

Сяржант Дзюба (ускідвае руку). Служу Савецкаму Саюзу!

Маёр Козлікаў. Можаш быць свабодным!

Сяржант Дзюба. Ёсць! (Казырае, выходзіць.)

Фяўроння Захараўна. А як завуць сабаку?

Маёр Козлікаў (спрабуе прачытаць). Фок… Фокс… Тэр… Мля, не па-нашаму. (Перадае паперу Ладзе.) Ты — Лада!

Лада (чытае). Амерыканскі фокстэр'ер.

Маёр Козлікаў. Як-як?

Лада (па складах). Фокс-тэр'-ер.

Маёр Козлікаў. К чорту тэры і мэры. Назавём яго Пан Фокс. (Здымае з нагі бацінак і шпурляе ў кут.) Пан Фокс, падаць мне бацінак! Ату яго, Пан Фокс!..

Сабака не кранаецца з месца.

Фяўроння Захараўна. Ага, кінецца ён за тваёй ванючкай. (Здымае тапак са сваёй нагі і элегантна адкідвае яго ўбок. На сабаку.) Ласачка, разумніца, прынясі мне тапак… Ну, мілы! Давай!..

Сабака не рэагуе.

Маёр Козлікаў. Яшчэ не абнюхаўся. З жыллём не ўладкаваўся.

Сабака раптам брэша як бы ў знак згоды, толькі неяк дзіўна, нязвыкла.

Фяўроння Захараўна. Бач ты, і брэша не па-нашаму. (Здагадліва.) А можа, яму каманды на замежнай мове аддавалі? (Ладзе.) Глянь, доча, у паперу.

Лада (бярэ паперу, чытае). Інструкцыя па гадоўлі сабак. Кармленне. Не тое.

Маёр Козлікаў. Чытай пра кармленне!

Лада (чытае). Карміць сабаку трэба добра і смачна прыгатаванымі стравамі: булён, катлеты са свежага мяса, язык правараны, пюрэ бульбянае, амлет, масла з макаронамі. Па дзве з паловай порцыі на дзень. (Да Фяўронні Захараўны.) Ну, ма… закалебалі! (Да маёра Козлікава). Па, а гэта — па тваёй частцы. Любоў у сабак.

Маёр Козлікаў (нецярпліва). Чытай пра любоў!

Лада. У сабакі перыядычна праяўляецца каханне.

Маёр Козлікаў. Мне і без гэтага зразумела, што кабель без любові не пражыве. (Ладзе.) Далей!

Лада. Праяўляецца каханне… Трэба своечасова ўлавіць гэтыя моманты і даставіць яму суку. А лепш — дзвюх ці трох.

Маёр Козлікаў. Хоць дзесяць. Такога дабра хапае.

Фяўроння Захараўна. Ну, не ўжо. Нашых я не дапушчу! Выпішу яму «дзеўку» з-за мяжы або сама з ім з'езджу туды.

Маёр Козлікаў. А назад?

Фяўроння Захараўна. І назад прывязу.

Маёр Козлікаў. Сумняваюся. Не такі ён, мля, дурны, каб другі раз ехаць з Амерыкі да нас!

Кацярына Карпаўна. А па-мойму, ніякі ён не амерыканец. За вартаўніком Язэпам падобны бегаў. Цюцелька ў цюцельку. Па восені, як у Цельпухоўцы была, на свае вочы бачыла.

Фяўроння Захараўна. Заткніся, падла! (Хапаецца за сэрца.) Каранат, калі ты здасі яе? Жыўцом есць.

Маёр Козлікаў (мітусіцца ля жонкі). Здам, абавязкова здам яе, мілая.

Фяўроння Захараўна. Ты ўжо цэлы год здаеш…

Маёр Козлікаў. На гэтым тыдні — усё. Здам!

Фяўроння Захараўна. Што яшчэ за «тыдні»? Сёння ж!

Маёр Козлікаў. Добра, добра, ягадка. Здам сёння! (Набірае нумар тэлефона.) Зараз аформім старую.

Фяўроння Захараўна (плаксіва). Можа, сабачка ўжо якую бактэрыю ад яе ануч падчапіла?

Маёр Козлікаў (ласкава). Усё ачысцім, лапка. Шпалеры новыя паклеім.

Фяўроння Захараўна. Прадэзінфіцыраваць!

Маёр Козлікаў. І дэзінфекцыю зробім… І… (У трубку.) Алё, аддзел сацыяльнага забеспячэння?.. Маёр Козлікаў. Прабачце, але ў мяне вельмі важнае пытанне да вас, як здаць матку ў дом састарэлых? Даведка аб страце кармільца?.. А без гэтага каб… Я ж выслугу маю — дваццаць гадоў. Узнагароды… Без даведкі — ніяк? (Кладзе трубку. Фяўронні Захараўне.) Патрабуюць даведку аб страце кармільца.

Фяўроння Захараўна. Што яшчэ за «страце»?

Маёр Козлікаў. Смерці.

Фяўроння Захараўна. Чыёй?

Маёр Козлікаў. Маёй! (Раптам паказвае кукішам на тэлефон.) А во ім!

Фяўроння Захараўна. Ну не, Каранат. Ці я, ці… (Ківае на Кацярыну Карпаўну.) Выбірай!

Маёр Козлікаў (разгублена). А што я магу зрабіць? Здохнуць?

Фяўроння Захараўна. І здохні, калі хочаш, каб яшчэ любіла цябе. (Бярэ сабаку і выбягае з ім у другі пакой.)

За Фяўронняй Захараўнай падаецца і Лада.

Маёр Козлікаў (ледзь не ў роспачы). Во, мля, «здохні»! Гэта мне, маёру міліцыі, галоўнаму начальніку медвыцвярэзніка — здохнуць?.. (Выпівае, разжальвае сам сябе.) «Здохні», як жывёліна. Нават слова лепшага не знайшла. Сказала б: расстанься з жыццём, памры, на крайні выпадак, а то… (Змахвае слязу са шчакі.) А выйсця няма, брат Козлікаў. (Бярэ тэлефонны шнур і абкручвае ім шыю.) Эх, ці яна мяне будзе любіць мёртвага, ці не любіць жывога! (У трубцы піпікае, па твары Козлікава прабягае здагадка.) А чаму б і не? Чаму б мне зараз не «памерці»?.. (Набірае нумар тэлефона.) Загс?.. Здароў быў, сват! Маёр Козлікаў. Выручай, братка! Дай самы пусцяк. Патрэбна неадкладна даведка аб смерці!.. Не-не, аб маёй уласнай смерці… Ды не жартую. Не да гэтага. Ды не збіраюся я паміраць. Слухай, сват. Мне сёння трэба здаць матку ў дом састарэлых, а без гэтай праклятай паперы не даюць семафора, бюракраты!.. Усёк? Ага, пішы! Дыктую. Каранат Каранатавіч Козлікаў ва ўзросце… загнуўся, значыць… Ну, памёр, памёр… Ад гарэлкі, пішы… З мяне — магарыч! (Кладзе трубку, налівае ў шклянку самагонкі.)

Ціха заходзіць сяржант Дзюба. Маёр Козлікаў не заўважае яго, падымае шклянку.

За ўласную смерць!

Сяржант Дзюба (амаль шэптам). Таварыш маёр, дазвольце далажыць?

Маёр Козлікаў скаланаецца. Шклянка падае з рук.

Маёр Козлікаў (накідваецца на сяржанта Дзюбу). У, мля… Куды сунешся з нямытым рылам?!

Сяржант Дзюба. Вінаваты, таварыш маёр. Надзвычайная сітуацыя. Дазвольце далажыць?

Маёр Козлікаў. Не дазваляю. Пайшоў вон!

Сяржант Дзюба (казырае). Ёсць вон! (Адступае спіной да дзвярэй і знікае за імі.)

Маёр Козлікаў налівае па новай. З кута чуваць манатонны голас Кацярыны Карпаўны.

Кацярына Карпаўна (моліцца). Божачка, скажы мне, дурной, што гэта з людзьмі парабілася? Цкуюць адзін аднаго, душаць, б'юць, зусім звар'яцелі… Што гэта, Божачка?

Маёр Козлікаў. Канчай, матка!

Кацярына Карпаўна. Божачка, як жыць далей?

Маёр Козлікаў. У доме састарэлых будзеш жыць далей. Збірайся, матка!

Кацярына Карпаўна (разгублена). Прама цяпер?

Маёр Козлікаў. Цяпер.

Кацярына Карпаўна. Як жа так, сынок, цяпер? Гэта ж не ў краму, не на фэст, можа, заўтра?

Маёр Козлікаў. Ніякіх заўтра. Сёння, матка! І толькі сёння! (Адчыняе дзверы шафы.)

Кацярына Карпаўна (працягвае рукі). Я сама! Сама я, сынок!.. (Пачынае зборы.)

Маёр Козлікаў уключае вясёлую музыку, але слухаць яе доўга не даводзіцца. У пакой з плачам, лямантам улятае Фяўроння Захараўна. На руках у яе сабака. Твар у Фяўронні Захараўны белы ад маскі з кефіру.

Фяўроння Захараўна (істэрычна). Ой, лю-дзі, ратуйце! Па-мі-ра-ю-ю!

Маёр Козлікаў (спалохана). Фяўронюшка, ты што?! Ты чаго?..

Фяўроння Захараўна. Ой, блага…

Маёр Козлікаў (набірае ў рот самагонкі і пырскае на Фяўронню Захараўну). Ты — з-за маткі?.. Матку я апрыходваю!

Фяўроння Захараўна. Ой, не-е… (Галосіць яшчэ мацней.)

Маёр Козлікаў (бездапаможна азіраецца). З Ладай што?

Фяўроння Захараўна. Не-е… (Ірве валасы на галаве.)

Маёр Козлікаў (губляе цярпенне, трасе Фяў-ронню Захараўну за плечы). Гавары!

Фяўроння Захараўна моўчкі паказвае на сабаку.

Цюцька?! Што цюцька?

Фяўроння Захараўна (слёзна). З-з-зуб…

Маёр Козлікаў. А-а, цябе зубамі пакусаў цюцька? (Растапырвае пальцы.) Ды я яго раздаўлю, як мошку, мля!

Фяўроння Захараўна. Ой, не!

Маёр Козлікаў. Я яго раз і назаўсёды адвучу кусацца.

Фяўроння Захараўна (заікаючыся). Ён не можа ку-ку-сацца. Ён шчарбаты.

Маёр Козлікаў. Што значыць — шчарбаты?

Фяўроння Захараўна. Без зуба. (Зноў заліваецца слязьмі.)

Маёр Козлікаў падскоквае да сабакі, адкрывае яму зяпу і бачыць, што адсутнічае пярэдні зуб у верхнім радзе.

Маёр Козлікаў (адчайна). Во, мля!.. (Адчыняе дзверы, кліча.) Сяржант, мля!

Убягае сяржант Дзюба.

Сяржант Дзюба. Надзвычайная сітуацыя, таварыш маёр?

Маёр Козлікаў. Я табе пакажу сітуацыю. (Грозна.) Дзе зуб?

Сяржант Дзюба (хапаецца за шчаку). Вы ж самі мне яго выбілі, таварыш маёр.

Маёр Козлікаў. Я не пра твой сабачы зуб пытаюся. Дзе зуб Пана Фокса? (Падносіць сяржанту пад самы нос сабаку з разяўленай зяпай, без зуба.)

Сяржант Дзюба (вывіжоўваецца, як вужака). Зуб сабакі, таварыш маёр, у… у Амерыцы!

Маёр Козлікаў. Чаму?

Сяржант Дзюба. У іх навалам салодкага, таварыш маёр. Цукру, цукерак. Лопаюць не ў свой дух, абжыраюцца і самі, і сабакі. Вось і застаюцца без зубоў. З цяпкамі ходзяць.

Маёр Козлікаў. Ты мне лапшу на вушы не вешай. Як быць цяпер?

Сяржант Дзюба. Паставіць новы зуб, таварыш маёр.

Маёр Козлікаў. Паставіць зуб сабаку?!

Сяржант Дзюба. Так точна!

Маёр Козлікаў. Здзекуешся, кракадзіл?

Сяржант Дзюба. Ніяк не. Сабаку былога сакратара райкома на тым тыдні ажно два зубы запратэзіравалі.

Маёр Козлікаў (падыходзіць да тэлефона, гаворыць сяржанту Дзюбе). Калі што, разжалую ў радавыя, сукін сын! (Набірае нумар, у трубку.) Зубапратэзны?.. Сват?! Здравія жалаю. Маёр Козлікаў! Выручай… Не, мае зубы на месцы, як штыкі!.. Тут іншае, больш сур'езнае. Выпісалі мы з-за мяжы Пана Фокса, сабачку такога. Экземпляр, ты б паглядзеў. Нават брэша па-іхняму. Заглядзенне! І трэба ж — пэнкнуў зуб. На самым відным месцы. Жонка ў адчаі… Прыносіць?.. Жонку?.. А-а, сабачку! Вот дзякуй!.. Век не забуду! (Кладзе трубку.)

Фяўроння Захараўна (усхліпвае). Збяруцца госцейкі, стануць сабачку глядзець. Яна рот раскрые, а там — дзірка заместа зуба. У-у-у!

Маёр Козлікаў (супакойвае). Уставім Пану Фоксу новы зуб.

Фяўроння Захараўна. Пачне грызці сабачка костку і выламае.

Маёр Козлікаў (катэгарычна). Ніяк не выламае. Я ўстаўлю Пану Фоксу металічны зуб.

Фяўроння Захараўна (моршчыцца). Фі, яшчэ чалавеку — жалезны зуб — я разумею. А сабачку? На каго ён будзе падобны? Агідна.

Маёр Козлікаў. А хто табе казаў, што я буду ставіць сабаку жалезны зуб?

Фяўроння Захараўна. Ты сам.

Маёр Козлікаў. Я сказаў — металічны.

Фяўроння Захараўна. Не ўсё роўна?

Маёр Козлікаў (ганарліва). Я пастаўлю Пану Фоксу…

Фяўроння Захараўна (перабівае). Бронзавы?

Маёр Козлікаў. Прашу цішыні і ўвагі. Я пастаўлю Пану Фоксу залаты зуб!

Фяўроння Захараўна. Залаты?!

Маёр Козлікаў. Так, залаты! Сабака з залатым зубам толькі ў маёра Козлікава.

Фяўроння Захараўна (перастае хліпаць, выцірае слёзы). Козлікаў! Ты — лапушка. Я люблю цябе! (Абдымае маёра Козлікава, цалуе. Смяецца.) У нас будзе сабака з залатым зубам! Супермодна!

Сяржант Дзюба. Дазвольце заўважыць, таварыш маёр, што залаты зуб сабаку — нельга.

Маёр Козлікаў (здзіўлена). Чаму?

Сяржант Дзюба. На вуліцы — адарвуць з галавой.

Маёр Козлікаў. Хто асмеліцца зачапіць сабаку маёра Козлікава?

Сяржант Дзюба. Дачу ж вашу абакралі.

Маёр Козлікаў. Маўчаць, мля! Асабістую ахову прыстаўлю да Пана Фокса.

Фяўроння Захараўна. А чаго сяржант тут аціраецца?

Маёр Козлікаў. Сяржант Дзюба! Слухай загад: зараз жа дуй у загс, вазьмі там дакумент на маё імя — і ў той жа момант назад!

Сяржант Дзюба (казырае). Ёсць. (Кідаецца да дзвярэй, але яго спыняе маёр Козлікаў.)

Маёр Козлікаў. Сяржант, запомні: дакумент асаблівай сакрэтнасці. Не ўздумай чытаць або паказваць каму.

Сяржант Дзюба (казырае). Ёсць, не чытаць і не паказваць. (Знікае.)

Фяўроння Захараўна (маёру Козлікаву). Лапушка, што яшчэ за сакрэты?

Маёр Козлікаў (лагодна). Я табе скажу потым. А цяпер давай займёмся Панам Фоксам. Зубапратэзнік чакае.

Маёр Козлікаў бярэ сабаку і ідзе на выхад. За ім спяшаецца Фяўроння Захараўна.

(Ля парога.) Мы нічога не забыліся?

Фяўроння Захараўна. Пашпарт сабачкі я ўзяла. Перакусіць ёй на дарогу — катлетак, каўбаскі таксама…

Маёр Козлікаў. А грошы? На залаты зуб?

Фяўроння Захараўна (разгублена). У мяне няма.

Маёр Козлікаў (шарыць па кішэнях). Во, мля, і ў мяне няма. (Да Кацярыны Карпаўны.) Матка! Дай грошы на залаты зуб сабаку!

Кацярына Карпаўна нібыта не чуе, моўчкі працягвае збіраць рэчы.

(Гучней.) Матка!.. Дай грошы!

Кацярына Карпаўна (усхліпвае). Сынок, якія ж у мяне грошы? Я ж вам усё аддала: хатку сваю цёпленькую, дагледжаную людзям прадала — табе машыну купіла. Кароўку, іншую жыўнасць спусціла, што гарбом гадамі нажывала, — вам на тэлевізары. Пенсію маю вы атрымліваеце. Няма ў мяне ні капеечкі, сынок.

Маёр Козлікаў. Што ў цябе, матка, на шыі ў вузельчыку?

Кацярына Карпаўна (інстынктыўна прыціскае рукі да грудзей). Гэта на мае апошнія дзянькі, сынок.

Маёр Козлікаў (лагодна). Матка, твае апошнія дзянькі пройдуць на поўным дзяржаўным забеспячэнні. Я для цябе ў тым доме асобны пакой выб'ю, нават большы, чым ты ў нас мела. Табе, як пані, у пасцелю будуць насіць абеды, вячэру. Дактары будуць цябе наведваць па першай просьбе. Лякарствы выпісваць. І ўсё — бясплатна. Дык навошта табе грошы?

Кацярына Карпаўна (ціха). На смерць.

Маёр Козлікаў. І пахаваюць, матка, цябе дарма. Спецыяльным артыкулам прадугледжаны сродкі на адзенне, труну, месца на могілках. Прападуць нізавошта твае грошы.

Кацярына Карпаўна. Не прападуць. Добрым людзям аддам.

Фяўроння Захараўна. Во, я так і гаварыла: зусім сумленне страціла старая. (Падскоквае да Кацярыны Карпаўны.) Ды што з ёй цырымоніцца? Забраць — і ўсё!

Кацярына Карпаўна (яшчэ мацней прыціскае рукі да грудзей). Жывая не аддам. Возьмеш толькі ў мёртвай. (Плача.)

Маёр Козлікаў (на жонку). Спыніся! Нідзе не дзенецца. Я ведаю яе, супакоіцца — і аддасць.

Фяўроння Захараўна. А чым зараз плаціць за залаты зуб?

Маёр Козлікаў. Дамоўлюся. Сват пачакае.

Маёр Козлікаў і Фяўроння Захараўна выходзяць. Маёр Козлікаў крычыць з-за дзвярэй.

Матка! Каб пакуль вярнуліся — была гатова!

У пакоі застаецца адна Кацярына Карпаўна.

Кацярына Карпаўна (збірае валізку). Ці ўсё гэта я ўзяла? Сукенкі ёсць: і на будні дзень, і на хаўтуры. Хусткі — крамная, цёплая, вайлакі… А посуд? Во міскі і не паклала. Галава як рэшата дзіравае. Зусім памяці не стала. (Нясе міску, з любоўю разглядвае яе.) Яшчэ з мужам удваіх сёрбалі з цябе, сяброўка ты мая неразлучная. І ў вёсцы служыла, і тут. А куды цяпер паедзеш?.. (Усхліпвае.) У якую далёкую дарогу адправімся, у якую турму адвязе нас сынок? Хоць бы разочак, хоць бы адным вокам зірнуць на родную вёску, на прададзеную хатку… Ой, навошта ж я, дурная, гэта зрабіла? Дзе мазгі былі? Чаму людзей не паслухалася? Суседа Язэпа? Гэта ж ён так адгаворваў, як прадчуваў бяду. Як ведаў.

У пакой ціха заходзіць дзед Язэп са стрэльбай. Кацярына Карпаўна не заўважае яго.

Чуў бы ты, суседзе Язэп, як я цябе памінаю.

Дзед Язэп. Чую, чую, Карпаўна.

Кацярына Карпаўна. Божачкі, хто гэта? (Азіраецца, заўважае дзеда Язэпа.) Вот і з галавой у мяне нешта не ў парадку. Здані мрояцца.

Дзед Язэп. Не здань я, Карпаўна, а твой былы сусед — Язэп!..

Кацярына Карпаўна (мацае вопратку дзеда Язэпа). Язэп!.. І праўда — Язэп!.. Які ж ты малайчына, што не забыўся, наведаў мяне!

Дзед Язэп. Сорамна, Карпаўна, прызнацца, але не да цябе ехаў я. Сына твайго, Караната, хачу пабачыць. Справа ёсць.

Кацярына Карпаўна. Быў Каранат. Толькі што выйшаў. (Прыкмеціўшы хваляванне дзеда Язэпа.) Ён хутка вернецца. Пачакай. Прысядзь во. (Ставіць крэсла.)

Дзед Язэп (усаджваецца). Кратаешся патроху, Карпаўна?

Кацярына Карпаўна. Якое там кратанне? Толькі што клёваю. Душа на нітачцы затрымалася. А як ты?

Дзед Язэп. Дажываю таго быту, калі паложаць пад пліту.

Кацярына Карпаўна. Старасць — не радасць, а смерць — не падарунак.

Дзед Язэп. Жыццё — што макаў цвет: раніцою расцвітае, а к вечару — ападае. (Азіраецца.) Жывеш ты, Карпаўна, як пані.

Кацярына Карпаўна. Такія паны — па тры ў штаны. Але ж пакуль жывеш — усяго трэба. А як паміраць — чатыры дошкі і пяску трошкі. Так і я. Як жыла, то старалася. Дапамагала сыну і мэблю справіць, і дываны. І кватэру з-за мяне большую далі.

Дзед Язэп. Кватэра — як ток. Хоць жыта малаці.

Кацярына Карпаўна. Добрая кватэра. З выгодамі. І вада на месцы. І прыбіральня. І печкі цяпліць не трэба… Але колькі гора я з-за гэтай кватэры цяпнула. Як успомню, аж сэрцайка ападае.

Дзед Язэп. Была гісторыя?

Кацярына Карпаўна. О, яшчэ якая!.. Гэта ж як толькі пераехалі, жылі на ўскраіне, у сынавай хібарцы. Аднойчы сын і кажа: «Матка, я паеду ў камандзіроўку, а ты сходзіш у гарсавет і атрымаеш ордэр на новую кватэру». Сказаў так і паехаў. А я збіраюся ў гарсавет і думаю, што ж гэта за ордэр, што ж гэта за штука? Відаць, каштоўная, што з-за яго кватэру даюць. Узяла спачатку сумку, а потым перадумала: можа, не ўлезе ў сумку. Самы вялікі чамадан захапіла.

Дзед Язэп. Запас бяды не чыніць.

Кацярына Карпаўна. Ага, з'яўляюся я, значыцца, з гэтым вялікім чамаданам у гарсавет. Глядзяць на мяне так дзіўна: «Куды, бабка, далёка сабралася? Ці не ў Сібір?» Я і кажу: «За ордэрам прыйшла!» Старшыня, такі прыстойны, ветлівы чалавек, усміхнуўся, запрасіў у кабінет мяне і падаў нейкую маленькую жоўтую паперку, як для самакруткі на махорку. Кручу гэтую паперку ў руках і не ведаю, што з ёй рабіць. А потым набралася смеласці і пытаюся: «А дзе ж ордэр?» «Дык гэта ж ордэр і ёсць», — смяецца старшыня.

Дзед Язэп. Бач ты?!

Кацярына Карпаўна. Прынесла я гэтую паперку дахаты і не ведаю, дзе яе схаваць. Куды ні пакладу, усё здаецца, што дрэнна. І ўрэшце засунула пад настольнік. Вечарам дзеці са школы прыбеглі: «Бабка, пакажы ордэр!» Я цап пад настольнік, а там яго нямашака. Перавярнула, перакруціла — нідзе. Як карова языком злізала. І тут мяне цюкнула: гэта ж я настольнік вытрасала і рознымі паперкамі, якія пападалі з яго, грубку падцепліла. Стаю, як варам аблітая. Гэта ж спаліла кватэру новую. Хацела адразу пятлю на шыю накінуць. Не ведаю, як ноч перажыла. А раніцою хутчэй у гарсавет. Кінулася да старшыні ў ногі: «Чалавечак ты мой родны, залаты, ратуй! А то рукі на сябе налажу». Усадзіў ён мяне сілком у крэсла, выслухаў, пасмяяўся і выпісаў другую такую паперку. А ў мяне з той пары і рукі дрыжаць, і сэрца змітрэнжылася…

Дзед Язэп. Ого, колькі нам з-за гэтых паперак крыві папсавалі. Помніш, як Антосін Піліп згубіў квіток, што «шараварку» адбыў. «А, ты — скрыты вораг народа!» Заграблі мужыка. Толькі і бачылі. Як у ваду кануў.

Кацярына Карпаўна. Як яна там, Антося, зараз?

Дзед Язэп. А нічога. Сноўдаецца па доме. І парсюку замяшае, і карову падоіць.

Кацярына Карпаўна. Даўно я кароўку не даіла. І, відаць, не давядзецца ўжо… (Уздыхае.) Ды што гэта я пра сябе. Як ты? Усё ў вартаўніках ходзіш?

Дзед Язэп. Чапаю. Але, відаць, давядзецца кінуць.

Кацярына Карпаўна. Немач?

Дзед Язэп. Па немачы яшчэ б цягаўся… Сабачка ў мяне быў. Ды такі рахманы: злодзея за вярсту чуў. Хоць тэлевізар глядзі, хоць спі, а ён аб'яўку дасць у патрэбны момант. А ўжо як учэпіцца ў каго — не адарвеш! Гэта ж Хведзька, ну, бабыль з горада, ты ж павінна ведаць, бычка хацеў украсці. Дык ён за калашыну гэтаму бандзюгу ўпіўся, і што той ні рабіў — і біў, і нагой дрыгаў, і цягнуў за сабой — не адпусціў. Зуб пярэдні ён, бядак, выламаў, а не адпусціў.

Кацярына Карпаўна. Во гэта сабачка!

Дзед Язэп. Ого, быў як у Бога за пазухай. І вот жа, як на ліха якое, прапаў. Як у ваду кануў. У каго ні пытаюся — нічога не чулі пра яго. Прыйшоў вот да сына твайго, Караната. Ён жа ў міліцыі.

Кацярына Карпаўна. Ушыўся ў сабаччу скуру.

Дзед Язэп. Вось я і гавару: мо дапаможа.

Кацярына Карпаўна. Ён не па сабаках, ён па гэтых, як іх — анкаголіках.

Дзед Язэп. А можа, і пра сабачку прапытае.

Кацярына Карпаўна. Спытае. Во сёння раніцою да нас сабачку прыносілі. Надта падобную да тваёй.

Дзед Язэп (ажыўляецца). А каб глянуць на яе?

Кацярына Карпаўна. Цяпер нямашака. На выгулку павялі ці яшчэ куды. (Кранае вузел.) Ты ўжо без мяне паглядзіш.

Дзед Язэп. А ў якія госці, Карпаўна, ты лыжы навастрыла?

Кацярына Карпаўна. А гэта я… у санаторыю!..

Дзед Язэп. У санаторыю — добра. Там і дактары, і дагляд, і клімат.

Кацярына Карпаўна. Я ж не хацела. Дык сын: едзь, матка, ды едзь.

Дзед Язэп. Правільна. У санаторыю гэту я б на пузе папоўз, ды які сабака мне пуцёўку дасць? А ў цябе, Карпаўна, сын харошы. Чалавек. Не тое, што дзеці ў Марылі.

Кацярына Карпаўна. А што ў Марылі?

Дзед Язэп. А ты што, не чула?

Кацярына Карпаўна. Не.

Дзед Язэп. Гэта ж сыны і дочкі пакінулі яе адну. Забрала дзяржава яе ў гэты дом… Вот памяць… Ну, дзе такім, як мы, век дажываць.

Кацярына Карпаўна. Дом састарэлых?

Дзед Язэп. Во, ён самы. А там Марыля хутка і Богу душу аддала. Пахавалі яе там жа, на могілках, ля дома таго, бо ніхто з дзяцей не з'явіўся, хоць і тэлеграмку далі. А па часе дзецям супраць людзей сорамна стала. Сабраліся, зрабілі матцы помнік і павязуць жа ставіць на тыя могілкі. Прывозяць, а помніка ставіць няма дзе.

Кацярына Карпаўна. Божачка, як жа гэта?

Дзед Язэп. А там што… падшыванцы гэта нейкія павырывалі крыжы і спалілі. І цяпер невядома, дзе чыя магіла. Брацкія могілкі…

Маўчанне. Кацярына Карпаўна неўпрыкметкі змахвае хусцінкай слязу. Дзед Язэп устае.

Пайду. А то затравіў цябе, Карпаўна, сваімі анекдотамі.

Дзед Язэп зачыняе за сабой дзверы. Кацярына Карпаўна ў бяссіллі апускаецца на вузел і плача.

Кацярына Карпаўна (да залы). Людзі, у вас прашу паратунку. Зжальцеся нада мной. Дапамажыце сэрцайку майму вытрываць. Скажыце мне, за якія такія грахі на схіле гадоў мне паслана такое мучэнне? Ці я жыццё сваё гультайкай пражыла?.. Ці я дзетак сваіх недагледзела, пакрыўдзіла?.. Людзі, адгукніцеся!..

З-за дзвярэй даносіцца голас маёра Козлікава:

Неўзабаве ў пакой увальваецца сам маёр Козлікаў, а за ім — Фяўроння Захараўна з сабакам на руках.

Маёр Козлікаў (футболіць нагой міску). Матка, ты гатова?

Кацярына Карпаўна ніжэй схіляе галаву.

(Заўважае валізку, кранае яе.) Матка, ты ў мяне — малаток! (Забірае ў Фяўронні Захараўны сабаку, расшчэрвае яму зяпу.) Глядзіце, любуйцеся на залаты зуб сабакі маёра Козлікава!

Сабака падыходзіць да краю сцэны і паказвае ў залу залаты зуб. Віляе хвастом.

Фяўроння Захараўна. Асцярожна, не выпусці.

Маёр Козлікаў. Не выпушчу. Я цяпер ніколі не выпушчу яго з рук, маё золата. Як мы з табой, Фяўронюшка, грохнулі, а?!

Фяўроння Захараўна. Такі натоўп пад дзвярыма ў зубапратэзны. Як залямантаваў, думала, што разарвуць, варвары. Добра, што ты — пры пагонах.

Маёр Козлікаў. Я ім хайлы ўраз заціснуў.

Фяўроння Захараўна. Сабака, бедны, намучыўся.

Маёр Козлікаў. Затое цяпер — з залатым зубам. Усяляй Пана Фокса ў пакой, а я адкіну матку ў дом састарэлых. (Да Кацярыны Карпаўны.) Матка, пад'ём!

Кацярына Карпаўна нібыта скамянела. Не рэагуе.

(Гучней.) Матка, карэта пададзена, мля!

Кацярына Карпаўна. Нікуды я, сынок, не паеду.

У Фяўронні Захараўны ад гэтых слоў адвісла сківіца.

Маёр Козлікаў (перапытвае). Як гэта «не паеду»?

Кацярына Карпаўна. Не паеду, сынок, і ўсё.

Фяўроння Захараўна. Во, я так і ведала. Ушылася старая абармоціха, як блыха, у нашу кватэру. Цяпер яе ніяк не выкурыш.

Маёр Козлікаў. Матка, мы з табой так не дамаўляліся. Не валяй дурака. Мне пакой патрэбен.

Кацярына Карпаўна. Вызвалю я табе пакой, сынок.

Маёр Козлікаў. Чулі? Не паедзе — і вызваліць? Як жа гэта?

Кацярына Карпаўна (ціха). Памру!..

У пакоі наступае цішыня. Парушае яе Фяўроння Захараўна.

Фяўроння Захараўна. Ага, знайшла дурняў. Яна — таго, а нам — пахаванне строй.

Маёр Козлікаў (на жонку). Заткніся! Мы з маткай пра смерць гаворым. (Да Кацярыны Карпаўны.) Кажаш, матка, памрэш?

Кацярына Карпаўна. Памру, сынок, хутка памру.

Маёр Козлікаў. Але ж пакой мне патрэбен сягоння.

Фяўроння Захараўна. І не іначай.

Кацярына Карпаўна. Сягоння і памру. Я ж цябе, сынок, ніколі не падводзіла.

Маёр Козлікаў. Гэта так. Але цяпер — асобы выпадак.

У пакой убягае сяржант Дзюба.

Сяржант Дзюба (дакладвае). Таварыш маёр, дакумент з загса дастаўлены. (Падае канверт.)

Маёр Козлікаў (бярэ). Трэба мне цяпер гэты дакумент, як сабаку пятая лапа. (Хавае канверт у кішэні. Больш непасрэдна да сяржанта Дзюбы.) Вот скажы мне, сяржант: мая матка заявіла, што сёння дасць дуба. Можна ёй верыць ці не?

Сяржант Дзюба. Можа, і памрэ, раз сказала.

Маёр Козлікаў. Мне не «можа». Мне — дакладна трэба.

Сяржант Дзюба. Памрэ, таварыш маёр. Старыя, яны чуюць касую. Гэта Піліпіха з Цельпухоўкі кароў не выйшла даіць. Старшыня Абцугайла паехаў заганяць яе на ферму. Старая енчыць, што акачурыцца да вечара. Не паверыў Абцугайла. Вытурыў яе на кароўнік. А пад вечар старая сканала, як і гаварыла, прама на рабоце…

Маёр Козлікаў. Заставайся, матка! Толькі памры. (Плача.)

Кацярына Карпаўна. Каранат?..

Маёр Козлікаў. Ну што табе яшчэ, матка?

Кацярына Карпаўна. Просьба ў мяне да цябе, сынок, ёсць. Апошняя.

Маёр Козлікаў. Давай… раз апошняя.

Кацярына Карпаўна. Дзед Язэп у нас быў, вартаўнік цельпухоўскі. Можа, помніш яго?

Маёр Козлікаў. Чаму ж не. Хаты ў вёсцы побач стаялі.

Кацярына Карпаўна. Во, дык заходзіў. Сабачка ў яго прапаў, да вартаўніцтва надта вушлы. Надта прасіў, каб ты дапамог знайсці яго… Не адмоў чалавеку, сынок!..

Маёр Козлікаў. Вот у нас сяржант — спецыяліст па сабаках. З-пад зямлі адкапае. Так, сяржант?

Сяржант Дзюба (вяла). Так.

Маёр Козлікаў. А што так нявесела? (Робіць голас металічным.) Сяржант Дзюба!

Сяржант Дзюба (падцягваецца). Я!

Маёр Козлікаў. Адшукаць сабаку дзеда Язэпа!

Сяржант Дзюба. Й-ёсць а-а-адшукаць са-баку дзеда Язэпа!..

Маёр Козлікаў. Во гэта другі манер. (Уздыхае, кладзе руку на плячо сяржанта Дзюбы. Да залы.) Бяда з гэтымі старымі: ні самі не жывуць, ні другім не даюць. Гэта ж толькі на іх і робім: на пенсіі, на лякарствы, ільготны праезд, харчаванне. Тут не адзін дом, тут усю дзяржаву ў дом састарэлых ператварылі. Дзе ж нам выкарабкацца да сусветнага ўзроўню жыцця. Я б закон такі выдаў: колькі каму жыць. Даярка там, трактарыст — хай жывуць, колькі ўкалваць могуць. Паэтам, акадэмікам ды ўсёй гэтай гнілой інтэлігенцыі — шэсцьдзесят гадоў, і баста. Нечага свет капціць, дзяржаву абіраць. Так, сяржант?

Сяржант Дзюба. Так точна, таварыш маёр.

Маёр Козлікаў (падазрона). А чаго гэта цябе трасе, як у ліхаманцы?

Сяржант Дзюба. На дзяжурстве прастудзіўся.

Маёр Козлікаў (нацэджвае з самагоннага апарата шклянку гарэлкі). Зараз мы цябе адстудзім! (Падае сяржанту шклянку.) На, пагрэйся!

Сяржант Дзюба (перамінаецца з нагі на нагу). Прабачце, таварыш маёр, не магу. Пры выкананні службовых абавязкаў.

Маёр Козлікаў (моршчыцца). Я — дазваляю. Пі!

Сяржант Дзюба. Ёсць выпіць! (Перакульвае шклянку ў рот, закашліваецца, выцірае слёзы.)

Маёр Козлікаў. Ну як?

Сяржант Дзюба. Аг-гонь!

Маёр Козлікаў. У мяне — усё марка: што гарэлка, што жонка, што сабака.

Сяржант Дзюба. Дазвольце заўважыць, таварыш маёр, але ваш сабака…

Маёр Козлікаў. Радаслоўны амерыканец!.. З залатым зубам!

Сяржант Дзюба. Так.

Маёр Козлікаў. Так, дык чаго зюзюкаеш?

Сяржант Дзюба. Я хацеў сказаць, што ваш сабачка пры ўстаўцы зуба траўміраваўся.

Маёр Козлікаў. Урач — самай высокай кваліфікацыі. Я асабіста прысутнічаў. Нават каплі крыві не пралілося.

Сяржант Дзюба. Прабачце, я не так выразіўся: траўміраваўся душэўна, таварыш маёр.

Маёр Козлікаў. Ну і што з таго, мля?

Сяржант Дзюба. А тое, што цяпер, пакуль не пройдзе перыяд адаптацыі, яго нельга паказваць нікому чужому. Сабачку патрэбны абсалютны спакой.

Маёр Козлікаў. Усёк. Паселім Пана Фокса ў асобным пакоі, і ніякі сабака туды не зойдзе.

Сяржант Дзюба. Лепш я забяру сабачку да сябе на некалькі дзён. У вас матка памірае. Пахаванне… Людзі…

Фяўроння Захараўна. Ніякіх людзей у нас не будзе. Памрэ — закап… (Спахопліваецца, падносіць руку да рота.)

Маёр Козлікаў (на Фяўронню Захараўну). Заткніся, мля, скаціна! Маці — гэта… святое!.. (Сяржанту Дзюбе.) А ты, сяржант, займіся сабакам дзеда Язэпа. Па апошняй просьбе матулькі. (Плача.)

Сяржант Дзюба (неахвотна). Ёсць! (Пакідае пакой.)

Фяўроння Захараўна бярэ сабаку і выводзіць яго за дзверы ў іншы пакой. Маёр Козлікаў варожыць ля самагоннага апарата. За гэтым заняткам застае яго Лада.

Лада. Баця, ты зноў на ўзводзе?

Маёр Козлікаў. Маёр міліцыі Козлікаў заўсёды ў поўнай баявой гатоўнасці!

Лада. А як у майго «мента» гатоўнасць падзяліцца валютай?

Маёр Козлікаў. Гатоўнасць ёсць, валюты няма.

Лада. А куды ж яна зліняла, баця?

Маёр Козлікаў. Пану Фоксу, сабаку нашаму, залаты зуб уставілі. Ты ўяўляеш, якая сенсацыя для нашых абывацеляў: сабака маёра Козлікава — з залатым зубам!

Лада. Закалебаў. Ты, баця, дурак і не лечышся.

Маёр Козлікаў. Як ты смееш на бацьку, мля?

Лада. Закрый паддувала. Колькі можна клянчыць, пабірацца. Аформілі б заместа бабы ў дом гэты…

Маёр Козлікаў. Цябе… У дом састарэлых? Га-га-га!.. О-го-го! (Хапаецца за бакі, праз смех.) І колькі ж табе гадоў?

Лада. Восемдзесят… Дзевяноста… Табе што?

Маёр Козлікаў. Захацелася пагуляць у міласэрнасць? Але ты спазнілася. Баба нікуды не едзе. Яна вырашыла памерці дома. (Зноў смяецца.) Ну і дачка ў мяне. Ну і адкалола: у дом састарэлых… Га-га-га!..

Лада. Хопіць крыўляцца. Гані валюту! Мяне пацаны ў кабаку чакаюць.

Маёр Козлікаў. Няма.

Лада. Кабялю на залаты зуб — ёсць, а роднай дачцэ паршывага чырвонца — не?

Маёр Козлікаў. Чэснае партыйнае — няма.

Лада. Яшчэ скажы — піянерскае.

Маёр Козлікаў. Клянуся пагонамі!

Лада (падыходзіць да маёра Козлікава). Клешні!

Маёр Козлікаў (не разумее). Якія клешні?

Лада. Рукі ўверх. Хэндэ хох. Ты што — дублены?

Маёр Козлікаў (падымае рукі). Ты, мля, зусім ужо…

Лада абследуе кішэні маёра Козлікава.

(Іранічна.) Ну, што? Набралася, як жаба гразі?

Лада (дастае з кішэні маёра Козлікава канверт, падымае яго над галавой). А гэта што?! Паглядзім, колькі табе на гэты раз адмачылі.

Маёр Козлікаў (мяняецца ў твары). Лада, дачка, аддай. Там няма ніякіх грошай.

Лада. Не трэба пець, баця!

Маёр Козлікаў спрабуе адабраць канверт, але, даганяючы Ладу, за нешта чапляецца і падае. Лада разрывае канверт. З яго выпадае паперка.

(Ускліквае.) О, баця, прагрэс. З табою ўжо разлічваюцца чэкамі. (Падымае паперку, чытае.) Каранат Каранатавіч Козлікаў — памёр… (Вялікія вочы.) Баця?

Маёр Козлікаў. Што «баця»?

Лада. Ты — мярцвяк?

Маёр Козлікаў. Я ж цябе прасіў не чапаць.

Лада. Не, ты — мярцвяк?

Маёр Козлікаў. Пакладзі дакумент на месца!

Лада. Не, ты ўсё-ткі скажы!

Маёр Козлікаў (злосна). Ну, мярцвяк! Што табе ад мяне яшчэ трэба?

Лада. Мярцвяк ёсць мярцвяк. У мерцвякоў валюты няма. Чао!

Маёр Козлікаў (крычыць). Стой!.. (Кідаецца ўслед.)

Расчыняюцца дзверы, і насустрач яму выходзіць чалавек у чорным.

Чалавек у чорным. Тут мярцвяк Козлікаў?

Маёр Козлікаў (механічна). Тут, а што?

Чалавек у чорным знікае за дзвярамі, і неўзабаве, разам з другім, уносяць у пакой труну.