Сечка. Літаратурныя эсэ

“Літаратурная справа павінна стаць часткай агульнапралетарскай справы, “калёсікам і вінцікам...”, – і зараз жа: “бясспрэчна, літаратурная справа менш за ўсё паддаецца механічнаму раўненню, нівеліраванню...”

-- Ну, -- праз гады пытаю ў сваіх выкладчыкаў, -- і за што мне “неуд”? “За что боролись?!” – крычаў мужык у часы антыалкагольнай кампаніі, душачыся ў чарзе да жаданага акенца.

Фінал артыкула прыводжу ў арыгінале, каб ні адна крупінка гэтых сапраўды залатых слоў не страцілася пры перакладзе:

-- Успокойтесь, господа! -- звяртаецца Уладзімір Ільіч да ўяўных апанентаў-інтэлігентаў, гарачых прыхільнікаў свабоды слова. -- Каждый волен писать и говорить всё, что ему угодно, без малейших ограничений.

І вось гэта, а не вінцікі, болцікі і гаечкі, бачыцца мне сапраўды мудрым, правільным, справядлівым, вартым усялякага вывучэння і канспектавання.

2007 г.

Сечка-11

Раней усё стараўся, каб была хоць якаясь лейтматыўная лінія, адзін скразны герой (Ракаў, Пісьмянкоў, Варановіч, Рубанаў, Ленін, Сыс, Асташонак, Дамашэвіч, Быкаў...), каб існавала хоць нейкая “глабальная” думка, на якую, як пацеркі, нанізваліся б раздзельчыкі... А цяпер проста хочацца вольнага пісьма, хаатычнага россыпу разваг, абагульненняў-высноў, эпізодаў-выпадкаў – тых, што некалі, ці нядаўна, ды і цяпер падаюцца асабіста мне цікавымі.

1.

У маю медыцынскую картку ў паліклініцы выпадкова патрапіла чужое паведамленне. Нікому яно не спатрэбілася, і я захаваў яго.

УЗ 2 ц р п-ка

Экстренное извещение

об инфекционном заболевании

1. Фамилия, имя, отчество пациента А…ич Наталья Владимировна

2. Дата рождения: 1956

3. Пол: мужской, женский (нужное подчеркнуть)

Менавіта так – рашуча, упэўнена, безапеляцыйна падкрэслена: мужской.

І ўспомніўся мне стары, пахабны і па вялікім рахунку не смешны анекдот, які, тым не менш, ідэальна падыходзіць да нашага “извещения”.

Савецкі час. Яўрэй перабіраецца цераз мяжу на захад. «Стой, кто идёт? Фамилия!» – Такі й такі. «Имя!» Такое й такое. «Пол!» – «Женский». – «? – как? почему?» – «П…да я, п…да, зачем не пошёл другой дорогой!»

2.

Куды менш пахабнае, хоць і блізкае па тэме. Сусед па палаце, малады хлопец з пераламаным хрыбетнікам, раптам прамовіў, гледзячы ў жахлівую белату столі:

Страна нуждается в героях –

П...да рожает дураков.

І вось колькі ўжо часу – ці пазіраю ў вакно, ці ў тэлевізар, ці слухаю пра палітыку або сямейныя праблемы, ці рэдагую-перапісваю чужыя рукапісы, ці бадзяюся па вуліцы, ці спрабую пісаць сваё – перад усім усплываюць гэтыя словы – эпіграфам.

3.

...Прыязджаў некалі да мяне ў госці Алесь Асташонак, мы пілі, не разводзячы вадою, спірт, закусвалі чырвонай мурманскай рыбкай, ружовай беларускай паляндвічкай, і я, на правах гаспадара, ведаючы, што ў чужой кватэры Алесь наўрад ці скарыстаецца сваім разрадам па боксе, абдымаючы яго за плечы, чытаў-сцябаўся:

Я то хоть бульбаш обычный,

Ты же, извини, еврей.

Что ж так плачем неприлично

Над Радзімаю своей?

Мы с тобой, Алесь, по-нову

Тельник на груди рванём!

Ведь вначале было слово,

Пятый пункт – уже потом…

...Даўно ні Алеся, ні мурманскай рыбкі, ні пятага пункта, ні Цімура Кібірава (у сэнсе, дзе ён, хто ён?)... Што гэта, блін, было?! Дзе яно, блін, дзелася?!

4.

Сябар, каб прывучаць да роднай мовы свайго дзесяцігадовага сына, дае яму – не дае, нават загадвае, каб той чытаў хоць патроху “Шчарбаты талер”. Бедны малы! Бывае, спатыкнуўшыся на якім слове ці каструбаватым сказе, адкідвае ненавісную кніжку і ледзь не ў слязах крычыць:

– Гэта пісаў не Андрэй! (Ён мяне ведае, канечне). Андрэй такога не напіша!

А вось ужо іншы, не малы – тэлефануе: “Што ты пісаць стаў так нецікава, сечкі нейкія прыдумаў – слова калхознае, на Абрамовіча наехаў, яўрэем яго абзываеш (?) – і не баішся, ты што, зусім ужо...”

Бедная, бедная наша літаратура і культура. Як плакала некалі ў часы “Лысай гары” ціхенька ў кутку, так і будзе ўсхліпваць. Ну чаму ў ёй столькі ідыётаў, чым мы перад іншымі народамі прагнявіліся?..

І не паваюеш жа, не зменіш нічога – няма супраць дурня ні лома, ні прыёма; нездарма ж кажуць – хворы вылечыцца, злачынца пакаецца, п’яны праспіцца, а дурны – ніколі.

Хаця... (Напісаў, а цяпер сам сабе буду супярэчыць.) Мо гэта ўвогуле тэндэнцыя, незалежная ад часу, узросту і нацыянальнасці? Антон Чэхаў – Авілавай:

“Горький... в последнее время начал писать чепуху, чепуху возмутительную, так что скоро я брошу его читать”. І годам пазней – жонцы, пра таго ж беднага Аляксея Максімавіча: “Что-то удивительно дикое. Если бы написал это не Горький, то никто бы читать не стал”.

Як афіцыйны рэдактар публічна я не магу дазволіць сабе падобнай раскошы ў ацэнках. А так, бывае, хочацца!

“Не, вы растлумачце, чаму мяне не друкуюць, не чытаюць, не перакладаюць, а калі друкуюць, чытаюць і перакладаюць, дык няма водгукаў, прэміяў, аддачы...”

Таму, дарагі, што пішаш ты “чепуху, чепуху возмутительную”.

І кропка.

5.

Гогаль, выбранае месца з “Выбраных мясцін з перапіскі з сябрамі”.

“Калі пісьменнік пачне апраўдвацца якімі-небудзь абставінамі, што паслужылі прычынай яго няшчырасці, ці неабдуманасці, ці хапатлівай неахайнасці слова, тады і кожны несправядлівы суддзя можа апраўдвацца тым, што браў хабар і выносіў несправядлівыя прысуды, складаючы віну на абставіны, жонку, сям’ю – ды ці мала на што можна спаслацца. Нашчадкам не будзе справы да таго, хто вінаваты, што пісьменнік сказаў глупства ці абсурд, альбо выказаўся прымітыўна. Нашчадкі не стануць разбірацца, хто штурхаў яго пад руку: ці блізарукі хцівы сябрук, ці рэдактар часопіса, які клапоціцца толькі пра выгоды свайго выдання. Нашчадкі не прымуць да ўвагі ні кумаўства, ні блату, ні цяжкага матэрыяльнага становішча пісьменніка. Яны ўпікнуць толькі аднога пісьменніка. Чаму зламаўся, чаму не выстаяў супраць усяго гэтага?!”

6.

Пішуць (часта смакуючы, і гэта так брыдка!) пра душэўную хваробу Гогаля, шукаюць прычыны яе, і чамусьці ніводнаму з даследчыкаў (нават выдатнаму Анры Труая) не прыйшло ў галаву задумацца над простым. Бацьку Гогаля было 13, маці – сем месяцаў, і ён, гэты бэйбус, дужа любіў з гэтым, несумненна, прыгожанькім дзіцяняткам нянькацца, гулёкацца, сюсі-пусіцца... Калі ж ёй споўнілася 13, а яму 27, раптам узгарэўся жаданнем ажаніцца з ёю.

Пачалі адгаворваць Васіля адкласці вяселле хаця б на год; дзе там! – яно адбылося ўжо праз месяц.

І вось вынік. Само гэтае яшчэ дзіця нараджае (у супярэчнасці з нашым раздзельчыкам 2) генія, якіх мала ведаў свет, – з аднаго боку, а з іншага – які няшчасны лёс і нядоўгі век быў наканаваны яе беднаму сыну! “Мамачка, злітуйся з мяне, забяры мяне адсюль!..”

7.

У іншых народаў, у нармальных нацыяў: “Як справы, як жыццё, сям’я, бізнес?

– “Ол райт! Окей!”

У нас: “Як справа?”

– “Як злева, так і справа”...

“Ну, а так, як яно, жыццё?”

– “Магло б быць лепш...”; “Ні то ні сё, ні два ні паўтара, ні пяць ні дзесяць...”; “Абы дзень да вечара...”; “Жызнь бекава: пая...аў бы – ды некава”, або, як выказаўся мой стары настаўнік беларускай мовы і літаратуры: “І не жывецца, і яб...цца”...

“Ну, тады – як дзела?”

– “Дзела ў пракурора, у нас дзялішкі...”

У самога не кватэра – катэдж, машыны дзве-тры, жонка-красуня, палюбоўніца (не адна), пасада (не адна) грашовая, прэстыжная, а ўсё ўздыхае, усё яму “бекава”...

Беларуская адвечная перастрахоўка, абы не пазайздросцілі, не сурочылі. Народзіцца немаўля – не хваліць яго, яшчэ і плюнуць на яго. Карова ацеліцца – “а каб гэтае цяля да лета не дацягнула!”... Калі хто жадае на словах дабра – нешта тут не так, значыць, у душы штось нядобрае мае.

І вось яна – выпаўзае з глыбіні стагоддзяў – замова ад сурокаў:

На “Добры дзень!” – “Штаны здзень”. – “Добрага ранку!” – “Спіну табе ў абаранку”. – “Здароў!” – “Здаравейшых бачылі”, або “Пасі кароў!”

На “Добры вечар” – “Дзячыць нечым!”, на “Дзякую” – “Па спіне ламакаю”...

А гэта што, бадай, самае і паўсюль распаўсюджанае: “Памагай Бог!”

– Казаў Бог, каб ты памог.

У нашай вёсцы жыў некалі камуніст, у вайну яго забілі, дык ён звычайна, калі падыходзіў да талакі, жадаў (не скажа ж атэіст: “Бог у помач”):

– Слава труду! – на што абавязкова якісь дасціпнік, не адрываючыся ад работы, буркаў: “Пацалуй бабу ў п...у”, і камуніст не крыўдзіўся.

8.

“Як людзі кажуць” (друкавалася мною ў 1993 годзе ў газеце “Наша слова”, нават Анатоль Клышка хваліў); тэма – правільна каты ці кошкі? Усе слоўнікі, якія ўдалося перагледзець, даюць кальку з расейскай: “дарогу перабегла кошка”, “сямейства кашэчых, кашачых”, “кашэчы канцэрт”, “гульня ў кошкі-мышкі”, “кошкі на душы скрабуць” (дарэчы, чаму не шкрабуць?), “ведае кошка, чыё мяса з’ела”, казка “Кошкін дом”, і г.д., таксама ў слоўніках замацавана дыялектнае слова “котка” жаночага роду.

Між тым у жывой народнай беларускай мове слова “кошка” ўжываецца ў адным-адзіным значэнні – калі трэба падкрэсліць, што гэта менавіта кошка, а не кот, калі, груба кажучы, зазірнуць ёй пад хвост. Ва ўсіх астатніх выпадках: каты – зборнае значэнне, выразы – каціны бацька, ведае кот, чыё мяса з’еў, як кот наплакаў, кот дарогу перабег, каціны канцэрт (ва ўспамінах П. Мядзёлкі – “... у касцёле запраўды каціны канцэрт, хоць вушы затыкай”). Гульня “в кошки-мышки» па-беларуску заўсёды звалася “квач”...

Во праблемы былі 15 гадоў назад! Цяпер бы іх нам.

9.

– А нужен ли слепым свет?

– Нет.

Часта думаю: каму гэта трэба? Тое, што я столькі часу (з 2002 года) таўку ваду ў ступе? Сто разоў пісаў і тлумачыў, што пад час і падчас – розныя часціны мовы, што ёсць лёгкае правіла: калі можна замяніць на “ў час”, тады і “пад час” пішацца асобна. Усё адно пасміхаюцца і робяць па-свойму, г.зн. ва ўсіх выпадках пішуць злучна, тлумачачы – “так па слоўніку”. Дык будзьце прынцыповымі да канца, пішыце, як па слоўніку – гарком, камунізма, сацыялізма...

Прапанаваў некалі прыгожае слова “занізкі” замест польскага “каралі”, і што – узяў яго хто-небудзь, скарыстазў дзе-небудзь, адзначыў хоць бы?

Спрабаваў даказаць, што пісаць Фінляндыя і Грэнландыя ў абодвух выпадках варта было б ці праз я, ці праз а – і што? Нуль на масу.

Толку, што разбіваў лоб, каб давесці, што і прыгажэй, і па народнаму – на лобе, а не на ілбе, на лёдзе, а не на ільдзе, чацверкам, а не чацвяргом, – і што? “Пофік дым”.

І ўсё ж!.. Вада камень точыць. Натыкнуўся ў тым жа “Арфаграфічным слоўніку” 1990 г.в., які для нашых афіцыйных карэктараў і пісьменнікаў ёсць Евангеллем, на сказ, які крыху пагрэў мне душу; вось гэты:

“Пры падрыхтаванні шостага выдання слоўніка ўлічаны слушныя заўвагі чытачоў”... Не сумняваемся, што наперадзе будзе яшчэ і шаснаццатае выданне.

1993, 2008 гг.

Сечка-12

1.

У вядомым мультфільме Дзед Мароз пытае ў вульгарнага шафёра: “Скажы, мілы чалавек, а што такое лета?” – так і ў мяне, бывае, калі-нікалі шчыра цікавяцца:

– Што азначае само слова – сечка?

Я тады хлушу, што гэта новатвор, слова-выдумка, як у рускай мове – “дэцал”; так па-беларуску называецца нешта кароценькае, аднаднёўка, мініяцюрка, вытрымка з дзённіка, карацей – “запіс”, як проста і коратка назвалі гэты жанр у “Дзеяслове” (“Слова ад “Дзеяслова” і “Дуліна ад Барадуліна”).

Мне кажуць – мала. Ты пішаш усё менш і ўсё карацей. А мне б хацелася навучыцца так – восеньскі ліст адарваўся ад галіны, і пакуль падае, марудна кружачыся, на зямлю – вось бы злавіць гэты адрэзак часу і “ўпіхнуць” у яго думку. Альбо – пісаць дубчыкам на мокрым пяску паміж прылівам і адлівам. Напісаў – накаціла хваля, змыла і забрала з сабою ў нікуды, ці, лепш сказаць, у сваю бязмежную прастору.

“След мой волною смоет, а я на берег с утра приду опять...”

2.

Бо дзень і ноч працуе ўдарна

Літаратурная сячкарня.

У. Мазго

“Сярдзіта зашамкала сячкарня вострымі нажамі, перасякаючы салому на дробныя шматочкі” (Я. Колас).

Што ў гэтым сказе? У гэтых свісцячых “с” і пагрозлівых “р” і “ж”? Правільна – папярэджанне аб пільнасці, тут не да жартаў – будзь напагатове, трымай вуха востра, а рукі не піхай куды не след!

Небяспечная штука – сячкарня. Не для тых, хто круціць (а круцілі зазвычай па двое, знарок наймалі для гэтага жанчын), – для таго, хто падае ў барабан салому або выграбае з бункера, з-пад крывых нажоў, сечку. Рабіў гэта, як правіла, сам гаспадар. У нашым выпадку Арцень. Ды вазьмі ты палку, ёсць жа, урэшце, спецыяльная лапатка – не, хочацца хутчэй, рукамі, памацаць, лішні раз да свайго дабра дакрануцца...

Вынік: шах-шах! – два пальцы Арценю як карова языком злізала. Упалі ў бункер і пакаціліся ў мяшок. І што? Пакрычаў, пабегаў, паплакаў, заматаў анучаю, дарэзаў сечку... Пасля расказваў, што на вайне гранатаю адарвала. Пакрысе сам паверыў, хадзіў выбіваць паперы ветэрана вайны... Было яму пад 60. І жыў ён яшчэ гадоў 20 без гэтых пальцаў, нібыта без іх і нарадзіўся.

Я ніколі не разумеў – як так лёгка прывыкаюць людзі? Тут хворы зуб вырываць, і то перадумаеш, нашкадуешся, гэты ж зуб столькі быў з табою, памагаў табе есці, яму ж таксама жыць хочацца... А то два рабочыя родныя пальцы!

Яшчэ адзін, Мікола, таму на пілараме адхапіла кісць правай рукі. 50 гадоў. Паляўнічы, матацыкліст, рыбак, вясковы, карацей, дзядзька. Ды іншы змарнеў бы ад гора, памёр бы! Гэтаму хоць бы хны. Адзене на куксу шкарпэтку, кіруе адной рукой матацыклам, для касы зрабіў цераз плячо шлейку, рыбу таптухаю ловіць, сякерай нешта цюкае – хіба што мат-перамат на ўвесь двор.

А то Люша (ад Іллі), адзін з нямногіх няспітых мужчын, ну, дзядоў. Усё прасіў мяне сфатаграфаваць яго, толькі абавязкова з канём – у яго свой конь. Во, думаю, якія лірычныя вясковыя людзі, правільна нашы пісьменнікі пісалі. Аказалася, уласная картка яму сто гадоў не трэба, гэта каня перыядычна крадуць, дык каб потым праз міліцыю лягчэй было па фотапартрэце яго адшукаць. Прыязджаю чарговы раз у вёску – у Люшы пальца няма! “Сячкарняй адрэзала... Да-а, ерунда!” Вясёлы, шчаслівы... Самому пад 70.

А каб на вас з вашымі сячкарнямі, з вашымі пальцамі і з вашымі галовамі!

І незразумела, і зайздросна.

3.

У “Маладосці” № 4 за г.г. крытык Ігар Запрудскі выступае з чарговым артыкулам “Бадай-2”, дзе запрашае да палемікі – да “субяседавання” пісьменніка з крытыкамі ды супрацоўнікамі рэдакцый.

Калі ласка.

Асноўная мэта даволі аб’ёмнага артыкула: “Трэба намагацца нетупа ствараць вобраз баларускага Супергероя... нацыянальнага Героя без недахопаў і заган”.

Уяўляю, што гэта будзе за герой. І што крытыцы з ім рабіць? Як пра такога пісаць? Крытыку заклікаць да стварэння такога тыпа – тое самае, што пісьменніку марыць, каб мастацкія рэчы пісаў камп’ютэр. Каму і навошта тады спатрэбіцца сам пісьменнік?

Увогуле, з артыкула можна даведацца шмат цікавага. Напрыклад, як у часы Рыгора Бярозкіна “слова цыцка, як частка жаночага цела, не мела права на існаванне”, а таксама, што “ў некаторых творах нашай найноўшай літаратуры назіраецца відавочнае імкненне не грэбаваць пахамі грамадскай прыбіральні”.

Самае смешнае, што ў беларускай мове цыцкі і грудзі – не адно й тое ж (у нашых грудзей няма адзіночнага ліку), а самае сумнае – што пахі ханжаства і ілжэ-цнатлівасці куды брыдчэйшыя за пахі прыбіральні. У якую, дарэчы, сапраўды наша літаратура раней ніколі не заглядвала. Героі прачыналіся, снедалі – і адразу ж за працу. Калі ў “Знаку бяды” Пятрок, апынуўшыся ў Мінску, захацеў па малой патрэбе, гэта была вялікая пісьменніцкая “смеласць і знаходка”, а з нявіннага і натуральнага жадання героя вырас цэлы вялікі раздзел. Якому ў сваю чаргу прысвеціць цэлы вялікі артыкул пад красамоўнай назвай – “Нявыкрутка” – крытык Сяргей Дубавец: пра “катастрафічную ментальнасць” і “катарсіс” беларусаў.

4.

Калі ўжо размова зайшла пра ханжаства, ёсць такая рэч, як ужыванне (ці злоўжыванне) слова “Бог” у літаратуры.

Дастаеўскага ўпікалі, што ён “піхае Бога куды трэба і не трэба”. Упікальшчыкі ўявіць сабе не маглі, якія маштабы гэтае піханне, гэтая згадка Бога “всуе” набудзе ў нашы дні.

Ну, можна карыстацца ўводнымі словамі, устойлівымі выразамі – “далібог”, “дай Бог памяці”, “Божа ты мой мілы// Б’юся я, як гад”...

Але – “Аповесць-малітва”! “Паэма-малітва”! “Прысвячаецца мне, Богу і егіпецкай царыцы Клеапатры”. “Божа, дай здароўя мне, маім дзецям, унукам, праўнукам, нашчадкам і спадкаемцам, і пляменнікам...”

“Это финал? – пытаў герой фільма “Пакроўскія вароты”. – Нет, вы мне скажите, ЭТО финал?!”

Вяртаю аўтару апавяданне:

– Не пойдзе.

– Чаму?!

– Таму што суцэльнае божканне.

– Усё правільна. Чым часцей паўтараць слова Бог, тым лепш. Я некалі даў зарок: у кожным вершы, у кожным апавяданні ўжываць гэтае слова не менш, як 17 разоў. Больш – можна.

– А вы ведаеце, што гэта грэх? І ў рэлігійным, і ў мастацкім сэнсе? Вы не спрабавалі проста напісаць 17 цікавых эпізодаў, 17 жывых дыялогаў і 17 арыгінальных малюнкаў прыроды? І тым самым уславіць Бога больш за прамую згадку яго?

Аўтар, на шчасце, была не скандаліст. Ён толькі крыху здзівіўся:

– Так? А я неяк і не падумаў...

Вышэй напісана – “у нашы дні”. Ды не, разумелі і раней. Якуб Колас, “Песьні жальбы”, 1910 год:

Божа, Божа, твая воля!

(Хоць гэта можа быць і грэх.)

5.

Выпадак з божканнем – маленькая ілюстрацыя, што такое рэальнае жыццё і што такое літаратура.

Адзін і той жа факт у жыцці можа выклікаць разуменне і павагу, і той жа самы факт, перанесены ў літаратуру – раздражненне і непрыняцце. І, адпаведна – наадварот.

Уявім футбаліста. Які б свабодны і незалежны ў рэальным жыцці ён ні быў, у межах зялёнага газона ён вымушаны дзейнічаць па законах тэрыторыі, на якой апынуўся.

Літаратура – хоць і геніяльная, але таксама ўсяго толькі гульня. (“У бісер”, як заўважыў немец Г. Гесэ.) У яе ёсць свае законы і правілы. Іх, канечне, можна парушаць, з імі можна не лічыцца, але тады трэба быць гатовым, што за гэта будуць паказваць жоўтыя і чырвоныя карткі і ў выніку выдаляць з поля.

Ніхто не мае права ўказваць чалавеку, як часта і ў якіх выразах яму звяртацца да Усявышняга.

Але калі гэта набіраецца на камп’ютэры, падпісваецца сваім іменем, выстаўляецца на ўсіхнія вочы, ды яшчэ падаецца з праматой аглоблі і з бязбожным самалюбаваннем, гэта яўнае, не вартае ніякіх дыскусій і спрэчак (бо яно па-за межамі літаратурнага “зялёнага газона”) антымастацтва.

6.

Часам гартаеш пісьменніцкі даведнік і дзіву даешся. Маю на ўвазе псеўданімы. Чалавек з прыгожым натуральным прозвішчам мяняе яго на зусім немілагучнае. Або бярэ псеўданім амаль такі самы, як і прозвішча.

Прозвішча Тумас, псеўданім – Тумаш. Рукапіс у рэдакцыі, прозвішча аўтара – Рулік, псеўданім – Круглік. Забіце мяне, не разумею.

Вольныя, Свабодныя, Чорныя, Белыя, Грэшныя... Дзям’ян Бедны, Максім Горкі, Антон Крайні (псеўданім З. Гіпіус)...

Разумею Коласа, які не мог працаваць пад прозвішчам Міцкевіч, разумею ў прынцыпе і Максіма Танка, хоць і не ўспрымаю гэтае “мілітары”. Некалі ўсё чапляўся да Алеся Жука: “Навошта лірычнаму паэту, аўтару “Аве Марыі”, такі цяжкі, гусенічны псеўданім?” – “Што ты з яго хочаш, – неахвотна адказваў Алесь Аляксандравіч, – сялянскі сын, мода тады такая была”...

Тое самае, як цяпер бы гучала – Максім Ноўтбук.

Быў Васіль Быкаў, і застаўся Быкавым. А калі б ён быў Васіль Гармата? Ці Васіль Аўтамат?

“Дарэчы, мяне пры нараджэнні, – піша Бунін, – ледзь не назвалі Філіпам. Уяўляеце, каб гэта здарылася – я зваўся б “Филипп Бунин”. Цьфу! З-за такога гнюснага сугучча я, мабыць, і друкавацца ніколі б не стаў”.

7.

Колькі намучыўся я са сваім прозвішчам, не перадаць.

У самалёт не пускалі, на мытнях затрымлівалі, ганарары не плацілі... Такая прыемная справа, як хадзіць на пошту атрымоўваць грашовы перавод, заказное пісьмо ці бандэроль – для мяне выпрабаванне, ніколі не атрымаецца без праблем.

Справа ў тым, што ў метрыках і ў пашпарце я запісаны па-руску як ФедАренко. А ўсе паперы, канечне ж, афармляюцца на ФедОренко.

У саміх рускіх такіх праблем няма чамусьці. Арлазоров, Аршавин, БАрщевский... У нас бы 100 працэнтаў пісалі Орлозоров, Оршавин і БОрщевский.

Чарговая сварка на пошце. “Почему в паспорте у вас одна фамилия, а в компьютере – другая?..” Не вытрымліваю:

– А як ваша прозвішча?

– Ка-зо-рез, – па складах адказала дзяўчына, упэўненая, што ў яе з гэтым усё ў парадку.

Даўно “крамольна” здагадваюся: майму беларускаму, прыгожаму, лёгкаму ў вымаўленні і ў напісанні, нармальнаму прозвішчу знарок, каб жыццё малінаю не здавалася, навязваюць транскрыпцыю іншай мовы. Няхай сабе і тысячу разоў братняй. А нельга, і не прасцей назаўсёды зняць усе пытанні, калі пісаць толькі ў двух варыянтах: ФЕДАРЭНКА раз, і FEDARENKA два?

Без наўгародска-валагодскіх пасрэднікаў?

8.

Прыйшла ў рэдакцыю дзяўчына, прынесла апавяданне. Цуд, а не апавяданне! Якія ў нас растуць таленты! А якая прыгожая, сціплая, маладая...

Дабіраюся да прозвішча, якое чамусьці не на першай старонцы, над назваю, а на апошняй, у канцы, чытаю – і вачам не веру. Іна Бл...дкіна. Можа, розыгрыш? Навошта? Ну, нічога, не бяда. Акурат той выпадак, калі псеўданім проста неабходны. Пагавару, яна ўсё зразумее... Званю. Прыходзіць аўтарка. Глядзіць на мяне:

– Можаце не старацца. Я ўсё зразумела.

Забірае рукапіс і, горда несучы прыгожую галаву, выходзіць.

Ну і правільна, Іна! Чорт з ёй, з літаратураю! Прозвішча, як і радзіму, не мяняюць, тым больш, усё адно хутка замуж, і тады тваё ад цябе не ўцячэ – станеш яшчэ выдатнай пісьменніцай...

Як рэдактар кажу.

2009 г.

СЕЧКА-13

1.

Пасля выхаду першай часткі майго рамана “Мяжа” па “сапсаваным тэлефоне” да мяне даляцела першае рэха:

– Колькі ён яшчэ будзе выварочваць сваю дробную душонку?

Гэта так мяне ўразіла, так спадабалася, так нагадала сёе-тое, што не магу не падзяліцца цытатай.

“В этой повести автор выворачивает наизнанку свою пошлую и низкую душонку, делая это с наслаждением, со смакованием, с желанием показать всем: – смотрите, вот какой я хулиган.

Трудно подыскать в нашей литературе что-либо более отвратительное, чем та “мораль”, которую проповедует автор в своей повести, изображая людей и самого себя как гнусных похотливых зверей, у которых нет ни стыда, ни совести”...

Можна падумаць, што гаворка як мінімум пра якога-небудзь сучаснага Сарокіна. А між тым гэта цытата з даклада А. Жданава, 1946 год; маецца на ўвазе савецкі пісьменнік Міхаіл Зошчанка і яго аповесць “Перад узыходам сонца”.

Канечне, само па сабе дзіка, як за бязвінны тэкст, – а аповесць абсалютна бязвінная, як бязвінны любы шэдэўр, – можна было страціць не толькі членства ў Саюзе пісьменнікаў, прадуктовыя карткі і магчымасць друкавацца, а і ўласна галаву. Уражвае іншае: поўнае неразуменне Андрэем Аляксандравічам Жданавым, 1-м Начальнікам Упраўлення прапаганды і агітацыі ЦК ВКП (б), што такое “отвратительная мораль”, якой яна бывае ў сапраўднасці і ў літаратуры.

2.

Вось апавяданне аднаго сталага беларускага аўтара пра вайну. У Берліне ідуць апошнія баі. Савецкі салдат Іван заглядае ў падвал (“не інакш, як там схаваліся гансікі, падумаў ён”) і бачыць на доўгай лаўцы немаладых жанчын у чорных апратках. Пад шырокай спадніцай адной з немак схавалася дзяўчына. Нядоўга думаючы, Іван бярэ яе за руку і цягне за сабой у ацалелую пабудову. “Хоць яна і малодзенькая (націскае на “о” аўтар), а такая ж галодная, як і я, – паспеў падумаць ён, лежачы побач з гарачым, поўным жадання целам дзяўчыны”. Зрабіўшы сваю работу, Іван на руках адносіць дзяўчыну назад у падвал, і калі яна “зноў апынулася пад спадніцай сваёй маці, Іван узяў халодную руку фраў, пацалаваў яе і сказаў ёй “данке”.

Замілаванаму “красівай карцінкай” аўтару і ў галаву не прыйшло, што вось гэтае, пасля ўсяго, гжэчнае цалаванне ручкі і гуллівая падзяка – самы што ні на ёсць яскравы прыклад амаральнасці, цынізму, апафеоз пошласці; не – наш дзівак-аўтар усур’ёз лічыць, што ягоны персанаж – герой не толькі ў літаратурным, пераносным значэнні, але і ў прамым, чалавечым – гуманны, выхаваны савецкі Герой, варты пераймання.

3.

Вернемся, аднак, да сапраўднай літаратуры, да Зошчанкі. Што ж гэта быў за такі чалавек і пісьменнік? Якога любіў чытаць уголас Сталін; аднойчы смяяўся ледзь не да слёз, потым сказаў: “А тут т. Зошчанка ўспомніў пра ГПУ і змяніў канцоўку”. Якога часцей за ўсіх савецкіх пісьменнікаў згадвае Набокаў – ажно тройчы, у той час як, напрыклад, Шолахава, Пастэрнака, Салжаніцына – па адным разе, Булгакава – зусім ні разу... З якім за гонар лічыў выпіць Ясенін і пагутарыць Маякоўскі. Славутасць якога была такой, што часта ён вымушаны быў спыняцца ў гатэлях пад чужым прозвішчам, у той час як па бяскрайніх эсэсэраўскіх дарогах бадзяліся адразу некалькі, як дзяцей Шмідта, фальшывых Зошчанкаў.

Чаго яму не хапала? Чаму не жылося? Што ён усё шукаў? Навошта ў 1942 годзе напісаў тую злашчасную аповесць, а ў 1943-м вырашыў друкаваць яе? Пра што яна?

Ды ўсё пра тое ж. Вечныя пытанні, якія рана ці позна, так ці інакш паўстануць перад любым – без выключэння – творцам, і кожнаму (як кажа Мікола Мятліцкі, “у меру свайго таленту”) давядзецца вырашаць іх.

Рэальнасць ці адлюстраванне? Фантазіі на тэмы жыцця – ці проста жыццё? Творчасць – ці нармальнае існаванне здаровага чалавека?

Зошчанка вельмі пільна ўгледзеў і хутка разабраўся, што розум, звязаны з мастацтвам, з творчасцю, часцей церпіць пакуты, беды, хваробы, у прынцыпе невядомыя чалавеку “сярэдняму, звычайнаму”.

Арганізм у стадыі творчасці – гэта гарэнне свечкі, запаленай з двух канцоў, гэта высмоктванне здароўя, мардаванне сябе, знясільванне, неўрозы, псіхозы, хуткая старасць, ранняя смерць. Вось чаму немагчыма радавацца жыццю, захлынацца простым шчасцем існавання, як у маленстве. Творчасць, літаратура – “варварскі занятак, не ўласцівы мужчыну і чалавеку”.

“Я ж арганізую сваю асобу для нармальнага жыцця, – казаў Зошчанка яшчэ ў 1927 годзе Чукоўскаму (такому ж неўрастэніку, як сам). – Трэба быць чалавекам добрага трэцяга гутунку. Я цяпер, калі кепскае апавяданне напішу, усё роўна друкую. І гарэлку п’ю...”

Але тут новая праблема. Калі стаць “трэцім гатункам” (яшчэ паспрабуй ім стаць), г.зн. абсалютна здаровым чалавекам – зусім адпадзе патрэба ў любой творчасці. Здаровы нармальны чалавек канечне ж выбярэ рэальнае жыццё замест бясплодных фантазій, яму проста не будзе часу забіваць галаву прыдуманымі персанажамі, калі вакол поўна рэальных людзей з сапраўднымі, жывымі пачуццямі.

Тады не напішаш нават кепскага апавядання, і гарэлкі не будзе на што купіць.

Запаведная мара кожнага творчага чалавека – навучыцца сумяшчаць несумяшчальнае. Як бы гэта ў першай палове дня “ствараць шэдэўры”, а пасля абеду памяняць псіхіку, як кашулю ці шкарпэткі, і стаць звычайным, “як усе”? Зошчанка неўзабаве на “трэці гатунак” забываецца і адным абзацам, катэгарычна сумяшчае несумяшчальнае:

“Абсалютнае здароўе зусім не пазбаўляе магчымасці быць творцам, мастаком. Наадварот, абсалютнае здароўе – гэта ідэал для мастацтва. Толькі тады яно можа быць высокім, сапраўдным, паўнавартым...” і т.п.

Сказана – зроблена. Па сутнасці, лепшыя гады жыцця пісьменнік паклаў на змаганне... з уласным талентам. І атрымалася! І ўдалося! Ад неўрозаў, псіхозаў, ад цэлага букету фізічных хвароб Зошчанка пазбавіўся без усялякіх дактароў. Практычна здзейсніўшы подзвіг. Перамог, як бы там ні было. І калі, ужо здаровым, “як усе”, чалавекам ён расправіў плечы, пацёр рукі і паспрабаваў пісаць так, як раней, калі быў хворы, аказалася, паводле дакладной гэбэшнікаў (менавіта – тады яго ўжо “курыравала” не ГПУ, а Міністэрства дзяржаўнай бяспекі), што “творчасць Зошчанкі ў апошні перыяд мастацкай каштоўнасці не ўяўляе”.

Які трагічны прысуд! Як жорстка адпомсціла жыццё непаўторнаму мастаку за ўсяго толькі жаданне крышку пасядзець адразу на двух крэслах...

4.

Тым не менш пытанне ставілася правільна, і яно надзвычай важнае.

Давайце паглядзім, колькі гадоў усім гэтым геніям-паэтам-філосафам? Цытатамі з якіх нас нашпігоўвалі са школьных гадоў? Дваццаць сем... Трыццаць пяць... А таму? Сорак. А іншаму? Трыццаць восем. Дваццаць пяць. Трыццаць тры.

“Философом в осьмнадцать лет...”

Міжволі банальнае – “калі ты такі разумны, чаму не багаты?” ператворыцца ў – “калі ты такі таленавіты і мудры, чаму так мала і, у прынцыпе, так нецікава пражыў?

Чаму не ўсё, што можна было, ад жыцця ўзяў?

Чаму не пастараўся паставіць свой розум на службу сабе, свайму здароўю, целу, псіхіцы?

Чаму не выкарыстаў свой талент на проста ўменне жыць, даўжэй, паўней, прыгажэй, з большай карысцю для сябе, для сваіх блізкіх, а ў ідэальным варыянце – і для дальніх”?

5.

Праўда, дзеля справядлівасці трэба сказаць, што некаторымі творцамі такія глабальныя праблемы вырашаюцца з геніяльнай лёгкасцю.

Вось маленькая рэальная гісторыйка. Я куру. Многа. І, відаць, збоку гэта выглядае неяк непрывабна, ненатуральна (“малы, худы і кашляе”), словам, не так, як у іншых, бо не магу прыгадаць пісьменніка, за выключэннем хіба што Быкава, які не рабіў бы мне мімаходзь заўвагі:

– А вось курыць не варта.

– Я не ў зацяжку, – спачатку аджартоўваўся я.

– Гэта яшчэ горш.

– Я дамскія, з фільтрам, толькі супер-лайт, амерыканскія...

– Амерыканскія самыя шкодныя.

Тады я паспрабаваў ускладніць жарты:

– Я толькі калі вып’ю куру.

– Вось бачыш! Адна гадасць другую цягне.

Ніколі, ніводнай усмешкі ні на адным твары мне выціснуць не ўдалося. Затое лішні раз пераканаўся, што гумар і беларускія пісьменнікі – асобная тэма.

Аляксей Слесарэнка, славуты тым, што здымаўся ў ролі падпаска ў фільме “Вясёлыя хлопцы” (“легко на сердце от песни веселой”), а таксама сыграў Мірона ў “Палескіх рабінзонах”, – Слесарэнка нарэшце коратка і ясна ўсё растлумачыў.

– Не куры.

У яго нядаўна памерла жонка, якую ён вельмі любіў, і розныя жарцікі тут былі б недарэчы.

– Дзядзька Ляксей. Я б з радасцю не курыў. Але ўжо ўмоўны рэфлекс: цыгарэта ў роце – мазгі ў рабоце. Калі я кіну, я не змагу пісаць. Так што маленькая мадэль вечнага выбару: або – або; ці літаратура, ці свядомае забойства здароўя.

– Ну-у, калі так стаіць пытанне... Тады трэба ахвяраваць гэтай, як яе, літаратураю.

6.

Пакуль пісаў гэтыя шэсць старонак (з перапынамі паўтара гады), патрапіла на вочы яшчэ апавяданне, ужо не сталага, а добра старога аўтара.

Таксама сімпатычны, у тэму прыклад: чалавек і пражыў многа, і па-ранейшаму займаецца творчасцю...

Апавяданне пра сучасную вёску. Хоць яна і сучасная, але герой стары, той самы, што ўсё пускае хітрую ўсмешку ў пшанічныя вусы; вясковы, мудры, бессмяротны дзед, які ведае пра ўсё на свеце. Хіба што ва ўнутраную палітыку цяпер абачліва не лезе. Ды яшчэ лексіка яго змянілася. Не, ён не каверкае ні смартфоны, ні мабілы, ні вінду, ні кампы, – ён проста пачаў казаць так:

“Эх-ма”, “то-біш”...

“Ей-права”, “знам-дзела”...

“Дзе-скаць”, “та-скаць”...

“Сядай, мілок”...

“А вось мы лучку, агурчыкаў”...

“Няма дзе рабяткам галубоў паганяць”... (Якіх у Беларусі зроду ніхто ніколі не ганяў.)

“Была і ў мяне зазноба”...

“Назваўся груздом – лезь у кузаў”...

Пажадана самазвальны. А мы тут пра нейкія высокія матэрыі – што з чым сумясціць, ды як гарманізаваць... Дзівакі, ей-права!

2010 г.

СЕЧКА-14

1.

Крытык Леанід Галубовіч піша – не ў прыватным нататніку, не на сцяне грамадскай прыбіральні, не ў камп’ютарным Livejornal, а ў тоўстай афіцыйнай кнізе, “ничтоже сумняшеся”:

“Федарэнка – убогі геній сучаснай нацыянальнай прозы і самотны пакутнік уласнага няўдала скроенага жыцця”.

Аднаму Алаху вядома, што Лёня хацеў гэтым сказаць. Можа, ён сабраўся за мяне замуж і цяпер выбракоўвае за хібы? Ці наадварот, я – змучаны няўдалым асабістым жыццём, прэтэндую, як мінімум, на лішнія квадратныя метры яго жылплошчы?

Калі для Галубовіча я – “убогі геній у літаратуры”, дык для пісьменніцы Паліны Качатковай – “Пільны Бібліятэкар у літаратуры”. І вось гэта, як мне падаецца, найбольш адпавядае сапраўднасці. Калупаючыся ў розных каментарах, зносках, спасылках, разбіраючы ледзь не з лупаю драбнюткія шрыфты варыянтаў, я адчуваю проста фізічную насалоду, калі адшукваецца хоць на маленечкая знаходка, доўга потым у адзіноце любуюся гэтай вымытай з тонаў шлаку залацінкай, не жадаючы з ёю развітвацца, не хочучы несці ў “скупны пункт”, інакш – друкаваць.

Вось чытаю – з самага лета – таўсценны том пісьмаў Чэхава. І ў гэтым таўсценным томе, на жаль, поўна купюр. Але ўсё гэта акупаецца ціхай прыемнай радасцю, калі натыкаешся раптам на дэталь, якая самым неверагодным чынам пераклікаецца з... галубовічаўскім пасажам:

“Па вёсцы (піша Чэхаў) я праходжу не часта, і бабы сустракаюць мяне прыветна і лагодна, са шкадаваннем, як юродзівага”.

І далей – нібы пасланне-падтрымка нашаму пісьменніку-містыку Анатолю Казлову: “Надакучыла ўсё адно й тое ж! Хочацца пра чарцей пісаць, пра страшных, вулканічных жанчын, пра ведзьмакоў – але! Патрабуюць цнатлівыя аповесці і апавяданні пра Іванаў Гаўрылавічаў і іхніх жонак”. (Потым Маякоўскі з пагардлівай злараднасцю будзе называць літаратуру такога кшталту – “про дядю Ваню и тётю Маню”.)

Які-небудзь даследчык іншага калібру, канечне, ухапіўся б за Івана Гаўрылавіча, згадаў бы “святлейшага” Чыгрынава... Але мы не з такіх. Мы тут такое ў гэтых пісьмах выгледзелі, што любому гурману-філолагу толькі ахнуць. У наступным раздзельчыку будзе і пра ўбогасць, і пра юродства, і пра неасцярожнае абыходжанне са словам, і пра кашчунны гумар...

Вось ён, гэты №

2.

Іван Бунін у сваім так і няскончаным даследаванні “Антон Чэхаў” ускліквае:

– Очень зоркие глаза дал ему Бог!

І ўсё. Адзін сказ, адбіты зверху і знізу рыскамі. Проста як бы асноўная думка будучага раздзела. Потым, гэта, канечне, планавалася развіць, і мы нават можам здагадвацца, у якім накірунку: Бунін багатварыў чэхаўскі “Стэп”, а там якраз і адшукваецца кавалачак з фенаменальна зоркім героем Васем – за некалькі кіламетраў той умудраўся ўбачыць “лісіц, якія гуляліся, зайцаў, што мыліся лапкамі, дрохваў з раскінутымі крыламі, стрэпетаў, якія выбівалі ножкамі свае пляцоўкі. Дзякуючы такой вастрыні зроку, акрамя свету, які бачылі ўсе, у Васі быў яшчэ іншы свет, свой уласны, нікому не даступны і, верагодна, вельмі добры, цікавы, таму што калі ён глядзеў і захапляўся, цяжка было не зайздросціць яму”.

Вось прыблізна гэта і хацеў сказаць Бунін, толькі ў дачыненні да свету самога Чэхава:

– Вельмі зоркія вочы даў яму Бог!

“У мяне гасцюе акуліст са сваімі шкельцамі, – піша знаёмай Антон Паўлавіч. – Ужо два месяцы як ён падбірае для мяне акуляры. У мяне гэтак званы астыгматызм, – дзякуючы якому ў мяне часта бывае мігрэнь, і, акрамя таго, яшчэ правае вока блізарукае, а левае дальназоркае... Вось бачыце, які я калека”.

Не ведаю, што ўбачыла ў гэтым прызнанні знаёмая вялікага пісьменніка, – мы ж бачым тут амаль неверагодны, на дзіва паказальны выпадак, як небяспечна суадносіць рэальнасць з непрадуманай вобразнасцю, як могуць адпомсціць даследчыку яго ж уласныя, хай сабе і з самымі добрымі намерамі ўсклікнутыя словы: “Зоркія вочы даў яму Бог!”

3.

У газеце “Антенна” за 2006 г. напісана:

“Три талера” доберутся аж до Латинской Америки».

Ну што ж, пакуль усё гэта “бардзо міво”.

“Белорусский четырехсерийный телефильм ожидает удачная прокатная судьба. После премьеры на БТ-1 предложения закупить его поступили из Украины, Германии, Франции и даже Латинской Америки. А на одном из крупнейших российских каналов «Три талера» будут показаны уже в ближайшее время”.

Прайшло чатыры гады. І ні капеечкі аўтарскіх, ні сантыма, ні грыўны, ні талерчыка, ні шчарбатага! А вы ж вуснамі вашых юрыстаў абяцалі мне з пракату працэнты, нахабныя бессаромнікі, я ж каторы ўжо год на аптэку працую, хоць бы пра гэта падумалі, хоць бы чыста па-чалавечы пашкадавалі...

Некалі перад маскоўскай Алімпіядай-80 быў аб’яўлены конкурс на лепшы сімвал яе, і выбралі гэтага ўсім цяпер вядомага сімпатычнага мядзведзіка з пяццю кольцамі на спражцы рамяня – працу невядомага правінцыйнага мастака. Адвалілі яму за перамогу ажно сто савецкіх рублікаў. І быў наш мастак на сёмым небе ад шчасця, пакуль не грымнула перабудова і ён не даведаўся, колькі “наварыла” дзяржава з адных толькі сувеніраў, і што ад іх рэалізацыі ў прынцыпе законна яму належала така-а-я доля... Кінуўся гаротнік па судах, канечне, імгненна нажыў інфаркт і, як кажуць, “памёр і некралога не пабачыў”. Цяпер – менавіта цяпер, у нашае ХХІ стагоддзе! – “справу мастака працягвае яго ўдава”, таксама пакуль беспаспяхова.

Знакамітаму рэжысёру Сяргею Бандарчуку пракляты савецкі рэжым ніяк не даваў разгарнуцца – зняць серыял паводле “Ціхага Дона”. І вось зіхоткі промнямі свабоды 1991-ы! Пішы, друкуй, стварай, здымай што хочаш! Акурат аб’явіліся на Кубані некалькі італьянскіх прайдзісветаў, якія назвалі сябе прадзюсерамі, прывезлі чамаданы грошай на здымкі, наабяцалі Бандарчуку сем бочак апельсінаў, паставілі невялічкія ўмовы (нпр., усе галоўныя героі павінны быць з Галівуда; першы інфаркт здарыўся з Бандарчуком, калі ён даведаўся, што яго Рыгор Мелехаў мае нетрадыцыйную сексуальную арыентацыю...). Як бы там ні было, з горам папалам фільм знялі, і тым жа вечарам прадзюсеры разам з гэтым адзнятым фільмам зніклі ў паўднёвым накірунку – як высветлілася, назаўсёды. Ні Бандарчук, ні здымачная група, ні шматлікія мясцовыя ўдзельнікі масовак не атрымалі ні капейкі. Дзе цяпер знаходзіцца гэты серыял, хто яго глядзіць, навошта гэта ўвогуле трэба было – загадка па сёння.

Як сапраўдны, шчыры, наіўны славянін Бандарчук, успомніўшы, што ўсе шляхі вядуць у Рым, едзе судзіцца... прама ў італьянскую сталіцу. І сустракаецца там з такім жа старэнькім Фрэдэрыка Феліні. Выслухаўшы калегу, Феліні ў знак суцяшэння запрасіў яго на прэм’еру свайго апошняга фільма. Прыйшлі ўвечары ў абсалютна пустую, рымскую, гулкую, як Калізей, кіназалу. “А дзе ж гледачы?!” – “Бачыш, Серджыо, справа ў тым, што ўсе мае сапраўдныя гледачы ўжо на тым свеце. І адзіны спосаб вярнуць іх – самому памерці”.

Неўзабаве і адзін, і другі праўда памерлі.

...Як падумаеш пра ўсё гэта, пачухаеш патыліцу ды і махнеш рукою. Бог з імі, з талерамі, тут ужо неяк не да талераў...

4.

Даўно мяне падмывала напісаць штосьці пра ЖЖ. Свядома называю так – Жывы Журнал, хаця нашы дамарослыя грамацеі прапаноўваюць Жывы Часопіс – тое самае, як бы настаўнік разгарнуў перад сабой класны часопіс. Падмывала – ды вось пакуль не ведаю, як уплішчыць лыка ў строчку... зрэшты, я ўжо дастаткова прывучыў свае думкі да незалежнасці і смела адпускаю іх на волю, упэўнены, што па першым свісце яны збягуцца да мяне, як сабачкі да нагі...

Цікавая ўсё ж з’ява гэты ЖЖ – Livejornal. Гэткая свая, адрозная ад звыкла папярова-друкаванай, літаратура, свой сусвет, дзе няма аўтарытэтаў, дзе ты сам сабе і пісьменнік, і рэдактар, і выдавец, і крытык...

Дык вось: надумаў я – як сам сабе гаспадар – распачаць у тым ЖЖ дыскусійку пра канчаткі польскіх прозвішчаў. Не так даўно іх перасталі скланяць. Калі не памыляюся, пачынаючы з пікантнай гісторыі з Монікай Лявінскай. Журналістам падалося, што прыгажэй будзе гучаць Моніка Лявінскі.

Падхапілі рускія журналісты, палітолагі, і нашыя следам, затым спартыўныя каментатары і ўрэшце ўсе пагалоўна, як так і трэба – панеслі! “Тэнісістка Каралін Вазняцкі...” (чым кепска Караліна Вазняцкая?) “У футбаліста Лукаша Падольскі траўма...” “У Яраслава Качыньскі – гора... Выдатная актрыса з выдатнага фільма “Іронія лёсу” Барбара Брыльская ўжо “наведвае нашую краіну” як Барбара Брыльскі (тым самым ператварыўшыся напалову ў мужчыну).

Няправільна! Непрыгожа. Рэжа вуха! Чорт ведае што. Абы папугайнічаць, як казаў Мікалай Васільевіч Гогаль вуснамі Чычыкава.

Як бы там ні было, але не атрымалася дыскусійкі. Быў я прысаромлены, абвінавачаны ў тым, што адстаў ад жыцця, а некаторыя шчыра дзівіліся, як такая лухта можа некага цікавіць у гарачы перадвыбарчы час.

5.

Затое атрымаўся казус. Адна дзяўчынка з Вільні напісала, відаць, штосьці з чымсьці зблытаўшы:

“Ну, гэта старое і балючае пытанне – у нас крытыкі проста няма, бо занадта ўсе крыўдлівыя: слова не скажы, а калі хто што пра каго напіша ў крытычным ключы, то век яму тое будуць выпамінаць. У нас працуе пакуль што піяр, прычым самапіяр, і толькі...”

Хачу спытаць – і ў дзяўчынкі, і ва ўсіх – рытарычна:

– А што яшчэ ў нас, у творчых людзей, павінна працаваць?

З “Займальнай гісторыі”: “Напалеон пад Барадзіно скіраваў свае галоўныя сілы на тое, каб прарваць цэнтр рускіх, а трэба было зрабіць наадварот. Напалеону трэба было скіраваць свае галоўныя сілы на тое, каб прарваць свой уласны цэнтр”.

Так і нам трэба рабіць?

Нам трэба скіраваць свае сілы на тое, каб піярыць не сябе, а іншых? І тады ўсе аўтаматычна паробяцца геніямі, ні да кога не будзе ніякіх прэтэнзій, і ў нашай Сінявокай усталююцца даўно чаканыя лад і згода? Так выходзіць?

2010 – 2011 г.

Сечка-15

1.

Хто мае хоць якое дачыненне да літаратуры, канечне ж, будзе ведаць выдатнага рускага пісьменніка (цяпер жыве ў Ізраілі; копія анекдатычнага энцыклапедыйнага радка: “Вялікі рускі мастак Ілья Рэпін нарадзіўся ў беднай яўрэйскай сям’і) – Сяргея Каледзіна.

Яго нашумелы “Будбат”, “Поп і работнік”, “Заміраныя могілкі” (“Смиренное кладбище”)... Паводле апошняга зняты фільм.

Цікавая гісторыя стварэння і ходу да чытача гэтых “Могілак”. Пісаліся яны замест дыплома. Сяргей адлічыў 50 чыстых старонак, унізе апошняй напісаў “П...ц”, вярнуўся да першай старонкі і ўсяго за месяц стварыў маленькі шэдэўр.

Стварыў, бліскуча абараніўся. Аднак што далей? Пачаў рассылаць твор па рэдакцыях – дзеля цікавасці.

“...Мы прачыталі аповесць. Напісана добрай моваю. Але ў партфелі часопіса ёсць больш моцныя творы на падобную тэматыку” (“Нява”).

“...Мова аповесці неахайная, засмечаная жарганізмамі, рэкамендаваць да надрукавання нельга” (“Наш сучаснік”).

“...Рэкамендаваць аповесць не ўяўляецца магчымым – яна далёкая ад задач, якія перад сабою ставіць наша выдавецтва” (“Маладая гвардыя”).

Карацей, старая гісторыя. Ніхто ў Расіі не ацаніў і не падтрымаў маладога аўтара. І тут ад старэйшага сябра прагучала: “Нужно в Минск, к Василю!”, – як да апошняй, самай справядлівай інстанцыі.

Каледзін едзе ў Мінск. Хвалюецца, доўга шукае дом, адцягваючы сустрэчу.

Быкаў папрасіў пакласці папку з рукапісам у куток, на кіпу вышынёй з паўметра.

– Пра што твор?

– Пра могілкі, я працаваў там.

– Свежая тэма. Усяго добрага.

І неўзабаве вось ён, той каштоўны лісток паперы ў канверце:

“...Я з асалодаю прачытаў Вашу аповесць і магу сказаць, што яна цудоўная ў многіх адносінах. Праўда, яна пачатая з нешчаслівым лёсам, і ў суцяшэнне аўтару хай будзе толькі ўсведамленне ўласнага таленту, які несумненны, значны і шчыры.

Вельмі зычу Вам удачы. В. Быкаў”.

Прыемна! Гонар за Беларусь! Нібыта і цябе асабіста датычыцца...

Але вось на якія думкі ўсё гэта наводзіць. Ці знайшоўся б у нас у Беларусі пісьменнік, які не змясціў бы падобны ліст, як ахоўную грамату, паперадзе свайго твора? (Калі б, вядома, такі ліст атрымаў.)

Каледзін жа проста мімаходзь згадвае гэты эпізод у адной са сваіх біяграфічных аповесцяў.

Якая ўсё ж вялікая розніца паміж двумя літаратурамі. Або так – розніца паміж дзвюма катэгорыямі пісьменнікаў: вялікім і малым, самадастатковым і тым, каму абавязкова трэба падстрахоўка, чужое плячо.

2.

Знішчаў старыя запісы, перавярнуў аркушык і ўбачыў, што гэта “палымянская” гранка з тэкстам Янкі Брыля. Некалі я быў дзяжурны па нумары і вычытваў яе, паправіў “радзіску” на слоўнікавую “радыску”. Івану Антонавічу не вельмі спадабалася, але ён змоўчаў.

На гэтай адной староначцы можна знайсці многа Янкі Брыля. Тут і яго творчая візітная картка – слова “хораша” ў значэнні рускага “хорошо”, і асалода ад піцця (“а вы пайдзіце да збанка ў цянёчку ад снапоў, хлебаніце сабе”), і любімыя пісьменнікам сакавітыя простанароддзі:

“Грубка халодная, як мёртвая дупа”, а ў Валодзі Караткевіча яшчэ лепш – радыска з белымі дупкамі”.

Ну і параўнаннейкі... Яшчэ разбіраюцца, у каго лепш, у каго горш... Ва ўсіх лепш.

Анатоль Сыс падпісаў яму свой “Агмень” так:

“Бога малю,

каб даў сто гадоў Янку Брылю”.

Не без долі падхалімства я сказаў Івану Антонавічу, што лічу гэта адным з самых лаканічных і цёплых у беларускай літаратуры аўтографаў.

– Глупства, – быў адказ. – Нашто мне сто гадоў? Пажыў, і хопіць, трэба другім даць месца.

“Паміж смерцю ў 45 гадоў ці пазней – усяго толькі колькасная розніца”, – пісаў любімы Брылём Талстой. Інакш кажучы – або жыць вечна, або няважна колькі.

Янка Брыль нейкім чынам змог стварыць для сябе своеасаблівы міні-залаты век у літаратуры, здолеў усё, што трапляла ў поле яго зроку, падпарадкаваць любімай справе.

І праўда, як гэта здорава і зайздросна: пахадзіць па свежай пакошы, папіць у спёку халоднага малака нагбом з паліванай гладышкі, паслухаць рып маладога снегу пад падэшвамі, пасумаваць разам з жоўтым восеньскім лістом, памацаць у пальцах клейкую пахкую веснавую пупышку, пачытаць любімую кнігу, няспешна, роўным прыгожым почыркам запісаць усё гэта...

Не жыццё, а песня! А песні хіба можна адмераць мяжу, хіба не кашчунна акрэсліваць яе канкрэтыкай, нават такой спаважнай, як цэлых сто гадоў?

3.

Неяк Машэраў склікаў аўтарытэтных пісьменнікаў на раду.

“Чаму ў вашых рэдакцыях працуюць усяго тры гадзіны, з 14 да 17? І то называецца гэта не праца, а сустрэчы з аўтарамі?”

На што Янка Брыль расказаў Пятру Міронавічу, як у іх у польскай арміі быў надта шкадлівы, прыдзірлівы капрал, які тым не менш не стамляўся паўтараць:

“Мне ўсё роўна, дзе, чым, у які час вы будзеце чысціць боты – абы яны блішчэлі!”

– Так і мы, Пятро Міронавіч, думаем, што абсалютна няважна, колькі пісьменнік працуе – абы вынік быў. А ён ёсць – добрыя часопісы выходзяць, новыя выдатныя імёны з’яўляюцца, і ў выніку нашая літаратура квітнее.

Машэраву так спадабалася, што ён рассмяяўся і махнуў рукой: рабіце што хочаце, “абы боты блішчэлі!”

Разумею, што мы цяпер жывем у іншым часе, пры іншых умовах і нават у іншым фізічным вымярэнні. Нашых гісторыяй з капралам не праб’еш. І ўсё ж круціцца ў мазгах і на языку простая арыфметыка: чаму раней, калі рэдакцыі працавалі 3 гадзіны ў дзень, былі Мележы, Шамякіны, Брылі, Быкавы, Караткевічы, Стральцовы, Танкі, Макаёнкі?.. Пачалі працаваць па-стаханаўску, як на рэжымна-стратэгічным аб’екце (ледзь не па зменах: “Сёння мне ў начную – рэдагаваць новага Караткевіча”), – зніклі Мележы і Брылі...

Рэдактарства – гэта творчасць. Талент рэдактара ніколькі не меншы, чым талент пісьменніка. І, як любы талент, падуладны ён натхненню, але ніяк не рэжыму. Толькі людзі, самі да смешнага чужыя і творчасці, і натхненню, могуць не разумець гэтага. Або наадварот, вельмі добра яны разумеюць, а ўся справа ў тым, што:

Нам, товарищи, нужны

Подобрее Мележы,

И такие Быковы,

Чтобы нас не трогали…

4.

(Наступны эпізодзік чакаў свайго часу роўна 10 гадоў, з самай першай “сечкі”, ды ўсё не надаралася магчымасці ўплішчыць яго куды-небудзь. Хай ідзе цяпер.)

Грамадзянскі подзвіг далёкага ад палітыкі Чэхава – адмовіўся ад звання ганаровага акадэміка ў знак пратэсту, што не прынялі ў тыя ж акадэмікі Горкага.

Заўсёды цікава было, як ён адважыўся? Ён, які так сярдзіта выгаворваў захопленаму рэвалюцыйным уздымам Лугавому: “Студэнты бунтуюць, каб стаць героямі і падабацца паненкам: вось уся рэвалюцыя!”

У школе і ВНУ нас вучылі: “Перапоўніўся святым гневам да царызму”. Ніколькі не збіраюся прыніжаць учынак вялікага пісьменніка, проста хачу разабрацца – а што ён губляў?

“Белетрысты могуць быць толькі ганаровымі акадэмікамі, – піша Чэхаў Суворыну, – а гэта нічога не значыць, усё адно як ганаровы грамадзянін горада Вязьмы ці Чарапаўца; ні грошай, ні права голасу. Скажыце: дзеля чаго трэба было прыдумваць званне ганаровага акадэміка?”

Усё ж доўга яны з Караленкам раіліся, абмяркоўвалі, узважвалі, быў цэлы падрыхтоўчы перыяд, паўпадпольныя сустрэчы, зашыфраваная перапіска...

Вырашылі падстрахавацца Талстым, каб ён таксама напісаў заяву з адрачэннем. Чэхаў паехаў на перамовы.

“Я не лічу сябе ніякім акадэмікам”, – буркнуў Талстой і ўнурыўся ў чытанне. (З такою ж лёгкасцю двойчы, у 1897 і 1906 гг., адмовіцца ад вылучэння яго на прэмію, зацверджаную выхадцам з Расіі Альфрэдам Нобелем.)

У Караленкі лопнула цярпенне, ён падаў заяву ў Акадэмію адзін.

Толькі праз месяц (!) Чэхаў, які “пасля пакутлівых роздумаў змог прыйсці да высновы, вельмі для мяне цяжкай і сумнай”, нарэшце напісаў славуты ліст, з такой мілай канцоўкай, што рука не падымаецца перакладаць:

“С чувстом глубокого уважения имею честь пребыть Вашим покорнейшим слугою”.

5.

“Пераглядаючы самыя сварлівыя крытыкі,

я знаходжу іх настолькі

забаўнымі, што не разумею, як мог на

іх крыўдаваць; здаецца, каб хацеў я з іх пасмяяцца,

дык нічога не мог бы лепшага прыдумаць,

як толькі перадрукаваць без усялякіх каментароў”.

А. Пушкін

“…Меня и моих друзей, прочитавших в журнале «Молодость» № 8 за 2009 г. «произведение» «писателя» А. Федоренко «Уночы», настолько возмутила и разгневала эта публикация, что мы не выдержали.

Просим Вас, кто причастен к вопросам идеологии, прочесть этот «шедевр» автора, если сможете без омерзения дочитать его до конца.

Сразу возникает масса вопросов и проблем. Как и где в нашей стране могут быть такие преступники-«герои»? Они могут быть только в бредовом сознании больного «писателя», а скорее врага нашей страны, нашего народа. А если ты враг, то почему ты печатаешься в государственном журнале? Что можно сказать о населении нашей страны, прочитав этот провокационный рассказ? Это преднамеренное очернение наших людей, всего государства. Таких выродков в нашей стране нет и никогда не было. Тогда куда же были направлены силы и воспитательные средства нашего государства, если у нас выросли такие люди?

Это оскорбление всего народа, государства и Президента в том числе. Что будут разные читатели думать о Белоруссии?

Почему главный редактор Боровикова это печатает? Кстати, с постоянным размещением своего портрета в каждом номере журнала! И это не первое подобное такое произведение в этом журнале! Страшно, что заставляют студентов подписываться на него.

Такой журнал надо закрывать или переориентировать. А указанного автора и редактора нужно привлечь к отвественности, даже судить за подобные публикации. Их нельзя даже близко подпускать к литературной деятельности. Думаем, что есть в кодексе необходимые статьи и положения, а у Вас хватит власти, чтобы не повторялось больше ничего подобного.

SOS! Спасите наши души от подобных публикаций и «произведений»!

2011 г.

Канец