Сцюдзёны вырай

Частка першая ПАДСТАВА

Калі снежань быў названы снежнем з-за таго, што ўся беларуская зямелька засыпаная белымі гурбамі, дык ці не мае сэнсу дзе-небудзь у Тайландзе называць гэты месяц «сонцнем» (як, дарэчы, і ўсе астатнія месяцы, акрамя Monsoon), у Аўстраліі — «спякотнем» (бо на паўднёвай гемісферы — лета)? На Сіцыліі снежань павінен ператварыцца ў «сірокань» — па назве знакамітага зімняга ветру з Аравійскай пустэльні, узгаданага, здаецца, упершыню ў Джоджо Вазары ў «Le Vite de’piu eccelenti Pittori». Ці ўяўлялі сабе тыя, хто вынаходзіў гэтую беспрасветную назву, гледзячы на маркотныя краявіды навокал, што ёсць іншыя нябёсы, акрамя тых, з якіх з гіпнатычнай павольнасцю сыплецца белая пацяруха? Ці маглі дапусціць, што дзесьці ў снежні паветра можа зіхацець ад дробнага дажджу ці маўчаць матавай смугою?

Кажу вам з усёй сур’ёзнасцю: калі б я быў адказны ў найвышэйшай моўнай майстэрні — той, што больш важная за Мінюст — за беларускае слова для снежня ў Стамбуле, абазваў бы яго «дожджань» ці «залевень», бо дождж ліў бясконца, ён быў большай канстантай за лінію гарызонта ці вечны лямант велізарных, нібы апранутых у шурпатыя швэдры чаек. Дарэчы, такіх чаек я не бачыў ніколі ў жыцці — агромністыя, нахабныя, усюдыісныя (I mean omnipresent — please, correct me, Janka, if I’ve chosen the wrong word) птахі сядзелі на дахах, запаўнялі кірліканнем прастору над галавой, пранікалі ў сны і тут, у снах, кружлялі за паромам, на якім я рухаўся да выспаў з чароўнай назвай «Princess Islands» (хто быў у Стамбуле, хаця б раз бачыў тыя далёкія астравы, якія вабяць з узбярэжжа Мармары ці, не заўважныя з-за надвор’я, заяўляюць пра ўласную наяўнасць з мапаў гораду, і калі не знойдзеш часу рушыць да іх, яны адпомсцяць, заявіўшыся ноччу ў сны).

Я рухаўся на таксоўцы ўздоўж заліва пад акампанемент плявузгання кіроўцы, які ўсё здзіўляўся, навошта мне спатрэбілася на Гюстэпа, а сёння ж такі дождж, а вось ягоная новая аўдыёсістэма — ён зараз зробіць грамчэй, ну як, добра, гэта наш новы спявак, Амар Аль Махры, прыгожа, пагадзіцеся, вы, турысты, слухаеце Таркана, а Таркана тут ніхто не паважае, бо ён не быў у войску і, да таго ж, не мае цікавасці да жанчын, ну вы разумееце, а вось Амар Аль Махры, давайце зараз падпяем, ах, як прыгожа!

Ягоная ангельская была трохі дзіўная, але ж пазнавальная, з адной асаблівасцю: ён не разумеў ніводнага слова, сказанага суразмоўцам, а таму трашчаў бясконца, як дождж. Нас атачалі аднолькавыя пяці— шасціпавярховыя дамы, зробленыя, нібы для нейкіх клонаў, зробленыя па шаблоне, і тут, толькі тут, на ацверажальнай аддаленасці ад цэнтру, станавілася зразумела, які вялізны гэты горад. Празмернасць горада-волата вылівалася ў нейкую дзіўную форму перараджэння ягоных клетак (у сэнсе cells — Янка, неяк трэба пазначыць, што дамы гэта cells гораду), тут нават хаоса ўжо не хапала, каб запаланіць прастору да небакраю. Непрапарцыянальныя даміны, няроўныя вуглы, нявыхаванасць агульнага ансамбля, якую можна назіраць на ўзгорку ля Бейёглу, тут былі падмененыя нейкім універсальным, дастаткова геаметрычным канонам, які цягнуўся, дакуль хопіць зроку.

Адсутнасць шыльдаў на ангельскай ці рускай мовах бянтэжыла, казытала нервы, аднак на каленях ляжала разгорнутая мапа. На ёй было пазначана «Gustepa», і гэта збольшага адпавядала таму ландшафту, праз які мы рухаліся. «Збольшага» — таму, што вы ведаеце гэтыя турэцкія мапы — дакладнасці на іх не больш, чым у напісанні знакамітых лакальных брэндаў, такіх, як Naik, Abibas ці Levees. Як быццам бы туркі не надта цікавіліся правапісам, канцэнтруючыся выключна на агульным падабенстве. І калі Levees напісаны патрэбным шрыфтам, дык чалавек адразу ўцяміць намёк і набудзе свой тутэйшы Levi’s. Так і на маёй мапе: геаметрыя вуліц была пададзена вельмі прыблізна, Topkapi ператварылася ў Topcap, Beyoğlu — у Baiogliu.

У рэшце рэшт стваралася ўражанне, што ты знаходзішся ў горадзе-фэйку, у горадзе-падробцы, у таннай турэцкай версіі спрадвечнага Канстанцінопаля.

Gustepa, да якой я рухаўся вось ужо гадзіну, Gustepa, з якой усё пачалося, была ў запрашэнні пазначана як Goztepe. Аднак несупадзенне дзвюх літараў у Турэччыне — не нагода для ахтунгу. Я не браў да галавы. Я ведаў адно: горш, чым са мной ужо здарылася, — не будзе. Хай сабе ўвесь лацінскі алфавіт абляціць, як бэз у ліпені, будзе абрынуты турэцкім стаўленнем да сябе, горш мне ўжо не будзе.

— А што ў Гюстэпа? Нічога няма ў Гюстэпа! — мармытаў сабе пад нос кіроўца, а я рабіў чарговую спробу абудзіць ягоную здольнасць чуць чалавечую істоту побач і прамаўляў па літарах: C-h-a-g-a-l-l!

Яго рэакцыя была аслупяняльнай (if I can use it, Janka!). Ён спыняў сваё мармытанне, паварочваўся да мяне і пільна прыслухоўваўся, як быццам бы доктар да вар’ята. Запэўніўшыся ў тым, што гэты «Chagall» нічога яму не гаворыць, што гэта нейкая англа-саксонская бязглуздзіца (каб зрабіць гэтае слова турэцкім, трэба было б дадаць у яго якую-небудзь гукавую нечаканасць, кшталту «йю» перад «г», каб ён стаў «Chaugal»), кіроўца вяртаўся да стырна і зноў рабіўся сканцэнтраваным на сваім каштоўным унутраным свеце, з яго ўпэўненасцю ў тым, што ўсё незразумелае проста не мае значэння.

Але ж усё мае свой канец, нават вандроўка, скіраваная наўпрост у лёс, не ў прастору, а ў жыццёвую геаграфію, your future self, I do not know, how to express it (maybe, cut it out?).

— Гюстэпа, — пляснуў у далоні кіроўца.

— Дзе? Where? — здзівіўся я.

— All around, — усміхнуўся ён. — Паўсюль.

Апынулася, што яму было ўласціва нават пачуццё гумару. А хто б мог здагадацца!

Навокал з выглядам грозным ды смурным значыліся акурат усе тыя даміны, якія напужалі мяне па дарозе. Думка аб тым, што зараз прыйдзецца выйсці з адносна бяспечнай таксоўкі ды ўступіць з імі ў экзістэнцыйны кантакт, нагадала мне пра той выпадак ў каледжы, калі пасля адной асабліва яскравай перамогі нашай каманды ў футбол я знянацку апынуўся ў O’Donnels, дзе якраз сумавалі над Guinness усе 11 гульцоў, што пацярпелі паразу.

— Тут ёсць якая-небудзь плочша? — у роспачы запытаўся я, і гэта было падобна да закліку па дапамогу.

Не выключаю, што Майсей прыкладна такім тонам удакладняў, ці няма навокал зямлі запаветнай — перад тым, як выправіцца ў тую самую вандроўку. Пасля такога пытання, нават калі плошчы няма, яе трэба ўзвесці. І кіроўца пакаціў, паспеўшы хуценька нагадаць асноўную думку свайго жыцця:

— Нічога няма ў Гюстэпа!

Плошча, на якую мне прыйшлося скокнуць з таксоўкі з неспакойным страўнікам ды слабымі нагамі, была такой маленькай і такой няплошчай, што неяк адразу стала відавочна: ніякага Chagall я тут не знайду. Я намацаў у кішэні запрашальнік — глянцавая расчырванелая паперка з неверагодным шагалаўскім букетам — і пачаў чапляцца да людзей, памятаючы пра тое, што мой guidebook назваў раёны далёка ад цэнтра Стамбулу месцамі, дзе рыхтуюць тэрарыстаў, а белы чалавек можа быць спрытна захоплены ў закладнікі.

Жанчыны, да якіх я падскокваў, працягваючы выратавальны запрашальнік, не адказывалі наогул нічога, шарахаючыся ў бакі маўклівымі чорнымі ценямі, мужчыны спыняліся, выслухоўвалі маё пытанне «дзе тут выстава Шагала?!!?» ды вельмі ветліва казалі, нават з нейкім оксвардзкім пранонсам: «Не, дзякуй». Першая ідэя — спыніць таксоўку ды ірваць адсюль куды-небудзь на Султанахмед — апынулася невыканальнай: таксовак тут не было наогул. Толькі аднолькавыя будынкі, аднатыпнасць якіх кампенсавала занадта вялікую (нерацыянальна вялікую, немагчыма вялікую) колькасць насельніцтва гэтага клятага горада. У Сусвета не было дастаткова адрозненняў, каб запаланіць імі гэтую частку Стамбула, і таму ўсё тут, як на задворках нейкай глабальнай сцэны, як у RPG з вялікай колькасцю NPC, было аднолькавым, нават ветлівыя незнаёмцы, нават жанчыны ў аднатыпных чорных страшных бурках.

З неба ліло, трэба было ўспароць мой утульненькі заплечнік, які не ведаў прыгод большых, чым на дзве гадзіны адкладзены рэйс Бостан-Стамбул, ды знайсці ў ім парасон… Але ж як гэта зрабіць? Калі ў галаве ўсё блытаецца. Чаму той, у чорным, як мазут, шчацінні, спыніўся і вылупіўся на мяне? Аблічча, як у прусака. Пра што кажа дзіця таму дзядзьку? «Ці не паскубці нам тую вунь мокрую малпу»? Чаму ўсе абмінаюць мяне, як праклятага? Якія чароўныя ласункі ў той краме, вось бы пакаштаваць пахлаву…

І раптам, ужо на самае вяршыні гістэрыкі, калі хацелася бегчы — бегчы, куды заўгодна, абы не стаяць на месцы маўклівай зданню, ценем ахвяры, закатаванай ў чаканні выкупу — у момант унутранай цішыні, калі час спыніў свой бег, а сэрца сур’ёзна ўзважвала, ці варта працягваць біцца ў грудзях такога небаракі — я пабачыў дзяўчыну. Нават не так: я пабачыў не яе твар, не яе постаць, нават не хуткую ды энергічную хаду, а тое, што яна трымала ў руках. Пунсовы запрашальнік з раскошай кветак, напісаных так, быццам бы яны былі анталагічна больш важнымі за тую аголеную самку, што прысутнічала на кампазіцыі ў другаснай ролі (нібы ў ролі вазы, для якой кветкі прызначаліся). Неасэнсавана ды ненаўмысна я раскрыў тут сакрэт магіі гэтай шагалаўскай карціны, якая звяла нас разам: канечне, сэнс быў у гульні вобразаў, у тым, што кветкі сапраўды могуць быць больш важнымі за жанчыну, якой яны прызначаныя, жанчыну, што стаіць побач з імі аголеная. І гэта не пагарда да жанчыны. Гэта адзіная натуральная сітуацыя для таго, хто ўжо кахае кагосьці і таму не бачыць чужых цыцак, выключна чужыя ружы. І калі побач апынаюцца прыгажуня (не твая) ды букет (букет прыгажуні), дык цікавіць цябе толькі тое, як гэтае хараство (букет) зрабіць здабыткам той, хто для цябе — сэнс ды выратаванне. А факт належнасці аднаго хараства (букета) другому хараству (прыгажуне) для цябе не больш відавочны, чым прыналежнасць кветак вазону, у якім яны захоўваюцца.

Не, усё гэта — пурга, бо перада мной стаяла, нагадаю, дзяўчына, а ў руцэ ў гэтай дзяўчыны быў буклет, буклет з букетам з аголенай, той буклет, з-за якога я панікаваў тут пад дажджом, уяуляючы сабе ўласны лёс у пячорах сярод закладнікаў дзе-небудзь у Іярданіі (якое недакладнае беларускае слоўца! Гучыць амаль як Данія! Не тое, што нашае пагрозлівае Jordan, якое клацае ў вуха як засаўка АКМ-47, а ў сямейцы ўласных сэнсаў мае спасылку на хатні жоран для перамолвання кавы, якім так проста параніцца да крыві…). Калі я здолеў адляпіць погляд ад гэтага буклета ды хутка вывучыць тую, што яго несла, першым кінуўся ў вочы яе неверагодны спакой. Яна паводзіла сябе так, як быццам бы заблыталася на рагу 58-й ды 35-й вуліцаў ды разважала: варта звярнуцца да паліцэйскага ці лепей пачытаць шыльды на дамах і зрахавацца з мапай.

Я кінуўся да яе, кінуўся праз плошчу, па якой колам ішлі машыны — забыўшыся на ўсё, акрамя палаючага буклета з букетам. Зараўлі клаксоны, шмарганулі шыны па вільгаці асфальта, я ледзьве не загінуў, аднак Космас неяк так вывернуўся вакол уласнай восі, што абмінула.

— Прабачце, — гарлапаніў я здалёк, жэстыкулюючы ўсімі канечнасцямі, што апынуліся на маім целе дзякуючы ласцы Божай.

Яна спынілася і паглядзела на мяне з прыязнай цікавасцю, як на аўтамат для жэтонаў, што спрабуе камунікаваць на санскрыце.

— Калі ласачка! Вы не падкажаце, дзе тут зала, у якой выставілі Шагала? — я неяк не надта паклапаціўся аб правільнасці сказа, палову фразы памовіўшы ў present continuous (are you going to say me?), палову — у simple past.

Дзяўчына была вымушаная клапатліва запытацца, ці не прасцей мне будзе пабалбатаць па-французску, яна ведае трохі, але ж я запэўніў яе, што я native, but little bit overwhelmed English speaker. Не ведаю, ці вартыя былі мае словы даверу пасля прадэманстраванай шызоіднай граматыкі, аднак яна канчаткова перайшла на ангельскую, з’едліва адзначыўшы, што ў гэтым горадзе прыкметай добрага густу ў самагубцы з’яўляецца элегантны скок з маста праз Басфор. І што шукаць смерці пад коламі аўто ўжо даўно тут пайшло з моды.

Я быў настолькі ўзрушаны, што нават не адрэагаваў на сарказм, зрабіўшы кволы жэст далонню, які сігніфікаваў, што не, нармуль, так таксама нядрэнна. На фізічным узроўні я дзейнічаў у адпаведнасці з паўночнаамерыканскім канонам, згодна з якім, першае, што трэба спытаць у чалавека, калі той падляціць да цябе з такой мінай, як была ў мяне, гэта «are you ok?». І жэст мой, такім чынам, быў адказам на пытанне, якое яна не задала. Яна кпіла, а я яе супакойваў — yes, I’m ok, don’t you worry! Яшчэ адной акалічнасцю, што спрычынілася да дысанансу ў гэтай уверцюры нашага знаёмства, быў выраз яе твару. Так, дзяўчына была спакойнай. Яна была і сур’ёзнай, нават не проста сур’ёзнай, урачыста сур’ёзнай. Вусны агучвалі гэтую лухту пра лепшае месца для самазабойства, а вочы пільна вывучалі, і ніводнай прыкметы жартаўлівасці, нават проста добрага настрою ў іх не было.

Прастадушна запытаўся:

— Вы таксама згубіліся, як і я?

Яна зноў тыкнула шпількай:

— Я заблукала. Але ж не так, як вы. Не, не так. Трохі незразумела, дзе тут што знаходзіцца.

І зноў я не адрэагаваў. Дарэчы, гэта назаўсёды засталося таямніцай: ці з’яўляюцца для вас, беларусаў, здзекі стандартнай методай знаёмства, ці тое быў выключна яе фірмовы стыль.

— Тут ніхто не размаўляе па-ангельску! — паскардзіўся я ёй.

— А вы што хочаце? Мы ж у самай дупе Стамбула, — пацепнула яна плячыма.

— Нават кіроўца таксоўкі не ведаў, дзе тут той Шагал! — працягваў я енчыць.

— А дзе вы тут бачылі таксоўку?

— Я на ёй прыехаў.

Яна змоўкла на палове пытання, якое рыхтавалася задаць (мяркуючы па ўсім, пытанне павінна было быць не менш з’едлівым). І задала іншае:

— Сюды? На таксоўцы? І ў вас не ўзнікла думкі, што тут робіць мастацкая галерея, дастаткова вялікая для таго, каб экспанаваць у ёй Шагала?

— А што… — я разгубіўся, але зразумеў, што адзіны спосаб размовы з гэтай дамачкай — узяць яе тон. — Паслухайце, вы так кажаце, нібыта самі сюды дабраліся на пархатым дыване з мульфільма Aladdin!

— Я прыехала на метро. Выйшла на святло, а тут такая дупа.

— Тут ёсць метро? — хутчэй гэта было пытанне «і вы не баіцеся на ім ездзіць»?

— Не, вось мне цікава: вы выехалі з прыстойных раёнаў, чухалі па гэтым аднастайным найтмэры, і нішто ў вас не заварушылася запытацца ў кіроўцы, ці туды ён вас вязе?

— Не. Ну вось неяк не варушылася, — яе пытанні былі такімі лагічнымі, што мне нават сорамна зрабілася за ўласную няўклюднасць. — Ведаеце, у мяне быў проста складаны дзень. Нават не так (я адчуў, наколькі ад гэтага тлумачэння смярдзіць нашым фірмовым моўным шаблонам). У мяне была дупа, а не дзень, — я з задавальненнем працытаваў ужо двойчы згаданы ёй ass…

І нават тут застаўся незадаволеным, бо дупападобны дзень не здольны быў апраўдаць маю нязграбнасць, і няма ў свеце дупы тых памераў, з якой можна было б параўнаць тое, што здарылася. Я зразумеў, што каб сказаць пра гэта, трэба ўзяць іншы тэмбр і падабраць іншыя словы: «У мяне здарылася вялікая бяда», — я падкрэсліў, што не жартую, глянуўшы ёй у вочы.

Яна толькі здрыганула плячом: пазней я зразумеў, што гэта азначала — «што ты ведаеш пра бяду, хлопча», а тады ўспрыняў як нежаданне слухаць лухту.

— Хадзем! — яна схапіла мяне за далонь і рашуча павалакла па адной з геаметрычна сумных, шэрых ва ўласным бязліччы вулачак.

Я павінен быў спытацца, куды, які план, аднак гэтая дзяўчына дабралася да Гюстэпа на турэцкім метро, што азначала, што яе IQ і здольнасць да сацыяльнага survival куды вышэйшыя за мае. Не, не тое: проста яна схапіла маю далонь, разумееце. Вы гэта разумееце? Я яе нават разгледзець не паспеў, а яе распаленая рука ўжо вяла мяне наперад, прэч з Гюстэпа, яна нібы з Гестапа мяне выводзіла патаемнымі калідорамі, і гэты выраз твару, і гэтая адданасць…

Мы беглі па ходніках, і ўся мая існасць у гэты момант перацякла ў далонь, я адчуваў гарачыню яе скуры, хуткія дрыготкія сцісканні, якія нараджаліся, калі ёй здавалася, што я рушу недастаткова жвава, і яна жадала мяне паскорыць; ведаеце, у адной яе далоні было больш жыцця, больш кіпучай дзейнасці, чым ва ўсіх асобах жаночага полу горада Бостан і штата Массачусетс разам узятых. Мяне валаклі за сабой, як дзіця, і я раптам узгадаў, што гэта такое — блаславёная дзіцячая безадказнасць, бяспека, бяздумнасць, і які вялікі і загадкавы свет паўстае навокал, калі адзіная твая роля — бегчы за мамкай, ні пра што не думаць, а проста глядзець, глядзець з раскрытым ротам! Міма несліся машыны, мінакі ківалі адзін адному, указваючы на дзівосны малюнак гендэрнага скажэння, на змену традыцыйных (ды непарушных) роляў мужчыны і жанчыны ў Стамбуле.

Бег запаволіўся — мы апынуліся ля вялікай кніжнай крамы. Дзяўчына спрытненька завярнула туды, рыпнуўшы дзвярыма, я застаўся на вуліцы, не адразу зразумеўшы, што мне таксама ўнутр, мне за мамкай, што яна не завалакла мяне за сабой, каб не траўмаваць хісткую псіхіку турэцкіх кніжных гандляроў, падарваную працай з літаратурай, якая наогул няшмат каго шкадуе.

Я ступіў за ёй і адразу ж апынуўся сярод разнастайных памукаў. Тут былі памукі турэцкамоўныя, англамоўныя і нават рускамоўныя. Тут былі чорныя кнігі памукаў, былі мяне завуць чырвоны памукаў, быў музей цнатлівасці памукаў і нават снег памукаў. Здаецца, нічога іншага ў гэтай кнігарні не было, хаця ў завуголлях корпалася трохі акуніных ды яшчэ раскінуў свае прагныя лапы Дэн Браўн. Паміж вежай са слоўнікаў (адзінай функцыяй якіх было дапамагаць чытачу перакладаць памукаў з адной мовы на іншую) і малым узгоркам з літаратуры Турэччыны (адзінай функцыяй якой было падвесці чытача да Памука), месцілася ўтульнае гнездішча, у якім сядзеў дробненькі чалавек з пазнавальнымі слядамі літаратуры на твары. Чалавек трымаў у руках даволі тлустага памука, па ўсім было бачна, што чытаць гэта ў яго больш няма ніякай моцы. Дзяўчына сунула чалавеку пад нос запрашальнік і штосьці спытала. Чалавек шырока ўсміхнуўся, сказаў «айн момент» і кудысьці знік. Памука ён пакінуў на лаве, вартаваць, каб мы нічога не спёрлі.

— Што здарылася? Куды ён? — непакоіўся я, але ж мая спадарожніца была спакойнай, а гэта азначала, што ўсё ў яе пад кантролем.

Хвілін праз дзесяць мужчына нетаропка прамаршаваў у пакой, і гэтым разам ягонай кампаніяй быў пузаты імбрычак і тры шкляныя кубачкі, падобныя да рускіх кілішкаў для гарэлкі.

— Дык вы ведаеце ці не, як нам знайсці гэты музей? — запытала дзяўчына, па ўсім, відаць, пачынаючы падазраваць, што літаратура дэфармавала чалавека больш, чым паказалася спачатку.

— Sit down, please, — прапанаваў ёй.

У яго ангельскай адчуваўся істотны прысмак памука.

У імбрыку была гарбата. Я ў захапленні шапнуў дзяўчыне, што шукаць англамоўнага суразмоўцу ў кніжнай краме было вельмі разумнай ідэяй.

— Вы заўсёды кудысьці спяшаецеся, — з дакорам сказаў мужчына, працягваючы кожнаму з нас па кілішку с духмяным пітвом. — Таму ніколі не трапляеце, куды трэба.

Дзяўчына зноў збіралася штосьці спытаць, але ён узняў далонь, паказваючы, што яшчэ не скончыў:

— Месца, дзе вы зараз знаходзіцеся, называецца Gustepa. Навошта ехаць у Gustepa, калі шукаеш Goztepe? А? Растлумачце, я не разумею.

Ён сербануў гарбаты. Ён медытатыўна ўсміхаўся.

— І далёка адсюль да Goztepe? — запыталася дзяўчына.

— Вядома ж. Гэта на другім беразе. Трэба браць паром. А да яго яшчэ ехаць. Таму давайце лепей вып’ем гарбаты ды паразмаўляем.

Нас хапіла роўна на тры хвіліны. Праз тры хвіліны дзяўчына ўжо цягнула мяне ўздоўж вуліцы да метро. Можа быць, мы ўсе сапраўды занадта спяшаемся?

— Gustepa не тое самае, што Goztepe? — гучна абуралася яна. — У Стамбуле? Дзе логіка? Ды тут нават у тры літары разыходжанне павінна лічыцца карэктным!

Я адзначыў пра сябе, як блізка гэтая думка да таго, што круцілася ў маёй галаве.

Тут моцна пашанцавала. Праз сотню крокаў мы пабачылі сапраўдную таксоўку, у сваёй нехарактэрнасці, непрызначанасці агульнаму пейзажу падобную да субмарыны, якая загразла ў звычайным аўтамабільным корку. Нават руку не спратрэбілася ўзнімаць: яна драпежна кінулася да нас, на хадзе адчыняючы дзверы.

Ехалі моўчкі. Стамбул занадта вялікі горад для таго, каб два чалавекі маглі праехаць праз яго ў адной таксоўцы, не зблізіўшыся той часткай душы, якая ніколі не маўчыць, нават калі вусны не размыкае ніхто з суразмоўцаў. Мы ехалі і набліжаліся адно да аднога, я ўпотай падглядаў за маёй спадарожніцай. Гэта — адзінае месца ў тэксце, дзе я паспрабую яе апісаць. Не, я не буду казаць пра чорныя валасы, пра высакародныя рысы твару, пра доўгія вузкія далоні — усё гэта вы пабачыце ў тэкстах, якія нас вымушалі чытаць у школе. А калі не пабачыце, злавіце якога-небудзь памука. Чым яна была адметнай, адрознай ад усіх тых жанчын, якіх я бачыў дагэтуль і якіх бачыў апасля? Перш за ўсё — упартыя, сціснутыя вусны. Я не бачыў іх формы, аднак магу здагадацца, што калі яна засынала і яе заўсёдная напруга спадала, вусны размыкаліся, і апыналася, што ў верхняй цікавая, нават экзатычная кромка, з падвоенай вяршынькай ды маленькай лагчынай пасярэдзіне, у падноссі. Гэтая раскоша — толькі для тых, хто быў узнагароджаны хаця б раз у сваім жыцці пабачыць яе ў ціхамірным сне. Я не бачыў.

Па другое — падбароддзе. Вострае ды ганарліва ўзнятае, як у той каляровай Неферціці, што мілуецца сабой у цішыні берлінскага музея. Некалькі разоў быў там пасля нашай сустрэчы — заўсёды заходзіў у егіпецкую залу, каб адчуць той імгненны ўкол пазнавання, які заўсёды змяняўся расчараваннем больш пільнага погляду — не! Не яна!

Ну і трэцяе, што варта адзначыць абыякаваму чытачу, які ніяк не ўцяміць, пра што наогул гэты аповед, дзе ягоны нерв? Зараз, зараз, міленькі! Зараз будзе табе нерв! Дык вось, трэцяе. Яна была вельмі далікатная асоба. Гнуткая і нібы бязважкая. Там, у таксоўцы, я шустрыў вачыма па тонкім стане, па шыі, якая была настолькі вытанчаная, што яе з прычыны эканоміі прыгажосці, якую дэвальвуюць занадта частыя погляды, заматалі ў чорны шалік. Шыя была схаваная ад агрэсіўнага наваколля так, як хаваецца за шэрай тканінай помнік, якому яшчэ не час быць прэзентаваным гледачу. Але! Колькі неверагоднай моцы адчувалася ў яе постаці! Колькі свавольнай энергіі! Колькі годнасці! У гэтым пяшчотным целе жыў такі дух, што побач з ёй я адчуваў сябе непаўнагадовым ёлупнем, застуканым дарослай прыгажуняй-сяброўкай за спампоўваннем парнухі з Сеціва.

Яна маўчала, яна назірала за горадам, бачным праз шкло ды вільгаць бясконцага дажджу. Я адчуваў сябе побач з ёй, нібы на цудоўнай субмарыне капітана Нэма, адна яе прысутнасць гарантавала магію нават самым пазаштатным момантам быцця. Я не быў бы ёлупнем, калі б не сапсаваў чысціню нашай агульнай цішыні пратакольным пытаннем:

— А як цябе завуць?

— А цябе? — узнялася яна на паверхню з тых дзіўных светаў самасці, у якіх была хвіліну таму.

— Мяне завуць Джон.

— А мяне Гартэнзія.

— Вельмі прыемна, Гартэнзія, — я працягнуў руку і быў узнагароджаны правам патрымацца за яе палкую далонь.

І вось, мабыць, тая рытуальная сур’ёзнасць, з якой я выканаў гэты абмен пазыўнымі, вымусіла яе пырснуць: у першы раз за ўвесь час яна не проста ўсміхнулася, яна зарагатала ўголас! Смех у яе быў вельмі зазыўны, як пах вакол KFC для таго, хто нічога не еў увесь дзень.

— Гартэнзія!

Я не бачыў падставы для рогату і ўспрыняў гэта як праяву добрага настрою, задаволенасці тым, што мы нарэшце даведаліся, як завемся. Я падтрымаў яе рогат усмешкай і дадаў:

– І ты любіш мастацтва?

Гартэнзія зарагатала яшчэ грамчэй:

— Чаму ты так лічыш?

— Ну, ты йшла на выставу Шагала…

Зноў выбух рогату. Гартэнзія нават некалькі разоў паўтарыла: «Люблю мастацтва». Нібы ёй гэтая мая здагадка падалася вельмі смешнай. Выглядала, што мастацтва яна не любіла.

— Давай цяпер я буду рабіць здагадкі, — прапанавала яна. — Ты — амерыканец.

— Дакладна! А як ты здагадалася?

— Белая цішотка пад блакітнай кашуляй.

— А так хіба што толькі амерыканцы?..

— Ды нават без гэтага… Дыснееўскі мультфільм, які першым узгаданы у сувязі з лятучым дываном. Зварот да суразмоўцы на інгліш без традыцыйнага «do you speak?..» Правільна! Навошта пытацца? Увесь свет размаўляе на тваёй мове! Парыж і Барселона — правінцыя Штатаў, бо там ведаюць тваю мову не найлепшым чынам і балбочуць на ўласных дыялектах. Тваё абурэнне, калі зразумеў, што я ехала на метро — а там жа так жудасна! Гэта ж такая bad area! Ну і Гартэнзія… Ты мяне прабач… Гартэнзія — самае смешнае…

— Ды што такое?

Я ўсё не мог зразумець.

— Гартэнзія — гэта ж інтэрнацыянальнае слова, hortensia, ну! Гэта расліна! Ай, ну як табе растлумачыць! Ну не можа быць у чалавека такога імя! Як геранню ці кактусам звацца!

— А, прабач… То ты не Гартэнзія?

— Не, — яна пасур’ёзнела. — Я Чазенія.

— Вельмі прыемна, Чазенія, — зноў я працягнуў сваю далонь, употай спадзеючыся, што будзе яшчэ адна нагода легальна дакрануцца да яе…

— Які ж ты легкаверны! Які ж! — Яна пахітала галавой. — Чазенія — гэта назва вялікага літаратурнага твора! Не ведаў?

— Не. Я наогул літаратурай не сапсаваны…

— Як! Ты не чытаў «Чазенію» Германа Мелвіла?

— Гэта пра кіта? — ажывіўся я.

— Калі б пра кіта. Не так крыўдна для мяне было б. Гэта пра глістоў. Пра тое, як у Каларада знайшлі новую пароду глістоў, «чазенія вульгарыс». Распаўсюджваюцца праз бульбу, чарвякі такія, у чорныя рыскі. Глісты амаль захапілі ўвесь свет і кіравалі гаспадарамі праз іх страўнікі, насаджаючы новы сусветны парадак, скідаючы ўрады і дэстабілізуючы кантынент за кантынентам. Аднак супермен з паўночнай Беларусі перамог іх з дапамогай special ability, «дыкла-форса», «dick-low-force»! Не чуў? Ну гэта такая асаблівая форма дэструктыўнай сексуальнасці, у якой сродкам фізічнай моцы выступае няздольнасць да фізічнага кантакту. Ну і, карацей, зарубіў чэл глістоў уласным не стаячым «дзікам».

— Прабач, Гартэнзія, я не ведаў, што я мог абразіць цябе параўнаннем з глістом.

(Janka, I haven’t found «Chasenia» on Amazon.com. Could you please send it to me? Preferably in English).

І тут яна зрабіла нешта неверагоднае: запусціла далонь, сваю палкую, хуткую далонь мне ў валасы ды пачухала іх. І панібрацтва ў гэтым было значна менш, чым шчырай пяшчоты і зычлівай прыязнасці. Яна падалася да мяне і напаўшэптам, як вялікую таямніцу, паведаміла тое, што вымусіць зараз цябе, нецярплівы беларускі чытач, здрыгануцца:

— Я — Наста.

— Вельмі прыемна, Наста, — працягнуў я ёй далонь (у які ўжо раз!).

Яна шыкнула на мяне, хутка зірнуўшы на кіроўцу — быццам ён мог уяўляць нейкую пагрозу. Ён, напатканы на выпадковай вулачцы ў Стамбуле, ці выпадковы сам? Як ён там з’явіўся і што рабіў? Не, я не маю права здзіўляцца таму, як яна хавала сваё імя. Там, у той таксоўцы, я не ведаў нічога, і, дурнаваты, перапытаў:

— Што, гэта таямніца — тое, што ты — Наста?

— О, так! Вельмі вялікая, — адказала мая загадкавая спадарожніца з інтанацыяй, якая прымусіла мяне прымоўкнуць і працягваць шэптам.

— У тваёй краіне імёны бароняцца ад дурных людзей, як у абарыгенаў Танзаніі?

— У маёй краіне за маё імя можна мець вяяялікія траблы! — з нейкай нават гардзялівасцю адзначыла яна.

Мне падалося, што яна здзекуецца, занадта ўжо «Наста» падобная да ангельскага «Nasty», непаслухмяны (-ая), каб тут даць веры (асабліва пасля «Гартэнзіі» ды «Чазеніі»). Гэтыя запаволеныя рэакцыі былі асаблівасцю нашай камунікацыі: калі яна кпіла, я быў безабаронны, калі ж пачала размову па шчырасці, я ўсё чакаў нейкай падкалупкі. Дзе мне было зразумець, што ёсць цэлая краіна, дзевяць мільёнаў, краіна, для якой гэта спалучэнне гукаў, нават без прозвішча, проста — «На-ста», з’яўляецца сімвалам, якога адныя люта баяцца, іншыя толькі з ім звязваюць уласныя, неабгрунтаваныя, як мроя, спадзяванні.

Яна хуценька дастала айфон і паляпала пальцамі па экране. Адлюстраванні ў яе вачах палыхнулі загалоўкамі на невядомай мне тады мове, дробныя чатырохкутнічкі фотаздымкаў шчыльна набітыя былі людзьмі са скажонымі ў сквіле ратамі, былі бачныя краты, муры з дротам па версе, а таксама паліцыянты ў чорным, як у SWAT, спецадзенні. Нешта дзіўнае здарылася з яе тварам… Майго валодання беларускай мовай не хапае, каб апісаць тое здранцвенне, азмрочванне, якое я назіраў. Твар як быццам бы разламіўся на дзве часткі, аднак не на паверхні, а дзесьці пад ільдом, у сцюдзёных глыбінях, пад скурай. Мілавідны выраз, які рабіў Насту падобнай да каралеўны Галадрыэль з Lord of the Rings Пітэра Джэксана, адступіў, спужаны нейкай чорнай навалай, і бачна было, што крыніца гэтай навалы — недзе там, за спінамі SWAT. Рэальнасць, дзе побач быў я, Стамбул ды поп-выканаўца Амар Аль Махры, які бразгатаў з дынамікаў сумбарыны, урэшце перамагла. Яна схавала сваю жуду і свой боль у кішэню джынсаў.

Таксоўка катапультавала нас акурат ля ўвахода ў музей. Раён быў нельга сказаць, каб рэспектабельны, але ў ягонай бязглуздай архітэктуры адчуваўся подых стагоддзяў, які гарантаваў высокія кошты на нерухомасць і істотную набліжанасць да цэнтру. Ля дзвярэй нас сустрэў стары, які смактаў цыгарэту пад агромністым постэрам з выявай той адной карціны Шагала, якая на некалькі дзён ператварыла Стамбул у цэнтр глабальнай мастацкай культуры. Мы нават у яго яшчэ запытацца не паспелі, а ён патупаў ужо ўнутр, зрабіўшы запрашальны знак рукой. Праціснуўшыся праз свідравіну калідора, мы апынуліся ў падсобным памяшканні, дзе ўжо рыпеў імбрык ды стаялі кубачкі — нібы запрашэннем для вывучэння тэмы «My kitchen» на якой-небудзь складанай мове, на якой простае слова kettle мае такое складанае гучанне, што толькі такім вось літаральным сітуацыйным паўторам яго і можна засвоіць.

— Шагал? — на ўсялякі выпадак запытаўся я, але ж стары мудра ўсміхнуўся.

Падхапіўшы ўсё патрэбнае для гарбаты, ён шпарка пакульгаў некуды наверх — о, гэтыя знакамітыя стамбульскія лесвіцы! — і мы на здаровых, маладых нагах, ледзьве паспявалі за ім. Нагналі яго двума паверхамі вышэй, дзе была абкладзеная белымі мармуровымі плітамі пляцоўка. Унізе была бачная ўрачыста падсветленая шкляная столя галерэі, пасярод якой у мураваным празрыстым кубе знаходзіўся скарб, за якім мы палявалі ўвесь вечар. Карціна дэманстравалася ў вельмі нестандартным ракурсе, букет быў перавёрнуты, аголенай жанчыны не бачна наогул, аднак пякучыя колеры білі па вачах, адразу выдаючы працу вялікага майстра.

Зноў усміхнуўшыся, стары растлумачыў, што музей ужо зачынены, бо ахоўнікі пайшлі дадому глядзець футбол. Але што мы можам прысесці і атрымаць асалоду ад вечара ды кубачка араматнай гарбаты. І што галоўнае ў жыцці — нікуды не спяшацца, бо калі спяшаешся, ніколі не паспяваеш. А яшчэ калі сесці вунь там, дык бачна мора і караблі. Я сунуў яму пяць баксаў і, пасля ўжо таго, як ён іх узяў і схаваў, адчуў, што ён рабіў гэта не дзеля грошай, а з-за ўласцівай стамбульцам гасціннасці. Аднак, паколькі мы — са свету, дзе грашыма вымяраецца ўсё, ён грошы прыняў — не выключана, каб нас не пакрыўдзіць. Стары сказаў, што звычайна выходзіць сюды паліць, але што паліць ён можа і ўнізе. І што жыццё — цуд, і яно надта кароткае. І што чым больш спяшаешся, тым хутчэй усё пройдзе.

Мы засталіся адны. Я прысеў на лаву, узрушана сказаў пра Шагала, пра яго crazy color conjuctions, пра тое, што ў любым музеі свету пазнаю яго палотны за сто метраў, калі яшчэ ніякіх сюжэтаў не бачна, выключна каларыт. І раптам спыніўся:

— А, я забыўся! Ты ж не любіш мастацтва.

— Так, я не люблю мастацтва, — цвёрда сказала яна.

Гучала гэта як нейкі маніфест, які сам па сабе цягне на мастацкую акцыю, таму выправілася: «Не тое, што не люблю. Не разумею. І не маю часу, каб зразумець гэтыя карцінкі».

— А чаго ж ты так сюды імкнулася? Да Шагала?

Адказ быў агучаны вельмі ўсхвалявана:

— Таму што ён — мой зямляк. У нас з ім адна краіна на дваіх, — тут у маім сэрцы нешта варухнулася, варухнулася, здаецца, тое, што завецца генетычнай памяццю, астаткавым нацыянальным светаўспрыманнем.

— О, я і не ведаў, што ты з Расеі!

Цяпер, калі я ўжо добра ведаю гісторыю і культуру Настынай зямлі, калі арыентуюся ў беларускай літаратуры і нават сам спрабую пісаць прозу (занятак дурны: жывапіс нашмат высакародней гэтага словапляцення!), я здзіўляюся толькі аднаму — як яна мяне не забіла за гэтую праяву ідыятызму? Я тымчасам працягваў думку, самазабыўна напрошваючыся на чвэртаванне.

— Знаёмцеся, Джон Вілаў, эксперт па рускім жывапісе XIX стагоддзя! Attorney двух буйнейшых аўкцыённых дамоў, рэпутацыя якога была сёння апоўдні з грукатам знішчаная назаўсёды! Джон Вілаў, беспрацоўны, — я зноў дурашліва працягнуў ёй далонь і толькі тут заўважыў, як набрыняў натуральнай нянавісцю ейны позірк.

— Дурань ты! Дурань, Джон!

— Што такое? — спужаўся я.

Ніколі не бачыў такіх фурыёзных істотаў.

— Дзе цябе вучылі, Джон Вілаў? У Маскве?

— У Бостане! У мяне прыстойная адукацыя!

— Табе падабаецца мастацтва акупантаў? — яна пляснула мяне па плячы, пляснула балюча з той жа непасрэднасцю, з якой у таксоўцы песціла валасы.

Я зразумеў па-свойму:

— Пры чым тут Трэці Рэйх? І Нямеччына? Якія акупанты?

— З-за такіх, як ты, дурач-ч-чына, з-за такіх… Маёй краіне… У маёй краіне… — Яна павярнулася спінай і, здавалася, захліпала.

Я праз вялікую паўзу няўпэўнена дакрануўся да яе пляча. Вельмі асцярожна.

— Прабач. Я праўда не разумею. Патлумач, калі ласка!

Яна тузанула галавой і павярнулася — так, што стаў бачны толькі профіль:

— Марк Шагал, дурань ты, быў беларусам! Не таму, што нарадзіўся ў Беларусі, а таму, што да самага скону — да самага — ты чуеш? — любіў адзіны горад на зямлі — Віцебск! Любіў, як дзяўчыну, як мару, як… Як вырай… Ведаеш, ёсць такое слова ў мове, на якой я размаўляю…

Тут трэба асабліва спыніцца (па-беларуску!) на тым, як яна тлумачыла мне, што такое беларуская мова з яе старажытнай пявучасцю, з яе градацыйнымі пяшчотнымі памякчэннямі (такімі, як адбываецца ў інверсіі з «ch» у слове «пяшчота»), з яе занядбаным, як Атлантыда, сучасным статусам. Мова, за якую ў тым фантастычным «выраі», які яны так любілі з Шагалам, можна лёгка атрымаць пятнаццаць сутак па адміністрацыйным артыкуле «лаяўся матам, махаў рукамі». За мову, уявіце! Не за словы, якія на ёй гаворацца, а менавіта за мову, якая ўтварае мелодыку гэтых словаў. Нават калі ты гаворыш «слава паліцыі»!

— Вырай, — працягвала яна, — гэта тыя цёплыя краі, куды лятуць птушкі ўзімку, каб уратавацца ад маразоў ды снегу (снежню) і, адначасова з гэтым, ва ўяўленнях старажытных беларусаў, нейкі чароўны край, дзе ніколі не бывае зімы. Вырай нельга перакласці простым «paradise» ці «hot region», бо ніякі гэта не «region» — у кожнай птушкі ці класа птушак вырай свой, непаўторны. Хтосьці з іх ляціць у Афрыку, хтосьці — у Індыю. Зусім, як для людзей, заўваж! Хтосьці эмігруе ў Вільню, хтось — у Прагу. Але, — яна ўзняла палец дагары. — У прамым значэнні «вырай» — мясціны, дзе ніколі не бывае снегу.

«Як у Стамбуле?» — паспрабаваў я пажартаваць. «Як у Стамбуле», — з лёгкасцю пагадзілася яна. Яшчэ я дадаў, што калі б у маім Масачусетсе нельга было б размаўляць на нейкай мове, я б прынцыпова яе засвоіў і камунікаваў бы толькі на ёй.

Наста працягнула мне лапу. Мы замірыліся. Распавёў, як у Бостане нам выкладалі, што Шагал быў мастаком, які нарадзіўся ў Расеі, працаваў камісарам у Сібіры, аднак большую частку жыцця пражыў у Францыі ды ЗША. Яна ўвесь час хапала мяне за руку, перапыняла ды ўдакладняла: «Не ў Сібіры, а ў Віцебску! Не камісарам, а ўпаўнаважаным па культуры! Не Сібіры, а Віцебскага павету». Я з усім пагаджаўся, а паспрабуй ты не пагадзіцца, калі побач такі знаўца эстэтыкі, які можа без доўгіх ваганняў пляснуць цябе па плячы ці нават па галаве, калі ты памыляешся!

— Слухай сюды, Джон Вілаў, мастацтвазнаўца! Слухай і запамінай. У 1973 годзе Марк Шагал адзіны раз за ўсё сваё доўгае эмігранцкае жыццё наведаў Савецкі Саюз. Выставіў палотны ў Трэццякоўцы. Наведаў Ленінград. Быў сардэчна запрошаны ў родны Віцебск. Той самы горад, які намаляваў нават на плафоне Opera Garni ў Парыжы. Там, ведаеш, такі раскошны інтэр’ер, шмат золата і аксаміта, а над галовамі — Віцебск: платы, хаты… Родны, далёкі, маркотны Віцебск. А тут! Афіцыйная дэлегацыя, Міністэрства культуры, «Волгі», піянеры і паветраныя шарыкі. Вэлкам хоўм, Марк! Дазвольце вас правесці і паказаць, як квітнее родны Віцебск! Як яго, блядзь, пліткай тратуарнай захуярылі, пазносіўшы к чарцям усю гэтую драўляную казыцень (Janka, I added here some curse words trying to expressively translate such lexical elements as «fucking decorated it with shitty pavement tiles». I did it according to Web-dictionary on Porn.by, please, correct if I did some mistakes). І ведаеш што? Шагал адмовіўся! Здаецца, ехаў адно толькі каб на радзіму паглядзець, а ў Віцебск ехаць адмовіўся! Ведаеш, чаму?

— Чаму?

— Таму, што калі ты з’язджаеш, з’язджаеш назаўсёды, уся твая радзіма змяшчаецца вось тут… — яна кранула грудзі злева. — Ты яе гадуеш, мілуеш і туліш да сябе. І не хочаш нават ведаць, што з ёй (а дакладней — з яе ценем у так званай рэальнасці) зрабілі нейкія алігафрэны ў ботах і камуфляжы!

І праз паўзу:

— Ведаеш, чаму я тут? Чаму ў Стамбуле? Таму, што я з’язджаю назаўсёды! Як мага далей. Можна было б застацца ў Еўропе, але ведаю: з Варшавы ці Прагі — вярнуся. Аднаго дня прачнуся, пагляджу навіны ў Інтэрнеце і папаўзу да мяжы. Нібы проста на вербы з таго боку паглядзець. А там зачаравана, павольна — пашпарт памежніку і ў пастарунак. Ты разумееш?

Я не разумеў. Тады нават мне падалося, што ад яе словаў патыхае залішнім пафасам, нешта падобнае адчула і яна, бо шчоўкнула пальцамі, спрабуючы падабраць лепшае, менш натхнёнае тлумачэнне і ўрэшце прачытала вершык, прачытала і пераклала яго. Я потым шмат часу змарнаваў, расшукваючы гэтыя радкі: то быў Набокаў. Я знайшоў, пазнаў іх, магу нават узгадаць гучанне яе голасу, магу ўзнавіць інтанацыі, манеру чытання. Але не здольны да канца зразумець усе закладзеныя ў верш сэнсы, бо напісана па-руску, а рускай я не валодаю:

Наколькі я зразумеў са слоўнікаў, «кровать» гэта — ложак. У Расею герой «плыве» ў думках, бо на ложку плыць немагчыма з тэхнічнага пункту гледжання (я думаў быў, што значэнне літаральнае, нават высветліў, што добры драўляны ложак без матраца здольны трымацца на паверхні вады, але як вырашыць праблему з вёсламі?). Герой глядзіць на гадзіннік побач з ложкам і чамусьці баіцца, што той у яго стрэліць. І вось, урэшце, апошняе чатырохрадкоўе, самае пранізлівае, як казала Наста:

Калі я чытаў гэты верш — па-руску, ужо не ў перакладзе — ён падаўся мне падказкай для разумення стаўлення гэтых дзіўных людзей, беларусаў ды расейцаў, да радзімы. Дарэчы, Наста забіла б мяне за тое, што я паставіў іх побач, нават не адлучыўшы коскай. «Радзіма» — гэта дзіўны concept, які азначае тэрыторыю, на якой нехта нарадзіўся і жыў значны час у дзяцінстве. Але ж стаўленне да гэтых мясцін у іх іншае, яны нібыта прывязаныя да іх эмацыйна. Я ўсё спрабаваў адчуць: чаму? Што так вабіць у гэтых бярозках ды пагорках, у гэтых дубровах ды азёрах? Як вы пабачыце, я зайшоў вух як далёка ў гэтым даследаванні. Высветліў, што гэтая іхняя «радзіма», «бацькаўшчына» ў кліматычным сэнсе амаль не прыдатная для жыцця. Узімку там немагчыма холадна, летам неверагодна спякотна. Спёка там з’ядае вантробы горш, чым ля экватара: плюс трыццаць у Беларусі перанесці цяжэй, чым плюс сорак на Балі. Узімку там такая вільгаць, што перажыць цяжэй за сібірскія маразы. Увесь час у тых краях, акрамя некалькіх пяшчотных вясновых ды temperate восеньскіх дзён, у фізічным плане ты бясконца пакутуеш. Табе ці то занадта спякотна, ці холадна ды мярзотна, бо мароз, завея і снег у вочы. Гэтыя мясціны даводзяць табе, што ты — чалавек, ты слабы і непрыстасаваны да свету. І тым не менш, яны любяць гэтыя завеі, гэтую гарачыню, гэтую людажэрнасць ды небяспеку. Іх «бацькаўшчына» — нешта кшталту стакгольмскага сіндрому: ты адчуваеш пагрозу, аднак не можаш адмовіцца ад эмацыянальнай прывязанасці. І чым больш там небяспечна, тым больш ім карціць вярнуцца і быць ахвяраванымі. Наста працягвала:

— А таму калі ехаць, дык адразу на іншую планету. Так, каб нічога не нагадвала, ну наогул нічога… Ні буслам, ні вярбой… Я абрала тваю краіну, Джон. Бо няма больш не падобнай да майго свету месца, чым Злучаныя Штаты. Заўтра ў 6.30 раніцы (дарэчы, ужо не так шмат засталося) — квіток у адзін канец. Туркіш Эйрлайнз — танна, бяспечна. Пачну з Нью-Йорку. А там паглядзім.

— Гэта звязана з тымі крывавымі падзеямі, якія паказвалі па «Еўраньюз»? — тактоўна запытаўся я.

З тых «крывавых падзей» у галаве захаваўся толькі адзін вобраз, бессэнсоўны ў сваёй семантычнай адарванасці ад узважанага голасу дыктара, які між іншым адзначаў, што ўвесь астатні відэаматэрыял сканфіскаваны людзьмі ў цывільным: жанчына, якая ўголас скуголіць, седзячы на кукішках на снезе, вакол плямы малінавага сочыва, перад ёй — чыйсьці вывернуты камаш, ах не, тое ж не сочыва, тое ж…

— Звязана, аднак не наўпрост, — патлумачыла яна. — Я амаль ужо нічога не маю супраць яго. Ён — як маланка, з-за якой агонь знішчыў свіран са збожжам. Але я болей не магу жыць побач з тымі абыякавымі мільёнамі, якія працягваюць класці сваё збожжа туды, дзе яго абавязкова заўтра зноў спапяліць маланка. Мне млосна ад непраходнай упэўненасці гэтых мільёнаў у тым, што мы жывем у самай лепшай краіне, асноўнай заслугай якой з’яўляецца адсутнасць вайны. Ну, ты можаш зразумець гэта, Джон? Можаш? У нас усё файна, бо ў нас няма вайны! І гэта пасля таго, што ты бачыў а хаця б па «Еўраньюз»! Тым больш млосна ад таго, што пацярпелыя ад маланкі зрабілі яе сваім новым Богам, тым, хто вышэй за Бога, ды ўсхваляюць так, што чалавека з пачуццём густу званітаваць можа… А галоўнае, я нават сваёй маці не здолела растлумачыць, чаму так болей немагчыма. Яна працягвае паўтараць, што з маланкай весці барацьбу — безнадзейна, што гэта прыкмета вар’яцтва, бо Пярун спаліць і не заўважыць.

На парозе з’явіўся стары, які адзначыў, што мы так і не паглядзелі на мора, і што ён будзе рады бачыць нас заўтра, а цяпер у яго спатканне з жонкай, яна памерла два гады таму, і яны патаемна бачацца штоноч у ягоных снах, стары ўсё чакае, калі яна яго пакліча за сабой, аднак не кліча, бо ёй цікава, як жывуць тыя, што засталіся па гэты бок небыцця, ён ёй падрабязна распавядае, ну бывайце, бывайце! Гэта быў чароўны вечар — з-за бясконцых размоваў у нас амаль што не было часу агледзецца па баках, зразумець, якіх прыязных людзей прэзентаваў нам лёс у саўдзельнікі.

На вуліцы было цёмна магічнай цеменню ночы, якая не выключала прынцыповае існаванне дываноў-самалётаў, жбаноў, у якіх могуць хавацца 40 злодзеяў, джынаў і стыхіаліяў, гатовых выканаць любое жаданне, калі ў цябе ёсць належная лампадка. У мяне ў галаве круцілася песня «A whole new world» Алана Менкена, я нават пачаў яе намармытваць, але ж спыніў сябе: не хапала яшчэ, каб Наста падумала, што мультфільм Aladdin — адзіны культурны артэфакт, да якога я меў дачыненне за ўсё жыццё. Я вырашыў падвысіць рэйтынг, прадэманстраваўшы, што ведаю сёе-тое пра персанажаў, значных для яе свету.

— Наста, я лічу, ты абрала вельмі добрую краіну для старту. Кожны ліс хваліць свой лес, але сапраўды Штаты — файнае месца для пачатку. Вось Набокаў. Ведаеш, як яго сустрэлі мытнікі, калі ён выйшаў на амерыканскую зямлю? У яго ў багажы былі баксёрскія пальчаткі. (Janka, I really think this is inappropriate word! Because «пальчаткі» паходзяць ад «пальцаў», — «fingers». But mufflers (boxer gloves) do not have separate slots for fingers! This is exactly what I pointed out in our previous discussion, where I was proving you, that «smile» and «усмешка» are not equal!). І вось адзін з мытнікаў выхапіў гэтыя пальчаткі і пачаў гойсаць за другім, імітуючы баксёрскую бойку. Абодва рагаталі! Я памятаю, наш прафесар рускай літаратуры (я браў класы русліту, бо мне было трэба працаваць з рускім жывапісам, я хацеў разумець сюжэты), дык вось, гэты прафесар, дарэчы, уцякач з Саюзу, і не скажаш, што вельмі шмат піў… Дык вось, настаўнік асабліва падкрэсліваў, як гэта ўспрымалася пасля Еўропы, дзе Набокаў пражыў дваццаць год і нават не атрымаў грамадзянства, пасля Еўропы, у якой справамі эмігрантаў займаліся забойцы яго бацькі, Еўропы, з якой было складана нават выязную візу атрымаць, дзе трэба было штогод узнаўляць даведку аб уласнай расавай паўнавартаснасці… Там, у Еўропе, для сям’і Набокавых мытнікі, памежнікі, эміграцыйная служба ператварыліся ў яскравы сімвал пакутаў… А тут памежнікі, якія рагочуць і скачуць па тэрмінале! І ўсе навокал smile. Ці гэта не тое, што патрэбна любому эмігранту? Нават калі амерыканская ўсмешка ненатуральная? Дык лепей ненатуральная ўсмешка, чым натуральная варожасць! Я, дарэчы, таксама заўтра ў Штаты лячу. Падзелім з табой нябёсы!

Мы рухаліся кудысьці, ішоў дождж, ён быў па-ліпеньску цёплы і меў пах каляндры, кмену ды марской солі. У фіялетавых нябёсах кірлікалі чайкі, падсветленыя знізу памяранцавым святлом мегаполісу. Яны былі падобныя да вёрткіх самалёцікаў для ліліпутаў, якія зайшлі на пасадку занадта нізка, так нізка, што зараз зачэпяцца за гэты мінарэт, за гэтую шыльду, за гэты абрэз даху. Прадавец каштанаў сунуў нам у рукі куль з пахкімі, падобнымі да печанай бульбы, камячкамі.

Нейкім чынам мы апынуліся ў трамваі, які валок нас праз масты ды хаатычныя россыпы плошчаў. Насупраць сядзела дзяўчынка, яшчэ не дастаткова сталая для таго, каб яе прыгажосць трэба было хаваць пад хіджабам. Яна боўтала нагамі, лізала марозіва і разглядала нас. Запытала штосьці. Я перапытаў па-ангельску, без усялякай надзеі на паразуменне.

— Why are you not kissing? Чаму вы не цалуецеся? — на файнай ангельскай прамовіла яна.

Я расчырванеўся, а Наста пырснула. Наблізілася да мяне і кранулася вуснамі маёй шчакі. Вусны былі гарачымі, гарачымі, гарачымі. Трамвай бухнуў у воды Басфора, мы ляцелі ўніз, а паверхні ўсё не было, толькі бясконцая бездань, і сэрца зайшлося, захаланулася, адчуванне палёту, здавалася, будзе бясконцым, хуткая далонька зноў бегла па шыі і валасах, бегла і вульгарна затрымалася на вушах, нават падрынкала па іх: ніякай эротыкі, выключна прыязнае сяброўства.

— А чаму ты лічыш, што мы павінны цалавацца? — запытаўся ў дзяўчынкі, калі зноў змог дыхаць.

— Вы выглядаеце так, быццам зараз пацалуецеся, — сказала тая. І дадала: —Турысты заўсёды цалуюцца.

За спінай у малой быў постэр: «Газа плача!» са жменяй бомб, кожная з якіх была педантычна пазначаная зоркай Давіда. Побач — рэклама «Кока-колы». Welcome to Istanbul! А Наста ўжо цягнула мяне прэч з трамваю, затрымалася на хвілінку, каб пачуць ад сваёй дзесяцігадовай сяброўкі вельмі сур’ёзнае: «Ён цябе кахае». І адразу адрэагаваць: «Я ведаю!».

Трамвай спыніўся насупраць шчыліны ў дамах, куды яна мяне хуценька пацягнула. Такое пачуццё як страх ці нават ягоны зародак — элементарная абачлівасць, ніяк не былі ёй уласцівыя. Ах, Наста-Nasty! Я бачыў з ёй той горад, якога не ахапіў бы нават за год свайго абярэжнага жыцця ў Стамбуле. Мы спрытна чухалі ўздоўж кавярняў, дзе сядзелі грунтоўныя мужчыны, як быццам бы сышлі з арнаментальных малюнкаў на старажытных персідскіх вазах. Мы праціскаліся па ходніках, на якіх амаль што не заставалася месца: у тутэйшых крамах быў крыгаход хламу, залевы хламу, хлам выплюхваўся за дзверы, раскладаўся ля вітрын, кідаўся пад ногі. Тут былі свердзелы, краны, прасы, гадзіннікі ў розных ступенях механічнага стрыптызу, вуды, капелюшы, боты, рогі ровара і яшчэ адныя — большыя ды разгалісцейшыя, нібы для кагосьці мужчынскага полу. Тут быў поўны набор базавай лексікі і нават болей: ну навошта, напрыклад, ведаць, як называецца кругаль, якім сканчаецца галоўка душа? Ці аладкі, наверчаныя паміж гайкай і шрубам? Ці насадкі на фен?

Яна валакла мяне далей, зноў схапіўшы за руку. Яна не цуралася фізічнага кантакту, а прагла яго, і мне вельмі прыемна думаць, что прычына палягала ў маім асабістым магнетызме, у тым, што не толькі мяне — да яе, але і наадварот. У рэшце рэшт, менавіта так здараецца ў фізіцы: калі адзін кавалачак магніту цягнецца да другога, дык і той, другі, таксама павінен прыціскацца, бо на іх уздзейнічае адно і тое ж прыцягненне…

Прайшоўшы праз неасветленае поле з частаколам старых слупоў (на некаторых бачныя былі падобныя да хвалі Басфору арабскія пісьмёны), мы апынуліся ля невялікага мура, за якім віднеліся яшчэ слупы са сцежкай прасекі. За імі ўтульна свяцілася кавярня. Тут у роўным жоўклым святле палілі кальяны тубыльцы. Аўтаматаў Калашнікава бачна не было, хоць яны вельмі пасавалі б да інтэр’еру.

— Аўсэнціці! — гарэзліва крыкнула Наста і пацягнула мяне ўнутр.

— Ты ўпэўненая, што нам, гаротным турыстам, якія нясуць маральную адказнасць за тое, што Газа плача (нясуць разам з усёй заходняй гемісферай) тут не навешаюць звіздзюлёў? — шапнуў я ёй на вуха, і фраза аказалася даўжэйшай, чым гэта было патрэбна сінтаксічна, бо дужа ўжо прыемна было адчуваць аксаміт мочкі яе вуха на сваіх вуснах. — Занадта ж мы далёка ад турыстычных лакацыяў! А твары ў гэтых — як у спадароў з Аль-Каіды…

— Relax! — прапанавала мая бясстрашная спадарожніца. — Гэтыя людзі — лакальныя інтэлектуалы. Тут толькі інтэлектуалы ходзяць у кавярні на могілках.

— Дык мы на могілках? — зароў я.

— А дзе ты думаў? Гэтыя слупы — надмагільныя камяні!

— І яны тут ядуць? Сярод мерцвякоў?

— Пудзіла, ты колькі ў Стамбуле пражыў?

— Два тыдні!

— І ні разу не бачыў кавярні на могілках? Тут іх як гною ў хлеве!

— Але ж у чым сэнс? Хіба гэта дадае апетыту?

— Сэнс у тым, Джон Вілаў, мастацтвазнаўца, што гэтыя кавярні ўзніклі шмат стагоддзяў таму, калі могілкі ад іх былі далёка-далёка. Праз тры вуліцы. Кавярні стаялі на месцы, бо хадзіць не здольныя, няма ў іх ног, а могілкі шпарка разрасталіся. Таму што чалавек мае такую ўласцівасць — паміраць праз нейкі час. А ў вялікіх гарадах людзей занадта многа. І мруць яны, як тыя чэрці на Вялікдзень. Ну і, натуральна, праз нейкі час кавярня далёка ад могілак ператвараецца ў кавярню на ўскрайку могілак, затым у кавярню пасярод могілак. Без шкоды для якасці кавы! А цяпер раскажы мне, мастацтвазнаўца Джон Вілаў, сваю гісторыю! Што вымусіла цябе павесіць нос і разважаць пра сваё вялізнае гора?

Грала незаўважная арабская музыка, мармыталі навокал некалькі тузінаў турэцкіх інтэлектуалаў, і яшчэ некалькі тысячаў маўчалі за іх спінамі, а я падбіраў словы, каб мой расповед не выглядаў шкадаваннем самога сябе. Два тыдні таму я прыляцеў у Стамбул выканаць буйную замову, якую арганізаваў мой былы вораг, Марсэль Дзюпер’е.

Замова была ад Бэнк оф Нью-Йорк, які вырашыў дэкараваць свой новы офіс у Маскве чым-небудзь пранізліва сімвалічным. Expert-buyer, які супрацоўнічаў з Le Bricolage International Марсэля Дзюпер’е, знайшоў у Стамбуле вялізнага Саўрасава 1884 года. Яшчэ ён адшукаў у Парыжы неблагога Левітана, але той каштаваў на паўтары мільёны еўра даражэй і быў на паўметры меншым па памеры. Здаецца, апошняе якраз і пераканала кліента. Растлумачыць CEO, навошта аддаваць за пагонны метр нейкага даўно памерлага рускага больш грошай толькі таму, што ў вузкім коле мастацтвазнаўцаў ён лічыцца больш дасканалым мастаком, expert-buyer не здолеў. Тут узнікла яшчэ адна акалічнасць: у Дзюпер’е, які з’яўляецца сусветна вядомым экспертам па французах, проста не знайшлося мастацтвазнаўцы, які б пацвердзіў аўтэнтычнасць Саўрасава.

Прадавец, па словах Марсэля, быў суб’ектам паважаным, але набываць шматмільённы алей у Стамбуле і не праверыць яму ныркі і лёгкія на рэнтгене было б непрафесіяналізмам. Канстанцінопаль некалі быў сусветнай сталіцай падробак. Менавіта тут яшчэ ў гады Хрыста навучыліся так падрабляць бірузу, што фэйк выяўляецца толькі пігментным аналізам з дапамогай электроннага мікраскопа памерам з Белы Дом. Карацей, Дзюпер’е вырашыў забыцца на старое і звярнуўся да мяне. Я быў вельмі ўсцешаны, бо мне падавалася, што французы ніколі не даруюць нефранцузам крытыку французскага мастацтва. А я неяк у прысутнасці les femmes даволі катэгарычна заявіў, што захапляцца Дэлакруа — тое самае, што захапляцца фільмам Taxi-2, пададзеным у выглядзе каляровых коміксаў. Дзюпер’е напышліва заявіў, што яго PhD быў прысвечаны Дэлакруа і што амерыканец, які спрабуе разважаць на тэму французскага мастацтва, падобны да менеджэра McDonald’s, што сутаргавата вырашае, якія малюнкі варта паставіць на плакат French weeks in McDonald’s. На тым і развіталіся. І тут раптам ліст, прапанова, на камісійныя ад якой можна было б набыць Дэлакруа немалых памераў.

Я выправіўся ў Стамбул. Палатно чакала мяне на віле «паважанага прадаўца», морда і БМВ якога павінны былі мне сказаць усё, што трэба. Я хадзіў вакол гэтага Саўрасава і пакутаваў, як кот, які бачыць прыгожую цнатлівую котку, але сапсаваць не можа, бо пакладаны (ці тое слова? І mean castrated. Help me, Janka!) шмат год таму. І вось нейкая эмацыйная дыстурбія непакоіла, але зразумець, дзе закапаны слон, — немагчыма. Кампазіцыйна праца з’яўлялася літаральным паўторам знакамітага шэдэўра «Прасёлак» 1873 года, другога па вядомасці пасля ягоных «гракоў»: над раздзяўбаным, размяклым з-за дажджу суглінку ў роспачы і наўскасяк стаяць шэсць нягеглых дрэўцаў, неахайных і нібы п’яных. Навокал — ні душы, ні следу цывілізацыі, ні кроплі чалавечнасці, няма нават Божай прысутнасці, галеча і пустэча.

Над арыгінальным «Прасёлкам» у Саўрасава светлае неба, бачна, што хутка развіднее. На палатне, якое было вынесена на мой экспертны суд, неба было шэрым без аніякага прасвету. Як быццам дождж збіраўся доўжыцца, пакуль таму беднаму «прасёлку» не прыйдзе поўны гамон. Сапраўды, вельмі сімвалічная карціна, і я магу ўявіць як трапна выглядала б яна ў прадстаўніцтве Бэнк оф Нью-Йорк у Маскве. Аднак штосьці шкрэбла, не давала спакою…

Пачаў вывучаць. Колькасць дрэваў, профіль пагорка, нават сляды ад вазоў — усё супадала літаральна, да рысачкі. Быллё на ўзбочыне, перададзенае некалькімі крананнямі пэндзля. Форма лужынаў. Пачуццё безвыходнасці, імя якому — Расея.

Толькі асвятленне іншае. Што не дзіўна, бо арыгінальны «Прасёлак» быў бадай што эцюдам, хутка напісаным у Падмаскоўі па слядах толькі што ўбачанага цуду сканчэння дажджу. Усё лагічна, але бянтэжыла тое, што палатно такіх памераў не было зафіксавана нідзе ў каталогах, не згадвалася ў ліставаннях, у пасмяротных вопісах. Хіба магло знікнуць нешта настолькі значнае? У той час, як сам «Прасёлак» — меншы па памерах і (буду сумленным) меней дасканалы па тэхніцы, вісіць у Трэццякоўцы, згаданы нават у расейскіх школьных падручніках?

Копія? Магчыма. Саўрасаў пасля 1871-га, калі ўпершыню былі экспанаваныя «Гракі», стаў надзвычай вядомым, крытыка яго называла «бацькам рускага пейзажу». Натуральна, маглі знайсціся прагныя зрабіць копію і загнаць яе якому-небудзь купцу. Аднак не коціць. Бо «Прасёлак» не выстаўляўся 20 год, да 1893-га. «Прасёлак» не мог убачыць выпадковы глядач з мальбертам, бо Саўрасаў падараваў яго сябру, які схаваў пейзаж і не паказваў публіцы.

Я пачаў экспертызы. Зрабіў спектральны аналіз. Узяў саскобы фарбы для праверкі ізатопамі: усё, як пазначана ў дакументах: 1884 год. Адзінае, што марфалагічны аналіз ультрамарынавага спектру выяўляў яго супадзенне з заборамі, зробленымі на палотнах мастакоў з Разані. Але што Масква, што Разань — адна трасца! Не тая гэта дэталь, якая з’яўляецца істотным фактарам, на падставе якога можна скасаваць папярэднюю дамову аб набыцці.

Запрасіў рускіх саўрасазнаўцаў. Ніякай буйной копіі «Прасёлка» з навальнічнымі аблокамі яны не ведаюць. Аднак у 1884-м годзе Саўрасаў моцна піў і таму лёгка мог напісаць нешта ў спіртавым накдаўне, хутка прадаць і забыцца, нават у ліставанні не ўзгадваць. «Вы ж ведаеце, як гэта бывае», — адзначылі яны. Рускія прапанавалі зрабіць уласную экспертызу, заказчык упёрся: гэтым дай дзесяць соцень, яны прызнаюць, што набыты на кірмашы ў Сакольніках партрэт Леніна зрабіў Леанарда да Вінчы.

Хадзіў я вакол Саўрасава, і было мне неспакойна. Урэшце — прызнаюся шчыра — асноўны орган успрымання для мастацтвазнаўцы, які зрабіў рэпутацыю на вызначэнні аўтэнтычнасці шэдэўраў жывапісу цэнаснай катэгорыі «люкс» — пятая точка. Можна зрабіць усе экспертызы і знайсці дакументы, якія абгрунтоўваюць патрэбную гіпотэзу. Можна з дакладнасцю ў 80 адсоткаў (большай тут не бывае) вызначыць індывідуальныя прыкметы мастака. Але ж калі пятая точка непакоіцца, лепей адмовіцца ад экспертызы і нават не шукаць лагічных на тое прычынаў. Інтуітыўна я адчуваў пастку. Аднак надта прыемна было атрымаць замову ад кліента, якога не здолеў задаволіць уласнымі сіламі сам Дзюпер’е. Занадта ж ліслівіла думка, што Марсэль пайшоў на замірэнне. Я паклаў перад сабой паперку, побач з ёй — certificate of authenticity, які чакаў майго аўтографа.

На паперцы напісаў:

- літаральнае падабенства пейзажу (раздзяўбаны шлях, пагорак, дрэвы)

- немагчымасць копіі (1873, 1884, 1893)

- падабенства тэхнікі.

Уся мая існасць казала — «не!». Аднак трыяда фактаў супакойвала: «так!». «Давай, хутчэй пагаджайся!». Нячысцік-спакушальнік нашэптваў: да траціны ўсіх мастацкіх твораў, што паспяхова набываюцца на аўкцыёнах, — «фэйкі». І фундаментальная роля запрошанага для іх ацэнкі эксперта палягае не ў тым, каб выкрываць несапраўднасць, не ў тым, каб разбурыць ілюзіі чалавека, якому нясцерпна хочацца набыць Кандзінскага ці вазу дынастыі Мінь, але ў тым, каб дапамагчы асэнсаваць набыццё, расквеціць перфоманс уласным мастацтвазнаўчым аўтарытэтам, які скараецца, крануты фінансавай магутнасцю пакупніка. Калі пакупнік цвёрда вырашыў набыць мастацкі твор, гэта значыць, што ў яго перш за ўсё ўзнікла сімпатыя. І місія мастацтвазнаўцы — не парушыць яе. Паспрыяць шлюбу. Правесці да ложка. Пагасіць святло.

І я ляпнуў адбітак уласнай пячаткі. І падпісаўся, указаўшы рэгаліі. Блаславіў ды прапанаваў жаніху і нявесце абмяняцца пярсцёнкамі. І вось сёння зранку, калі я ўжо планаваў свой зваротны шлях, са скрыні агенцыі Марсэля пакупніку прыйшоў ліст. З садысцкай копіяй мне. Ліст быў падпісаны асабіста знаўцам Дэлакруа. Назва — «Greetings from Ronald McDonald». Усяго некалькі словаў.

— Хвіліначку, — Наста перапыніла мяне.

— Што? — я ўсхапіўся ад нечаканасці, збянтэжаны тым, што яна спыніла мяне ў самы фатальны момант майго расповеду.

— Сядзь! А ну сядзь! — напаўголасу загадала яна.

— Ну, што?

— Паглядзі на гэтага чалавека, — прапанавала яна, кіўнуўшы на турка, які, здаецца, толькі хвіліну назад тут з’явіўся, аднак ужо прагна смактаў кальян на лежаку зусім побач з намі.

Я паглядзеў: дзве рукі, дзве нагі, галава, барада. Нічога прыкметнага.

— Што з ім не так?

— А тое, што гэта той самы джэнтльмен, які прадаў нам каштаны.

— Ты ўпэўненая? Як гэта можа быць?

Яна паціснула плячыма. Зірнуў яшчэ раз. Выпешчаныя рукі, ільсняная скура, цяжкія вусны, тоўстыя, нібы зробленыя з пластыліну вушы. Падобны да Буды асалоды, які прыняў іслам. Трыццаць кіло лішняй вагі. Выпраменьвае пачуццё ўласнай бяспекі і спакою. Я паспрабаваў пажартваць:

— Паўторы фрагментаў рэальнасці — прыкмета таго, што «матрыца» перагружае сістэму з-за крытычнай памылкі, абумоўленай з’яўленнем побач агента Сміта?

Яна зноў паціснула плячыма. Нічога адметнага. Кароткая, нейтральная жэстура. Аднак на яе твары глыбы і слаі прыйшлі ў зрух і пачалі вар’яцкі павольны рух — ускраек вуснаў папоўз убок, як тапелец, якога цягне да гарызонту абыякавая і няўхільная плынь. Ператварэнне далікатнай прыгажосці ў мярцвяцкую агіду адбылося з хуткасцю кажана, цень ад якога яшчэ не паспеў цябе напужаць як след, а валасы ўжо ўздыбіліся ад хуткага дотыка крыла. Мне зрабілася страшна.

— За табой сочаць?

І зноў пацепванне плячыма. Без эмоцый. Без страха. Са здранцвеннем. І раптам:

— Не бойся нічога, Джон Вілаў. Ты са мной. І гэта не твая вайна.

— Яны што, хочуць забіць цябе?

Наста ўскінула руку, энергічна памахала афіцыянту. Той шчыра ўсміхнуўся і падняў руку ў адказ: як гэта файна — быць сярод сяброў увечары і нікуды не спяшацца!

Па тэлевізары, які побач з ім глядзела яшчэ некалькі суворых барадатых мужыкоў, паказвалі нешта неверагодна цікавае. Яны назіралі з выглядам саўдзельнікаў злачынства. Ён ніяк не мог падняцца. Плясне ў далоні, пачне ўставаць (апынулася, што ў стамбульскіх кавярнях уздым з лежака — складаны і працяглы працэс), а хтосьці побач пачне цокаць языком ды качаць галавой, і ён застанецца, прылеплены да экрана на яшчэ некалькі невыносных хвілін. Я разумеў, што калі за Настай сочаць (з якой мэтай? Забіць? Збіць? Не дазволіць укрыцца ў Штатах? Ці падгледзець, дзе, у якім горадзе яна схаваецца?), трэба бегчы тэрмінова, каб наш шпег не паспеў прыпусціць за намі. Трэба проста пакінуць грошы, неапраўдана больш, чым можа каштаваць гарбата, і рваць! Аднак страх скаваў волю і замест актыўных дзеянняў я зачаравана глядзеў на афіцыянта, які зачаравана назіраў за тэлевізарам.

Урэшце ён знайшоўся: павярнуў экран у залу, да нас (мужчыны сінхронна перамясціліся, як вадкасць у архітэктурнай прыладзе, якая вымярае ўзровень ухілу паверхняў. (I do not know the name of it in Belarussian, do you know, Janka). Таямніцай, на якую яны так загіпнатызавана вылупіліся, з’яўлялася пяць дзяўчын, якія то сыходзіліся ў карагодзе, то павольна на адным месцы танчылі перад камерай. Па еўрапейскіх мерках на маладзіцах было дастаткова адзення, каб перажыць суворы снежань ў Стамбуле, але па мерках гэтых мужчын адбывалася нешта адметнае.

— Новая іракская тэлевізія! Амерыканцы прывезлі ў Ірак свабоду! — патлумачыў афіцыянт з чырваненнем цнатлівага эратызму. — Раней па гэтых каналах толькі твары з-пад хіджаба можна было паказваць! А цяпер во як!

Позірк паспеў засяродзіццца на тым, як падкрэслена па-майстэрску былі падведзеныя вочы ў жанчын, з якім густам і стараннем была дагледжаная тая частка твару, якая звычайна бачная з-пад хіджабу: стагоддзямі тут вучыліся спакушаць мужчын адно зрэнкамі, бровамі, ды што спакушаць, сам канцэпт спакусы быў пад забаронай. І вось раптам у дзяўчын у валадарстве апынулася цела — усё тое цела, якое раней не існавала, драпіравалася, каб нішто не нагадвала, не падказвала, якія сцёгны, якія грудзі і ці ёсць яны там. І гэты павольны рух у дзявоцкім карагодзе, рух зусім не эратычны, хутчэй адштурхоўваў няўпэўненасцю ў тым, што так — можна, што можна вадзіць карагод, ведаючы, што недзе на цябе лупяць вочы мужыкі.

Аднак мы ўжо разлічыліся, мы ўжо беглі прэч, а той барадаты шпег не варухнуўшыся назіраў за намі, маючы на твары ўсмешку ці то прыязнасці, ці то пагарды, не, не, відавочна пагарды — бяжыце, бяжыце, баязліўцы, усё роўна гэта не ваш горад, мы паўсюль, мы ведаем усе вашыя маршруты ды сцежкі, і паўсюль у нас пасткі, пад кожнай ялінкай, пад кожным кустом. І зноў мы сунуліся праз змрочныя, неасветленыя калідоры тутэйшых вуліцаў, на якіх трапляліся пучкі святла, у якіх можна было заўважыць сюрэалістычныя сцэнкі, хуткія, як летуценне перад золкам: фрагмент нечай кухні, вынесены на вуліцу — клецістая цырата, на ёй — пакінутая талерка з пачатай заціркай з сачавіцы, і цішыня, і нікога, загадкавая магія быцця, Марыя Селеста раптоўнага званка ці запрашэння…

Старая, якая цыруе на швейнай машынцы надзіманую гумавую не, не жанчыну — лодку. Высокая лава, на якой, як на троне, стаіць дапатопны радыёпрымач, а навокал — цэлая дэлегацыя заўзятараў, слухаюць футбольны матч, напружаныя, усхваляваныя… І пранізлівае жаданне спыніцца, застацца, сесці побач, нават не так: хочацца адматаць жыццё назад і стаць самому такім, здольным да простага шчасця, да сядзення ў цёплую снежаньскую ноч ля прымача з лепшымі сябрамі…

Але табе — наперад, за гэтай загадкавай вар’яткай з Беларусі, за якой гоніцца праз ноч таямнічы пераследнік, нябачны, аднак рэальны, такі рэальны, што адчуваеш скурай, каркам, той самай пятай точкай… І пачынаеш разумець, пазбаўляючыся ад прыкрай дзіцячай наіўнасці, што ўсё, што было ў нас дагэтуль — усе гэтыя раптоўныя скокі на трамвай ды з яго, збочванне ў завулкі, у якія ніколі ніводзін заходні турыст носа не пакажа — дык вось, што ўвесь наш «рамантычны праменад» быў для ейнай халоднай свядомасці ўцёкамі, цвярозым выбарам найбольш бяспечнага маршруту, на якім нас не заўважаць, не адсочаць, і што нават кавярня на могілках была абраная не па прынцыпе максімальнай экзатычнасці, як мне падалося спачатку, а дзеля таго, каб пазбавіцца ад выпадковых візіцёраў, скараціць колькасць падазраваных да мінімуму, які ўначы цягнецца піць каву на могілкі.

Мы запавольвалі свой бег, апынуўшыся на беразе: чорная няіснасць мора ды цэлы зіхоткі горад з карабельных агеньчыкаў ля гарызонта. І вось ужо Наста супакоілася настолькі, што запытала ў мяне, дык што там з маім Саўрасавым — запытала інтанацыяй, якая дэманстравала нязначнасць і нецікавасць усёй гэтай гісторыі, і мае праблемы сапраўды падаліся мне самому нязначнымі ды нецікавымі… А побач была хісткая адрына кавярні, асветленая, як тая ўтульная батлейка з немаўляткам-Хрыстом ды вяшчунамі, якая штогод з’яўляецца ля нашага касцёла: цёплае, магічнае адценне, нібы наўмысна створанае на палітры для таго, каб адбівацца на постацях, жывёлах ды яслях, якія ўсе разам сімвалізуюць галоўны цуд нашай цывілізацыі. Ля адрыны быў не менш біблейскі падстрэшак, крыты ці то шыферам, ці то саломай, пад ім — два крэслы, на якія мы відавочна павінны былі сесці, бо адна з нас дакладна была святой (тады я яшчэ гэтага не ведаў).

Шапацеў дождж. Грукатала мора. Жыццё было цудам.

— Чым усё скончылася з Саўрасавым? — запытаўся я, нібы намагаючыся ўспомніць: а сапраўды, чым? — Ліст. Сёння раніцой атрымаў ліст. Ад Дзюпер’е. Дагэтуль я прызнаў аўтэнтычнасць «Прасёлка-2», які з-за дажджу і патаемных прадчуванняў пакупніка вырашана было назваць «Безвыходнасць». А як яшчэ вызначыць пачуцці таго, хто вымушаны жыць і займацца бізнесам у Масковіі?

Дык вось. У лісце была фотка гэтай працы на сценцы музея, побач з шыльдачкай, на якой даволі разборліва было пазначана: «Іван Анісімавіч Зайчыкаў. „Дождит“. 1884 год». І даведка Дзяржаўнага музея Разані аб продажы палатна Івана Анісімавіча Зайчыкава «Дождит» пакупніку са складаным турэцкім прозвішчам. І далей — перакладзены на кудлатую ангельскую мову бліскучы жыццёвы шлях Івана Анісімавіча Зайчыкава, які «was born and went a long creative path in beloved Riazan». «Крыэйціў пафф» (творчаскі шлях, між іншым) Івана Анісімавіча ў геаграфічным плане больш нагадваў кропку, чым адрэзак ці прамую. «Шлях» пачаўся ў Разанскай школе малявання, а скончыўся на Серафімаўскіх могілках Разані, дзе Івану Анісімавічу паставілі надмагілле ў выглядзе трох пэндзляў, якія растуць з крыніцы натхнення (сімвал «improbable talent» Івана Анісімавіча). Надмагілле спраектаваў вядомы разанскі архітэктар, блізкі сябра Зайчыкава, Аркадзій Дартуар-Сібірскі. Ад усяго гэтага патыхала такой непрагляднай безгустоўнасцю, што мне стала цяжка дыхаць. Я нават не з першага разу здолеў прачытаць выдатную гісторыю палатна «Дождит», якое Іван Зайчыкаў напісаў у цэнтры Разані, побач з рынкам, якога не бачна з-за пагорка. Пра тое, які моцны зарад любові («blast of love») да ўласнага краю, Разанчшыны, закладзены ў гэты твор. Пра тое, што выплачаная пакупніком са складаным турэцкім імем сума ў сем тысяч даляраў — нішто ў параўнанні з шэдэўрам, якім ганарыцца край. І што ўсе гэтыя грошы пойдуць на аднаўленне музея і арганізацыю побач з ім фантана, які будзе абсталяваны святламузыкай.

Як ні дзіўна, першая думка была не пра тое, колькі можна зарабіць на касе ў McDonald’s, а пра тое, якая гэта неймаверная краіна — Расея, у якой два творцы, аддзеленыя адлегласцю, роўнай сярэдняй па памерах еўрапейскай краіне, могуць стварыць два літаральна аднолькавыя пейзажы, з пагоркам, шасцю дрэвамі ды знішчаным, бедным шляхам. Пра тое, што такі «Прасёлак» у любым іншым месцы быў бы адзіным на ўсю краіну, да яго з’язджаліся б цікаўныя, каб паназіраць, якія формы можа набываць абыякавасць ды неруплівасць, а тут людзі бачаць «прыгажосць» ды «blast of love». Але ж так, адразу пасля гэтага я падумаў, колькі можна зарабіць на касе ў McDonald’s.

Агенты Бэнк оф Нью-Йорк хуценька так інфармавалі ўвесь мастацкі свет аб тым боўдзіле з доктарскім дыпломам, які не можа адрозніць генія пейзажнага жывапісу Саўрасава ад Івана Анісімавіча Зайчыкава.

— Слухай, я баюся парушыць крыштальны свет тваіх ілюзіяў, згодна з якімі ёсць Амерыка і ёсць уся астатняя Зямля, адзіная ў сваім адрозненні ад ЗША… Аднак што на тваю думку Саўрасаў мог рабіць у Стамбуле? Цябе гэта не здзівіла? Не вымусіла задумацца? Бо, ведаеш, ад Турэччыны занадта ж далёка да Расеі!

— О, тут ніякага алагізму няма! Справа ў тым, што рускія эмігранты першай хвалі валакліся ў выгнанне праз Стамбул. Чырвоная армія не адразу захапіла Крым, ён нейкі час захоўваў незалежнасць. І яны спачатку чухалі ў Крым, марылі там зачапіцца на час, пакуль Саветы не падохнуць, а яны ж надта жывучымі апынуліся. Ну і, карацей, пасела з таго боку мора ўся гэтая эміграцыя на параходы ды паплыла сюды. Гэта былі заможныя людзі, якія валодалі асноўнымі каштоўнасцямі Расіі. Так тут, у Стамбуле, апынуліся скарбы, якіх не знайсці нават у музеі Смісоніан, у якім ёсць усё.

— Вешаеш, Джонічак! Так табе і трэба! — выслухаўшы мяне, сказала яна.

— У сэнсе?

— Атрымаў ты па заслугах, вось што. Бо ніякі ты не мастацтвазнаўца. Ты — марадзёр. Горшы за тых, хто на вайсковых захаваннях па-чорнаму капае, каб раскалупаўшы магілу жаўнера, знайсці рэліктавую бляшанку арміі Вермахта, за якую на E-bay можна пару соцень выбавіць.

— Ну ты параўнала!

— А што, да цябе не даходзіць? Не ўцяміш, дзе мы зараз? — яна падхапілася і раззлавана ўперлася ў мяне позіркам. — Джон, вось калі там, дагэтуль, было поўнае пакут жыццё, а пасля Стамбулу — суцэльнае шчасце, дык атрымліваецца, што месца, дзе мы зараз — гэта чысцец! Чакаем, пакутуем, а потым — па размеркаванні, згодна з колькасцю кармічных грахоў ды элементарнага шанцавання!

Я не мог усвядоміць яе алегорыяў, але Наста мне хутка нагадала пра паралелі:

— Джон, яны ехалі з Расеі, патопленай у крыві, з Расеі, у якой маглі проста праходзячы побач, сп’яну — схапіць, звесці на ўзбочыну і стрэльнуць у патыліцу. Проста так, каб вывернуць кішэні! Джон, і я — я еду, еду, адтуль, дзе… — яна задыхнулася і працягнула. — Еду, як і яны, пакінуўшы цэлае жыццё, з былымі марамі, планамі, з сябрамі, з… Разумееш? І калі б мне тут не хапала на квіток, я б прадала ўсё, што маю, заплечнік гэты… Таму што ў многіх сэнсах — гэта апошняя вандроўка. Адтуль не вяртаюцца! Ведаеш, што ў нас робяць з тымі, хто атрымаў прытулак у ЗША, а потым прываблены аптымістынымі навінамі вярнуўся на радзіму? Ведаеш? Ты? А, можа, ты хочаш мой заплечнік? Танны, ну? Хочаш айфон? Ну?

Яе вусны дрыжэлі, яна амаль плакала — гэтая неймаверна моцная дзяўчына, і я спачатку спужаўся, бо яе нянавісць падалася мне разбуральнай, яна лёгка магла пляснуць мне па шчацэ, аднак няма нічога больш далікатнага за пакрыўджаную моц, і я прытуліўся і агарнуў яе рукой, агарнуў ды прыціснуў да сябе, бедная, бедная… мая…

Ішоў дождж, мітусіліся чайкі, якія не ведаюць сну і спакою, шыпеў блізкі прыбой, цыклічны, як дыханне волата. Чутно было, як на ўздыху мора забірае з сабой жмені шапатлівага аточку, а з кожным выдыхам дасылае да берага шумлівае абурэнне тым, як шмат караблёў абсела ваду. Усё непаўторна, але ўсё — дакладна так, як было 80 год таму, калі з таго боку Чорнага мора йшлі гружаныя лёсамі параходы. І неяк асабліва востра адчулася, што такія рэчы, як роспач, зло, гвалт не змяніліся за апошнія дзве тысячы гадоў ні на грам.

— Ведаеш, чаму яны там так згурбіліся? — я кіўнуў на караблі, вырашыўшы расказаць бадай што пра адзіную тутэйшую выбітнасць, пра якую ведаў з guidebook. — Яны чакаюць чаргі на праход праз Басфор. Бачыш, нават у вадаплаўных свой чысцец. Усіх адразу на той бок не бяруць…

Да нас падышоў хлопец з вялікім бляшаным жбанам за спінай, падобным да гіпертрафіраванага рускага самавара, які ўтварыў дзіўны гібрыд з жывым чалавекам. Гэта быў прадавец салепу — цягучай белай вадкасці з прысмакам карыцы. Чамусьці ў снежні ў Стамбуле яны з’яўляліся толькі па начах. Я палез у кішэню за дробяззю — салеп так удала пасуе да паху дажджу! Аднак Наста балюча тыкнула мне ў бок.

— Нават не думай!

— Што? Што здарылася?

— Ты не пазнаў яго?

— Ды не…

— Гэта той, з кавярні… Які нам яшчэ каштаны прадаваў!

Яна пацямнела вачыма. Кажан страху, які быў імгненна крануў яе твар у мінулы раз, цяпер угрунтаваўся тут нібы назаўсёды. Вусны паторгваліся ў ціках. Рысы як быццам бы агрубелі, страцілі фрагільнасць ды напаўпразрыстую феміннасць. З-пад ілба цяпер глядзелі як быццам бы дзве палонкі з чорнай, мёртвай вадой…

Я павярнуўся да хлопца, які так яе напужаў. Худы, у бацькавай кашулі, якая вісела на ім, як рыззё на саўрасавых бурлаках, стомлены, але высакародны. Высокі лоб, вытанчаны прамы нос… Я нічога не сказаў Насце. Аднак гэты падлетак быў зусім не падобны да мужчыны ў кавярні. У іх не было ніводнага намёку на падабенства… Ні ва ўзросце, ні ў постаці, ні ў рысах твару, ні нават у такіх рэчах, якія немагчыма задрапіраваць ці пераняць, напрыклад — пранізлівасці позірка…

Насту тымчасам трэсла, але яна сціснулася і спрабавала, здаецца, пераадолець страх. Мне зноў стала нясцерпна балюча за гэтую дзяўчыну, якая прайшла праз такія выпрабаванні, пра якія я ў сваёй Амерыцы нават у кіно не глядзеў. Прайшла, але, здаецца, не зусім вярнулася…

— Наста, прабач, — абярэжна крануў я яе. — Ты ў парадку?

— Я ў поўным парадку… Аднак не набывай нічога… У гэтага… Яшчэ глядзі, каб каштаны ягоныя нам бокам не выйшлі!

Яна з нейкай моўнай цяжкасцю, канцэнтруючыся на кожным слове (яе мова раптам значна пагоршылася), расказала мне гісторыю пра нейкія маленькія скрыначкі, шэрыя, квадратненькія, а ў іх — генератары выпраменьвання, і гэтыя скрыначкі спецслужбы мантуюць у кватэрах, дзе жывуць не згодныя, але вядомыя людзі, людзі, якіх нельга проста арыштаваць ці забіць… І што гэтыя людзі хутка захворваюць на рак ды паміраюць — таму, што ў скрыначках — смерць. І што яны дзеля гэтага прыходзяць у дом, калі нікога няма, а таму трэба заўсёды пільнаваць, ці быў хто, пакуль цябе не было, быць пільным, заўседы быць пільным. І што яе сябра знайшоў такую скрыначку ў ейнай кватэры, але, здаецца, гэта быў проста штэкер ад тэлефона, яна яго знішчыла, і маці на яе вельмі лаялася, бо тэлефон не працаваў… І што потым прыйшоў чалавек, нібы з адміністрацыі яе кандамініума, усё адрамантаваў, а ёй зноў пачала балець галава, а чалавек той быў вельмі пазнавальны, ты не зразумееш, тут трэба хаця б раз апынуцца на допыце, каб адразу на ўсё жыццё атрымаць магчымасць пазнаваць… Яна не ведае, што гэта за выпраменьванне, але, можа, і не выпраменьванне, а гук звышвысокага, не чутнога вуху спектра, ці атрута, бо не можа быць, каб столькі выдатных людзей пайшлі з жыцця па супадзенні, праз гіпертанію ды праблемы з сэрцам, а гэты працягвае свае лыжныя забегі. Іх атруцілі, відавочна, атруцілі…

— Наста! — спыніў я яе. — Наста… Прабач, але ты гучыш, як трохі, ведаеш…

— Як вар’ят?

— Як хворы чалавек, Наста… Гэта называецца фобіяй пераследу. Ты глядзела фільм «Гульні розуму» з Кевінам Спейсі?

– І што… Гэты… З салепам… Не падобны да мужчыны ў кавярні?

— Не, Наста, зусім не падобны… Той старэйшы…

— Які ж ты наіўны, Джоні! Яны ж могуць пераапранацца!

— Наста, паслухай мяне… Гэта іншы чалавек. Зусім іншы, разумееш?

Яна пагадзілася, але, здаецца, наш біблейскі прытулак з відам на мора быў ужо скампраметаваны, бо яна цягнула мяне пад дождж, далей, туды, дзе «спакайней»… І я спыніў яе на хвіліну і сказаў вельмі пранікнёна:

— Наста, ад таго, ад чаго ты зараз бяжыш, збегчы немагчыма. Ты разумееш?

— Так.

— Бо бяжыш ты ад самой сябе.

— Так.

— І чаму ты наогул вырашыла, што яны будуць цябе шукаць тут? Ты ўжо выйшла з бойкі, ты ўжо не вораг!

— Ты дрэнна разумееш момант, Джон. Я вязу з сабой Беларусь. Тут, у сэрцы… У грудзях… І гэтая Беларусь, якую я вывожу, яна нават больш важная за мяне. Я прыеду ў Штаты, і мая Беларусь апынецца на свабоднай глебе. Я буду песціць яе, гадаваць… Урэшце з’явіцца сям’я, малы… Муж, які будзе беларускамоўным — гэта так проста — знайсці беларуса ў Штатах, бо цяпер, пасля гэтых падзей, эміграцыя ведаеш якая… Недзе пісалі, што едуць менавіта нацыянальна ўзрушаныя, едуць адраджэнцы, якіх пазбавілі апошняй надзеі на прыстойнасць… Муж будзе беларус. Бо чалавек, які не разумее па-беларуску, мяне не можа цікавіць, sorry John, no offence, but I have to care about things that are holy, — яна сфармулявала гэта так, што я нават і не падумаў, што на гэта можна пакрыўдзіцца.

Да таго ж, кожны раз, калі яна прамаўляла слова «мова», а яна не перакладала яго на ангельскую, дык вось, калі гэтае слова гучала, на мяне патыхала нейкай таямніцай, асакральненай спадчынай… Як быццам у яе заплечніку — скрыжалі запавету, і яе місія — іх захаваць для нашчадкаў. І хто я такі, Джон Вілаў, у параўнанні з яе «мовай»?

— І вось, гэтая, мая, беларушчына захаваецца. А іх Беларусь праз нейкі час згіне, як засохлае дрэва… Бо, вядома, што дрэва без каранёў расці не можа, гэта біялогія, а мова — гэта карані, гэта сувязь з продкамі, з гісторыяй. Беларусы гэтага пазбаўленыя, а таму пазбаўленыя і радзімы. Радзіма для мяне — тое месца, дзе я магу размаўляць па-беларуску, разумееш, Джон Вілаў? Я ўжо, мабыць, не пабачу абуджэння бацькаўшчыны. Але мае дзеткі ці іх дзеткі — вернуцца туды. Будуць размаўляць на сваёй мове. На сваёй зямельцы. Калі б я гадавала іх у Беларусі, нічога вартага не атрымалася. Яны б пайшлі ў садок, а там — ён, там — дзяржава, там — смерць…

Яе прамова ўзрушыла мяне, аднак я не бачыў, як яна стасуецца з яе страхам. І мне здавалася, што любы здаровы чалавек заўважыў бы, што ёй няма чаго баяцца. З курсу псіхалогіі я памятаў, што для збянтэжанага розуму логіка — не падмурак для супакаення, што ніякія аргументы не спрацуюць, калі цела, мозг, псіхіка працягваюць баяцца. Паспрабаваў яшчэ адзін тэзіс:

— І ты думаеш, яны там гэта разумеюць? І будуць паляваць на цябе, каб забіць тую будучую Беларусь? Нейкі «Тэрмінатар» атрымоўваецца! Ты ў ролі Сары Конар, маці збавіцеля. А я ў ролі Джона Конара, яе абаронцы! І бацькі збавіцеля…

Спроба ацверажальных кпінаў не спрацавала:

— Не зубаскаль, дурань! Нічога яны не разумеюць. І, вядома, яны лічаць, што тая грымотная, сцюдзёная дзяржава, пабудаваная на падмурку агрэставых карпусоў, цёплага ды халоднага, будзе існаваць вечна. Яны ізалююць, стэрылізуюць, нейтралізуюць мяне з меркаванняў бацькоўскай клапатлівасці. Нельга ж быдлу сыходзіць з дома ды гойсаць па лясах. Яно ж належыць гаспадару, і менавіта гаспадару трэба вырашаць лёс! Я бачу ты не разумееш логікі, дык раскажу табе пра сваю котку. Была ў мяне котка, старая, мы з маці вельмі ж яе любілі… Бо, здаецца, яна была маёй аднагодкай і нават неяк удзельнічала ў маім выхаванні. Так-так, я менавіта таму такая дзікая! Дык вось, адным залацістым жніўнем кошке прыйшоў час сыходзіць, з яе дыягназам можна было пражыць тыдзень ці два. Яна яшчэ магла рухацца, але ўжо зусім нічога не ела ды ўсё намагалася збегчы з дому паміраць. Бо ў кашачых ты ведаеш… Яны знаходзяць месца, яны ж мудрэйшыя за людзей… Знаходзяць месца… І застаюцца там… Назаўсёды. Дык, ведаеш, як маці прыехала ад доктара, я адразу ж пачала будаваць ёй хацінку. І добра ж атрымоўвалася! Думала насыпаць корму, адвезці ў лес, каб яна пажыла, развіталася са светам, а там, можа, знойдзе зёлак ды ачуняе… Кошкі ж… І вось, калі хацінка была гатовая, я прыйшла дадому па яе і заўважыла, што Крысціны няма… Я яе шукала да самага вечара, пакуль маці не прыйшла з працы. Маці мне ўсё растлумачыла. Яна зраніцы завезла Крысціну да доктара, дзе той пагаліў ёй лапу і ўкалоў у вену атруту.

«Ён усыпіў Крысціну», — сказала ёй маці. «Усыпіў» — гэта такое слова, каб пазбегнуць дзеяслова «забіў». (She told that they use word like «asleepening» or «getting to sleep» instead of «mercy killing» which is used in English — I do not know, how to translate it, but make it hurt, Janka!). І Наста запытала ў маці: «Навошта ты гэта зрабіла? Я ж яе так любіла!». І маці адказала: «Менавіта з-за таго і забіла! Бо любіла!» І Наста зразумела, што ў іх вельмі рознае адчуванне клопату. Што ў маці — таксама, як і ў той дзяржавы, якую маці лічыла ідэальнай і якую ўласнай прыхільнасцю да гэтай дзяржавы невыносна і няспынна стварала вакол сябе, «клапаціцца» азначае быць адказным нават за смерць, якая павінна быць гарантаванай і абавязковай. Ты бярэш істоту, ты яе песціш, ты даеш ёй корм, але ты павінен забяспечыць ёй упакаваную, клапатлівую, непазбежную смерць, калі гэтая жывёла пакутуе і ты ўласнымі сіламі (даволі абмежаванымі, бо што ёсць свет чалавека ў параўнанні са светам коткі) не можаш ёй дапамагчы, ты павінен яе забіць, каб забяспечыць тым самым гарантаванае ды гігіенічнае пазбаўленне ад уласнасці. «Стаўленне да хворага жывога на маёй радзіме, — патлумачыла яна, — як да металічнага хламу, у які ператварылася тваё колішняе аўто. Ты павінен utilize it».

І Насту таксама трэба utilize. Ці адвесці да дактароў, каб зрабіць аперацыю па выдаленні злаякаснай і метастазуючай радзімы, якую яна носіць у сабе.

— Бачыш, нават у выраі мяне не пакідае Беларусь, — горка ўсміхнулася яна…

— Але мы вырашылі, што гэта не вырай… Гэта чысцец. Тут трэба пакутаваць ад ачышчальнага агню. А вырай будзе пазней. Але я на тваім месцы спыніў бы гэты лямант на тэму перахода з адной якасці ў другую, з зямной юдолі ў нябесную купель, бо, Наста, усё нашае жыццё гэта кшталту прахода караблёў праз Басфор. Спачатку нам здаецца, што дзяцінства — пакуты, а дарослае жыццё — кайф. Потым, у сталым узросце, разумееш, што якраз наадварот: у дзяцінстве было файна, дзяцінства — той страчаны рай, які мы так спяшаліся пакінуць… Здаецца, тваё стаўленне да радзімы — як да таго страчанага дзяцінства…

– І трэба проста пазбавіцца ад цацак? Хер ім, а не застрашаная Наста! — Яна выслізнула з-пад майго парасону. — Я не магу ўсё жыццё насіць з сабой свае страхі, як мех са смеццем, вынесены з кватэры, якую пакінула год таму.

— Куды? — толькі і паспеў запытацца я.

Яна бегла да хлопца з салепам. Хутка вярнулася з папяровым кубачкам у руцэ: кроплі стамбульскага дажджу расквецілі паверхню вадкасці празрыстымі плямамі. Як быццам над салепам плакаў Бог.

— Мяне дакладна не атруцяць?

Я ўсміхнуўся:

— Самае дрэннае, што цябе чакае — гэта лёгкая дыарэя, справакаваная мясцовымі легкадумнымі адносінамі з гігіенай.

Яна сербанула і працягнула мне.

— Падзялі са мной чару цыкуты, Ксантыпа!

Я зрабіў дэманстратыўна доўгі глыток, з гатоўнасцю падзяляючы з ёй патэнцыйна магчымую смерць (яна ўсё яшчэ баялася!). Мы зрабіліся яшчэ трохі бліжэйшымі. Бліжэйшымі на два глыткі ўмоўнай цыкуты.

Забалбаталі пра ўсялякую трасцу, прыгадалі абавязковую ў такіх выпадках хуткасць, з якой злучаюцца душы. Нашая незлучонасць і незнаёмасць некалькі гадзін таму цяпер падавалася такой жа бяглуздзіцай, як уяўленні старажытных людзей, што Зямля нібыта стаіць на трох кітах. І вось, калі ўжо дапівалі салеп, яе прасякнула раптоўная шчырасць:

— Кожную ноч, як прыехала сюды, прачынаюся ў цемры… — мне спачатку падалося, што яна зноў цытуе Набокава, але нават проста па інтанацыі зразумеў: кажа пра сваё, інтымнае. — Прачынаюся а чацвёртай, і нібыта сядзіць хтосьці на маім ложку. Наўзбоч, ля ног. Маўклівая, згорбленая постаць, спінай да мяне. Я хачу запытацца: «Хто?! Як сюды патрапіў?! Праз замкнёныя дзверы?!». Але не магу. І вось ляжу, і раптам становіцца зразумела, зразумела менавіта з яго маўклівасці, што трэба збіраць рэчы. Што гэта — за мной. Ну а потым я прачынаюся, і на вуліцы — дзень і дождж. Як думаеш, што гэта значыць?

— Не ведаю, — бестурботна сказаў я. — А ты даўно тут?

— Даўно… Чакала пацвярджэння з амбасады… Паспела ўжо прымерыць эмігранцкі баўл… Асноўнае пачуццё, акрамя, канечне, адзіноты, бо ні з кім з радзімы не зкантактавацца — скампраметуеш, і сябе, і іх, дык вось, асноўнае пачуццё — нейкая неверагодная безабароннасць…

Мы зноў выходзілі з трамвая. Я не ведаю, як яна пераносіла нас у гэтыя трамваі, як яна вымушала рэальнасць рабіцца чымсьці другасным у параўнанні з яе воляй, яе планамі. Вось яна вырашала схававацца ў якую-небудзь непрыкметную вулачку ў самым цэнтры, каб хуткім дотыкам далоні зняць былінку з маіх валасоў і не рабіць гэта на праспекце, дзе шмат людзей, дзе ўсмешлівыя locals паглядзяць так, што нам абодвум стане няёмка, — і вулачка адразу ж апыналася побач, і яна цягнула мяне туды.

— Ты казала пра безабароннасць, — нагадваў я, і мне хацелася яе абараніць, зрабіцца супермэнам побач з ёй, яна ляціць заўтра зранку, я — увечары, але ў нас яшчэ ёсць аскепак ночы, ёсць троху часу на тое, каб абкружыць яе маім клопатам, падмацаваць артэфактам, надзець на руку бранзалет, як Рыплі на Рэбеку ў фільме «Aliens» — каб я ведаў, дзе яна, калі ёй патрэбная падтрымка…

— Безабароннасць — гэта калі ты не ведаеш, куды трэба тэлефанаваць, каб выклікаць «хуткую», калі зрабілася млосна. Куды бегчы, калі на цябе напалі. Да каго падыйсці, калі трэба пра штосьці спытацца. На радзіме, у горадзе, дзе ты нарадзіўся і гадаваўся, такіх пытанняў проста не ўзнікае, адказы відавочныя, а тут самае простае ператвараецца ў невырашальную праблему. І маці не дапаможа. Адчуваеш сябе аголеным у канцлагеры. Нават калі краіна — самая прыязная, кшталту Турцыі…

Мы падышлі да Галацкага маста. Ёсць такія месцы, кшталту Апіевай дарогі, у назвах якіх адчуваецца востры прысмак стагоддзяў, дзіўнае пазнаванне падзей музейнай даўніны ў назвах вуліц — як тая шыльда пра Скарыну, што вісіць на рагу ля Вакечу ў Вільні, ці «іпадром», ад якога ў колішнім Канстанцінопалі застаўся толькі слуп ды шыльдачка. Нашыя продкі будуць вучыць гарадскую гісторыю, якая з’яўляецца гісторыяй ужо для нас — па шыльдачках… Аднак — як на іпадроме, дзе нават самае вострае вуха не пачуе водгукаў таго ляманту, які разносіў вецер дзве тысячы год таму, так і на Галацкім мосце ўся гісторыя, уся гістарычнасць, закансерваваная хіба што ў назве. Стаяць шэрагі начных вудзільшчыкаў, побач з якімі дрэмлюць вёдры, а ў вёдрах лупяцца адна на адну зачараваныя рыбіны, якім ужо не пашанцавала. Рыбіны, у якіх ужо больш падабенства са смачнай вячэрай, чым з жывой істотай. А ўнізе, на другім ярусе (мост з-за свайго ўзросту раздваіўся, стаў двухпавярховым), турысты калупаюць відэльцамі экспанаты, якія б упрыгожылі любы музей мора. Менавіта туды я яе і павёў — упершыню за вечар перахапіўшы ініцыятыву, запрасіўшы Насту далучыцца да гастранамічнага вывучэння глыбіняў. Яна скарылася з крывой усмешачкай, ну вядзі, Джоні, а я пагляджу, як ты, турысціна нявопытная, неабстраляная, разбіраешся ў гастранаміі. Хутка высветлілася, што ў нас істотныя разыходжанні ў разуменні слова «добрая рэстарацыя»: для мяне прынцыповым быў выгляд, разнастайнасць страваў у меню, для яе — нейкая дзіўная «вартасць», якую яна разумела як суаднесенасць «кошту» і «якасці». І першае месца, дзе на ўваходзе нас сустракаў карсар, чымсьці падобны да Джоні Дэпа, яна адразу ж абвесціла «нявартым», тое ж самае, але з затрымкай на азнаямленне з коштамі ў меню, адбылося з другой і трэцяй рэстарацыямі, нават пасля майго запэўнення, што dinner is on me. Урэшце на адной з шыльдаў я заўважыў назву на кірыліцы. «Напэўна, ёй будзе прыемна павячэраць у рэстарацыі з кірылічнай назвай, ад якой, мабыць, патыхае радзімай, домам», — разважаў я. Рэстарацыя называлася «Золотои Бабушка», і яна спачатку думала раззлавацца на мяне за тое, што зноў праасацыяваў яе дом, яе гэтую Беларусь, з Расеяй і расейскай мовай, але хутка сама прыйшла да высновы, што «Золотои Бабушка» — гэта не па-руску. А калі нават па-руску, то з такім наборам памылак, што прыстойнаму беларусу вячэра тут павінна прыносіць асалоду сімвалічнай знявагай вялікай рускай культуры.

Даволі хутка прынеслі лобстэра, які апынуўся звычайным рачным ракам, але даволі вялікіх памераў. Афіцыянт пры гэтым меў такі лагодны выгляд, што я проста не мог пакрыўдзіцца на ежу.

— Вы адкуль? — спытаў ён у мяне.

— Я з Бостану, — адказаў я.

— У мяне сястра ў Бостане! — падхапіў ён. — Вельмі прыгожы горад!

Мне зрабілася прыемна.

— А вы адкуль? — спытаў ён у Насты.

— Я з Кракозіі, — коратка адказала яна.

— О, якое супадзенне! Мая дачка вучыцца там! — расквітнеў ён.

— Як прыемна, — адказала яна з’едліва. — Звычайна людзі ў нас далей за тэрмінал у аэрапорце не заязджаюць.

— Навошта ты так? — паўшчуваў я яе.

— Нармуль, мы абодва атрымалі асалоду. Ён — з-за таго, што падмануў мяне, я — з-за таго, што не дала сябе падмануць. Ты лепш растлумач мне, Джон Вілаў, якой трасцай цябе занесла ў рускую культуру і рускі жывапіс. Мог бы заняцца чымсьці прыстойным, напрыклад, — французамі дзевятнаццатага стагоддзя, як твой сябра Дзюпер’е!

— Фашыстка! — бадзёра адгункнуўся я.

— Ад рускага шавініста чую! «Шагал — вялікі рускі мастак»!

— Ну з Расеяй у мяне сапраўды ёсць пэўная эмацыйная сувязь. Справа ў тым, што я амерыканец толькі ў другім калене. Мой дзед быў эмігрантам.

— Адкуль? З Расеі?

— Так, з Расеі. Так, але не зусім так. Ён сам заўсёды казаў, што ён родам з Польшчы, а бабуля, якая пажыла больш за яго, нават вывучылася балбатаць па-ангельску, сцвярджала, што яны з Расеі. Карацей, я заўсёды лічыў, што Расея гэта такая маленькая, утульная частка Польшчы (бабця вельмі цёпла казала пра Расею, усё ўзгадвала нейкую Выру, сугучную твайму «выраю»). My school не надта намагалася растлумачыць мне, што я памыляюся, бо быў USSR, які на ўсіх нашых мапах пазначаўся адным колерам. Ва універсітэце, дзе я нават нейкую гісторыю рэгіёна хапануў, было ўжо позна. Мае ўяўленні аб свеце збольшага ўжо склаліся ды былі на звышсэнсоўным узроўні нязменнымі.

— І ты не вельмі цікавіўся.

— Не вельмі. Гэта было не надта істотным. Для мяне перамога нашай team у футбол была значна больш істотнай, чым уся гэтая штука з утварэннем і знікненнем USSR.

— І чаму ж гісторыя мастацтва?

— Там, у гэтай Расеі-Польшчы, у дзеда застаўся маёнтак. Я разумею, ён там быў не апошнім чалавекам… А яго дзед ці прадзед ці прапрадзед нават яшчэ больш за яго не апошнім. Сябраваў з нейкім local oligarch, які ўзнагародзіў яго ў 17-м стагоддзі… Гэтым маёнткам… Італьянскі архітэктар праектаваў… Драўляныя калоны, два паверхі, элементы барока. Старадаўні маёнтак, які належаў спаконвек нашаму роду, які быў… Як жа ён гэтае слова… Ён нават бацьку майго вучыў прыметніку… Ён неяк мне казаў, аднак я забыўся.

— Успамінай, Джон! Якім быў ваш род?

— Не помню. Надта ж яно не па-ангельску гучала!

— Bagaty?

— No!

— Visakarodni?

— No!

— Aristokratichny?

— No!

— Zamozhni?

— Вось! Дакладна! «Заможны»! Род быў заможны ды з каранямі… Нават нейкая паперка была, з чымсьці кшталту геаграфічнага абазначэння рэк ды вытокаў, аднак на кожным вытоку — нейкае прозвішча…

— Радавод? Гэта быў радавод?

— Мабыць… Як бабця з жыцця пайшла, маці ў труну ёй паклала. Маёй маці ўся гэтая гісторыя не надта падабалася, яна хацела, каб я сябе адчуваў сапраўдным амерыканцам, без усёй гэтай эмігранцкай лухты, як яна гэта называла… А дзед… Ён надта быў стары, калі я нарадзіўся. Мы амаль з ім не размаўлялі… Амаль што… Але я памятаю, як ён плакаў над карцінай мастака рускага… Як яго звалі? Такое рускае прозвішча… Як у паэта… Жукоўскі! Успомніў! Жукоўскі!

— Зараз як трэсну табе! Станіслаў Юльян Жукоўскі быў рускім мастаком?

— А што? Ну так… Прозвішча… Але не… Я памятаю, дзед казаў, што не рускім, а польскім… Аднак дзед усё польскім называў. Яны заўсёды з бабкай сварыліся. Тая кажа, што бліны з бульбы — руская страва, а ён кажа — польская…

— Дурань ты бязродны, дранікі табе руская страва? Ці польская? Вось зараз дакладна трэсну!

— Ды што такое?

— Ды тое, што дранікі — традыцыйная беларуская страва! Запомні, ты! «Заможны» — беларускае слова! Беларускае, разумееш? Боўдзіла! А Жукоўскі быў сын шляхціча, пазбаўленага маёмасных праў за ўдзел у паўстанні Каліноўскага, шмат беларускіх маёнткаў пісаў… Пераважна ў віцебскім павеце…

— Дык вось… Дзед мне паказваў адзін з ягоных інтэр’ераў — ён, дарэчы, мяне і ўразіў, прымусіў цікавіцца жывапісам… Адзіная карціна, з якой усё пачалося, якая мяне і выхавала ўрэшце ў мастацтвазнаўцу… Я надта ж малы тады быў… І вось дзед паказваў карціну, даволі знакамітую, я яе потым у Гугле знайшоў… Там бачная частка заможнага дому, у зялёных колерах. Канапа… Алейны пейзаж на сценцы — выява далёкіх гор, якія хутчэй падказваюць рамантычныя вершаванкі пра прыгажосць Каўказу, чым асацыююцца з сапраўднымі гарамі… Мармуровая выява жанчыны… Частка стала. А побач, у самым цэнтры, — расчыненае вакно. І адтуль — від на поплавы ды далёкі лес. І гэты від… Ён такі прыгожы, што… Ён як быццам вырай той, пра які ты кажаш… Я потым, калі мне было цяжка ці самотна — гадзінамі лупіўся на той пейзаж… Дык вось… Дзед мой… Ён таму плакаў, што гэта наш дом быў… У Жукоўскага на карціне. Яны адзін аднога асабіста ведалі… Бацькаў дзед запрашаў да нас… Да іх… Пагасцяваць…

— Як месца называлася, дзе вы жылі?

— Не памятаю.

— Я цябе зараз! Якія буйныя гарады побач былі?

— Ды я не памятаю! Там усе назвы такія, што можна галаву зламаць. Хаця пачакай… Мне бацька казаў, што побач быў горад, які ў перакладзе на ангельскую з тутэйшай называўся New Town… Small New Town.

Наста адкінула відэлец ды змоўкла. Прамовіла:

— Novogrudok?

— Дакладна!

— Віншую цябе, Джон Вілаў. Я сама з-пад Навагрудку. Мы з табой кшталту землякі.

Я выставіў наперад далонь, маўляў, дай пяць, зямеля, але яна неяк здранцвела…

— Успамінай назву, дубіна!

— Ды не памятаю! Ты зараз спрабуеш выцягнуць з мяне ўспаміны, якія мае бацькі зрабілі чымсьці кшталту табу, разумееш…

— Успамінай!

— Не памятаю!

— Да якога ангельскага слова была падобная назва тых мясцін?

— Ну, здаецца, там было падабенства са словам «пераслед», chase…

— Чазімцява?

— Чазімцява, так!

Наста расшпіліла заплечнік, дастала адтуль тэчку, расчыніла яе, вываліла змесціва на стол. У тэчцы было… Як бы гэта апісаць… Такі набор дзіўных рэчаў, вельмі асабістых, якія для старонняга выглядаюць хламам, аднак для ўладальніка… Друкаваныя фота, чорна-белыя… Падлеткі ў аднолькавых строях побач з настаўніцай. Папяровая абгортка ад сhewing gum з назвай «Donald Duck». Кніжка для размалёўвання з кітом на вокладцы (кіт быў стракатым — нечыя дзіцячыя рукі расфарбавалі яго ў блакітнае, жоўтае, чырвонае…). Старая ёлачная цацка з адарванай у параксізме юнацкага садызму нагой — палатняны трусік у клецістай сукенцы ды франтаватым паліто, дзе, у якой краіне ён быў выраблены і колькі год ці нават стагоддзяў таму? Гэта было, як музей нечага дзяцінства. Наста выхапіла адно фота і працягнула мне з пакрыўджаным выглядам. На фота маленькая дзяўчынка стаяла побач з зарослай сажанкай. Вады амаль што не было бачна з-за вадзяных лілеяў. На другім плане — гмах з паламанымі стрэхамі. Груды бітай цэглы, зараснікі лопуху… У руках дзяўчынка трымала коніка.

— Дзе ты ўзяла гэтага коніка? Ён жывы?

— Дурань, ты на будынак глядзі!

— А што ў гэтых руінах цікавага?

— Гэта фота зроблена ў вёсцы Чырвоны Акцябр. Не «кастрычнік», а менавіта «акцябр», ай, ты не зразумееш, ды гэта і не істотна. Раней гэтае месца было вядома як Чазімцява. Гэта — руіны твайго маёнтка, Джон Вілаў. Якога больш няма, бо калгас, якому ён належаў, шмат зрабіў для таго, каб маёнтак прыйшоў у заняпад ды быў спісаны з балансу…

Я ўгледзеўся ў парэшткі. Нічога не варухнулася ўнутры. Нічога. Карціна Жукоўскага была куды больш кранальнай. Не пазнаваў я гэтага маёнтка. Не наш гэта дом… Разумею, чаму Шагал не ехаў у Віцебск… Разумею, чаму Шагал не ехаў у Віцебск…

— Ну што, Джон Вілаў, welcome back home!

Я ўжо не ўсміхаўся.

— Але які ж ты Вілаў? Што там у нас willow з ангельскай? Вярба! Віншую! Ніякі ты не Джон Вілаў! Ты Вярбіцкі! Ян Вярбіцкі! Беларус, які забыўся на родную зямельку! На родную мову!

Мы вельмі доўга маўчалі.

— Няўжо ўсё сышло? Няўжо ў цябе нічога не засталося, ну, Джон! Ян! Ну нельга ж так!

— Прабач, Наста… Але… Нічога… Нічога…

Яна кранула свае lips.

— Гэта — «вусны». На тваёй мове, Ян! На тваёй мове гэта называецца «ву-сны»! Запомні, бо мы… Бо цябе ж ніхто… Ніколі!

Працягвала моўны ўрок.

— Вось гэта — «вейкі»! «Падбароддзе»! Запомні! Далей! «Далонь»! «Шыя»! Neck — «шыя»! «Нос»! Гэта проста! «Нос»! «Валасы»! Hair! «Валасы»!

Я паўтараў за ёй, але — нічога, нічога не здольны быў запомніць.

— Як гэта называецца? — яна зноў паказала на вусны. — Скажы, і я цябе пацалую!

Я не памятаў…

— Крані мае валасы, Ян! Крані! Як яны называюцца на тваёй мове? На роднай тваёй мове?..

На маёй роднай яны зваліся hair… У галаве было мільгаценне са складаных, нязвычных гукаў, якія ўсё не афарбоўваліся ў мову, у маўленне.

— Чаму твой дзед з’ехаў? — запыталася яна холадна. — Чаму кінуў усё, што меў?

Я адказваў вельмі асцярожна, каб зноў не пакрыўдзіць яе ўласнай недасведчанасцю:

— Там былі нейкія падзеі… Як быццам польскі народ вырашыў увайсці ў склад Савецкага Саюзу. А дзед быў супраць. І ён далучыўся да нейкага ўзброенага супраціву, быў resistance, ці штосьці… Але без шанцаў. І калі б дзед застаўся, яго б забілі. Фізічна знішчылі. Да таго ж маёнтак забралі, зрабілі там orphans shelter…

— Пра пакт Молатава-Рыбентропа ты, вядома ж, не чуў.

— Які ўплыў (impact — уплыў, англ., заўвага Я. П.)?

— Зразумела.

Яна змоўкла.

— А што там цяпер? — запытаўся я, каб прадэманстраваць, што мне баліць пра страчаную спадчыну.

— Там цяпер выган для скаціны. Кароў выводзяць, АПК побач. А на месцы вашага маёнтка — пустэча, парослая бадылём і ляшчынай. Нават цэглы не засталося — раскралі вясковыя на адрыны. Стаіць адзін драўляны слуп з карынфскім навершшам. Яны, тыя слупы, былі з дубу, італьянскія майстры carvings рабілі, Джон Вілаў. Я туды зайшла перад самым ад’ездам, развітацца. Назаўсёды…

Апошняе прагучала як папрок. Я ўзгадаў далеч, смарагдавыя поплавы, лес за вакном на карціне Жукоўскага. Хто я такі? Што я за чалавек? Хіба гэта натуральна, што далягляд, пра які я марыў у юнацтве, далягляд, які завёў мяне ў гісторыю мастацтва, выруліў да гэтага невыноснага, карыкатурнага Саўрасава, не існуе болей нідзе, акрамя майго ўяўлення ды алею, арыгінал якога замкнёны ў музеі краіны, ад якой бяжыць гэтая дзяўчына? Хіба натуральна, што я — нашчадак (хіба ж — маральны!) гэтага далягляду, не магу з ім павітацца, а нехта зусім незнаёмы, не датычны да маёнтка, з ім развітваецца? Развітваецца так, як быццам бы гэты далягляд для яго нешта больш, чым роднае, увасабленне паняцця «радзіма»? Чаму я — не там, ля таго вакна? Як сталася так, што яно ператварылася ў пыл ды бур’ян?

— А ці… Ці прыгожыя там поплавы (я казаў — meadow)? Перад домам?

— Якія поплавы, Ян? Ты разумееш, што ты кажаш? Дом стаіць пасярод лесу! Ваш дэндрар за домам ператварыўся ў пушчу! А трохі наўзбоч — там, дзе была хатка садоўніка, цяпер карпусы АПК! Кароўнік, КЗС, свінарня. І пратаптаная каровамі сцежка да сажалкі!

Я абхапіў далонямі свой твар. Чамусьці я быў упэўнены, што далягляд, поплаў, колер неба, лес — гэтыя рэчы не кранае час. Што яны належаць да канстантаў быцця. Сімвалічна, што гэтая думка прыйшла да мяне ў рэстарацыі «Золотои Бабушка» на Галацкім мосце. Наста мае рацыю. Я сапраўды прастадушны дурань.

— Наста… Як будзе forgive me па-беларуску?

— Prabach miane, — падказала яна. — Там такое ж кіраванне, спачатку дзеяслоў, потым займеннік.

— If you can, please. Prabach miane. За мову.

Яна пагардліва чмыхнула:

— Не ў мяне прабачэння прасі!

У каго я павінен быў прасіць прабачэння за тое, што забыўся на мову? У каго? У радзімы, якой болей не існавала? У далягляда? У Жукоўскага? У дзеда, які лічыў сябе палякам? Ці, можа, у Бога?

Нас разлічылі, і Наста ўтварыла феерычны скандал з нагоды занадта, на яе думку, вялікага рахунку, у які я нават забыўся зазірнуць, аўтаматычна працягнуўшы афіцыянту крэдытку.

— Што, пачуў, сабака, ангельскую мову і вырашыў, што прыйшлі лёгкія грошы? — надрывалася яна, а мне было няёмка, я хаваў вочы, тым больш у хлопца былі сваякі ў Бостане, ён мог падумаць, што там усе такія wild!

Хутка я наогул перастаў разумець, што адбываецца: у Насты з афіцыянтам пачалося нешта кшталту аўкцыёна, яна прапаноўвала, каб я заплаціў палову рахунку, а ён настойваў хаця б на двух трацінах, і яны спрачаліся спачатку на ангельскай, потым на невядомых мне мовах і надта ж эмацыйна жэстыкулявалі. Калі з абодвух бакоў пайшлі пагрозы выклікаць паліцыю (Наста і афіцыянт набіралі нумары на тэлефонах адначасова і нават адначасова рабілі выгляд, што сапраўды кагосьці выклікаюць на «Galata’s Bridge Babushka»), я грукнуў далонню па стале і аўкцыённым голасам абвясціў: «Прададзена»!

— Я захавала табе дваццаць баксаў! — з гонарам сказала яна, калі мы пакінулі «бабушку».

Мы рушылі на пагорак, дзе знаходзіўся адзіны засвоены мною пешшу раён Стамбулу — бяспечны ды раскошны Бейёглу, які амаль немагчыма было ўначы адрозніць ад Бостана, Парыжу ці любога іншага глабалізаванага гораду. Навакольны ландшафт напаўняўся эйфарыяй універсальнасці ды зразумеласці, як быццам бы Nike на гэтай пэўнай, строга акрэсленай тэрыторыі перамог Naik, Neki, Niky і іншых стрыечных братоў-мутантаў. Крок у бок — рэальнасць пачынала хістацца, мінак ветліва запрашаў набыць у яго вязанку «залатых» гадзіннікаў «Патэк Філіп» за 10 даляраў. Але тут, на Бейёглу, прыстасаваны да брэндаў, да іх логікі ды іх дыктату розум заходняга чалавека не падвяргаўся вар’яцкім атакам памылак у правапісе ды коштах, якія выбівалі глебу з-пад ног. У водблісках вітрын, ля ўваходу ў Joop! які гэтым разам быў не фэйкам, як тры іншых Jup! Joope! Job! што мы сустрэлі за квартал да Бейёглу, Наста зноў дастала з кішэні айфон, кранула яго экран і са здранцвеннем на твары прабегла вачамі радкі навінаў. З захапленнем у голасе, адзначыла:

— О, я ўжо абвешчаная ў рэспубліканскі вышук!

Я ўявіў, што адчувае чалавек, на якога палюе дзяржава. Не адзін вораг. Не Марсэль Дзюпер’е. Нават не купка ворагаў, складзеная з гульцоў футбольнай каманды, якія аплакваюць над Guinness тваю перамогу. А дзяржава, у якой жывуць мільёны! І мільёны цябе ненавідзяць. Ці нават не так: мільёнам усё адно. У тым ліку мільёнам абыякава, што з табой зробіць дзяржава. І гэта самае страшнае.

— Што ж ты такога нарабіла, Наста?

— Што нарабіла? Уголас сказала, што свіран са збожжам знічшыла маланка.

— Толькі ўсяго?

— Бывае, што гэтага больш, чым дастаткова, Джон Вілаў!

— Што цяпер будзе з тваёй маці? Ёй пагражае арышт?

— Не! Яна ж за гэтую маланку галасавала! І прагаласуе яшчэ!

Насустрач рушыў натоўп людзей: ані ноч, ані дождж не здольныя былі іх спыніць і разагнаць па дамах. Для многіх з тых, хто прыбыў з зацярушанай снягамі Еўропы, скаванай маразамі Расеі, час як быццам бы пракруціўся наперад, і раптам пачалася вясна, прыйшоў травень з цёплым пахкім летнім дажджом, дык як можна было спаць у ноч такога цуду? Раз-пораз побач з надрыўным бразгатам праплываў музейны трамвайчык, абвешаны турыстамі. Постаці ўнутры яго выглядалі экспанатамі музея васковых фігур. Не рухаючыся, яны глядзелі на дождж, на Бейёглу, на мяне, на яе, асветленыя плафонамі, выпушчанымі ў той час, калі сям’я Набокавых толькі-толькі сышла на бераг з парому ў гэтым горадзе. Так павінна выглядаць сапраўдная time machine. Антыкварная канструкцыя, павольны звонкі ход і купкі выпадковых мінакоў, што заскочылі на прыступкі, бо надта ўжо карцела дакрануцца да цуду бясплатна! Вядома ж, Наста завалакла мяне ўнутр і, вядома ж, прабілася ў самы цэнтр, не заплаціўшы кіроўцу, і мяне зацягнула (я вельмі выбачаўся перад экспанатамі, якім выпала быць немцамі).

«Запомні слова: „Ха-ля-ва“! Яно азначае тое, што мы зараз зрабілі! — вучыла яна мяне. — Запомніў? А цяпер забудзься! Гэта не нашае слова! Проста навошта плаціць, калі ніхто не плоціць, а кантролю няма?».

— Як думаеш, мы рушым уперад ці назад у часе? — запытаўся я ў яе. — Гэта ж Time Tramway!

— Наперад! Бо вандровак у мінулае не можа існаваць! Улічваючы хуткасць, з якой мы рушым, калі мы сыйдзем адсюль, будзе ўжо значна пазней, чым калі мы ўзышлі на борт! І — заўваж — ніякай магіі! Адно навука! І тэхніка!

Шкло было занадта тоўстым, трамвай рухаўся штуршкамі, пешшу было б хутчэй: руху заміналі мінакі, і кіроўца цярпліва чакаў, калі яны разыйдуцца, зробяць свой фотаздымак ці проста заўважаць наш маленькі сухапутны карабельчык. Я спрабаваў уявіць сабе выраз твару, з якім ездзілі на гэтым трамваі насельнікі трыццатых, гэта павінна было быць увасабленнем гонару за тэхналагічны прагрэс ды электрычнасць, і вось тут, з гэтай думкі пра трыццатыя, я зноў сарваўся на балючыя развагі пра маёнтак і страчаны далягляд.

— Cheer up, John! (Нават не магу сабе ўявіць, як перакласці гэты выраз на беларускую) — заклікала яна мяне. — Мы ўжо прыбылі!

— У які час завёз нас tram? — я зірнуў на гадзіннік і свіснуў.

Палова на чацвёртую ночы.

З часам сапраўды адбылася дзіўная дэфармацыя, але абумоўленая яна была не чароўным трамваем, а тым, што апошні раз я ўспамінаў пра гадзіннік яшчэ, здаецца, да нашай з ёй сустрэчы. Час раптам зрабіўся зусім неістотным, і гэта было лепшым пацверджаннем, што паміж намі з Настай адбылося нешта надзвычайнае.

Здаецца, цяпер быць цывілізаваным азначае ў першую чаргу абжываць час — нават у большай ступені, чым ты абжываеш прастору. У кожнага з нас у часе ёсць працоўныя боксы з офісам, кампутарам, скайпам ды тэлефонам, ёсць у нас у часе ежа, на якую адпушчана ў каго як — у кагосьці шыкоўныя тры гадзіны, у кагосьці — пятнаццаць хвілін у lunch, 30 хвілін на вячэру, разам з прыгатаваннем. У часе ёсць прастора для сну, прастора для бессані. Утульныя канапкі, на якіх мы глядзім фільмы з лэптопаў, і раскошныя, класічныя пакоі, у якіх мы чытаем папяровыя кнігі. У некаторых у часе пабудаваныя агромністыя ўласныя палацы, для іншых час з’яўляецца ўласнасцю іх уладара, офіснага боса: дзеля іх уласных патрэбаў ім пакінутыя толькі маленькі пакойчык да 9 раніцы ды аскепачак, які застаецца пасля таго, як, вярнуўшыся з працы а восьмай увечары, яны зробяць усе справы, даручаныя начальствам у якасці хатняй працы. Прынамсі, здольнасць чалавека распараджацца часам ніяк не залежыць ад працаўладкаванасці, адукацыі ды іншых акалічнасцяў: беспрацоўны п’янчуга можа так завязаць сябе на абслугоўванні інтарэсаў уласных сабутэльнікаў ды летаніну ад жонкі з дрэнным характарам, што ўласнага часу ў яго застанецца меней, чым у хлапчука, які кірэчыцца на офісных галерах!

Я адношуся да прамежкавага тыпу, які знаходзіцца паміж тымі, у каго ўласны час наогул нічым не абмежаваны, і тымі, хто адбывае пажыццёвую добраахвотную паншчыну (а ніякіх іншых адносінаў з часам, акрамя поўнай добраахвотнасці быць не можа!). Яшчэ ва універсітэцкія часы павялося так, што я здаў прыкладна палову адпушчанага мне дзённага часу ў арэнду працадаўцам, запрасіўшы за гэта такі кошт, што атрыманная рэнта цалкам задавальняе патрэбы майго існавання ў астатнія гадзіны. Узамен з майго боку нашага time contract я прапанаваў добраахвотную эмацыйную прывязанасць да гадзінніка ды яго паказнікаў. Свабода ад часу, ад тых нероўнабаковых трохкутнікаў, якія ўтвараюцца стрэлкамі гадзінніка, напаткала мяне толькі некалькі разоў у жыцці. Упершыню — калі падчас вандроўкі ў Каліфорнію я паспрабаваў тое, што тады называлася сярод людзей майго ўзросту «aunty Mary» — з-за сугучнасці з забароненай ангельскай назвай. Час запаволіўся, а потым, пасля трэцяй глыбокай зацяжкі, зусім перастаў існаваць. Потым была яшчэ адна вечарынка ў Чыкага, падчас якой я так наклюкаўся (чатыры куфлі чырвонага каліфарнійскага!), што адчуў асалоду развітання са штодзённымі маркотнымі катэгорыямі, такімі, як час, пачуццё адказнасці (раніцай былі запланаваныя перамовы з кліентам у скайпе), ці, трохі пазней, з Мэры Лідлэй — чалавечая мараль.

Тут, з Настай, усё тое, што дагэтуль адбывалася са свядомасцю пад уплывам хімічных рэчываў, раптоўна сышло без усялякай знешняй дапамогі, як асаблівы ўзрушаны стан, у які я ўваходзіў ад яе неспакойнага знаходжання побач. Кантакт з гадзіннікам выканаў тую ролю, якую для п’янага грае спроба выгаварыць складанае слова ці рэзка ўзняцца, ці прайсці не хістаючыся. І з той менавіта механікай, з якой п’яны кажа сабе: о… як жа я нахлябтаўся…, я сказаў — о, як ж я… Як жа я прывязаўся да яе… Яна спыніла мой час і вымусіла мяне забыцца пра гадзіннік.

Месца, дзе трамвай выпусціў нас са сваіх набокаўскіх нетраў, знаходзілася на памежжы святла і ценю. Бейёглу тут сканчаўся, далей ішла цемрадзь ды смурод пачарнелых ад часу звычайных дамоў, што адмаўляюць геаметрычнасць ды прамыя лініі. Гэта азначала, што нам трэба развітвацца з ёй.

— Ужо час нам…, — сказаў я самотна. — Табе ляцець праз тры гадзіны.

Яна маўчала. Я працягнуў.

— Зноў prabach miane… Хаця б за тое, за што можаш прабачыць ты… З астатнім я паспрабую разабрацца. І яшчэ, я хацеў сказаць: дабро заўсёды перамагае зло. Заўсёды. Гэта фізічны закон. І нават калі цяпер, пасля той крыві на снезе, усё выглядае на тое, што зло перамагло, так не будзе, Наста…

— Дабро заўсёды перамагае зло, кажаш? — яна ўсміхнулася. — Толькі не ў гэтай краіне, Джон Вілаў. Толькі не ў ёй! Успомні свой маёнтак. Хто каго перамог?

Яна прайшла некалькі яшчэ крокаў, спыніўшыся на самай мяжы цемры. За яе спінай была бездань ды безвыходнасць расстання, немагчымасці майго існавання без яе. Бейёглу з яго трамвайчыкам ды начным натоўпам пад парасонамі адсюль нагадваў знакамітую перспектыву Манмартру, напісаную Манэ.

— Ты добры чалавек, Джон Вілаў, — звярнулася яна да мяне. — Ты наіўны, дурны, непісьменны, які забыўся на сваю мову, ты абыякавы ды напаўадукаваны пасля свайго Гарварду. Ты баязлівы, ты забабонны, ты маеш схільнасць да лішняе вагі і не ведаеш пра пакт Молатава-Рыбентропа. Але ж — ты добры чалавек. Таму ніколі. Ніколі не спрабуй патрапіць у гэтую краіну, у Беларусь. Ты там загінеш. Таму што калі дабро спрабуе перамагчы ў сумленнай бойцы зло ды хлусню, яно гіне. А што да мяне, дык я прыняла рашэнне. Я вяртаюся.

— Ты што?

— Вяртаюся. Здам білет заўтра і паеду ў зваротны шлях.

— Ты ў росшуку!

— Я пакуль пасялюся ў Вільні, сорак кіламетраў да мяжы! Побач, зусім побач. Жыць у Вільні для беларуса — усё адно, што жыць у Менску. Мова. Вёска. Вільня. Вільня — сталіца без краіны, Беларусь — краіна без сталіцы. Ты б зразумеў, калі б трохі ведаў гісторыю… Там усё такое ж. Да болю такое ж. Я пасялюся там і буду чакаць. Нават калі чакаць давядзецца дзесяць год. Пры першай магчымасці — паеду дадому…

— Чаму, Наста? Навошта? Ты ж вырашыла — і файна абгрунтавала! Што радзіма ўнутры! Што ты будзеш гадаваць яе ў ЗША!

— Вырашыла. План сапраўды быў добры. Але я сустрэла вельмі добрую ілюстрацыю таго, чым усё гэта скончыцца. Я сустрэла цябе. Твой дзед таксама, мусіць, вывозіў частку роднай «Польшчы» ў эмігранцкім клунку. Каб захаваць на чужыне. І што? Захаваў? Унук ані слоўца не разумее на яго мове! Дык гэта ўнук! Што будзе яшчэ праз тры калены? Што? Яшчэ адзін радавод «карэнных амерыканцаў», што забыліся на продкаў?

Я вінавата маўчаў. Я зразумеў, што стаў для яе нагодай, падставай для прыняцця рашэння, якое можа яе згубіць. Я пакутліва падбіраў словы, каб запэўніць яе, што я — выключэнне, аднак па ўсім выходзіла, што ніякае я не выключэнне, бо сапраўды большасць маіх сяброў называлі сябе карэннымі North Americans, нават маючы цёмную скуру…

— Viraj, Наста, — нагадаў я слова, якое цудам запомніў па-беларуску. — Ты імкнулася ў viraj. І амаль што даляцела!

— Вырай? — перапытала яна. — Дык гэта для птушак вырай там, дзе цёпла. Для чалавека вырай — там, дзе ягоны дом! А дом у мяне на поўначы, скаваны ільдамі. Мне туды! Да таго ж, выявілася, што на нябёсах таксама ёсць страх і кашмары. І што калі ты застрашаны, ты будзеш баяцца і ў Стамбуле, і ў Амерыцы… Ты не зразумеў, Джон, — дадала яна светла. — Адбыўшы свой тэрмін тут, у чысцяцы, я цяпер лячу не ў зваротны шлях, не на зямлю. Гэта іншая вандроўка. Гэтая вандроўка не назад, а наперад. Я ўзнагароджана выраем, узнагароджана нашай сустрэчай. Я лячу ў вырай, у свой заснежаны, сцюдзены вырай…

Я прачула абняў яе. Абняў, нібы збіраюся затрымаць у сваіх абдымках назаўжды, не пусціць на пагібель, на зняволенне, на вар’яцтва. І сапраўды, хто сказаў, што мы павінны зараз разысціся назаўсёды? Хто абвесціў гэты прысуд? І нават калі ён абвешчаны на нябёсах, я яшчэ магу яго абскардзіць, затрымаць яе побач і запэўніць (прыклаўшы ўсё ўласнае красамоўе) не ехаць у тую Вільню, якая мне падавалася невялічкім мілітарызаваным мястэчкам побач з уваходам у памежны падземны тунэль, які доўжыцца да самай Беларусі (тут перад кожным аўтобусам ці аўто са скрыгатам адчыняецца падобная да гільяціны жалезная заслона, якая аддзяляе цывілізаваны свет ад краіны, дзе абвешчана ў пошук Наста).

— Слухай, калі ты нікуды не ляціш з раніцы, дык чаму б нам не сустрэцца яшчэ раз? Напрыклад, апоўдні?

— Навошта? — запыталася яна.

Здаецца, Наста вырашыла, што я адыграў сваю ролю ў ейным жыцці і магу сысці ў непатрэбны цень успамінаў.

— Мы б маглі схадзіць на Шагала.

— Мы яго бачылі.

— Здалёк! Няўжо цябе не цікавіць, якое ўвасабленне на гэтым палатне набыў ягоны ўлюбёны Вібескц?

— Віцебск, дурачына!

Як я нахвальваў шагалаўскі жывапіс! Як апісваў каларыстыку і вобразнасць! Як пераконваў, што без мастацтвазнаўцы Шагала не зразумець, таму ёй трэба скарыстацца неверагоднай магчымасцю не проста паглядзець на палатно, але атрымаць грунтоўны аналіз, як на Discovery (гэтае параўнанне зноў яе павесяліла). Магчымасцю палюбіць жывапіс на ўсё астатняе жыццё. Карацей, яна здалася. Я прапанаваў забраць яе заўтра з гатэлю на таксоўцы, але ж яна катэгарычна адмовілася называць, дзе жыве. «Для тваёй жа бяспекі», — растлумачыла яна. Тады я прапанаваў сустрэцца ў цэнтры, мяркуючы, што яна жыве недзе побач, у гістарычнай частцы.

— Давай абярэм месцам сустрэчы блакітную мячэць, — прапанаваў я.

Кіраваўся я пры гэтым звычайнай турысцкай логікай, называючы самы буйны будынак у цэнтры. Да таго ж, я жыў у файным гатэльчыку зусім побач, у Султан-Ахмед і выгадваў колькі хвілін сну, якога заставалася не так і шмат.

— Блакітную што?

Тут высветлілася адна непажаданка: яна не ведае, што такое mosque (мячэць). Яе ангельская была даволі неблагой, яна часам валодала даволі спецыфічнай лексікай, здолела прыгадаць, напрыклад, што willow гэта вярба. Аднак, як у любога, хто не жыў доўга ў моўным асяродку, час ад час здараліся экзерсісы невыказнасці. Напрыклад, яна доўгі час не магла згадаць ангельскі аналаг «відэльца», калі мы праходзілі побач з той жанчынай, якая цыравала надзіманую лодку. Я не ведаю, як, у якім кантэксце вылез той відэлец побач з гумавым чаўном, аднак fork яна так і не прыгадала без дапамогі, тыкнуўшы мне ледзь не ў вока трохзубым рыбным відэльцам у «Бабушцы» ды запытаўшыся — «як завуць»?

— Blue Mosque, — цвердзіў я, але яна толькі рагатала.

Я так разумеў, што слова «моск» мае нейкія цікавыя канатацыі ў яе моўным асяродку. Яна нават узгадала «моск», прычым яе ўласны «моск» як аб’ект, які я намагаюся сімвалічна згвалціць.

— Mosque is a worshiping place for a muslims! — тлумачыў я, але слова muslim яна таксама не ведала.

Тады я зрабіў апошнюю спробу, апеляваўшы да мінарэтаў як прыкметы the mosque. Я сапраўды дурань, бо мне прыйшло ў галаву, што калі я выкарыстаю складанае слова minaret, дык яна яго дакладна не зразумее. Таму я выкарыстаў слова pillar — я працягваў казаць, што Blue Mosque гэта месца, дзе шэсць pillars. Звычайна ў mosques чатыры pillars, а тут — шэсць.

Яна зноў не разумела. Яна не ведала слова pillar, і не было ніякага рэлігійна карэктнага спосабу, каб гэтае слова паказаць (мая спроба зрабіць гэта з дапамогай пальца атрымалася непрыстойнай).

Заўвага рэдактара (Я. П.): «А як жа яна называла слуп ля твайго маёнтка, Джон»?

Адказ: «Янка, яна выкарыстоўвала слова column!»

У роспачы я палез у кішэню і намацаў там кіпу візітовак з гатэлю, якія з нахабнай колькасцю памылак прапаноўвалі спа-працэдуры, лазню ды іншыя паслугі, якія могуць спатрэбіцца адзінокаму іншаземцу ў чужой краіне. У другой кішэні знайшоўся аловак. Я хутка намаляваў сілуэт Blue Mosque, пазнавальны купал, слупы мінарэтаў. Прынамсі, маляваў я няблага. Працягнуў ёй (у яе застаўся мой малюнак).

— А! Дык гэта блю моск? — cа здзіўленнем здагадалася яна. — Я не ведала англамоўнай назвы! У нас яна зусім па-іншаму завецца!

— Ля галоўнага ўваходу, добра?

— Добра, — пагадзілася яна.

Яна ўжо збіралася сыходзіць, але замерла і павярнулася да мяне. Што, якая думка прыйшла ёй у галаву ды змусіла гэта зрабіць? Не даведаюся, мабыць, ніколі.

— Вось што, Джон Вілаў. Ты ўсё роўна марадзёр, дык у мяне ёсць для цябе марадзёрскі падарунак. Раптам мы заўтра палаемся з-за тваёй ваяўнічай непісьменнасці ды няўвагі да роднай мовы, дык я і раздумаю… Магу. Дык бяры хутчэй, пакуль даю!

Яна працягнула мне тую палатняную ёлачную цацку, якую я ўжо бачыў у тэчцы. Трусік са збянтэжанай мыскай, якога нібы мамкі пазбавілі. Лялька была цёплай, здаецца, увесь час Наста не выпускала яе з рук. Мільганула думка пра пацалунак, але ж зразумеў: пакуль не назаву яе lips вуснамі (я не памятаў vousni), яна не дазволіць да сябе дакрануцца, дык я і спрабаваць не буду, бо не маю права.

— Гэтая цацка — мой талісман. Ён са мной з самага дзяцінства. Заўсёды прыносіў шанцаванне ды пачуццё бяспекі.

— Дык трымай яго! Табе бяспека больш патрэбная, чым мне!

— Ад такіх падарункаў не адмаўляюцца, Джон Вілаў. Трымай, бо гэтая рэч належыць табе. Гэтая цацка з маёнтку. Адзінае, што засталося ад твайго магчымага дзяцінства, якое ты страціў з-за руплівасці твайго дзеда, які вывез тваю будучыню і твой лёс у Амерыку. Лялька старая, дарэвалюцыйная, на палотнах твайго «рускага мастака» Жукоўскага такія можна пабачыць. Трымай. Хай табе шанцуе. Заўтра ў дванаццаць.

Мы паглядзелі адно на аднога. Лямантавалі чайкі над нашымі галовамі. Ах, як жа яны лямантавалі! Ці не гэта было папярэджаннем? Чаму я не пачуў папярэджанне? Потым яна ступіла ў цемру, а я выклікаў таксоўку і паехаў да сябе ў загрувашчаны фальшывым антыкварыятам гатэль.

Я засынаў, ахоплены ўзрушанасцю ад нашага знаёмства, засынаў, працягваючы мармытаць тыя нязвыклыя словы на мове, якія Наста мне спрабавала ўкласці ў галаву: у сне яны хутка ўсплылі ў падсвядомасці ва ўсёй сваёй квяцістасці, ах, як добра я размаўляў па-беларуску з дапамогай тых пяці назоўнікаў, якія паспеў пачуць! Якія складаныя сказы з іх утвараў! Прачнуўся я з «вуснамі» на ўласных вуснах. Мне падалося, што ў летуценні я ўспомніў беларускі назоўнік для lips, і хуценька, тым жа алоўкам, запісаў на адвароце яшчэ адной візітоўкі, каб не забыцца: гэтае слова мне сёння магло спатрэбіцца. Я захаваў гэтую сваю колішнюю гукапераймальную здагадку, яна ляжыць побач з маім лэптопам зараз, і я ўсміхаюся, гледзячы на помслівую пагарду мовы: «ousli» накрэмзана на візітоўцы хуткім усхваляваным почыркам.

Я апранаўся, упэўнены ў сабе і сваіх моўных здольнасцях. Але начная зачараванасць пачынала развейвацца. І вось я ўжо не мог узгадаць, як гучаць «шыя», «вейкі», а дакладней як гучаць тыя субстраты, якімі іх падмяніла ў сне хітрая падсвядомасць. У роспачы ад уласнай няпамятлівасці я распахнуў цяжкія аксамітавыя запавесы (прыкмету «нятаннага» гатэля ў Стамбуле!), і на пакой абрынулася халоднае бязлітаснае святло, якое, здаецца, выпаліла мяне да самага донца. Упершыню і адразу вельмі моцна прыйшло прадчуванне таго, што яшчэ не здарылася. Там зноўку ліў дождж, намагаючыся патапіць мора ці хаця б змыць з палотнішча прасторы лінію далягляду, але бялявы характар святла, лёгкая дымка, якой былі кранутыя дахі навакольных дамоў, трывожныя траекторыі, якія пракрэслівалі ў паветры чайкі, як быццам сцвярджалі: усё, дружа! Старонка перагорнутая! Сёння будзе зусім іншы дзень, у якім няма месца вашым моўным практыкаванням!

Я вылецеў з гатэлю і пабег да мячэці. Я быў там на паўгадзіны раней прызначанага часу і прастаяў на гадзіну, на паўтары гадзіны, на дзве гадзіны пазней, і потым мокры, як трус у лесе падчас залевы ці той лялечны трусік у маёй кішэні (небарака пацярпеў не менш за мяне), сеў у кавярні, з якой была бачная пляцоўка ля ўваходу, сеў і чакаў яшчэ гадзіну — на той выпадак, калі яна праспала. «Ну як жа! Як жа ты можаш не прыйсці? — дакараў я яе. — Нават калі я недастаткова беларус, я ж жывая істота, май жа літасць! Я ж вывучуся, толькі дай мне шанец!». Але яе не было. Мае ціхія праклёны і малітвы не дапамаглі. Прайшло чатыры гадзіны. Усё было зразумела. Не, нічога не было зразумела, сэрца працягвала заходзіцца, калі здалёк набліжалася жаночая постаць, якая рухалася хуткімі, энергічнымі крокамі — так, як рухалася яна. Да мяне падышоў бармэн, паклаў руку на плячо, падаў чарговы (дванаццаты? Трынаццаты?) кілішак гарбаты і сказаў спачувальна: «Яна не прыйдзе. Не прыйдзе». У гэтым горадзе ўсе ўсё разумелі. Трэба было паклікаць таксоўку ў аэрапорт. Я выцягнуў стос візітовак, ператасаваў іх, як калоду карт, выбраў патрэбную і хутка, каб не змяніць рашэння, каб не застацца тут, каб не шукаць яе на рэгістрацыі флайтаў у Вільню (яшчэ чаго не хапала! Што яна мне скажа? Адчапіся ад мяне, вар’ят?) набраў нумар.

— Таксі «Святая Сафія», — павітаў мяне ветлівы жаночы голас.

І вось, пакуль замаўляў машыну, пакуль тлумачыў, да якога тэрмінала ехаць і ці шмат у мяне багажу, позірк сутыкнуўся з лагатыпам кампаніі «Святая Сафія», з лагатыпам, які быў ляпнуты акурат на тое самае месца, дзе я маляваў сілуэт блакітнай мячэці для Насты на візітоўцы, якую пакінуў ёй. Лагатып таксі «Святая Сафія» літаральна супадаў з абрысам blue mosque, ну канечне! Бо «Святая Сафія», «Hagia Sofia», была перабудаваная ў мячэць, а яе купал занадта ж нагадвае купал мячэці, бо архітэктурнага канону для вялікага хрысціянскага храму ў тыя гады, калі яе ўзводзілі, яшчэ не было. Ну канечне! Нават гэтая хвалёная blue mosque была пабудаваная адно для таго, каб пераўзысці веліч хрысціянскай святыні, якая была тут, зусім побач і з якой асацыяваўся гэты горад ужо колькі стагоддзяў! Я паклікаў Насту прыйсці да блакітнай мячэці, пазначыўшы ў якасці накіравальнага малюнка (dome and number of minarets) фактычнае запрашэнне да Святой Сафіі! І, вядома ж, яна пайшла да Сафіі — будынку з купалам, аточаннага слупамі. Будынку, які пазначаны на кожнай паштоўцы з выявай Стамбулу!

Сарваўся, пабег. На палове шляху спыніў таксоўку і скокнуў унутр, хаця будынкі мячэці ды галоўнай хрысціянскай святыні (як і нас з Настай усяго чатыры гадзіны таму!) падзяляла не такая вялікая дыстанцыя, дзесяць хвілін хуткага бегу, але, калі наканавана, — не сустрэнецеся, нават дамовіўшыся з дапамогай GPS-каардынат! Хутка знайшоў галоўны ўваход, прынамсі, тое, што можна было ўспрымаць як галоўны ўваход па надзвычайнай колькасці вулічных гандляроў, якія расставілі тут намёты. Насты не было. Ні яе самой, ні якога-небудзь следу яе прысутнасці (я быў упэўнены, што яна пакінула б след, я б адчуў, я б пабачыў!)

— Прабачце, а ці стаяла тут, ля ўваходу, такая дзяўчына? — звярнуўся я да гандляра і паспрабаваў яму як-небудзь паказаць Насту. Выйшла толькі некалькі разоў апантана ўзмахнуць рукамі. Ён адразу ж прапанаваў мне набыць маленькі керамічны сімвал майго клінічнага ідыятызму ўсяго за дваццаць баксаў. Я адмовіўся. «Тады хаця б за пяць», — прапанаваў ён. Я даў яму грошы, спадзеючыся, што ў яго будзе парада, як мне яе знайсці. Але атрымаўшы грошы, гандляр только шыроха ўсміхнуўся ды па-філасофску адзначыў: «Сябра, тут столькі дзяўчын ля ўваходу пасвіцца, што калі ты згубіў патрэбную, пачакай дзесяць хвілін, з’явіцца іншая!». Мой тэлефон званіў: таксоўка чакала мяне ля гатэля.

І тады адбыўся цуд. Ліпеньскі дождж, які ліў усе гэтыя дні і з-за якога я прапанаваў перайменаваць тутэйшы «снежань» у нешта больш рэлевантнае, раптам скончыўся. Стала вельмі ціха, нават чайкі прымоўклі, здзіўленыя. Кожны, хто быў у гэтым горадзе, узняў вочы дагары, да нябёсаў, дзівячыся кароткаму перадыху. І тут з вышыні павольна і ўрачыста, падкрэсліваючы выключнасць моманту, пасыпаўся бялюткі, як сукенка нявесты, снег…